[RO]BIOLOGIC INTERACTIONS_ the architecture of co-evolution by Annie Theologi

... μια εργασία εξαιρετικά αφιερωμένη στην οικογένειά μου και σε όσους μου συμπαραστάθηκαν όλον αυτόν τον καιρό

περιεχόμενα

περιεχόμενα περιεχόμενα.............................................................................................................7 εισαγωγή..................................................................................................................11 κεφάλαιο 1 προσέγγιση της διαδραστικής αρχιτεκτονικής..................................................19 διαδραστική αρχιτεκτονική| έννοιες και ορισμoί..........................................22 προσαρμόσιμη αρχιτεκτονική| ενσωμάτωση υπολογιστικών συστημάτων........................................................................................................27 κυβερνητική| από την ομοιόσταση στην αυτό-ποίηση............................29 ρομποτική – τεχνητή νοημοσύνη ...............................................................33 τεχνητή ζωή.....................................................................................................37 νοημοσύνη σμήνους .....................................................................................41 από την προσαρμόσιμη στη διαδραστική αρχιτεκτονική| μια σύντομη ιστορική αναδρομή............................................................................................43 fun palace| εφαρμογές μιας πρώιμης διάδρασης....................................47 κεφάλαιο 2 περιβαλλοντικοί – υλικοί αντικατοπτρισμοί.....................................................55 ευφυή περιβάλλοντα| διαδραστικά περιβάλλοντα με νοημοσύνη..........58 μερικές αναφορές ευφυών περιβαλλόντων ............................................59 hylozoic ground| διαδραστικό τεχνητό δάσος...........................................63 ύλη| ανάδυση νέων οικολογιών.....................................................................69 βιομίμηση| στροφή προς τη φύση...................................................................69 ορισμοί – διευκρινήσεις ...............................................................................69 τα τρία στάδια της βιομίμησης......................................................................71 τί δεν είναι βιομίμηση; | διαχωρισμός από άλλες παρόμοιες προσεγγίσεις....................................................................................................72 φυσικές επιστήμες| σχέση μορφής – ύλης και μορφογένεσης.............75 βιολογική εξέλιξη| μια εξελισσόμενη ύλη.................................................80 machinic phylum| θεωρία του γίγνεσθαι...................................................83

νέο – υλισμός| βιο – κεντρική αντίληψη......................................................86 πιο κοντά σε μια ζωντανή αρχιτεκτονική|protocells .............................89 πιο κοντά σε μια ζωντανή αρχιτεκτονική| bio-concrete.........................92 κεφάλαιο 3 μια πορεία συν-εξέλιξης με ψυχολογικούς-πολιτισμικούς αντικατοπτρισμούς.................................................................................................97 οριακά αντικείμενα| σταδιακή θόλωση ορίων.............................................101 παραδείγματα οριακού αντικειμένου| ψυχολογική διάσταση..............................................................................................................106 e-motive House| διάδραση σε πραγματικό χρόνο...................................106 active Room| όρια στατικού αντικειμένου – ζωντανού οργανισμού....108 συναθροίσεις της σύγχρονης πραγματικότητας |πολιτισμικοί αντικατοπτρισμοί................................................................................................111 κεφάλαιο 4 [συμπεράσματα] υβριδική – ζωντανή αρχιτεκτονική| μια πορεία συν-εξέλιξης επιστημών.......................................................................................123 βιβλιογραφία...........................................................................................................133

εισαγωγή

///εικ.1//Lamb, A., “Exploratory Data Analysis”///

Κύρια πηγή έμπνευσης για την παρούσα έρευνα, αποτελεί η αναζήτηση της σύμπραξης δύο επιστημών, της τεχνολογίας, και συγκεκριμένα της ρομποτικής, και της βιολογίας, καθώς και πώς ο συνδυασμός αυτών των δύο επιστημών μπορούν να επηρεάσουν την αρχιτεκτονική πρακτική. Μελετώντας την έντυπη και την ηλεκτρονική βιβλιογραφία προέκυψε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον πεδίο αυτό της διαδραστικής αρχιτεκτονικής προσανατολισμένη στο βιολογικό οικολογικό μοντέλο. Η παρούσα έρευνα, επομένως, πραγματώνεται μέσα από την προσπάθεια προσέγγισης της διαδραστικής αρχιτεκτονικής βασισμένη στο βιολογικό οργανικό παράδειγμα, καθώς το τελευταίο παρουσιάζει αναπτυξιακές προοπτικές και συμπεριφορές αυτό-οργάνωσης, μιμούμενο τη φύση, προτείνοντας μια πιο ολιστική προσέγγιση του σχεδιασμού ανεξαρτήτως κλίμακας. Η χρήση της ρομποτικής και η δημιουργία βιομιμητικών υλικών έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων περιβαλλόντων και εκτενέστερα νέων οικολογιών. Ζούμε σε ένα κόσμο που κυριεύεται από την πληροφορία και επομένως δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως στατικός. Ο κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε, εξελισσόμαστε και συνάπτουμε κάθε είδους σχέση, αποτελείται από κτίρια, τμήματα κτιρίων, υλικά, ελεύθερους χώρους, ψηφιακές συσκευές, υπολογιστικούς εξοπλισμούς, ανθρώπους, ομάδες ανθρώπων, ζώα, περιβάλλον (είτε φυσικό, είτε τεχνητό). Σημαντικό στοιχείο, όπως έχει αναφερθεί, του σύγχρονου κόσμου είναι και η πληροφορία. Έτσι λοιπόν, προβάλει η ανάγκη σύνδεσης τους σε ένα επίπεδο διαφορετικό από αυτό που μέχρι τώρα γνώριζε η ανθρωπότητα. Αναφερόμαστε σε ένα επίπεδο αμφίδρομης επικοινωνίας και δυναμικής διασύνδεσης1, με τις μεταβαλλόμενες επιθυμίες να γίνονται η κινητήρια δύναμη κάθε στιγμή. Προκύπτει έτσι η διάδραση ή αλλιώς η αλληλεπίδραση όλων των παραπάνω συντελεστών που απαρτίζουν το σύγχρονο κόσμο, έννοιες που απασχολούν ιδιαιτέρως τους ερευνητές του 21ου αιώνα. Το ερώτημα που γεννάται είναι «πώς θα μεταφραστεί αυτό σε αρχιτεκτονική, δηλαδή

1 Ως δυναμικές διαδικασίες διασύνδεσης ορίζονται οι διαδικασίες που κάνουν χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας και τεχνικών για την οργάνωση συνεχώς μεταβαλλόμενης πληροφορίας και το μετασχηματισμό της μορφής σε ψηφιακό περιβάλλον. Χρυσοχοΐδη, Ε., (2011). «Το διάγραμμα ως νοητικό εργαλείο στις δυναμικές διαδικασίες σχεδιασμού». Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Αθήνα. σελ. 13 13

στο φαινομενικά πιο στατικό πράγμα που υπάρχει στη Γη;»2. Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα φαίνεται να έχει δοθεί από τους σύγχρονους ερευνητές και είναι αυτή των διαδραστικών περιβαλλόντων [interactive environments]. Τι ακριβώς όμως σημαίνει ο όρος διαδραστικός; Τι είναι πώς μπορεί να λειτουργήσει ένα τέτοιο περιβάλλον και τελικά τι αποτέλεσμα επιφέρει στην αρχιτεκτονική και στον κόσμο γενικότερα; Η αλληλεπίδραση, όπως ορίζεται από το λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, είναι η «αμοιβαία επίδραση προσώπων, φαινομένων ή καταστάσεων»3 . Στο Metapolis Dictionnary of Advanced Architecture, η αλληλεπίδραση ορίζεται ως «η επίδραση δύο συστημάτων το ένα με το άλλο. Το σύστημα γίνεται κατανοητό ως ένα πραγματικό αντικείμενο, ένα τμήμα του τελευταίου ή του περιβάλλοντός του»4. Σε ένα διαδραστικό περιβάλλον επομένως η αμοιβαία επίδραση εμφανίζεται μεταξύ προσώπων, δομημένου χώρου και εξωτερικού περιβάλλοντος. Το βασικό στοιχείο ανταλλαγής μεταξύ των προσώπων και μεταξύ αυτών και του χώρου στον οποίο βρίσκονται, ή αλλιώς των συστημάτων μεταξύ τους είναι η πληροφορία, η οποία θέτει τη δική της ερμηνεία στην έννοια της αλληλεπίδρασης και την ορίζει ως τις «πληροφορίες που μεταδίδονται, μεταφέρονται και μετατρέπονται σε διαφορετικές και ταυτόχρονες ενέργειες, γεγονότα και σκηνές»5. Όλες αυτές οι νέες εξελίξεις αναπόφευκτα επηρεάζουν και την σχεδιαστική διαδικασία. Η διαδραστικότητα αποτελεί ένα σημείο μετάβασης σε μια νέα σχεδιαστική και κατασκευαστική λογική, η οποία θεωρεί το κτίριο έναν ζωντανό οργανισμό που παρουσιάζει δυνατότητες διαρκούς μεταβολής, αυτό-οργάνωσης και αλληλεπίδρασης με τα άτομα, τα αντικείμενα και το περιβάλλον. Συνεπώς «σχεδιασμός και κατασκευή ενοποιούνται. Οι τεχνολογίες της πληροφορίας διαχειρίζονται αυτή την ενότητα. Τα κατασκευαστικά σχέδια, που άλλοτε όριζαν το σημείο τομής μεταξύ σχεδιασμού και κατασκευής, ένα πριν και ένα μετά, 2 Saggio A., (2001). «New Subjectivity: architecture between Communication and Information». In Peter Cachola Schmel ed, Digital Real, Birkhauser, σελ. 20-25 3 λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, http://www.greek-language.gr 4 The Metapolis Dictionnary of Advanced Architecture, ACTAR, Barcelona, (2003). [online] Διαθέσιμο: http://www.ntua.gr/archtech/forum/post2006interaction/metapolis_iteraction.htm 5 Ο.π 14

αλλάζουν καθεστώς και μαζί με αυτά αλλάζει ριζικά η αρχιτεκτονική πρακτική και τα νοητικά εργαλεία του αρχιτέκτονα»6. Χαρακτηριστικά οι Jesse Reiser και Nanako Umemoto εστιάζουν στη δράση της μονάδας (του αντικειμένου) ως μέρος του συνόλου, ενός δικτύου από αλληλεξαρτώμενες μονάδες (αντικείμενα). Δεν απαρνιούνται, όπως επισημαίνουν, «το μετρικό καθολικό χώρο [universal space], απλά ισχυρίζονται ότι ο χώρος δεν είναι μόνο συντεταγμένες, χωρίς ποιοτική διάσταση, αλλά ένα υλικό πεδίο με πανταχού παρούσα τη διαφοροποίηση»7. Επιπλέον εξετάζουν στα έργα τους την σπουδαιότητα της υλικότητας στην αρχιτεκτονική υπογραμμίζοντας ότι στη σύγχρονη εποχή, υπάρχει μια σοβαρή μετάβαση από τη μορφή, η οποία μπορεί να οριστεί με συντεταγμένες σε ένα τρισδιάστατο περιβάλλον που είναι προκαθορισμένο, για την αρχιτεκτονική που αναδύεται ως υλικότητα, δηλαδή τον υλικό χώρο. Η νέα ύλη που εισάγεται πλέον στη σχεδιαστική πρακτική, σύμφωνα με τον DeLanda, παρουσιάζει «συμπεριφορές οι οποίες την χαρακτηρίζουν ως μια ενεργή υλικότητα σε κίνηση που φέρει ενικότητες»8. Τα μόρια ενός υλικού πλέον αποτελούν μέρος ενός ενιαίου συνόλου – δικτύου και συμμετέχουν ενεργά με τις αναδυόμενες συμπεριφορές τους στην αυτό-πραγμάτωση του αντικειμένου, εστιάζοντας σε εκείνες που ενυπάρχουν στο σύστημα ως δυνητική πληροφορία και ενεργοποιούνται – αναδύονται στις κατάλληλες συνθήκες9. Καταλήγοντας τα υλικά με αναδυόμενες ιδιότητες και συμπεριφορές συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία παραγωγής και μεταβολής της μορφής. Το αντικείμενο δεν θεωρείται μια ολότητα, αλλά ως μια υλικότητα που προκύπτει από τη συμπεριφορά του συνόλου – πληθυσμού των μορίων της ύλης του10. 6 Παπαλεξόπουλος, Δ.,(2005). «Η αναπαράσταση του συνεχούς (Σχεδιασμός-ΚατασκευήΧρήση), εισήγηση στο συνέδριο ‘Η αναπαράσταση ως όχημα αρχιτεκτονικής σκέψης’, Βόλος, [online].Διαθέσιμο: http://www.ntua.gr/archtech/forum/post2006interaction/dplxs_volos_anaparastassi.htm#_ednref3, 7 Χρυσοχοΐδη Ε., (2011). «Το διάγραμμα ως νοητικό εργαλείο στις δυναμικές διαδικασίες σχεδιασμού». Διδακτορική διατριβή, Ε.Μ.Π [online] Διαθέσιμο: https://www.greekarchitects.gr/site_parts/ doc_files/xrisoxoidi.didaktoriko.2014.03.pdf σελ. 377 8 DeLanda M. (2004). «Material Complexity στο Digital Tectonics». Υπό την επιμέλεια Leach N., Turnball D., Williams C. Willey Academy, London. σελ 408 9 Ο.π σελ. 16 10 Ο.π 7 σελ. 378 15

Όλα τα παραπάνω οδήγησαν στην ανάγκη ανάλυσης των νέων ορίων που προκύπτουν από τις νέες αυτές έννοιες και απόψεις για την σύγχρονη αρχιτεκτονική. Το machinic phylum που εισάγει ο Gilles Deleuze για να προσδιορίσει τις διαδικασίες αυτό-οργάνωσης του σύμπαντος, στις οποίες μια ομάδα που απαρτίζεται από φαινομενικά ασύνδετα και ετερόκλητα στοιχεία [οργανικά και μη οργανικά] έρχονται σε σημείο ισορροπίας, διαδρούν μεταξύ τους και εν τέλει δημιουργούν ένα συνεχές σύστημα. Η ύλη, τα υλικά, τα κατασκευαστικά στοιχεία, ο χώρος, το περιβάλλον, ο χρήστης αποτελούν ένα συνεχές και αναπόσπαστο σύνολο, και όχι ανεξάρτητα και άσχετα στοιχεία μεταξύ τους. Έτσι λοιπόν η παρακάτω έρευνα, απομακρυσμένη από κάθε ιδέα του Μοντερνισμού και του Μετά-μοντερνισμού, απομακρύνεται και από την ντετερμινιστική άποψη για τον σχεδιασμό και εστιάζει σε μια bottom-up παραγωγής αυτού. Αναφερόμαστε στην σύγχρονη εποχή, σε δυναμικά συστήματα και όσο αναφορά την αρχιτεκτονική πρακτική, σε δυναμικές διαδικασίες σχεδιασμού, νοώντας την χρήση ψηφιακής τεχνολογίας και τεχνικών για την οργάνωση της συνεχώς μεταβαλλόμενης πληροφορίας που κυριεύει το κόσμο μας, και τον μετασχηματισμό της μορφής σε ψηφιακό περιβάλλον το οποίο έχει ενσωματωμένες τις έννοιες της κίνησης και του χρόνου. Το δοκίμιο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο προσεγγίζονται οι έννοιες που απασχολούν την σύγχρονη διαδραστική αρχιτεκτονική, πάντα υπό το πρίσμα του βιολογικού παραδείγματος. Αρχίζοντας από την κυβερνητική, περνώντας στην τεχνητή νοημοσύνη και στην τεχνητή ζωή και καταλήγοντας στην νοημοσύνη σμήνους, επιχειρείται να προσδιοριστεί ο τρόπος με τον οποίο τα πεδία αυτά έχουν συμβάλει στη δημιουργία συστημάτων που παρουσιάζουν ικανότητες αυτό – οργάνωσης και προσαρμογής καθώς και σύναψη σχέσεων τόσο με τον χρήστη όσο και με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Επιπλέον στην ενότητα αυτή, πραγματοποιείται η μετάβαση των προσαρμόσιμων συστημάτων σε αυτά των διαδραστικών μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή της διαδραστικής αρχιτεκτονικής και επισημαίνοντας το Fun Palace του Cedric Price, ως μια πρώτη προσπάθεια διαδραστικού περιβάλλοντος. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται το αποτέλεσμα που προέκυψε από την μελέτη των πεδίων αυτών και την εισαγωγή των ρομποτικών συστημάτων, τη δημιουργία, 16

δηλαδή, ευφυών περιβαλλόντων. Τα ευφυή περιβάλλοντα από μόνα τους αποτελούν κάτι στατικό και προκαθορισμένο καθώς ο αρχιτέκτονας – δημιουργός ξέρει από την αρχή της διαδικασίας του σχεδιασμού το τελικό παραγόμενο αποτέλεσμα. Ωστόσο, μέσα από την μελέτη της φύσης αναδύθηκαν νέα υλικά τα λεγόμενα βιομιμητικά υλικά οπού σε συνδυασμό με την εξέλιξη των πεδίων της φυσικής και της βιολογίας, εισάγουν στην αρχιτεκτονική νέες δυνατότητες με αποτέλεσμα να μπορούν να προσδώσουν την ιδιότητα της εξέλιξης στα εν λόγω περιβάλλοντα με στόχο όχι μόνο την διάδραση με τον χρήστη αλλά και με τον εαυτό τους καθώς και με το περιβάλλον τους. Αρχίζουμε, λοιπόν, να κάνουμε λόγο για μια ζωντανή προσαρμόσιμη – διαδραστική αρχιτεκτονική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε η εγκατάσταση του Beesley που φέρει το τίτλο Hylozoic Ground, όπου πραγματοποιείται και μια σύντομη ανάλυση της. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο της έρευνας κρίθηκε σκόπιμη η ανάλυση της νέας σχέσης που προκύπτει ανάμεσα στο έμβιο και άβιο, οργανικό και μη οργανικό, φυσικό και τεχνητό, σύμφωνα με τις νέες εξελίξεις. Τί είναι τελικά έμβιο και τί άβιο; Οι άνθρωποι αντιλαμβανόμενοι τις δυνατότητες της τεχνολογίας άρχισαν να την φοβούνται και να την θεωρούν απειλή. Επομένως η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη που αποτελεί γεγονός τον 21ο αιώνα, προκάλεσε σύγχυση ανάμεσα, στις σχέσεις αυτής και της ανθρωπότητας. Μέσα από την ανάλυση του οριακού αντικειμένου, ένας όρος που επινοεί η Turkle, προκύπτει η θόλωση των ορίων των έμβιων και άβιων οργανισμών καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως προκύπτει μια νέα πραγματικότητα η οποία αποτελεί συνάθροιση πολλών παραγόντων. Στόχος της έρευνας είναι, μέσα από την ανάλυση των παραπάνω συνιστωσών, να εντοπιστεί ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζεται η αρχιτεκτονική δημιουργία από την συνεργασία αυτών των δύο πεδίων, της ρομποτικής με την βιολογία και ποιο είναι τελικά το αποτέλεσμα που προκύπτει. Πως η αρχιτεκτονική αποτελώντας συνάθροιση συνιστωσών που αλληλοεπιδρώντας μεταξύ τους δημιουργούν νέες δυνατότητες στον χώρο και ευρύτερα στο περιβάλλον; Πιο συγκεκριμένα, πώς η μελέτη της φύσης και των έμβιων οργανισμών, οι οποίοι έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται , να αυτό – οργανώνονται και να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους καθώς και με το περιβάλλον, σε συνδυασμό με τα ρομποτικά συστήματα μπορούν να επηρεάσουν την αρχιτεκτονική πρακτική και τι τελικά προκύπτει από αυτό;

κεφάλαιο 1

προσέγγιση της διαδραστικής αρχιτεκτονικής

///εικ.1//Farahi, B., “The Living, Breathing Wall”///

Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα πραγματοποιηθεί η ανάλυση της διαδραστικής αρχιτεκτονικής. Μέσα από τον εντοπισμό του ορισμού της θα προσδιοριστούν οι δύο κατευθύνσεις της, τα μέσα με τα οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί καθώς και οι δυνατότητες πραγματοποίησης της. Η μελέτη της διαδραστικής αρχιτεκτονικής αποτελεί έφορο πεδίο στην εισαγωγή και ανάπτυξη συστημάτων που φέρουν ικανότητες αυτό – οργάνωσης και προσαρμογής διαθέτοντας επιπλέον και ευφυία. Η ευφυία των συστημάτων αυτών είναι αποτέλεσμα των τεχνολογικών εξελίξεων που έχουν πραγματοποιηθεί στον χώρο των επιστημών της πληροφορίας με σημαντικότερες αυτές της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνητής ζωής.

διαδραστική αρχιτεκτονική| έννοιες και ορισμοί Η αρχιτεκτονική προσπαθώντας να συνδιαλλαγεί με τις εξελίξεις των εποχών, την αναβάθμιση των τεχνολογικών δυνατοτήτων και εργαλείων κάθε άλλο παρά στατική θα μπορούσε να είναι. Με την εισαγωγή του όρου της διάδρασης στο λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής πρακτικής νοείται η ικανότητα των αντικειμένων και των χώρων να συνάπτουν μεταβαλλόμενες ανάγκες και να προσαρμόζονται με σεβασμό στις εξελισσόμενες ατομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές τους απαιτήσεις1. Η διαδραστική αρχιτεκτονική έχει ως κυρίως θέμα τη δημιουργία δυναμικών χώρων και αντικειμένων, μέσω προγραμματισμένων διαδικασιών, ικανών να εκτελέσουν μία σειρά από περιβαλλοντικές και ανθρωπολογικές λειτουργίες. Ωστόσο δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό το θέμα αλλά διαθέτει ένα αρκετά μεγάλο εύρος θεμάτων τα οποία περιλαμβάνουν, την ανταποκρινόμενη αρχιτεκτονική, την προσαρμοστική αρχιτεκτονική, την αποδοτική αρχιτεκτονική και τέλος την βιομιμητική αρχιτεκτονική η οποία ακολουθεί το οργανικό παράδειγμα. Οι Michael Fox και Miles Kemp στο βιβλίο τους «Interactive Architecture» δίνουν τον παρακάτω ορισμό για τη διαδραστική αρχιτεκτονική: «Ως διαδραστική αρχιτεκτονική ορίζεται η σύγκλιση και η συνεργασία των ενσωματωμένων υπολογισμών και της τεχνητής νοημοσύνης [embedded computation – artificial intelligence] με τη φυσική διάσταση της κινηματικής [physical counterpart of kinetics], στο πλαίσιο ενός αρχιτεκτονικού στοιχείου, ούτως ώστε αυτό να προσαρμόζεται με σκοπό την επίλυση ανθρωπολογικών και περιβαλλοντολογικών ζητημάτων» 2. Έτσι ο ορισμός αυτός, των Fox και Kemp φαίνεται να οδηγεί προς δύο κατευθύνσεις την διαδραστική αρχιτεκτονική. Η πρώτη κατεύθυνση αφορά την προσαρμογή στην ανθρώπινη συμπεριφορά και στις ανάγκες του χρήστη ή ακόμα και σε ένα ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, ενώ η δεύτερη κατεύθυνση είναι η προσαρμογή 1 Fox, M. A., Kemp M., (2009). "Interactive Architecture", Princeton Architectural Press, σελ. 12 2 Ο.π 22

στο περιβάλλον, και πιο συγκεκριμένα στις περιβαλλοντικές συνθήκες και τα φυσικά φαινόμενα, όπως επίσης και στο ευρύτερο κτιστό και άκτιστο περιβάλλον, όπου εισέρχεται η έννοια του τοπίου. Ως προς την πρώτη κατεύθυνση, δημιουργούνται χωρικά δρώμενα – εμπειριών [spatial experiences], προκειμένου να οδηγήσουν τον χρήστη σε μια μορφή επικοινωνίας και διαλόγου με το αρχιτεκτόνημα. Τα χωρικά αυτά δρώμενα, εκτός του ότι στοχεύουν στη συναισθηματική σύνδεση με τον χρήστη, ικανοποιούν συγκεκριμένες ανάγκες χρηστών που μπορεί να προκύψουν, όπως παραδείγματος χάρη την κάλυψη αναγκών των ηλικιωμένων και παιδιών3. Κάτι τέτοιο καθιστά την διαδραστική αρχιτεκτονική χρήσιμη σε καθημερινό επίπεδο. Η δεύτερη κατεύθυνση, αυτή που αφορά την προσαρμογή στο περιβάλλον, συνδέεται άμεσα με την τάση της σύγχρονης εποχής για ενεργειακό και οικολογικό σχεδιασμό, μια τάση καίριας σημασίας, λόγω της σοβαρής ρύπανσης που έχει υποστεί ο πλανήτης. Η προσαρμογή στις περιβαλλοντικές συνθήκες έχει ως αποτέλεσμα την εξοικονόμηση ενέργειας, όπως επίσης και την καλύτερη συμπεριφορά του κτιρίου σε περιβαλλοντικά φαινόμενα, π.χ συμπεριφορά κτιρίου σε σεισμικές δονήσεις ή σε φορτία ανέμου, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό για τη διάρκεια ζωής του κτιρίου. Αρχίζει να αναπτύσσεται μια σχέση του αρχιτεκτονήματος με τον χρήστη και το περιβάλλον, η οποία ναι μεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως κυκλική, αφού υπάρχει δράση – αντίδραση, δε μπορεί, ωστόσο, να χαρακτηριστεί σταθερή, καθώς βασική παράμετρος του σύγχρονου κόσμου όπως αναφέρθηκε παραπάνω είναι η πληροφορία, μια παράμετρος που συνεχώς μεταβάλλεται. Έτσι η διαδραστική αρχιτεκτονική, μέσα από αυτή την μεταβαλλόμενη σχέση χρήστη – μηχανής, διαμορφώνει τις εμπειρίες του πρώτου ασκώντας επιρροή στην προσωπικότητα του και στις συνήθειες του, μετασχηματίζοντας συνεχώς τον ίδιο της τον εαυτό και το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται. Μια ακόμα απάντηση που δίνει ο παραπάνω ορισμός είναι στο πώς η διαδραστική αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Αναφέρουν, λοιπόν, ότι η διαδραστική αρχιτεκτονική επιτυγχάνεται με την σύγκλιση και τη συνεργασία των 3 Ο.π σελ. 136-138 23

kinetics στην αρχιτεκτονική, όπου αφορά τα μηχανικά μέρη του αρχιτεκτονήματος, με την εξελισσόμενη τεχνολογία των ενσωματωμένων υπολογιστικών συστημάτων. Οι δύο αυτοί παράμετροι που οδηγούν στην πραγμάτωση της διαδραστικής αρχιτεκτονικής μπορούν να θεωρηθούν αντίστοιχα ως το υλικό – hardware [kinetics] και το λογισμικό – software [embedded computation] του αρχιτεκτονήματος ή ακόμα καλύτερα, ως τα μέλη του σώματος και τον εγκέφαλο γεγονός που προσδίδει στο κτίριο την παρομοίωση του με ζωντανό οργανισμό. Το κλειδί για την εξέλιξη αυτών των μηχανών [kinetics και υπολογιστικά συστήματα] από απλά εργαλεία σε κατοικήσιμα περιβάλλοντα και χώρους, θα είναι η συνένωση των υπολογιστικών διαδικασιών [computational processes] με το υλικό υπόστρωμα [material substrate] των κτιριακών συστημάτων4. Υπό αυτό το πρίσμα δημιουργήθηκε η ιδέα ότι ο αρχιτεκτονικός χώρος θα μπορούσε να αποτελείται από ρομποτικά συστήματα. Το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι η σχετική ευφυΐα που αποκτά πλέον ο αρχιτεκτονικός χώρος και έτσι ο τελευταίος με τη σειρά του να μπορεί να θεωρηθεί ως οργανωμένος μέσα σε ένα δίκτυο συνεχούς μεταβαλλόμενης πληροφορίας. Υποθετικά, στο κοντινό μέλλον ο χώρος θα είναι σπονδυλωτός και αναδιαρθρώσιμος με αποτέλεσμα να επηρεάζει τον άνθρωπο – χρήστη τόσο σε επίπεδο που ο ίδιος κατοικεί μέσα σε αυτό, όσο και επίπεδο διαμόρφωσης σχέσεων με αυτό. Με την τεχνολογική εξέλιξη είναι πλέον στην ευχέρεια των αρχιτεκτόνων να σχεδιάσουν τον τρόπο με τον οποίο οι παραγόμενοι χώροι θα ανταποκριθούν στη συνεχή ροή πληροφοριών μεταξύ αυτών και του χρήστη. Προσφεύγουμε, λοιπόν, σε μια ανάλυση της ιστορικής εξέλιξης της τεχνολογίας μέσα από τον τρόπο με τον οποίο οδήγησε στην ανάπτυξη της διαδραστικής αρχιτεκτονικής. Στην πορεία της διάδρασης εξελίχθηκαν συστήματα εφαρμογών που οδηγούσαν κάθε φορά στο επιθυμητό αποτέλεσμα και διαρκώς βελτιώνονταν. Αναφερόμαστε σε συστήματα και τεχνικές εφαρμογής που κάνουν πραγματικότητα τη διάδραση δίνοντάς της σάρκα και οστά. Μελετώντας την διαδραστική αρχιτεκτονική από την σκοπιά του βιολογικού οικολογικού παραδείγματος προσεγγίζουμε το ζήτημα της διάδρασης, αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο η 4 Negroponte, N., (1975). "Soft Architecture Machines, Cambridge", MA: MIT Press, σελ. 239 24

αρχιτεκτονική προσομοιάζει έναν ζωντανό οργανισμό. Τι είναι αυτό που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός οργανισμού; Η ικανότητα του να προσαρμόζεται στο περιβάλλον το οποίο ζει και αναπτύσσεται – εξελίσσεται όπως επίσης και η σχετική ευφυία που διαθέτει. Επομένως θα γίνει μια προσέγγιση της αρχιτεκτονικής από την σκοπιά της προσαρμοστικότητας.

///εικ.2//Pangaro, P., “AI versus Cybernetics”///

προσαρμόσιμη αρχιτεκτονική| ενσωμάτωση υπολογιστικών συστημάτων Από τη δεκαετία του 1940 μέχρι και σήμερα, η επιστήμη της κυβερνητικής, η εξέλιξης της στην τεχνητή νοημοσύνη και στην τεχνητή ζωή και ο τομέας της νοημοσύνης σμήνους επιχείρησαν και επιχειρούν να υλοποιήσουν εφαρμογές συστημάτων ικανών να προσαρμόζονται στις συνεχείς μεταβολές και αβεβαιότητες του εξωτερικού περιβάλλοντος. Οι σερβομηχανισμοί, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και τα νευρωνικά δίκτυα, σε συνδυασμό με τις ιδιότητες της ανάδρασης, της ομοιόστασης, της αυτορρύθμισης και της αυτό-οργάνωσης αποτέλεσαν σημαντικά βήματα στην προσπάθεια δημιουργίας περιβαλλοντικών προσαρμόσιμων μηχανών. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός αξιοποίησε τις δυνατότητες τέτοιων συστημάτων για τον σχεδιασμό ευέλικτων, προσαρμόσιμων χώρων, ικανών να ανταποκρίνονται στην απροσδιοριστία και στην πολλαπλότητα των λειτουργικών συνθηκών. Στην ενότητα αυτή θα εξεταστούν τα δύο μοντέλα της κυβερνητικής, το ομοιοστατικό και το αυτοποιητικό όπως επίσης και τα δύο βασικά μοντέλα της τεχνητής νοημοσύνης, το κλασικό και το αναδυόμενο ή συνδεσμικό, μια επιστήμη που έχει ως βάση για την ανάπτυξή της τις κατευθύνσεις που όρισε η κυβερνητική. Έπειτα από το συνδεσμικό μοντέλο θα εξεταστεί το πεδίο της τεχνητής ζωής μέσα από το αναδυόμενο μοντέλο συστημάτων που πρότεινε και τέλος θα εξεταστεί η νοημοσύνη σμήνους, ένα πεδίο που δανείζεται στοιχεία από την μελέτη της φύσης. Όλα τα παραπάνω πεδία έχουν συμβάλει το κάθε ένα μεμονωμένα αλλά και όλα μαζί ως σύνολο στον σχεδιασμό προσαρμόσιμης αρχιτεκτονικής με ικανότητες αυτό-οργάνωσης.

///εικ.3///

κυβερνητική| από την ομοιόσταση στην αυτό-ποίηση H κυβερνητική5 [cybernetics] είναι ένα υποσύνολο της επιστήμης των συστημάτων το οποίο επικεντρώνεται στη μελέτη κυβερνητικών συστημάτων. Η κυβερνητική δημιουργήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από μία μείξη της θεωρίας πληροφοριών, η οποία μελετούσε τη μαθηματική έννοια της πληροφορίας από τη σκοπιά των τηλεπικοινωνιών, και της θεωρίας ελέγχου, που μελετούσε πρακτικούς συνθετικούς μηχανισμούς ανάδρασης από τη σκοπιά των μηχανικών. Χωρίς ακόμη να έχει διαμορφωθεί η επιστήμη συστημάτων και η ολιστική μεθοδολογία, η κυβερνητική υιοθέτησε εξ αρχής μία συστημική προσέγγιση και μία έμφαση στην αυτό-οργάνωση και στην αυτονομία, αποτελώντας έτσι σημαντική πηγή ερεθισμάτων για την ανάπτυξη της σύγχρονης επιστήμης συστημάτων αλλά και άλλων πεδίων όπως της τεχνητής νοημοσύνης. Ιστορικά, η κυβερνητική μπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση (1945 – 1960) είναι αυτή που ουσιαστικά αποτελούσε την κεντρική ιδέα πίσω από την κυβερνητική. Πρόκειται για την μελέτη της ομοιότητας μεταξύ ζωντανών οργανισμών και τεχνολογικών μηχανισμών, μία ομοιότητα που μοντελοποιήθηκε με τις έννοιες του συστήματος, της ομοιόστασης και της ανάδρασης. Σε σχέση με τη θεωρία συστημάτων η κυβερνητική επικεντρώνεται περισσότερο στη λειτουργία των πολύπλοκων συστημάτων, δηλαδή στον τρόπο που ελέγχουν τη δράση τους, επικοινωνούν μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν τα μέρη τους, παρά στη δομή τους. Στην κυβερνητική της πρώτης τάξης ήταν αδιάφορο αν ένα σήμα ή μήνυμα προερχόταν από μια μηχανή ή ένα άτομο, καθώς αυτό που προείχε ήταν να διευκολυνθεί η καθαρή επικοινωνία οπουδήποτε και με οποιονδήποτε τρόπο αυτή συνέβαινε6. Τα συστήματα που βασίζονται στις παραπάνω θεωρίες λειτουργούν με ενεργοποιητές [actuators], για να εκτελούν λειτουργίες, και αισθητήρες [sensors], ώστε να καταγράφουν τις εξωτερικές συνθήκες και τις πράξεις τους και να επιστρέφουν αυτή την πληροφορία ως δεδομένο για την επόμενή τους δράση, σε 5 Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Επιστήμη_συστημάτων 6 Lobsinger, M., (2000). "Cybernetic: theory and the architecture of performance", στο Goldhangen, S. and Legault, R. (2000). "Anxious modernisms", Montreal: Canadian Centre for Architecture. 29

ένα συνεχές αυτορρυθμιζόμενο κύκλωμα7. Αυτός ο τρόπος λειτουργίας στηρίζεται στην «ομοιόσταση», έναν όρο που εισήγαγε ο Αμερικανός φυσιολόγος Walter Cannon το 1929 για να περιγράψει την ικανότητα των ζωντανών οργανισμών να διατηρούν μια σταθερή ενεργειακή κατάσταση και να ελαχιστοποιήσουν την απώλεια ενέργειας σε σχέση με τις περιβαλλοντικές αλλαγές8. Περνώντας στην μεταπολεμική εποχή (1968 – 1975), η κυβερνητική αλλάζει προσέγγιση και περνάει στην λεγόμενη κυβερνητική δεύτερης τάξης και αυτόποίησης. Σύμφωνα με την κυβερνητική της δεύτερης τάξης, θεωρήθηκε πως η πρώτη δεν επιτελούσε σωστά τον σκοπό της και την παρομοίωσε ως ένα μαύρο κουτί του οποίου οι εσωτερικές διαδικασίες παρέμεναν αρκετά αόριστες9. Πηγή έμπνευσης του δευτέρου μοντέλου της κυβερνητικής αποτέλεσε η συνεργασία της με άλλους τομείς όπως είναι αυτοί της χημείας, της γενετικής. Χαρακτηριστικό πρόσωπο που συνέλαβε στην ανάπτυξη αυτού του μοντέλου, ήταν ο Heinz von Foerster, ο οποίος εκδίδει το βιβλίο Cybernetics of Cybernetics το 1975. Οι εργασίες που πραγματοποιεί ο Foerster την εποχή αυτή πάνω στη δεύτερη φάση της κυβερνητικής είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία της θεωρίας της αυτό-οργάνωσης των πολύπλοκων συστημάτων και συγκεκριμένα στα αυτο-ποιητικά συστήματα. Σύμφωνα με το αυτο-ποιητικό μοντέλο, «ο κόσμος θεωρείται ως ένα σύνολο κλειστών συστημάτων, διότι η πληροφορία δεν περνά το όριο που διαχωρίζει το σύστημα από το περιβάλλον του, όπως στο ομοιοστατικό»10. Πρόκειται για ένα εσωστρεφές σύστημα το οποίο ενδιαφέρεται μόνο για τις αλληλεπιδράσεις εσωτερικά αφήνοντάς τον παγερά αδιάφορο οι περιβαλλοντικές εξελίξεις, δηλαδή πρόκειται για ένα σύστημα τελείως αντίθετο του συστήματος της πρώτης φάσης της κυβερνητικής, δηλαδή του ομοιοστάτη. Ένας από τους υποστηρικτές του δευτέρου μοντέλου της κυβερνητικής είναι ο 7 Wiener, N., (1954). "The human use of human beings", Garden City, New York: Doubleday, από Yiannoudes, S., (2016). "Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing", New York, Routledge. 8 Ο.π 9 Γιαννούδης, Σ., (2012). "ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΙΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ|Δυνατότητες και παράγοντες σχεδιασμού μεταβαλλόμενων και ‘ευφυών’ χώρων", Ίων. σελ. 121 10 Ο.π 30

Gordon Pask. Τα κυβερνητικά συστήματα που χρησιμοποίησε ήταν τα λεγόμενα «δεύτερης τάξεως» [«second – order cybernetics»], τα οποία έδιναν τη δυνατότητα στον παρατηρητή και το κατασκεύασμα να συμμετάσχουν σε αμοιβαίες ανταλλαγές, τις οποίες τις αποκαλούσε διαλόγους11. Τα συστήματα που σχεδίαζε διέθεταν αισθητήρες και ενεργοποιητές [sensors, actuators] τα οποία παρακολουθούσαν τον χώρο και μπορούσαν να τον μετατρέψουν. Όπως αναφέρει ο Usman Haque, «αντί να κάνουν ακριβώς ότι τους λέμε ή να μας λένε ακριβώς τί πιστεύουν ότι χρειαζόμαστε, τα συστήματα του Pask θα μας παρείχαν μια μέθοδο για να συγκρίνουμε την αντίληψη μας για τις χωρικές καταστάσεις σε σχέση με την σχεδιασμένη αντίληψη της μηχανής12. Ένα πλεονέκτημα των παραπάνω θεωριών του Pask είναι ότι δίνουν την δυνατότητα τόσο στα φυσικά όσο και στα τεχνητά συστήματα να μάθουν το ένα για τις ενέργειες του άλλου μέσα σε ένα αρχιτεκτονικό κυβερνητικό περιβάλλον, καθώς και να προσαρμοστούν στις σχέσεις που συμβαίνουν μεταξύ των κατοίκων. Συστήματα δομημένα με τις αρχές του Pask οδήγησαν σε δοκιμασία το παραδοσιακό μοντέλο της κατασκευής και της χρήσης του αρχιτεκτονικού έργου, δημιουργώντας έτσι αισθητές διακρίσεις ανάμεσα στο σχεδιασμό, την υλοποίηση και τη χρήση. Ο χρήστης πλέον στο αρχιτεκτονικό έργο παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη του χώρου, μέσα από μια διαδικασία «από πάνω προς τα κάτω» [bottom–up], προσέγγιση που επιτρέπει μια αποδοτικότερη συσχέτιση με τον περιβαλλοντικό και κοινωνικό περίγυρο. Έτσι λοιπόν, η συμβολή του Gordon Pask στην αρχιτεκτονική θα μπορούσε εν συντομία να αποδοθεί μέσα από τα λόγια του ίδιου, στο έργο του «Architectural Relevance of Cybernetics»: «Το σημαντικότερο σημείο της λειτουργικότητας αποτελούσε η ιδέα μιας «μηχανής ζωής», αλλά πλέον κλίνει προς μια μηχανή που δρα σαν εργαλείο που υπηρετεί τους υπηκόους της. Η σκέψη αυτή πιστεύω ότι θα τελειοποιηθεί μέσα στην ιδέα ενός περιβάλλοντος με το οποίο ο χρήστης θα αλληλοεπιδρά και μέσα

11 Ο.π 12 Haque, U., (2006). Architecture, interaction, systems. [online] Διαθέσιμο: www. haque.co.uk 31

στο οποίο θα μπορεί να εξωτερικεύσει τις νοητικές του διεργασίες»13. Ανεξάρτητα από τις δύο ιστορικές φάσεις που προσδιόρισαν τον τομέα της κυβερνητικής, υποστηρικτές της στις έρευνες τους εξετάζουν τα όρια μεταξύ έμβιου και άβιου, φυσικού και τεχνητού, ζωντανών οργανισμών και μηχανών και προτείνουν ένα νέο είδος μηχανής που θα λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος των παραπάνω. Σύμφωνα με τον Wiener, όλα τα παραπάνω δίπολα γίνονται εφικτά αν και οι δύο οντότητες είναι αυτορρυθμιζόμενες, ικανές να ρυθμίσουν μελλοντικές συμπεριφορές βασιζόμενες σε προηγούμενες πράξεις και τελικά να εξελιχτούν και να προσαρμοστούν με βάση την εμπειρία τους14. Επίσης κεντρική θέση της κυβερνητικής κατείχε η κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου. Σύμφωνα με τους ερευνητές υπάρχουν δύο διαφορετικές δίοδοι κατανόησης, οι οποίοι αποτελούν και το μέσο για την διάκριση της κυβερνητικής από την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία θεωρείται απόγονος της κυβερνητικής. Ο εγκέφαλος εμπεριέχει αναπαραστάσεις, ιστορίες, μνήμες και εικόνες. Πρόκειται για τον βασικότερο συντελεστή της γνώσης. Αυτή την εικόνα για τον εγκέφαλο είχαν και οι ακαδημαϊκοί φιλοσοφικοί κύκλοι του εικοστού αιώνα. Ο εγκέφαλος δεν θα μπορούσε να είναι τίποτα άλλο από ένα όργανο αναπαράστασης. Το 1948 ο Ashby διατύπωσε πως το κρίσιμο σημείο για το αν είναι ή όχι μια μηχανή εγκέφαλος, είναι η απάντηση στην ερώτηση αν μπορεί να σκεφτεί. Όμως για τον βιολόγο ο εγκέφαλος δεν αποτελεί μια μηχανή σκέψης αλλά μια μηχανή δράσης. Προσλαμβάνει την πληροφορία και με βάση αυτή δρα. Αντιθέτως οι επιστήμονες της κυβερνητικής θεώρησαν πως ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο άμεσα συνδεδεμένο με τη σωματική δράση ενώ παράλληλα διαπίστωσαν ότι διαθέτει έναν ιδιαίτερο ρόλο, αυτό της προσαρμογής. Ο εγκέφαλος θεωρείται ότι είναι το όργανο που μας βοηθάει να ανταπεξέλθουμε, να συνδιαλλαχτούμε και να επιβιώσουμε τόσο σε καταστάσεις όσο και σε περιβάλλοντα που δεν έχουμε ξανά-αντιμετωπίσει. Προφανώς και η γνώση μας βοηθάει να ανταπεξέλθουμε, 13 Pask, G., "Architectural Relevance of Cybernetics". [online] Διαθέσιμο: https:// cmusyntheticecologies.files.wordpress.com/2014/01/pask_gordon_the-architectural-relevance-of-cybernetics.pdf, σελ 496 14 Yiannoudes, S. (2016). "Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing". New York, Routledge, σελ.11 32

να αντιμετωπίσουμε και να προσαρμοστούμε στο άγνωστο όμως αυτή η απλή αντιπαράθεση είναι πλήρως επεξηγηματική. Ο κυβερνητικός εγκέφαλος δεν είναι αναπαραστατικός αλλά επιτελεστικός και ο ρόλος του στην εκτέλεση είναι η προσαρμογή. Το 1948 εκδίδεται από τον Nobert Wiener το βιβλίο με τίτλο «Κυβερνητική, ή έλεγχος και επικοινωνία στα ζώα και στις μηχανές, όπου ισχυρίζεται πως η κυβερνητική είναι «η επιστήμη του ελέγχου και της επικοινωνίας μεταξύ ζώων και μηχανών, οργανισμών και μηχανισμών»15. O Wiener στο βιβλίο του χρησιμοποιεί έννοιες όπως η αυτορρύθμιση, η προσαρμοστικότητα και η πληροφοριακή ανατροφοδότηση ως βάσεις για την κατανόηση των βιολογικών και κοινωνικών διαδικασιών.

ρομποτική – τεχνητή νοημοσύνη Σημαντικό κομμάτι της νέας τεχνολογίας είναι η εξέλιξη της ρομποτικής, ως αποτέλεσμα των βιομιμητικών διαδικασιών και της συνεργασίας της κινηματικής με τους ενσωματωμένους ψηφιακούς υπολογισμούς. Όπως αναφέρθηκε στη παραπάνω υπο-ενότητα ο όρος της βιομίμησης δανείζεται διαδικασίες και μορφές από τη φύση, ούτως ώστε να επιτύχει τη λύση ανθρώπινων προβλημάτων. Έτσι, η μίμηση των κινήσεων και της συμπεριφοράς των έμβιων οργανισμών επιδιώκει την καλύτερη προσαρμογή του τεχνητού στοιχείου στο περιβάλλον και την επιβίωσή του εκ των έσω, με την ελάχιστη, δηλαδή, παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα. Η Ρομποτική είναι ο κλάδος της επιστήμης που μελετά τις μηχανές εκείνες που μπορούν να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο στην εκτέλεση μιας εργασίας, η οποία συνδυάζει τη φυσική δραστηριότητα με τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μεγάλα βήματα στον τομέα της ρομποτικής έγιναν κατά τις δεκαετίες του 1940 και 1950. Εκείνη την περίοδο άρχισε να εμφανίζεται στο προσκήνιο και η ιδέα της τεχνητής νοημοσύνης [artificial intelligence και AI] την οποία προσπάθησαν να αναπτύξουν διαφορετικοί μεταξύ τους επιστημονικοί κλάδοι. Η ιδέα της τεχνητής νοημοσύνης γεννήθηκε από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον τομέα της 15 Wiener, N., (1961). "Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine". New York: M.I.T. Press. 33

///εικ.4//Bellefeuille, E., [digital art], “Organ Studies-Brain”///

κυβερνητικής. Ο τομέας αυτός συνδυάζει τις αρχές της τεχνητής νοημοσύνης με την επιστήμη της βιολογίας και της αντιληπτικής ψυχολογίας. Αποτελεί σημείο τομής πολλών επιστημών όπως της πληροφορικής, της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας, της νευρολογίας, της γλωσσολογίας και της επιστήμης των μηχανικών, με στόχο τη σύνθεση ευφυούς συμπεριφοράς, με στοιχεία συλλογιστικής, μάθησης και προσαρμογής στο περιβάλλον, ενώ συνήθως εφαρμόζεται σε μηχανές ή υπολογιστές ειδικής κατασκευής. Οι πρώτοι πειραματισμοί πάνω στον τομέα της κυβερνητικής εστιάζουν σε αναλογικά συστήματα με στόχο την κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Ο όρος τεχνητή νοημοσύνη16 αναφέρεται κυρίως στον κλάδο της πληροφορικής ο οποίος ασχολείται με την σχεδίαση και την υλοποίηση υπολογιστικών συστημάτων που μιμούνται στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς τα οποία υπονοούν έστω και στοιχειώδη ευφυΐα: μάθηση, προσαρμοστικότητα, εξαγωγή συμπερασμάτων, κατανόηση από συμφραζόμενα, επίλυση προβλημάτων κ.τ.λ. Ο John McCarthy όρισε τον τομέα αυτόν ως «επιστήμη και μεθοδολογία της δημιουργίας νοούντων μηχανών». Η έρευνα πάνω στην τεχνητή νοημοσύνη κατέληξε σε δύο κατευθύνσεις. Αρχικά, η πρώτη κατεύθυνση της, η οποία επικράτησε από το 1950 και και τα μέσα του 1980 περίπου, όριζε την τεχνητή νοημοσύνη ως μια διαδικασία επεξεργασίας πληροφοριών, δηλαδή δεδομένων λογικών κανόνων τους οποίους οι υπολογιστές καλούνται να ακολουθήσουν17. Αυτή είναι η παραδοσιακή [κλασική ή συμβολική] προσέγγιση. Η δεύτερη προσέγγιση, η οποία ονομάζεται συνδεσμική, οραματιζόταν μηχανές που οι μαθηματικές τους δομές θα έδιναν την ικανότητα να μαθαίνουν μέσω εμπειρίας18. Αν και η δεύτερη προσέγγιση επικαλύφθηκε για αρκετά χρόνια από την πρώτη, έρχεται ξανά στο προσκήνιο το 1980 όπου εισάγει τα νευρωνικά δίκτυα στον τρόπο προσέγγισης της. Χαρακτηριστική αναφορά σχετικά με την πρώτη προσέγγιση της τεχνητής νοημοσύνης, αυτή της κλασικής, αποτελεί το βιομηχανικό ρομπότ, το οποίο έχει 16 Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Τεχνητή_νοημοσύνη 17 Γιαννούδης, Σ., (2012). "ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΙΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ|Δυνατότητες και παράγοντες σχεδιασμού μεταβαλλόμενων και ‘ευφυών’ χώρων", Ίων. σελ.125 18 Ο.π 35

την δυνατότητα μέσα από αλγορίθμους οι οποίοι ελέγχονται από τον χρήστη – προγραμματιστή να επιτελεί εξειδικευμένες ενέργειες. Πρόκειται λοιπόν για μια ελεγχόμενη και σταθερή κατάσταση η οποία δεν μπορεί να προσαρμοστεί σε ανοιχτά περιβάλλοντα, όπως παραδείγματος χάρη οι κατοικίες, «όπου το σύστημα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζει διαφορετικές καταστάσεις ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, διότι ο αριθμός των εναλλακτικών ενεργειών είναι απροσδιόριστος και μη υπολογίσιμος»19. Η τεχνητή νοημοσύνη της δεύτερης προσέγγισης, θεωρείται ως το αποτέλεσμα βιομιμητικών διαδικασιών του ανθρώπινου νευρικού συστήματος για τον τρόπο κατασκευής της. Τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει μια έντονη έκρηξη ενδιαφέροντος για τα νευρωνικά δίκτυα, καθώς φαίνεται να έχουν εφαρμογή σε πολλές επιστήμες. Τα νευρωνικά δίκτυα εφαρμόζονται οπουδήποτε τίθεται θέμα ταξινόμησης ή ελέγχου. Κατά τη δεκαετία του 1940 εμφανίζεται η πρώτη μαθηματική περιγραφή τεχνητού νευρωνικού δικτύου, με αρκετά περιορισμένες δυνατότητες. Τα νευρωνικά δίκτυα χωρίζονται σε Βιολογικά Νευρωνικά [ΒΝ] δίκτυα και σε Τεχνητά Νευρωνικά [ΤΝ] δίκτυα. Τα πρώτα αποτελούν μέρος του κεντρικού νευρικού συστήματος βιολογικών συστημάτων, παραδείγματος χάρη του ανθρώπου, ενώ συνίστανται από βιολογικό ιστό, χημικές ουσίες και ηλεκτρικά σήματα τα οποία τα διαχωρίζουν από τα δεύτερα που προσπαθούν να μιμηθούν τα πρώτα μέσα από ένα σύνολο ηλεκτρονικών και μηχανικών συστημάτων συνοδευόμενα από ευφυείς αλγόριθμους. Η Maria Luisa Palumbo εξετάζοντας τη χρήση νευρωνικών δικτύων στον αρχιτεκτονικό χώρο, καταλήγει πως το παραδοσιακό μοντέλο της τεχνητής νοημοσύνης όσο αναφορά τον χώρο αυτό, δεν είναι ικανό να αναπαράγει ευφυή περιβάλλοντα. Η ίδια αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «δεν αρκεί να προσθέτουμε αισθητήρια όργανα σε μια μηχανή της οποίας η δομή έχει συλληφθεί ως στατική αρχιτεκτονική, ικανή να επεξεργάζεται διαδοχικά μόνο αυτό που έχει προγραμματιστεί να εκτελεί, ώστε να την κάνουμε να αλληλεπιδρά με την ακραία 19 Jormakka, K., Schurer, O., (2006). "The End of Architecture as we know it". The 2nd IET International Conference on Intelligent Environments (IE06) 2, E.M.Π Αθήνα: On Demand. σελ. 109. 36

μεταβλητότητα του φυσικού κόσμου, […] που κρύβει την κύρια πληροφορία»20. Ουσιαστικά η ιδέα που παρουσιάζει η Palumbo είναι η απομάκρυνση από τον προκαθορισμένο προγραμματισμό των συστημάτων και η αντικατάστασή του με ένα σύστημα που θα προσομοιάζει έναν έμβιο ον. Θα διαθέτει νευρωνικά δίκτυα, ικανότητες μάθησης, κατανόησης του περιβάλλοντος του, εξέλιξης, προσαρμογής κτλ. Η μηχανή ουσιαστικά θα πρέπει να γίνει ένα σώμα όχι με την έννοια του μεμονωμένου σώματος και νου αλλά ως έναν ενσώματο νου. Συνέπεια αυτής της ιδέας ήταν η ανάπτυξη της τεχνητής ζωής, η οποία πραγματεύεται τις αισθητηριακές και κινητικές αλληλεπιδράσεις του σώματος με το περιβάλλον.

τεχνητή ζωή Η τεχνητή ζωή είναι το τολμηρό επιχείρημα για τη κατανόηση της βιολογίας περισσότερο μέσα από την κατασκευή βιολογικών φαινομένων, και όχι μέσα από τη διάσπαση των διαφόρων μορφών ζωής στα συστατικά τους. Είναι μια προσέγγιση σύνθεσης και όχι απλοποίησης. (Ray, 1994) Τη δεκαετία του 1980 εμφανίζεται η τεχνητή ζωή ως συνέχεια της έννοιας του συνδεσμικού μοντέλου της τεχνητής νοημοσύνης με βασική ιδέα την ανάδυση ρομποτικών οντοτήτων ικανών να αναπτύσσουν σχέσεις με το εξωτερικό τους περιβάλλον. Τα συστήματα αυτά δεν διαθέτουν κεντρικά μοντέλα του περιβάλλοντος προκειμένου να ανταποκριθούν, αλλά διαθέτουν κατανεμημένους πράκτορες που τους επιτρέπουν την επικοινωνία μόνο με το άμεσο τοπικό τους περιβάλλον. Στην ιδέα αυτή σημαντικό ρόλο διαμόρφωσαν οι αμφισβητήσεις της παραδοσιακής φιλοσοφικής προσέγγισης στη σχέση του σώματος και της νόησης, όπως εκφράζεται στη φιλοσοφία του νου, στη γνωστική επιστήμη και σε άλλους τομείς, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ο νους είναι πάντοτε ενσώματος και εντοπισμένος στο περιβάλλον21. Αντίθετα λοιπόν από τις απόψεις της γνωστικής επιστήμης και της τεχνητής νοημοσύνης όπου ισχυρίζονται ότι σώμα και νους είναι δύο ανεξάρτητες έννοιες 20 Palumbo, M. L., (2000). "New Wombs: Electronic Bodies and Architectural Disorders". Basel: Birkhauser. σελ. 77-78. 21 Ο.π 17 σελ132 37

///εικ.5// Martinakis, Α., “Multiverse”/// 38

μεταξύ τους, η ενσώματη γνωσιακή επιστήμη υποστηρίζει ότι μια αναγκαία κατάσταση για τις διεργασίες του νου, τη νόηση και τη σκέψη είναι το υλικό σώμα, η ενσωμάτωση του νου, ή αλλιώς η ενσώματη νόηση22. Η τεχνητή ζωή μελετάται σε πολλούς τομείς όπως η ρομποτική, η φιλοσοφία του νου, η γνωστική νευροεπιστήμη και η γλωσσολογία. Αν και χρησιμοποιείται με διαφορετικούς τρόπους κάθε φορά στις παραπάνω επιστήμες, η γενική θεωρία παρουσιάζει κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Η Monica Cowart σημειώνει ότι «[…] όλες αυτές οι διαφορετικές αντιλήψεις θεωρούν ότι μια αναγκαία συνθήκη για τη νόηση είναι η ενσωμάτωση, δηλαδή, ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο οι αισθησιοκινητικές ικανότητες ενός οργανισμού τον καθιστούν ικανό να αλληλοεπιδράσει με επιτυχία με το περιβάλλον του»23. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρθηκε παραπάνω η τεχνητή ζωή προκειμένου να αλληλεπιδράσει με το περιβάλλον της δεν βασίζεται σε μια κεντρική προγραμματισμένη αναπαράσταση και γνώση του περιβάλλοντος, όπως συμβαίνει και στο μη καρτεσιανό ρομποτικό σύστημα24. Αυτή η ιδιότητα που παρουσιάζουν, κάνει καταλληλότερη την χρήση τους σε περιβάλλοντα με τυχαίες και απρόβλεπτες συνθήκες – συμπεριφορές. Ο Stephen Jones αναφέρει χαρακτηριστικά: «Στον σχεδιασμό ευφυών συστημάτων γίνεται άσκοπο να προσπαθούμε να προσδιορίσουμε και να αναπτύξουμε τη λεπτομερή αρχιτεκτονική του συστήματος από πάνω προς τα κάτω [top – down]. Σε οποιονδήποτε πραγματικό κόσμο υπάρχουν πάρα πολλές απρόβλεπτες και προβληματικές καταστάσεις που μπορεί 22 Cowart, M., (2006). "Embodied Cognition. Από The Internet Encyclopedia of Philosophy". (επιμ. Fieser J. Dowden B.) [online] Διαθέσιμο: https://www.iep.utm.edu/ embodcog/ 23 Ο.π 24 Μέχρι την δεκαετία του 1980 τα βιομηχανικά ρομπότ ήταν μοντέλα όπου τον πλήρη έλεγχο τον είχε ο άνθρωπος. Ωστόσο παρατηρήθηκε πως τα ρομπότ αυτά δεν ήταν ευέλικτα και δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για άλλες εργασίες. Μετά τη δεκαετία του 1980 εμφανίζονται ρομποτικά συστήματα τα οποία χρησιμοποιούσαν ένα λογισμικό ελέγχου το οποίο μπορούσε να αλλάξει και να ανανεωθεί ανεξάρτητα. Gomi, T., (1997). "Aspects of non-Cartesian Robotics", Journal of Artificial Life and Robotics ISAROB σελ. 96 39

να εμφανιστούν για να καταστεί δυνατό κάτι τέτοιο»25. Όσο αναφορά το μη καρτεσιανό μοντέλο ελέγχου και της ενσώματης νόησης στην αρχιτεκτονική πρακτική ο Ted Krueger εξηγεί πως «οι γνωστικές ικανότητες των τεχνητών συστημάτων θα αναπτυχθούν από τις σχέσεις που σχηματίζονται μεταξύ της φυσικής τους αρχιτεκτονικής και της εμβύθισής τους σε ένα δυναμικό περιβάλλον»26. Χαρακτηριστικό παράδειγμα προσαρμόσιμου αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος που ανταποκρίνεται στην παραπάνω σκέψη του Krueger είναι το Sensponder του Κωνσταντίνου Ουγγρίνη. Το σύστημα αυτό βασίζεται σε ένα κεντρικό πράκτορα οποίος ελέγχει, επιβλέπει και μπορεί να αναπρογραμματίζει εμφανίζοντας έτσι λειτουργίες μάθησης, συλλογής, ανάλυσης και γνώσης για μια συνεχή βελτίωση. Αυτός είναι ο βασικός που ελέγχει το εσωτερικό του κτιρίου και αποφασίζει για μεταβολές και αλλαγές. Έτσι λοιπόν ο ρόλος του είναι κυρίως λειτουργικός: λειτουργική ευελιξία, ενεργειακή αποδοτικότητα, δομική στατική σταθερότητα και προσαρμοστικότητα27. Το παραπάνω παράδειγμα εφαρμογής, αν και αποτελεί θεωρητικό και υποθετικό παράδειγμα, γεγονός που δεν μας επιτρέπει να το αξιολογήσουμε με ευκολία σχετικά με τις προθέσεις που υπάρχουν από πίσω του, βασίζεται σε βιολογικά πρότυπα μελετώντας τον τρόπο που προσαρμόζεται ένα φυσικός οργανισμός, την ελαστικότητα του σκελετού του και την ικανότητά του να προσαρμόζεται σε ενεργειακές μεταβολές. Η ιδέα αυτή είναι μια πρωτοπόρα και εξαιτερικά ενδιαφέρουσα σκέψη καθώς υπόσχεται ότι το περιβάλλον θα αποκτήσει ικανότητες προσαρμοστικές, μεγίστης απόδοσης και ευελιξίας όπως συμβαίνει και σε ένα έμβιο όν. 25 Jones, S., (2001). "Intelligent Environments: Organisms or Objects?", Convergence: The International Journal Of Research into New Media and Technologies 7. σελ. 28 26 Krueger, T., (2013). "Eliminate the Interface". Από Journal of Architectural Education 2 σελ. 14-17.. [online] Διαθέσιμο: https://www.tandfonline.com/doi/ abs/10.1162/10464880260472521 27 Ουγγρίνης, Κ., (2009). "Μορφολογία και Κινητικές Κατασκευές στους Μεταβαλλόμενους Χώρους". Θεσσαλονίκη: Διδακτορική Διατριβή στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. σελ. 359-360. 40

Η χρήση πολλαπλών πρακτόρων σε ένα περιβάλλον και επιπλέον η ενσωμάτωση αρχιτεκτονικής υπαγωγής στο κάθε ένα από αυτά αποτελεί μια ιδέα σχεδιασμού για προσαρμόσιμα περιβάλλοντα. Η ιδέα αυτή (συνεργασία και επικοινωνία) όπως και η ιδέα της ανάδυσης, της δυνατότητας εμφάνισης μη αναμενόμενης συμπεριφοράς σε πολύπλοκα συστήματα (βιολογικά – τεχνολογικά) θεωρούνται τα βασικά χαρακτηριστικά της νοημοσύνης σμήνους που θα αναλυθεί στην συνέχεια.

νοημοσύνη σμήνους Τον τελευταίο καιρό, και ιδιαίτερα με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, απασχολεί έντονα τους ερευνητές η θεωρία της νοημοσύνης σμήνους. Η θεωρία αυτή δανείζεται έναν βιολογικό όρο, το σμήνος, προκειμένου να μελετήσει την συμπεριφορά που παρουσιάζουν οι έμβιες οντότητες και τον τρόπο με τον οποίο σαν ομάδες (σμήνη) προσαρμόζονται στο περιβάλλον τους. Η νοημοσύνη σμήνους αποτελεί μια νέα θεωρία που έχει απασχολήσει αρκετούς τομείς, όπως την ρομποτική, τις τηλεπικοινωνίες κ.α. Η νοημοσύνη σμήνους είναι ένας διεπιστημονικός τομέας που ασχολείται με βιολογικά και τεχνητά συστήματα συγκροτημένα από μονάδες – οντότητες ικανές να συγχρονίζονται και να επιτυγχάνουν καθολική συλλογική συμπεριφορά χωρίς τη χρήση κεντρικού ελέγχου και εξωτερικού συντονιστή28. Τα βιολογικά συστήματα είναι οι αποικίες και τα σμήνη εντόμων, τα κοπάδια ψαριών, τα σμήνη πουλιών και οι αγέλες ζώων. Με άλλα λόγια, η νοημοσύνη σμήνους αποτελεί μια νέα θεωρία στον χώρο της εξέλιξης της τεχνολογίας και κυρίως στην τεχνητή νοημοσύνη, η οποία παρουσιάζει την δυνατότητα να χειριστεί λειτουργίες και πολύπλοκα συστήματα στο ευρύτερο περιβάλλον του ανθρώπου. Ένα τυπικό σύστημα νοημοσύνης αποτελείται από πράκτορες – μονάδες που παρουσιάζουν μια σχετική ομοιογένεια και οι αλληλεπιδράσεις που προκύπτουν βασίζονται σε τοπικά στοιχεία που ανταλλάσσουν τόσο μεταξύ τους όσο και με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Η συνολική συμπεριφορά που προκύπτει από τις αλληλεπιδράσεις των πρακτόρων – μονάδων μεταξύ τους και με το άμεσο 28 Ο.π 17 σελ. 140 41

///εικ.6///

περιβάλλον τους, είναι αυτή που έχει την ικανότητα να αυτό-οργανώνεται. Όλη η παραπάνω διαδικασία λειτουργίας ενός τυπικού συστήματος βασισμένο στη νοημοσύνη σμήνους, αποτελεί το σύνολο των δράσεων – συμπεριφορών του σμήνους – συστήματος και δεν αναφέρεται σε ανθρώπινες γνωστικές διαδικασίες όπως είναι η σκέψη, η μάθηση, η αναγνώριση κ.α. οι οποίες βρίσκουν έδαφος στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης. Όσον αφορά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, η νοημοσύνη σμήνους ενσωματώνει απλούς κανόνες που υιοθετεί από τις μελέτες στα σμήνη της φύσης (μυρμήγκια, πουλιά, ζώα) με στόχο την καλύτερη διαχείριση σύνθετων προβλημάτων και προσαρμογής σε διάφορες καταστάσεις και περιβάλλοντα. Οι ερευνητές αυτού του πεδίου έχουν αναλύσει και εξηγήσει, πως οι εφαρμογές βασισμένες στο πεδίο σμήνους δεν πρόκειται για μια απλή μιμητική διαδικασία αναπαραγωγής των βιολογικών σμηνών αλλά εμπνέονται από το βιολογικό μοντέλο και προσπαθούν να εφαρμόσουν κάποιες από τις αρχές τους με τεχνολογικό τρόπο29. «Οι ρομποτικές εφαρμογές που προκύπτουν από την εφαρμογή της θεωρίας νοημοσύνης σμήνους απασχολούν με ενδιαφέρον τρόπο την προσαρμόσιμη αρχιτεκτονική καθώς η μορφή τους δεν περιορίζεται από αρθρώσεις και συνδέσμους, όπως οι μηχανικές κινητικές κατασκευές και δεν έχουν περιορισμούς στατικής λειτουργίας όπως τα μεταβαλλόμενα κελύφη. Αρχιτεκτονικά περιβάλλοντα βασισμένα στις αρχές και στις δυνατότητες της ρομποτικής σμήνους θα μπορούσαν, θεωρητικά, να αποτελούνται από αυτόματα δυναμικά στοιχεία – μονάδες, ικανά να μετασχηματίζουν δυναμικά και ευέλικτα τη μορφή ενός περιβάλλοντος σύμφωνα με ανάγκες και επιθυμίες»30.

από την προσαρμόσιμη στη διαδραστική αρχιτεκτονική| μια σύντομη ιστορική αναδρομή Τη δεκαετία του 1960 εισάγεται στο λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής η έννοια της 29 Dorigo, M., Tuci E., et al. (2006). "SWARM-BOT: Design and Implementation of Colonies of Self-assrmbling Robots". Στο G. Y. Yen, D. B. Fogel (επίμ.), Computational Intelligence: Principles and Practice (σ. 103-135). New York: IKEE Computational Intelligent Society. σελ.130 30 Ο.π 17 σελ. 151-152. 43

///εικ.7//Arrighi, S., “Adaptive Skin (beta)”/// 44

διάδρασης όταν επιστημονικές ομάδες συμπεριλαμβανομένων και αρχιτεκτόνων οι οποίοι ασχολούνται με την κυβερνητική [cybernetics], προσπάθησαν να αποδώσουν μια νέα σχέση μεταξύ κτισμένου περιβάλλοντος και χρήστη. Έτσι γεννήθηκε ο τομέας της αρχιτεκτονικής που είναι γνωστός και ως διαδραστική αρχιτεκτονική. Παρόλα αυτά εκείνη την εποχή η τεχνολογία δεν είχε αναπτυχθεί τόσο και η έννοια της διάδρασης στην αρχιτεκτονική δεν μπορούσε να προχωρήσει σε πρακτικό επίπεδο παραμένοντας έτσι στο θεωρητικό. Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Usman Haque, αυτές οι πρώιμες προσπάθειες για τη δημιουργία ενός θεωρητικού υπόβαθρου συναντούσαν προβλήματα στην καθιέρωσή τους, λόγω της έλλειψης οικονομικής και εμπορικής ζήτησης και αδυναμίας υλοποίησής τους ως φυσικών μοντέλων. Για το λόγο αυτό, μία σειρά από κινήματα με αρχές παρόμοιες με αυτές της κυβερνητικής, που ακολουθούσαν bottom-up διαδικασίες, μεταξύ άλλων ο εξελικτικός προγραμματισμός [evolutionary programming], biological computation και bionics έπρεπε να περιμένουν την εισαγωγή των ψηφιακών μέσων για να αποκτήσουν υπόσταση31. Η οργανική θεωρία αναδύεται από το φυσικό κόσμο και συνηγορεί υπέρ των εξελικτικών μοντέλων, τα οποία παράγουν μορφές ανάπτυξης και στρατηγικές συμπεριφοράς, βελτιώνοντας κάθε πρότυπο στις ανάλογες συνθήκες του περιβάλλοντος32. Η αρχιτεκτονική προσανατολισμένη προς την οργανική θεωρία ή του οργανικού παραδείγματος [organic theory/ organic paradigm] αποκτά νέες ιδιότητες. Πιστοί στις αρχές που πρεσβεύει η οργανική θεωρία υπήρξαν οι περισσότεροι υποστηρικτές της κυβερνητικής. Ένας από τους πρωτοπόρους της κυβερνητικής που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στην ανάπτυξη του θεωρητικού υποβάθρου της διαδραστικής αρχιτεκτονικής είναι ο Gordon Pask, ο οποίος στην θεωρία του Conversation Theory υποστηρίζει πως αντί να κατασκευάζονται χώροι (περιβάλλοντα) που μεταφράζουν αυστηρά τις επιθυμίες μας, τα περιβάλλοντα αυτά θα πρέπει να δίνουν τη δυνατότητα στους χρήστες τους να τα διαμορφώνουν και να τα πλάθουν μόνοι τους, λαμβάνοντας τις αποφάσεις με μία διαδικασία από κάτω προς τα πάνω [bottom-up], με έναν 31 Dreyfus, H. L., and Stuart, E., (1988). "Making a mind versus modeling the brain: artificial intelligence at a branchpoint". Daedalus, σελ. 15–43 32 Brown G., (2002). "Introduction". In Transportable Environments 2, edited by Kronenburg, R., Lim, J., and Chii, W. Y., Spon Press, London 45

εύπλαστο τρόπο χωρίς προκαθορισμένους στόχους33. Παρακάτω θα γίνει εκτενή αναφορά για τον Pask και στο έργο του. To 1967 ο αρχιτέκτονας William Brody δημοσιεύει ένα άρθρο όπου καταγράφει τις οραματικές του απόψεις και υποστηρίζει πως «θα πρέπει να διδάξουμε στα περιβάλλοντα - χώρους πρώτα την πολυπλοκότητα [complexity], έπειτα την αυτο-οργάνωση [self-organing] και τέλος τη νοημοσύνη [intelligent], ιδιότητες που θα τα οδηγήσουν να εξελιχθούν»34. Παρομοίως ο Andrew Rabeneck, ένας ακόμα υποστηρικτής της κυβερνητικής, το 1969 παρουσιάζει μια αρκετά ρεαλιστική άποψη για τη διαχείριση της κυβερνητικής τεχνολογίας. Αναφέρει πως η χρήση της κυβερνητικής θα παράγει μια μορφή προσαρμοστικής αρχιτεκτονικής, που θα αυξήσει τη διάρκεια της ζωής ενός κτιρίου μέσω της αυτό-προσαρμογής [self-adaption]35. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ο Nicolas Negroponte παρουσιάζει παρόμοιες απόψεις με αυτές που αναφέρθηκαν παραπάνω και παρουσιάζει τον όρο ανταποκρινόμενη αρχιτεκτονική [responsive architecture], λόγω της ενασχόλησης του με την εισαγωγή της κυβερνητικής στην αρχιτεκτονική. Εισάγει επίσης τον όρο «αρχιτεκτονική μηχανή» προσπαθώντας να περιγράψει ένα μηχανισμό τεχνητής νοημοσύνης που θα βοηθούσε, θα εμπλούτιζε και εν τέλει θα αναπαρήγαγε την ίδια σχεδιαστική διαδικασία. Στο βιβλίο του «Soft Architecture Machines» το 1975 επισημαίνει ότι: «τέτοιου είδους μηχανές δεν θα αποτελούν απλά κομμάτι και εργαλείο της σχεδιαστικής διαδικασίας, αλλά αντίθετα θα αποτελούν το σχεδιαστικό προϊόν, οπότε καθίστανται κατοικήσιμες»36. Επίσης υποστηρίζει ότι η «ανταποκρινόμενη αρχιτεκτονική είναι το φυσικό προϊόν της συγχώνευσης της δύναμης των υπολογιστικών συστημάτων στο κτιστό περιβάλλον, και το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι κτίρια πιο λογικά, καλύτερης απόδοσης»37. 33 Pask, G., (1969). "Architectural Relevance of Cybernetics", Architectural Design, September σελ. 494–496 34 Brodey W., (1967). "The design of intelligent environments: Soft architecture, Landscape". σελ. 8–12 35 Rabeneck, A., (1969). "Cybermation: A Useful Dream", Architectural Design, September 1969, σελ. 497–500 36 Negroponte, N., (1973) "The Architecture Machine", Cambridge, MA: MIT Press 37 Ο.π 46

Το 1972, αναπτύσσεται από τον Charles Eastman, το μοντέλο της Προσαρμοστικής Αρχιτεκτονικής Υπό Όρους [Adaptive Conditional Architecture]. Το μοντέλο αυτό αναλύει τις απόψεις σχετικά με την κυβερνητική, που είχαν διατυπωθεί προγενέστερα από τον Gordon Pask όπου ο τελευταίος θεωρεί τον χώρο και τους χρήστες ως ένα σύστημα πλήρους ανατροφοδότησης. Ο Eastman, λοιπόν, προτείνει αυτή η ανατροφοδότηση να χρησιμοποιηθεί για να δημιουργηθεί μία αρχιτεκτονική που αυτο-προσαρμόζεται [self adjust] για να καλύψει τις ανάγκες των χρηστών38. O John Frazer συγγράφοντας το βιβλίο «An Evolutionary Architecture», αναφέρει ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να είναι ένα ζωντανό και συνεχώς εξελισσόμενο αντικείμενο. Οι απόψεις και τα έργα του βασίζονταν σε μεγάλο βαθμό στο βιολογικό παράδειγμα, στην κυβερνητική και στις θεωρίες του χάους. Οι προτάσεις του δεν μένουν μόνο σε θεωρητικό επίπεδο αλλά διαθέτουν σχέδια για τον τρόπο κατασκευής τους. Πηγή έμπνευσης του αποτελούσαν τα φυσικά οικοσυστήματα. Όπως δηλώνει ο ίδιος: «τα φυσικά οικοσυστήματα παρουσιάζουν περίπλοκες βιολογικές δομές που έχουν ιδιότητες όπως η ανακύκλωση των υλικών, η μεταβλητότητα και η συνεχής προσαρμογή, ενώ παράλληλα κάνουν αποτελεσματική χρήση της ενέργειας του περιβάλλοντος, έννοιες που ήταν σε αντιπαράθεση με τη στατική αρχιτεκτονική της εποχής»39.

fun palace| εφαρμογές μιας πρώιμης διάδρασης Ένας από τους αρχιτέκτονες που διέπρεψε στον τομέα της κυβερνητικής, ήταν ο Cedric Price. Τα έργα του ήταν από τα πρώτα που φαίνονται να έχουν υιοθετήσει το πρώιμο αυτό έργο των cybernetics και το εφάρμοσε στην αρχιτεκτονική πρακτική δημιουργώντας την έννοια της προνοητικής αρχιτεκτονικής [anticipatory architecture]. Ένα από τα έργα του που ξεχώρισαν ήταν το Fun Palace. 38 Eastman, C., (1972) "Adaptive-Conditional Architecture". In Design Participation, Proceedings of the Design Research Society’s Conference Manchester, September 1971, Ed. N. Cross, London: Academy Editions. σελ. 51–57 39 Mozer, M. C., (2005) "Lessons from an adaptive house, In Smart environments: Technologies, protocols and applications". edited by D. Cook and R. Das,. Hoboken, NJ: J. Wiley & Sons. σελ. 273–294 47

///εικ.8//Pask, G., “Fun Palace”///

///εικ.9//Pask, G., “Fun Palace”diagram///

Το Fun Palace του Cedric Price φαίνεται να εφαρμόζει τις παραπάνω έννοιες που αναφέρθηκαν για τον τομέα της κυβερνητικής. Αποτελεί ένα από τα πρώτα σχέδια που έθεσαν τον χρήστη ως τον πρωταγωνιστή του σχεδιασμού και βασικό ρυθμιστή του χώρου, των συνθηκών και της εξέλιξης του κτιρίου. Τo Fun Palace, λοιπόν, πρόκειται για μια πειραματική και προσαρμοστική δομή που θα μπορούσε να τροποποιηθεί με στόχο την φιλοξενία διαφόρων ειδών ψυχαγωγίας. Ο αρχιτέκτονας Cedric Price σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη θεάτρου Joan Littlewood και τον πρωτοπόρο Gordon Pask, οραματίστηκε «μια τεράστια μηχανή μάθησης με την ικανότητα να επιτρέπει στους ανθρώπους να προσαρμοστούν σωματικά και ψυχικά στις άυλες εμπειρίες και στον επιταχυνόμενο ρυθμό της τεχνολογικής κουλτούρας»40. Το έργο αυτό αναφερόταν κυρίως στην εργατική τάξη του ανατολικού Λονδίνου και στόχευε στην κινηματοποίηση διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, ώστε να χρησιμοποιήσουν τις εγκαταστάσεις του ανάλογα με τις ανάγκες τους. Πηγή έμπνευσης για τις αρχές σχεδιασμού του αποτέλεσαν οι ιδέες των καταστασιακών και η επιθυμία της Littlewood για έναν ανοιχτό θεατρικό χώρο, ένα είδος πανεπιστημίου του δρόμου και ένα εργαστήριο ενεργούς διασκέδασης και παράστασης41. Το κτίριο αποτελούνταν από μια τεράστια αρθρωτή μεταλλική κατασκευή με προκατασκευασμένα τοιχώματα, πλατφόρμες, δάπεδα, σκάλες και οροφές που θα μπορούσαν να μετακινηθούν και να συναρμολογηθούν από γερανούς. Κινητά, προσωρινά και φουσκωτά μέρη θα επέτρεπαν στο χώρο να παραμένει ανοιχτός και ελεύθερος από όρια. Σχεδόν κάθε μέρος του ήταν μεταβλητό, καθώς σύμφωνα με τον Price «η μορφή και η δομή του μοιάζει με ένα μεγάλο ναυπηγείο στο οποίο τα περιβλήματα, όπως θέατρα, κινηματογράφοι, εστιατόρια, εργαστήρια, ζώνες αγώνων, μπορούν να συναρμολογούνται, να μετακινούνται, να αναδιοργανώνονται και να διαλύονται συνεχώς»42. 40 Ο.π σελ.26 41 Glynn, R., (2005). "Fun Palace – Cedric Price". [online Interactive Architecture Lab. Διαθέσιμο: http://www.interactivearchitecture.org/fun-palace-cedric-price.html 42 Stanley, M., (2005). "The Fun Palace: Cedric Price’s experiment in architecture and technology" σελ. 8 [online] Διαθέσιμο: http://www.bcchang.com/transfer/articles/2/18346584.pdf 49

///εικ.10//Pask, G., “Fun Palace”///

Ένας από τους επικεφαλής στον σχεδιασμό του Fun Palace ήταν και ο Gordon Pask, ο οποίος «αντιμετώπιζε τα κτίρια και τις πόλεις ως συστήματα που μεγαλώνουν, αναπτύσσονται και εξελίσσονται»43. Το συγκεκριμένο έργο βασίζεται σε ένα σχεδιασμό που σχετίζονται με τη θεωρία της «αρχιτεκτονικής αμοιβαιότητας» που ο ίδιος ο Pask πρότεινε και αφορούσε την αλληλεξάρτηση και συνεχή επικοινωνία της αρχιτεκτονικής, των ανθρώπων και των κοινωνιών. Ο άνθρωπος – χρήστης επικοινωνεί με το περιβάλλον του και έτσι η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να σχεδιάζεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργεί ευχάριστους διαλόγους με λεκτικά, οπτικά, ακουστικά και απτικά στοιχεία μεταξύ τους. Αποκάλεσε τους χώρους αυτούς «αισθητικά ισχυρά περιβάλλοντα», ικανά να ενθαρρύνουν τις εν λόγω αλληλεπιδράσεις. «Η αμοιβαία αλληλεπίδραση […] εξωτερικεύεται ως διάλογος μεταξύ της εσωτερικής αναπαράστασης και του άμεσου εαυτού μας. Αυτό σημαίνει ότι το όριο ανάμεσα στις σκέψεις και την πραγματικότητα είναι ρευστό»44. Μια «εικονική αρχιτεκτονική» όπως το Fun Palace, δεν έχει ξεχωριστό πρόγραμμα, αλλά μπορεί να επαναπρογραμματιστεί για να εκτελέσει μια ατέλειωτη ποικιλία λειτουργιών. Παρέχοντας μεθοδολογίες για την αντιμετώπιση εξελισσόμενων συστημάτων με απροσδιόριστο χρόνο καθιέρωσε τις βάσεις, μαζί με τις έννοιες της κυβερνητικής, για την πληροφορική και την τεχνολογία των υπολογιστών όπως επίσης και για την εικονική αρχιτεκτονική. Το πρόγραμμα του Fun Palace δεν ήταν ένα συμβατικό είδος διαγράμματος αρχιτεκτονικών χώρων, αλλά πολύ πιο κοντά σε αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως πρόγραμμα υπολογιστή: μια σειρά δηλαδή αλγοριθμικών λειτουργιών και λογικές πύλες που ελέγχουν τις χρονικές διαδικασίες σε μια εικονική συσκευή. Συνεπώς η τρισδιάστατη δομή του Fun Palace ήταν ο λειτουργικός χώρος – χρόνος, μήτρα μιας εικονικής αρχιτεκτονικής45. Παρά το γεγονός ότι το έργο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, δεν έπαψε να αποτελεί ένα διάγραμμα δυνατοτήτων «μιας εικονικής και ευέλικτη αρχιτεκτονικήs

43 Brown, P., (2008). "White heat cold logic". Cambridge, Mass.: MIT Press 44 Yiannoudes, S. (2016) "Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing". New York, Routledge. σελ. 29 45 Ο.π 34 σελ. 10 51

///εικ.11///

ικανής να προσομοιώσει διαφορετικές λειτουργίες των κτιρίων»46.

Η ανάπτυξη αρχιτεκτονικών χώρων ανταποκρινόμενων στις τεχνολογικές εξελίξεις έχουν ως αποτέλεσμα την επαναξιολόγηση της σχέσης ατόμου – περιβάλλοντος οι οποίες οδηγούν σε συζητήσεις για θέματα όπως η «εξατομίκευση της αρχιτεκτονικής»47. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης διαφόρων επιστημών όπως ο Nicholas Negroponte και το ΜΙΤ Group κατά τις δεκαετίες του 1960 – 1970. Στο βιβλίο «Soft Architecture Machines» ο Negroponte διέκρινε τρεις δυνατότητες των υπολογιστών: σχεδίαση, συνεργασία, ενίσχυση του φυσικού περιβάλλοντος για αναγνώριση του χρήστη48. Προκειμένου να ενισχυθεί η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, πρότεινε την εισαγωγή «ευφυών» μικροϋπολογιστών στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό καθώς επίσης ενθάρρυνε την ενσωμάτωσή τους σε δομημένους χώρους και κατασκευές49.

46 Mathews, S., (2006). "The Fun Palace as Virtual Architecture. Journal of Architectural Education". από Yiannoudes, S., (2016). "Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing". Routledge, New York. 47 Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Hubert_Dreyfus’s_views_on_artificial_intelligence 48 Negroponte, N., (1975). "Soft architecture machines". Cambridge, Mass.: The MIT Press. 49 Grunkranz, D., (2017). "Towards a Phenomenology of Responsive Architecture: Intelligent technologiew and Their Influence on the Experience of Space". [online] Διαθέσιμο: http://formsociety.com/2012/07/daniel-grunkranz-towards-a-pnhenomenology-of-responsive-architecture-intelligent-technologies-and-their-influence-on-the-experience-of-space/.

κεφάλαιο 2

περιβαλλοντικοί – υλικοί αντικατοπτρισμοί

///εικ.12/// 56

Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναλύθηκε η πορεία τόσο της εξέλιξης της επιστήμης, της τεχνολογίας όσο και διαδραστικού περιβάλλοντος όπου μέσα από αυτή την ανάλυση προέκυψε η εισαγωγή ευφυών συσκευών στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον με στόχο τόσο τη σύναψη σχέσεων μεταξύ χρήστη όσο και του παραγόμενου χώρου. Πιο συγκεκριμένα μελετήθηκαν οι δυνατότητες που παρουσιάζει η εν λόγω ενσωμάτωση προσαρμόσιμων συστημάτων που λειτουργούν ως όχημα για τη προσαρμόσιμη αρχιτεκτονική και επιπλέον για τη διαδραστική αρχιτεκτονική. Από την ανάλυση της κυβερνητικής, της τεχνητής νοημοσύνης και της νοημοσύνης σμήνους, προσεγγίστηκαν και τα πρώτα βήματα της διαδραστικής αρχιτεκτονικής. Προέκυψε το ενδεχόμενο δημιουργίας ευφυών περιβαλλόντων που πλέον δεν θα χαρακτηρίζονται από προβλεπόμενες συμπεριφορές αλλά θα είναι ικανά να προσαρμόζονται σε απρόβλεπτες αλλαγές χωρίς να είναι προηγουμένως προγραμματισμένα. Δηλαδή πλέον θα υπάρχει η σχέση συστήματος – χρήστη – περιβάλλοντος χωρίς να είναι γνωστό το τελικό παραγόμενο αποτέλεσμα, όπως συμβαίνει στα ευφυή συστήματα, τα οποία δεν παρουσιάζουν αναφορές στο βιολογικό οργανικό παράδειγμα. Επομένως στο κεφάλαιο αυτό θα αναλυθούν τα ευφυή περιβάλλοντα που προέκυψαν από την εισαγωγή στο χώρο ρομποτικών συστημάτων. Ωστόσο, προκύπτει το ερώτημα πώς αυτή η διαδραστική αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει πραγματικότητα; Ποια η σχέση της ύλης – μορφής με αυτά τα αρχιτεκτονικά περιβάλλοντα; Προκειμένου να απαντηθεί αυτή η ερώτηση, οι αρχιτέκτονες κατέφυγαν στην μελέτη της φύσης και πιο συγκεκριμένα στην μελέτη του τρόπου με τον οποίο η φύση δημιουργεί ζωή. Έτσι, μέσα από την μελέτη του τρόπου αυτού, άρχισαν να εισάγονται έννοιες στην αρχιτεκτονική πρακτική, όπως αυτή της βιομίμησης, οι οποίες έφεραν στην επιφάνεια νέα υλικά τα οποία μπορούν να συμβάλλουν στην πραγμάτωση των λεγόμενων διαδραστικών περιβαλλόντων.

ευφυή περιβάλλοντα| διαδραστικά περιβάλλοντα με νοημοσύνη Μέχρι αρκετά πρόσφατα, ανεξάρτητα από τις θεωρήσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, ο όρος της νοημοσύνης όσον αφορά τη δημιουργία διαδραστικών περιβαλλόντων, περιοριζόταν στα συστήματα κεντρικού ελέγχου [central control systems], γνωστά και ως έξυπνα περιβάλλοντα [smart environments]. Τις δεκαετίες του 1980 με 1990 παρατηρείται μια έκρηξη στο χώρο της επιστήμης της πληροφορικής. Αποτέλεσμα αυτής της έκρηξης, ήταν η δημιουργία ευφυών περιβαλλόντων [intelligent environments] και ιδιαίτερα η ιδέα της περιβαλλοντικής ευφυΐας (Ambient Intelligence, συχνά αναφερόμενο και ως AmI). Πρόκειται για ενισχυμένα περιβάλλοντα που ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη παρουσία. Το δίκτυο μηχανών που υπάρχει σε αυτά, επικοινωνούν μεταξύ τους και λειτουργούν συνεργατικά προκειμένου να φέρουν εις πέρας τις καθημερινές δραστηριότητες του χρήστη ενισχύοντας έτσι τη διάδραση χρήστη και μηχανής. Αποτελούν δηλαδή επαυξημένους χώρους που βασίζονται στην διάχυτη υπολογιστική, στη διάχυτη επικοινωνία, και τέλος στις ευφυείς διεπαφές χρήστη. Για την λειτουργία τους τα ευφυή περιβάλλοντα χρησιμοποιούν δεδομένα τα οποία συλλέγουν από το περιβάλλον που βρίσκονται, προκειμένου να αποκτήσουν γνώση και εμπειρία με σκοπό τελικά να δημιουργήσουν κανόνες προσαρμογής και ανταπόκρισης σύμφωνα με τις εξατομικευμένες ανάγκες και τις μεταβαλλόμενες συμπεριφορές. 1 Τα συστήματα αυτά με τη χρήση «έξυπνων» συσκευών, καθώς και με τη συνεχή αλληλεπίδραση χρήστη – μηχανής είναι σε θέση να αναγνωρίσουν διαθέσεις, συναισθήματα εντοπίζοντας το άγχος ή την ικανοποίηση μέσω ομιλίας και χειρονομιών.2 Η τεχνητή νοημοσύνη αυτών των περιβαλλόντων βασίζεται στην εξέλιξη των τεχνολογιών αισθητήρων – ενεργοποιητών, των συστημάτων αναγνώρισης της ανθρώπινης δραστηριότητας καθώς και των συστημάτων μάθησης και λήψης αποφάσεων3. 1 Yiannoudes, S. (2016). “ Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing”. New York, Routledge. 2 Brey, P., (2006). “Freedom and Privacy in Ambient Intelligence. Ethics and Information Technology”. σελ. 157-166 3 [online] Διαθέσιμο: https://cswww.essex.ac.uk/research/iieg/idorm.htm 58

Αυτές όλες οι ιδιαιτερότητες – δυνατότητες που παρουσιάζονται στη διαδικασία της μάθησης και εξέλιξης είναι που διαφοροποιούν αυτά τα συστήματα από τις απλά αυτόματες μηχανές που απλώς μιμούνται κάποιες λειτουργίες της ανθρώπινης δομής και συμπεριφοράς χωρίς να έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται πλήρως στις μεταβαλλόμενες ανάγκες του χρήστη. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική και συγκεκριμένα τον αρχιτεκτονικό χώρο, η περιβάλλουσα νοημοσύνη συχνά χρησιμοποιείται με τον λάθος τρόπο καθώς περιορίζεται μόνο στην ανταπόκριση και αντίδραση σε ερεθίσματα και όχι στην συνολική διάδραση και επικοινωνία με το χρήστη. Η πρόταση του Negroponte για την εισαγωγή ευφυών συσκευών στον σχεδιασμό και στο δομημένο περιβάλλον ήρθε αντιμέτωπη με τα ερωτήματα που έθεταν οι φαινομενολόγοι εκείνης της εποχής τα οποία αφορούσαν την ανάπτυξη και εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης σε όλους τους τομείς και τις επιστήμες. Ο Negroponte τότε ισχυρίστηκε ότι «κάθε σχεδιαστική δραστηριότητα χαρακτηρίζεται από ευφυή συμπεριφορά εφόσον πρέπει να υπάρχει κατανόηση των στόχων, των σκοπών και των νοημάτων, και ότι αυτή η κατανόηση μπορεί να επέλθει από μία πιο αρχέγονη αντίληψη του κόσμου»4. Ωστόσο δημιουργήθηκαν πάνω στο θέμα αυτό διάφορες διαφωνίες από τους επιστήμονες της φαινομενολογίας οι οποίοι θεωρούσαν ότι με τα ευφυή αντικείμενα το άτομο απομακρύνεται από δραστηριότητες που προκαλούν αλλαγή στο περιβάλλον που ζει.5

μερικές αναφορές ευφυών περιβαλλόντων Μια από τις πρώτες εφαρμογές των ανταποκρινόμενων συσκευών στο δομημένο περιβάλλον είναι ο θερμοστάτης, όπως αναφέρει ο Daniel Grunkranz. Μια ευφυής μηχανή που διαθέτει αισθητήρα, ικανός να ελέγχει τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και ανάλογα με τη ρύθμιση που έχει γίνει σε αυτό, επιφέρει τις επιθυμητές συνθήκες. Ο χρήστης ανά πάσα στιγμή μπορεί να τροποποιήσει τις ρυθμίσεις αυτές και αναλόγως να προσαρμοστεί και ο θερμοστάτης. Ο Don 4 Negroponte, N., (1975). “Soft architecture machines”. Cambridge, Mass.: The MIT Press. 5 Pask,G., “Architectural Relevance of Cybernetics” . Σελ 496 59

Ihde αποκάλεσε αυτού του είδους τις τεχνολογίες «τεχνολογίες στο υπόβαθρο» [background technologies], καθώς λειτουργούν αυτόματα και δεν απαιτούν την προσοχή μας6. Ο Manovich χαρακτηρίζει τέτοιου είδους περιβάλλοντα ως «επαυξημένους χώρους», δηλαδή για «φυσικούς χώρους που επικαλύπτονται με δυναμικά μεταβαλλόμενες πληροφορίες». Κατά αυτόν τον τρόπο λοιπόν, στο φυσικό χώρο προστίθεται ένα νέο είδος στρώματος [layer] με νέες διαστάσεις, το ίδιο σημαντικές με τις γεωμετρικές και μορφολογικές. Τέτοιες είναι τα ηχητικά, οσφρητικά, θερμικά και απτικά δεδομένα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Gibson, ο συνδυασμός των παραπάνω αυτών δεδομένων είναι πολύ σημαντικός για μια ολοκληρωμένη χωρική εμπειρία και αίσθηση του χώρου7. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Εάν η σύγχρονη κοινωνία συνοψισμένη στην μεταφορά του Μισέλ Φουκώ για το Πανοπτικόν οργανώθηκε γύρω από την ανθρώπινη όραση, δηλαδή τη γεωμετρία του ορατού, αυτό δεν είναι πλέον η πραγματικότητα για την κοινωνία μας καθώς τα περισσότερα νέα τεχνολογικά μέσα δεν στηρίζονται σε οπτικά δεδομένα.» (Manovich, 2006)8 Το Adaptive House (1990) του Michael Mozer χαρακτηρίζεται για τον πρωτοποριακό σχεδιασμό του και αναφέρεται στην έννοια της «νοημοσύνης» ενός κτιρίου, ως εκείνη η οποία προέρχεται από την ικανότητα του κτιρίου να προβλέπει συμπεριφορές και ανάγκες των ενοίκων, παρατηρώντας τους ένα μεγάλο χρονικό διάστημα9. Το κτίριο λοιπόν αυτοπρογραμματίζεται σύμφωνα με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται και τις δράσεις των ενοίκων του παρακολουθώντας 6 Ιhde, D., (1990). “Technology and the lifeworld”. Bloomington: Indiana University Press. 7 Gibson, J., (1986). “The ecological approach to visual perception”. Lawrence Erlbaum Associates, London από Charitos, D. and Rizopoulos, C., (2006). “Intelligence Technologies as a Means of Enhancing Spatial Experience”. In: Communicating Space(s) 24th eCAADe Contference Proceedings. Volos, σελ. 626-634. 8 Manovich, L., (2006). “The poetics of augment space”. Visual Communication, 5(2), σελ. 219-240. 9 Mozer, M. C., (2005). “Lessons from an adaptive house, In Smart environments: Technologies, protocols, and applications”. Edited by Cook, D. and Das, R., Hoboken, NJ: J. Wiley & Sons. σελ. 273–294 60

οικειοποιήσεις χώρων και πρότυπα συμπεριφοράς, μαθαίνοντας, έτσι, να αντιδρά σε μελλοντικές καταστάσεις10. Μια ομάδα στο MIT με επιβλέποντα τον Michael Coen, παρουσιάζει μια διαφορετική προσέγγιση, αυτή του Intelligent Room. Το συγκεκριμένο project κατασκευάστηκε με στόχο να πειραματιστεί με τη φυσική και πολύτροπη διάδραση μεταξύ ανθρώπων και υπολογιστικών συστημάτων. Τοποθετούνται έξυπνα υπολογιστικά συστήματα σε οποιοδήποτε αντικείμενο έρχεται σε επαφή με τον άνθρωπο. Βασικός στόχος αυτής της πρότασης ήταν η διάδραση ανθρώπου – υπολογιστικών συστημάτων με τρόπο ίδιο με αυτό που οι άνθρωποι διαδρούν μεταξύ τους. Όπως γίνεται αντιληπτό η διάδραση μεταξύ χρήστη και κατασκευής έχει φτάσει σε νέα επίπεδα γεγονός το οποίο συναντάται σε πολλές εφευρέσεις σήμερα. Πλέον ο χρήστης δεν εισέρχεται στο περιβάλλον της κατασκευής, όπως ήταν γνωστό μέχρι σήμερα αλλά η συσκευή, τοποθετώντας στον χώρο που κατοικεί, τα μέσα επικοινωνίας μηχανής – ανθρώπου11.

10 Mozer, M. C., (1999). “An intelligent environment must be adaptive”. IEE Intelligent Systems and their Applications14, no. 2. σελ. 11–13 11 Charitos, D. and Rizopoulos, C., (2006). “Intelligence Technologies as a Means of Enhancing Spatial Experience”. In: Communicating Space(s) 24th eCAADe Contference Proceedings. Volos. σελ. 626-634. 61

///εικ.13//Beesley, P., “Hylozoic Ground”/// 62

hylozoic ground| διαδραστικό τεχνητό δάσος Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και το Hylozoic Ground του Beesley σε συνεργασία με τους Rob Gobert, Rachel Armstrong και άλλους, μια εγκατάσταση για την 12η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, στο περίπτερο του Καναδά. Πρόκειται για ένα τεχνητό δάσος σύμφωνα με το όποιο πραγματοποιείται η αλληλεπίδραση του χρήστη με τη μηχανή. Πιο συγκεκριμένα το Hylozoic Ground παρουσιάζει ένα βιολογικό (έννοια της βιομίμησης) πλέγμα κινητικών μερών του οποίου οι ανοίκειες κινήσεις προκαλούν ταυτόχρονα ενθουσιασμό και αμηχανία12. Αποτελείται από λεπτούς φωτιζόμενους ακρυλικούς έλικες οι οποίοι εκτείνονται σιγά – σιγά, δημιουργώντας ένα οργανικό δίκτυο, ώστε να αγγίξουν τον επισκέπτη και να αντιδράσουν στις κινήσεις του. Η αρχιτεκτονική αυτή του Beesley προτείνει την παρακολούθηση των κινήσεων του χρήστη, συρρικνώνεται προς το μέρος του, επεκτείνεται και στην συνέχεια υποχωρεί σύμφωνα με τους δικούς του όρους. Ο σχεδιασμός του Beesley, βασίζεται πάνω σε ένα φυσικό σύστημα με ατομικούς παλμούς και διακυμάνσεις που συναντώνται μεταξύ των κοραλλιογενών υφάλων. Υπάρχουν και άλλου τύπου βιομορφικοί πειραματισμοί οι οποίοι δίνουν την αίσθηση της ζωτικότητας μέσω των κινητικών μηχανισμών που διαθέτουν που όμως ενεργοποιούνται από τον άνεμο, την ανθρώπινη κίνηση. Η εγκατάσταση του Hylozoic Ground διαθέτει βιολογικές λειτουργίες παρόμοιες με τις λειτουργίες ενός βιολογικού συστήματος διαβίωσης, μια μορφή ενσωματωμένης τεχνητής νοημοσύνης η οποία σε συνεργασία με τον ηλεκτρισμό και τη χημεία δίνει τη δυνατότητα στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση να προκαλέσει την αναπνοή, το χάδι, κινήσεις κατάποσης και υβριδικές μεταβολικές αντιδράσεις, μεταφορά υλικού, φιλτράρισμα του περιβάλλοντος, δημιουργία και ενσωμάτωση του χώρου. Αυτές οι ενσυναίσθητες κινήσεις εξαπλώνονται σαν κύματα έξω από τις κυψέλες των κινητικών βαλβίδων και του πόρους σε περισταλτικά κύματα, δημιουργώντας μια διάχυτη αντλία που τραβά τον αέρα, την υγρασία και την διάχυτη οργανική 12 Inc, P., (2017). “Phillip Beesley Architecture Inc. Sculptures & Projects” [online] Philipbeesleyarchitect.com. Διαθέσιμο: http://philipbeesleyarchitect.com/sculptures/029_Hylozoic_Groung_Venice/.

///εικ.14//Beesley, P., “Hylozoic Ground”///

ύλη μέσα από το φιλτράρισμα. Οι «ζωντανές», αυτές, χημικές ανταλλαγές σχεδιάστηκαν ως τα πρώτα στάδια της αυτό-ανανέωσης των λειτουργιών που μπορούν να υπάρξουν μέσα σε αυτού του είδους την αρχιτεκτονική. Πρόκειται επομένως για μια ιδιαίτερη τεχνολογία που μετατρέπει την εγκατάσταση σε ζωντανό οργανισμό, από την ψηφιακή τεκτονική των κρυσταλλικών μερών, στους ακριβείς αισθητήρες και ενεργοποιητές που ελέγχονται από ένα κατανεμημένο δίκτυο μικρό-επεξεργαστών οι οποίοι μετατρέπουν την κίνηση σε μια οικεία και συλλογική κλίμακα. Όλες αυτές οι λειτουργίες και οι διαδικασίες δίνουν τη δυνατότητα στο σύστημα να αντιδρά με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, απορροφώντας και φιλτράροντας την υγρασία και τα οργανικά στοιχεία του αέρα. Το σύστημα διαθέτει έλικες, οι οποίοι μπορούν να ανιχνεύσουν ηλεκτρικό φορτίο, και ενεργοποιητές οι οποίοι προσομοιάζουν τους μυϊκούς ιστούς ενός ζωντανού οργανισμού, οι οποίοι κατασκευάζονται από κράμα με πλαστική κνήμη. Αποτέλεσμα αυτής της ιδιαίτερης τεχνολογίας είναι η προσομοίωση των αισθήσεων σε πραγματικό χρόνο, η προσδοκία αφής, ενσυναίσθησης, παρακολούθησης από τον επισκέπτη13, χάνοντας τα όρια μεταξύ της εγκατάστασης του χρήστη και των θεατών, προκαλώντας τους ανθρώπους να επανεξετάσουν τα όρια, χρήστη – περιβάλλοντος, όταν στο δομημένο περιβάλλον υπάρχουν διάχυτες τεχνολογικές συσκευές. Ο Beesley σε μια συνέντευξη του σχετικά με την εγκατάσταση αυτή αναφέρει πώς μπορεί να υπάρξει μια σύνδεση με τις σκέψεις των Deleuze και Guattari, οι οποίοι θεωρούν ότι το σώμα χωρίς τα όργανα είναι ο εαυτός απελευθερωμένος από χαρακτηριστικά, συνήθειες και αντιδράσεις. Είναι ένα σώμα που έχει χάσει τα όρια, συνεχώς αυτό-διοργανώνεται σε νέες συνθήκες και μορφές. Το έργο του Beesley χαρακτηρίζεται για τέτοιου είδους αυτό – οργανωμένες οντότητες το οποίο αναπτύσσεται λόγω τις αλληλεπίδρασης του με άλλα σώματα και κάθε φορά μοναδικά.

13 Schwartzman, M., (2011). “See yourself sensing”. London, UK: Black Dog Pub. σελ 62. 65

///εικ.15//Beesley, P., “Hylozoic Ground”//Technical Drawing/// 66

///εικ.16,17//Beesley, P., “Hylozoic Ground”///

///εικ.18/// 68

ύλη| ανάδυση νέων οικολογιών Εκτός από την σχέση κτιρίου – χρήστη και τη σημασία που έχει η πληροφορία στη διαδραστική αρχιτεκτονική, εξαιρετικά ενδιαφέρον ερώτημα που απασχολεί κυρίως την σχέση της διαδραστική αρχιτεκτονικής με το περιβάλλον, αποτελεί το πώς η διαδραστική αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει πραγματικότητα στις μέρες μας; Πώς τα υλικά μπορούν να δημιουργήσουν έφορο πεδίο για την ανάπτυξή της; Πολλές είναι οι απαντήσεις που μπορούν να δοθούν στο συγκεκριμένο προβληματισμό, ωστόσο η παρούσα ερευνητική επικεντρώνεται στην μελέτη βιομιμητικών υλικών. Τα βιομιμητικά υλικά αφορούν τη δημιουργία μιας νέας γενιάς προσαρμοστικών υλικών και συστημάτων, μιμούμενων διεργασιών από τον φυσικό κόσμο. Η φύση δημιουργεί αποκριτικούς οργανισμούς και υλικά, τα οποία μεταμορφώνονται, αυτό-επισκευάζονται ή αλλάζουν χρώματα. Αυτές οι λειτουργίες έχουν τις ρίζες τους σε μοριακό επίπεδο και κλιμακώνονται προς τα άνω για να δημιουργήσουν προσαρμοστικά συστήματα τα οποία ενεργοποιούνται με βάση φυσικά και χημικά ερεθίσματα. Έτσι προέκυψε η διερεύνηση της βιομιμητικής από την σκοπιά όμως των διαδικασιών, τα οποία οδηγούν στη δημιουργία σπονδυλωτών αυτόματων συστημάτων που παρουσιάζουν δυνατότητες αυτό-αναπαραγωγής. Η διαδικασία της βιομίμησης εστιάζει στη μίμηση στοιχείων της φύσης και έχει επηρεάσει πολλούς τομείς, στέκοντας ως θεμέλιο για την ανάπτυξη και την εξέλιξή τους, αναμεσά τους οποίους είναι και η τεχνολογία και η αρχιτεκτονική. Επιπλέον η ανάπτυξη και η εξέλιξη των φυσικών επιστημών και της βιολογίας έχουν φέρει στην επιφάνεια νέες δυνατότητες και υλικά που μπορούν να φέρουν εις πέρας την δημιουρ-γία και κατασκευή νέων υλικών προερχόμενα φυσικά από την φύση.

βιομίμηση| στροφή προς τη φύση ορισμοί – διευκρινήσεις Η μελέτη της φύσης και κάθε φυσικού συστήματος, τόσο για την αρχιτεκτονική όσο και για άλλες επιστήμες, πηγάζει από το γεγονός ότι κάθε φυσικό σύστημα είναι αποδοτικό. Η επιστήμη που ασχολείται ακριβώς με αυτό το γεγονός, τη 69

μίμηση των μοντέλων, των συστημάτων και των στοιχείων της φύσης με σκοπό την επίλυση σύνθετων προβλημάτων, είναι η βιομιμητική14. Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από τη σύνθεση δύο ελληνικών λέξεων βίο και μίμηση. Αν και τα συνθετικά της λέξης υποδηλώνουν την καθ’ αυτό μίμηση της φύσης, η βιομίμηση ασχολείται με τη μελέτη και τη διαδικασία αφαίρεσης συστημάτων τα οποία είναι ικανά να μας οδηγήσουν σε λύσεις προβλημάτων του τεχνητού κόσμου. Ο όρος βιομιμητική [biomimetics] επινοήθηκε, κατά τη δεκαετία του 1950, από τον βιοφυσικό Otto Schmitt, ο οποίος εστίασε την έρευνά του σε συσκευές που μιμούνται φυσικά συστήματα. Βιβλιογραφικά, ο όρος εμφανίζεται το 1962 για πρώτη φορά, και η ανάπτυξή του πραγματοποιήθηκε κυρίως χάρη στους υλικούς επιστήμονες τη δεκαετία του 1980. Η Janine Benyus, επιστήμων και συγγραφέας, εξέδωσε το βιβλίο Biomimicry: Innovation Inspired By Nature, το οποίο αποτέλεσε σημείο αναφοράς για την εξάπλωση του Βιομιμητικού όρου. Υπάρχουν πολλοί όροι με αρκετές ετυμολογικές συγγένειες όπως: βιομιμητική, βιομίμηση, βιονική και βιογνωσία. Ωστόσο, κατά τις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια πάνω στους ορισμούς των όρων αυτών, αποδείχθηκε πως έχουν ακριβώς την ίδια σημασία15. Ο πρώτος όμως ορισμός της έννοιας του όρου της Βιομιμητικής, ο οποίος δόθηκε από τον Otto Schmitt στο λεξικό Webster’s το 1974, είναι: «Η μελέτη του σχηματισμού, της δομής, της λειτουργίας των βιολογικώς παραγόμενων ουσιών και υλικών (όπως τα ένζυμα ή το μετάξι) και βιολογικών μηχανισμών και διεργασιών (όπως η σύνθεση πρωτεΐνης ή η φωτοσύνθεση) ειδικά με σκοπό τη σύνθεση παρόμοιων προϊόντων από τεχνητούς μηχανισμούς που μιμούνται φυσικούς16. Αντιστοίχως, ο καθηγητής βιομιμητικής, Julian Vincent, ορίζει τη βιομιμητική ως «η αφαίρεση του καλού σχεδιασμού από τη φύση»17. 14 Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/Biomimetics 15 Vincent, J. F. V., Bogatyreva, O. A., Bogatyrev, N.R., Bowyer, A., Pahl, A. K., (2006). “Biomimetics: its practice and theory”. J.R. Soc. Interface [online] Διαθέσιμο: http:// www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1664643/ σελ. 1 16 [online] Διαθέσιμο: http://www.merriam-webster.com/dictionery/biomimetics 17 Pawlyn, Μ., (2011). “Biomimicry in Architecture, Introduction, What do we mean by biomimicry?”. RIBA Publishing, London. σελ. 2 70

τα τρία στάδια της βιομίμησης Βασικό κομμάτι για την κατανόηση της εισαγωγής της έννοιας της βιομίμησης στο σχεδιασμό, αποτελεί η αναφορά των σταδίων της μετάφρασής της σε αυτόν. Πώς δηλαδή από την μελέτη των φυσικών δομών και συμπεριφορών μπορούν εν τέλει οι αρχιτέκτονες να φτάνουν στο σημείο να τα αξιοποιούν και να τα εφαρμόζουν ως εργαλεία του σχεδιασμού; Από την μίμηση της φυσικής μορφής και της φυσικής διαδικασίας μέχρι την ένταξή τους στο περιβάλλον και ευρύτερα, οι αρχιτέκτονες είναι πλέον σε θέση, και έχοντας ενσωματώσει στον σχεδιασμό τους τα ρομποτικά συστήματα, να φτάσουν πιο κοντά στη δημιουργία μιας ζωντανής αρχιτεκτονικής που παρόμοια με έναν ζωντανό οργανισμό παρουσιάζει διαδικασίες αυτό-οργάνωσης και προσαρμογής. Από διάφορες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν, η Benyus υποστηρίζει πως τα στάδια της βιομίμησης είναι τρία18. Πιο συγκεκριμένα: Το πρώτο στάδιο χαρακτηρίζεται για την μίμηση της φυσικής μορφής στον σχεδιασμό και τη σύλληψη της ιδέας. Η συγγραφέας αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μίμηση της δομής των φτερών της κουκουβάγιας προκειμένου να πραγματοποιηθεί η κατασκευή ενός υφάσματος που θα έχει την ιδιότητα να ανοίγει οπουδήποτε στην επιφάνεια του. Μια τέτοια μεταφορά αποτελεί μόνο την αρχή της διαδικασίας της βιομίμησης αφού ακόμα δεν είναι εφικτή η πρόβλεψη της βιωσιμότητας που θα επιφέρει το αποτέλεσμα. Το επόμενο στάδιο προσδιορίζεται από τη μίμηση της φυσικής διαδικασίας, ή της διαδικασίας κατασκευής. Τα φτερά της κουκουβάγιας αυτό-συναρμολογούνται στην θερμοκρασία του σώματός της, χωρίς τοξίνες ή υψηλή πίεση. Ο αναπτυσσόμενος κλάδος της πράσινης χημείας ασχολείται ακριβώς με αυτό τον μηχανισμό. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο της βιομίμησης αφορά τη μίμηση των φυσικών οικοσυστημάτων. Το φτερό της κουκουβάγιας είναι μέρος του σώματός της, η οποία αποτελεί μέρος του δάσους, που είναι μέρος ενός μέγα – οικοσυστήματος, που αποτελεί μέρος ολόκληρης της βιόσφαιρας. 18 Benyus, J., “A biomimicry Primer” [online] Διαθέσιμο: http://biomimicry.net/about/ biomimicry/a-biomimicry-primer/ 71

Το τελικό παραγόμενο προϊόν στο παραπάνω παράδειγμα, για την καλύτερη κατανόηση των σταδίων της βιομίμησης, σύμφωνα με την συγγραφέα, είναι το ύφασμα, το οποίο θα πρέπει να αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης οικονομίας η οποία έχει ως στόχο την προστασία του φυσικού κόσμου. Η μελέτη της φύσης και η ένταξη της στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό είναι ένα θέμα καίριας σημασίας, καθώς στις μέρες μας το περιβάλλον χρειάζεται άμεσες και αποτελεσματικές επεμβάσεις για την αντιμετώπιση της αλόγιστης περιβαλλοντική ρύπανσης που έχει υποστεί. Επομένως συστήματα που παρουσιάζουν ικανότητες και λειτουργίες έμβιων όντων σε βάθος, και όχι μόνο μορφολογικά, φέρουν πολλές δυνατότητες και λύσεις του τεράστιου αυτού προβλήματος. Για αυτό, λοιπόν, είναι σημαντικός ο διαχωρισμός της βιομίμησης από άλλες παρεμφερείς έννοιες.

τί δεν είναι βιομίμηση; | διαχωρισμός από άλλες παρόμοιες προσεγγίσεις «Ο βιομορφικός σχεδιασμός ίσως αποκτούσε μια νέα σημασία αν, αντί να αντιγράφουμε εν αγνοία τις μορφές φυτών και ζώων, αναγνωρίζαμε ότι η βιομίμηση μας διδάσκει πως η μορφή είναι η πιο σημαντική παράμετρος από όλες»19. Τα τελευταία έτη πραγματοποιούνται διάφορες έρευνες πάνω στον τομέα αυτόν, όμως επικεντρώνονται σε πρακτικές που συχνά συγχέονται με τον όρο της βιομίμησης αλλά αποτελούν διαφορετικές προσεγγίσεις της φύσης. Δυο διαφορετικές έννοιες, οι οποίες επισημαίνονται από την Janine Benyus, είναι αυτή της βιο-αξιοποίησης [bio-utalization] και των βιο-υποβοηθούμενων τεχνολογιών [bio-assisted technologies] 20. Η πρώτη έννοια αναφέρεται στην απευθείας χρήση των στοιχείων της φύσης για παραγωγικούς ή ευεργετικούς σκοπούς, όπως παραδείγματος χάρη, η κοπή ξυλείας προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή πατώματος ή η καλλιέργεια φαρμακευτικών βοτάνων. Η δεύτερη έννοια αναφέρεται στην εκμετάλλευση ή εξημέρωση οργανισμών για την τέλεση 19 Vincent, J., (2006). ”Biomimetic Patterns in Architectural Design”, Special issue: Patterns of Architecture, Wiley, London. σελ. 74-81 20 Ο.π 18 72

μιας λειτουργίας, όπως η χρήση βακτηρίων για τον καθαρισμό νερού ή η εκτροφή αγελάδων για την παραγωγή γάλακτος. Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμος ο διαχωρισμός ανάμεσα στους όρους της βιομίμησης και της βιοτεχνολογίας. Ο κλάδος της βιοτεχνολογίας ασχολείται κυρίως με την μικροβιολογία, τη μοριακή βιολογία καθώς και τα βιοχημικά προϊόντα. Οι οργανισμοί, μέσω αυτής της διαδικασίας, τροποποιούνται γενετικά προκειμένου να κρατήσουν τις επιθυμητές ουσίες και να αποβάλλουν τις ανεπιθύμητες. Στις περισσότερες έρευνες είναι εμφανής η διάκριση για το αν πρόκειται για βιομίμηση ή βιοτεχνολογία, αλλά σε κάποια εγχειρήματα δεν είναι τόσο εμφανής η διαφορά, όπως λόγου χάρη στην παραγωγή τεχνητών υλικών με ιδιότητες και χαρακτηριστικά φυσικών21. Απαραίτητος είναι και ο διαχωρισμός των ιδιοτήτων του βιομορφισμού από τη βιομιμητική όσον αφορά στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Ο βιομορφισμός είναι μια έννοια η οποία παίρνει τροφή από την φύση για την μορφή και τον συμβολισμό στον σχεδιασμό. Η πορεία εξέλιξης της αρχιτεκτονικής έχει επιδείξει πληθώρα υψηλών παραδειγμάτων βιομορφισμού, όπως χαρακτηριστικά είναι ο τερματικός σταθμός TWA του Eero Saarinen στο αεροδρόμιο John F. Kennedy της Νέας Υόρκης, καθώς και οι οργανικές κολώνες του Frank Lloyd Wright στο κτίριο Johnson Wax, που δανείζονται την μορφή από τα νούφαρα. Ο διαχωρισμός των δύο παραπάνω πρακτικών, σύμφωνα με τον Pawlyn θεωρείται ύψιστης σημασίας εξαιτίας του γεγονότος ότι η βιομιμητική επιφέρει μια καθαρά λειτουργική επανάσταση ενώ ο βιομορφισμός αφορά κυρίως μια μορφολογική προσέγγιση της σχεδιαστικής πρακτικής. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν αρκετές περιοχές ανάμεσα στις δύο έννοιες οι οποίες δεν έχουν γίνει πλήρως κατανοητές, και αυτό φαίνεται και σε έργα όπου οι αρχιτέκτονες και υποστηρικτές των δύο αυτών πρακτικών, έχουν μελετήσει ενδελεχώς τη μορφολογία της φύσης και παρουσιάζουν μια βαθιά κατανόηση της. Ένας τρόπος αρκετά αποτελεσματικός προκειμένου να γίνει ο διαχωρισμός ανάμεσά τους είναι η απάντηση στο ερώτημα αν ο σχεδιασμός εμπλέκεται με την λειτουργία που πραγματοποιεί η εκάστοτε 21 Speck, O., Speck, T., (2008). “Process sequences in biomimetic research”. Από Design and Nature IV, WIT Transactions on Ecology and the Envrironment, Vol 114, WIT Press 73

φυσική μεταφορά. Αν η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι θετική, τότε πρόκειται για την περίπτωση της βιομίμησης, αν όχι, τότε μιλάμε για τον βιομορφισμό. Στη μελέτη που πραγματοποίησε η Janine Benyus, αναλύεται η σημασία «μαθαίνοντας από τη φύση». Η ίδια παρουσιάζει την έρευνα της πάνω σε έναν οργανισμό, τη μετέπειτα προσπάθεια μίμησης και συχνά την επιστροφή στον οργανισμό με μια νέα σειρά ερωτημάτων, μια διαδικασία που ονομάζεται «μια σε βάθος συνομιλία με τον οργανισμό» από τον γενετιστή φυτών, Wes Jackson. Η διαδικασία «μαθαίνοντας από τη φύση» δημιουργεί τις εξής ερωτήσεις: τι θα έκανε η φύση σε αυτή την περίπτωση (η φύση ως μοντέλο), τι δε θα έκανε (η φύση ως μέτρο) και γιατί; Ή γιατί όχι; (η φύση ως μέντορας). Η φύση δημιουργεί αποκριτικούς οργανισμούς και υλικά, τα οποία μεταμορφώνονται, αυτό-επισκευάζονται ή- και προσαρμόζονται, αλλάζουν χρώματα κτλ. Αυτές οι λειτουργίες έχουν τις ρίζες τους σε μοριακό επίπεδο και κλιμακώνονται προς τα άνω για να δημιουργήσουν προσαρμοστικά συστήματα τα οποία ενεργοποιούνται με βάση φυσικά και χημικά ερεθίσματα. Οι εξέλιξη τόσο των φυσικών επιστημών και η μελέτη της θερμοδυναμικής, όσο και η βιολογική εξέλιξη, από τις απόψεις του Αριστοτέλη για την εξέλιξη των ειδών, την ανάπτυξη της εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου μέχρι τη μηχανική συνομοταξία του Deleuze έχουν οδηγήσει σε νέες θεωρήσεις της ύλης και έχουν φέρει στην επιφάνεια νέα υλικά τα οποία μπορούν το κάθε ένα να συμβάλλει με διαφορετικό τρόπο στην πραγμάτωση της διαδραστικής αρχιτεκτονικής. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός αξιοποιώντας τα νέα αυτά υλικά που προκύπτουν από την μελέτη των δομών της φύσης, σε συνδυασμό με την δημιουργία ευφυών περιβαλλόντων θα είναι σε θέση να δημιουργήσει μια ζωντανή αρχιτεκτονική που θα προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες και επιθυμίες. Στην ενότητα αυτή θα αναλυθούν οι εξελίξεις των φυσικών επιστημών και της βιολογίας και με ποιο τρόπο επηρεάζουν την μορφή. Επίσης θα επισημανθούν κάποια νέα υλικά που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των βιομιμητικών διαδικασιών και της ενσωμάτωσης της εξέλιξης των πεδίων αυτών επιτρέποντας την μορφή να αυτό-οργανώνεται και να προσαρμόζεται στις συνθήκες. Έπειτα μέσα από την ανάλυση μιας πραγματοποιημένης εγκατάστασης θα εξεταστούν πώς όλα τα παραπάνω μεταφράζονται στην αρχιτεκτονική και πιο συγκεκριμένα πώς ο 74

χρήστης αλληλεπιδρά με την μηχανή.

φυσικές επιστήμες| σχέση μορφής – ύλης και μορφογένεσης Στη συγκεκριμένη υπό ενότητα μελετώνται διάφορες θεωρήσεις της ύλης. Οι θεωρήσεις αυτές εστιάζουν στην σχέση της μορφής – ύλης καθώς και στην έννοια της μορφογένεσης, η οποία αποτελεί ένα θεμελιώδες ζήτημα της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Αρχικά επιχειρείται μια επισκόπηση των θεωρήσεων οι οποίες διαμορφώθηκαν από την πλευρά των φυσικών επιστημών. Ο Manuel DeLanda αναφέρει χαρακτηριστικά πως «αφετηρία για κάθε υλιστική θεωρία αποτελεί η βαθύτερη κατανόηση της ύλης μέσα από τη μελέτη εννοιών που σχετίζονται με την Επιστήμη». Ο ίδιος στο κείμενο του «Deleuze and the genesis of form», μελετά την θεωρία και το έργο του Deleuze και επικεντρώνεται κυρίως στην έννοια της μορφογένεσης, βασική έννοια που απασχολεί την σύγχρονη υλικότητα. Ο σύγχρονος φιλόσοφος εξηγεί πως η δυτική φιλοσοφία αντιλαμβάνεται την ύλη ως έναν αδρανή υποδοχέα μορφών που δημιουργείται από εξωγενείς παράγοντες. Με άλλα λόγια, η μορφογένεση φαίνεται να εμπλέκει παραμέτρους που υπερβαίνουν την υλική διάσταση αυτών των μορφών και δομών. Κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, πρόκειται για υπερβατικές και αιώνιες ουσίες που ορίζουν μορφές οι οποίες επιβάλλονται σε άγονα υλικά. Ο Δημιουργισμός όπως επίσης και η Ουσιοκρατία αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων θεωριών, οι οποίες ισχυρίζονται πως η μορφή γεννήθηκε από μια θεϊκή οντότητα και εν συνεχεία επιβλήθηκε σε μια υπάκουη και πειθήνια ύλη, απορρίπτοντας με αυτό τον τρόπο όλες τις θεωρήσεις της εξελικτικής βιολογίας22. Επιπλέον, ιδιαίτερα διαδεδομένες είναι και οι μελέτες του Αριστοτέλη σχετικά με την καταγωγή των ειδών, οι οποίες είναι ενδεχομένως αρτιότερες από επιστημονική σκοπιά, όπως επίσης και η πλατωνική αντίληψη για τις ιδανικές και αρχέτυπες μορφές, σύμφωνα με τις οποίες η μορφή είναι το μοναδικό εγγενές και θετικό στοιχείο το οποίο έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίζεται, σε αντίθεση με την ύλη η οποία είναι αιώνια και αμετάβλητη. Ο Deleuze παρουσιάζει στο βιβλίο του με τίτλο «Spinoza» μια άλλη πιθανότητα 22 Encyclopedia Britannica, Creationism, [online] Διαθέσιμο: https://www.britannica. com/topic/creationism 75

///εικ.19//Sabin, J., Lucia, A., Jones, P. L., Fierro, A., “branching morphogenesis”///

όσον αφορά τη γένεση της μορφής: «[…] οι εμπλεκόμενες παράμετροι στην μορφογένεση δεν είναι επιβεβλημένες από κάποια εξωτερική δύναμη αλλά είναι έμφυτες ιδιότητες της ίδιας της ύλης». Το βασικότερο και πιο απλό παράδειγμα εγγενών ιδιοτήτων μορφογένεσης της ύλης είναι οι ενδογενώς παραγόμενες σταθερές καταστάσεις, όπως η μετάβαση από την μια κατάσταση της ύλης στην άλλη (στερεή, υγρή, αέρια). Έτσι λοιπόν γεννήθηκε μια νέα συζήτηση της μορφογένεσης στην οποία μετείχε ενεργά και η θερμοδυναμική, η οποία εστιάζει αρχικά σε απλές διαδικασίες. Στο βιβλίο του ο Deleuze, «Difference and Repetition», ασκεί κριτική στον παράγοντα της θερμοδυναμικής του 19ου αιώνα, η οποία υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να αποτελέσει την βάση μια υλιστικής φιλοσοφίας καθώς αφοσιώνεται και προσκολλάται σε μορφές αρκετά απλές οι οποίες προκύπτουν από καταστάσεις ισορροπίας, αδιαφορώντας για τη μορφογενετική διαδικασία. Έτσι λοιπόν καταλήγει στην ανάδυση βασικών ιδεών περί εγγενούς μορφογένεσης [immanent morphogenesis]23. Για πρώτη φορά, άρχισαν να ανακαλύπτονται και να μελετώνται οι πρώτες εγγενείς ιδιότητες της ύλης. Ωστόσο κατά αυτή την πορεία οι ερευνητές – μελετητές ήρθαν αντιμέτωποι με αρκετούς σκοπέλους. Οι τρόποι ανάλυσης που ακολουθούσαν, δηλαδή η μέθοδος της αναγωγής της επιστημονικής έρευνας, η επιμονή στις καταστάσεις ισορροπίας του κλάδου της θερμοδυναμικής και η γενικότερη αντίληψη της φύσης ως μιας αντικειμενικής και αιτιατής τάξης των πραγμάτων, διέποντας από νόμους οι οποίοι ρυθμίζουν τα ποικίλα φαινόμενα με ντετερμινιστικό τρόπο, είχαν ως αποτέλεσμα την αδυναμία μελέτης και περιγραφής δυναμικών και απρόβλεπτων ζωντανών συστημάτων τα οποία εμφανίζονται στη φύση. Η αδυναμία υπολογισμού και μελέτης αυτής της συμπλοκότητας των πολύπλοκων δομών, καθώς επίσης και η αδυναμία προσδιορισμού της συμπεριφοράς έμβιων οργανισμών που παρουσιάζουν μια σχετική ευφυΐα που τους επιτρέπει να λειτουργούν με πρόθεση, οδήγησε σε έναν γενικότερο επαναπροσδιορισμό του τρόπου σκέψης και μελέτης της φύσης γενικότερα και της ύλης ειδικότερα. Φτάσαμε λοιπόν στο σημείο όπου η επιστήμη παύει να τεμαχίζει ανατομικά τα

23 DeLanda, M., (2001) “Deleuze and the Use of Genetic Algorithm in Architecture”. online] Διαθέσιμο: https://prattf10.files.wordpress.com/2009/06/deluze_genetic-algorithm1.pdf 77

διάφορα φαινόμενα ως μεμονωμένα, αλλά τα μελετά ως συστήματα24. Αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής στον τρόπο μελέτης και αντίληψης είναι η ανάπτυξη της θεωρίας συστημάτων [systems theory] η οποία βρίσκει έδαφος σε πολλούς τομείς της επιστημονικής έρευνας και τεχνολογίας. Η θεωρία αυτή προσπαθεί διαμέσου των ίδιων ερευνητικών αρχών να μελετήσει τα θέματα που την απασχολούν αναλύοντας τα σε τομείς απομακρυνόμενη από την ιδέα της κλασικής επιστήμης, η οποία τα θεωρεί ως διακριτές ενότητες. Παράλληλα με αυτή την αλλαγή, εμφανίζονται στον κλάδο της φυσικής οι θεωρίες της «θερμοδυναμικής μακράν της ισορροπίας» [far-from-equilibrium thermodynamics], οι οποίες έρχονται να αντικαταστήσουν τις πρώτες θεωρίες περί θερμοδυναμικής. Τα συστήματα που ερευνώνται στο νέο αυτό κλάδο της φυσικής μετασχηματίζονται συνεχώς εξαιτίας της ύλης και των ροών ενέργειας τα οποία δίνουν τη δυνατότητα διατήρησης των μεταξύ τους διαφορών χωρίς να ακυρώνει το ένα το άλλο. Ο DeLanda στο « Α thousand years of non-linear history» αναφέρει ότι ο Prigorine, κατά τη δεκαετία του 1960, απέδειξε ότι τα κλασικά αποτελέσματα είχαν ισχύ μόνο στα κλειστά συστήματα, εκεί δηλαδή που η συνολική ποσότητα ενέργειας διατηρείται, προκαλώντας επανάσταση στον κλάδο της θερμοδυναμικής. Πιο συγκεκριμένα απέδειξε ότι αν κάποιος οδηγήσει ένα σύστημα εκτός ισοδύναμου, δηλαδή αν επιτευχθεί μια έντονη ροή ενέργειας προς και από ένα σύστημα, ο τύπος και ο αριθμός των πιθανών επακόλουθων αυξάνεται σημαντικά. Έτσι λοιπόν αντί για μια απλή μορφή σταθερότητας, έχουμε πλέον πολλαπλές μορφές μιας πολυπλοκότητας που μεταβάλλεται, αποκλίνοντας από το ενεργειακό ισοδύναμο και τη γραμμική αιτιότητα και εστιάζοντας στην πολυπλοκότητα και τη ροή ενέργειας μεταξύ ανοικτών συστημάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πολύπλοκης διαδικασίας που περιγράφηκε παραπάνω αποτελεί αυτό της εμβρυογένεσης, της ανάπτυξης δηλαδή ενός ολόκληρου και πλήρως διαφοροποιημένου οργανισμού από ένα κύτταρο25. Μόνο σε καταστάσεις μακράν της θερμοδυναμικής ισορροπίας μπορεί να επιτευχθεί η 24 Βενιζέλος, Δ.,(2011-2012). “Ζωή – μια μέθοδος σχεδιασμού και κατασκευής”. Διάλεξη, Ε.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων. σελ. 7. 25 Ο.π 23 78

///εικ.20///

μορφογένεση η οποία βασίζεται στη διαφορά, και η ύλη να γίνει μια ενεργή ουσία όπου η μορφή της δεν επιβάλλεται από εξωγενείς παράγοντες26.

βιολογική εξέλιξη| μια εξελισσόμενη ύλη Εκτός από την εξέλιξη των φυσικών επιστημών εύφορο πεδίο προβληματισμού σε ότι αφορά θέματα μορφολογικής εξέλιξης αποτελούν και οι θεωρίες της βιολογικής εξέλιξης. Στον τομέα αυτό η μορφή παρουσιάζεται ως το σύνολο των εξωτερικών χαρακτηριστικών ενός οργανισμού που προέρχεται από μια εξελισσόμενη ύλη, διαμέσου της αντιγραφής και μεταβίβασης της γενετικής πληροφορίας. Με την εισαγωγή της ιδέας για μια ενεργή και μεταβαλλόμενη ύλη εγκαθιδρύεται και μια νέα σχέση ανάμεσα στην μορφή και την ύλη και έτσι ο σχεδιασμός δεν καθορίζεται αποκλειστικά και μόνο από μορφολογικά χαρακτηριστικά, αλλά αρχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο και η υλικότητα του. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω κινητήρια δύναμη για τη βέλτιστη διανομή ενέργειας αποτέλεσε το θερμικό ισοδύναμο, έτσι και στον τομέα της βιολογίας ο Δαρβινισμός λειτούργησε ως ο βέλτιστος μηχανισμός σχεδιασμού27. Ο Δαρβινισμός, όπως αναφέρει η Peg Rawes στο κείμενο της με τίτλο «Animal Architecture» στο βιβλίο του Jonathan Hill, «Architecture: The Subject is Matter», έθεσε υπό αμφισβήτηση τις κληρονομικές κλασικές θεωρίες της ταξινόμησης των ειδών που αποτελούσαν αιτιοκρατικά συστήματα ταξινόμησης. Εισάγει, λοιπόν, μια νέα θεώρηση σύμφωνα με την οποία η σχέση ύλης – μορφής αλλάζει ριζικά και αντικατοπτρίζει τη σχέση του γονότυπου [genotype] και φαινοτύπου [phenotype]28. Ο Δαρβίνος το 1858 διατυπώνει επίσημα τον μηχανισμό της ειδογένεσης που πρόκειται για μια καθαρά υλιστική αντίληψη της εξέλιξης και σύμφωνα με τον 26 Ο.π 27 Rawes, P., (2001). “Animal Architecture, Jonathan Hill, Architecture: The Subject is Matter”, Routledge, London. σελ.208. 28 Γονότυπος: η γονιδιακή σύσταση ενός οργανισμού, ένα μέγεθος όχι εύκολα παρατηρήσιμο (το ανάλογο της ύλης). Φαινότυπος: όλα τα μορφολογικά, παραγωγικά, ηθολογικά χαρακτηριστικά που εκδηλώνει ένας οργανισμός σε μια δεδομένη στιγμή και εξαρτάται από τη γενετική του σύνθεση και το περιβάλλον του, δηλαδή το μέρος του γονότυπου του οργανισμού το οποίο μπορούμε (άμεσα ή έμμεσα) να παρατηρήσουμε (το ανάλογο της μορφής). Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/ 80

///εικ.21/// 81

Daniel Dennett, στο βιβλίο του «Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meaning of Life», θεωρείται ένας ιδιαίτερα πετυχημένος μηχανισμός σχεδιασμού. Αρχικά, γιατί παρείχε τη θεωρία η οποία απέδειξε ότι τα σημερινά είδη είναι αναθεωρημένες και βελτιωμένες εκδοχές των προγόνων τους και έπειτα γιατί ασχολήθηκε και μελέτησε την διαδικασία με την οποία τα κληρονομικά χαρακτηριστικά τροποποιούνται. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον νόμο της εξέλιξης που διατυπώθηκε από τον Δαρβίνο, η ποικιλότητα των μορφών που παρατηρείται προκύπτει από το αποτέλεσμα των διαφοροποιήσεων που συμβαίνουν στην ανάπτυξη της κάθε μορφής και στη φυσική επιλογή η οποία κρίνει κατά πόσο η κάθε διαφοροποίηση είναι κατάλληλη για να παραμείνει σαν κληρονομικό χαρακτηριστικό στις επόμενες γενιές και όχι σαν ιδιαιτερότητες του ατόμου29. Εκτός από τη γονιδιακή δράση, άλλος ένας παράγοντας που επηρεάζει το τελικό αποτέλεσμα της γένεσης της μορφής είναι η δράση των δυνάμεων του περιβάλλοντος. Η γενετική πληροφορία του ατόμου περνά στον απόγονό του μέσω της δράσης του γονιδιώματος, δηλαδή το DNA. To DNA διαθέτει την δυνατότητα να αντιγράφεται όπως και να μεταγράφεται. Ωστόσο κατά τη διαδικασία της αντιγραφής παρατηρούνται «λάθη» τα οποία ονομάζονται μεταλλάξεις, οι οποίες έχουν αντίστοιχη επίδραση στην μορφή30. Συνήθως αυτά τα «λάθη» δεν ευνοούνται από τη φυσική επιλογή, επομένως τα άτομα αυτά απορρίπτονται και τα ιδιαίτερα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά δεν επανεμφανίζονται μέσα στο χρόνο31. Ωστόσο, κάποιες φορές, η μετάλλαξη αυτή μπορεί να είναι τόσο ισχυρή και να μεταδοθεί σαν κληρονομικό χαρακτηριστικό και στους απογόνους του είδους και ως εκ τούτου το μορφολογικό χαρακτηριστικό που προκαλείται να αποτελεί πλέον μέρος της μορφής του είδους και έτσι να πραγματοποιείται η εξέλιξη [evolution]. O C.H. Waddington θέτει τον όρο επιγενετική με σκοπό να εξηγήσει διαφορετικότητες

29 Ο.π 27. σελ 211. 30 Ο.π 24 σελ. 29-30. 31 Ο.π 24 σελ. 30-32. 82

που δεν εξηγεί η Γενετική32. Έτσι σύμφωνα με τη θεωρία αυτή του Waddington, η σταθερότητα που παρουσιάζει η εξελικτική διαδικασία στα έμβια όντα, δεν εμφανίζεται γύρω από ένα μόνο σημείο, αλλά αποτελεί μια πιο δυναμική μορφή ευστάθειας. Μέσα από αυτό το πεδίο που περιέχει όλες τις πιθανές τροχιές που παρουσιάζει η μορφή όταν εξελίσσεται, η βιολογική εξέλιξη ακολουθεί μονοπάτια που απαιτούν χαμηλότερη ενέργεια λόγω του ότι η φύση πάντα κατευθύνεται προς αυτή την πορεία επειδή παρουσιάζουν πιο ευσταθείς καταστάσεις33. Με την εισαγωγή όλων αυτών των θεωριών στις επιστήμες της βιολογίας, η έννοια του καταλληλότερου σχεδιασμού του Δαρβίνου θα χάσει την ισχύ της και έτσι η βιολογία παύει να πιστεύει σε ένα σταθερό κριτήριο ευνοϊκότερων συνθηκών. Οι μελέτες σχετικά με τους μηχανισμούς της κληρονομικότητας, η ανακάλυψη της δομής της διπλής έλικας του DNA, η τεχνητή παρέμβαση στο γενετικό υλικό και η δημιουργία μη φυσικών οργανισμών είναι μόνο μερικές από τις καινοτομίες που πραγματοποιήθηκαν στα πεδία της γενετικής, της μοριακής βιολογίας και της βιοτεχνολογίας και έθεσαν υπό αμφισβήτηση τις αυστηρές αρχές του Δαρβίνου. Χαρακτηριστικά, η ανακάλυψη της διπλής έλικα του DNA αποτέλεσε το θεμέλιο για την ανάπτυξη της γενετικής κληρονομικότητας. Έτσι οι προγενέστερες αιτιοκρατικές αρχές που χαρακτήριζαν την γενετική αντικαθίστανται τώρα πια από την έρευνα η οποία εξετάζει την πολυπλοκότητα, την ανάδραση και μη γραμμικούς τρόπους ανταλλαγής πληροφορίας και επικοινωνίας34.

machinic phylum| θεωρία του γίγνεσθαι «…Η μηχανική συνομοταξία [machinic Phylum] είναι υλικότητα, φυσική ή τεχνητή, ή και τα δύο ταυτόχρονα. Είναι ύλη σε κίνηση, σε ροή, σε μεταβολή…» G. Deleuze και F. Guattari «A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia 32 Η επιγενετική είναι η θεωρία που εξερευνά πώς η φύση και το περιβάλλον αλληλεπιδρούν στην έκφραση συμπεριφοράς 33 Η αναφορά στην επιγενετική θεωρία κρίθηκε σκόπιμη διότι παρά τις καθαρά βιολογικές ρίζες της, προβάλει ένα δυναμικό σύστημα και βοηθά στην κατανόηση της εξέλιξης των μορφών αλλά παράλληλα λειτουργεί και ως ερέθισμα στην αρχιτεκτονική πρακτική. 34 Ο.π 27 σελ. 213 83

Σε μια προσπάθεια προκειμένου να γίνει αντιληπτή η μορφογένεση, η οποία συνάπτει σχέσεις με τις ενδογενείς ιδιότητες των ροών της ύλης, της ενέργειας και της πληροφορίας, η οποία δεν αναφέρεται μόνο στον αρχιτεκτονικό χώρο, αλλά σε ένα γενικότερο πλαίσιο όπως στις γεωλογικές, βιολογικές και πολιτιστικές δομές, οι Deleuze και Guattari απομακρύνονται από το «υλομορφικό μοντέλο» που παρουσιάζει ο Αριστοτέλης35 σύμφωνα με το οποίο η μορφή καθορίζεται από εξωγενείς παράγοντες στην αδρανή ύλη. Αναπτύσσουν τη θεωρία του «γίγνεσθαι»36, η οποία μέσα από μια ανάλυση δομών παράγει τις ιδέες της εξελισσόμενης μορφής και της ενεργής, αδιόρατης, ετερογενούς ύλης. Καταπιάνονται λοιπόν με τις βιολογικές επιστήμες και την μελέτη των βιολογικών δομών, καθώς θεωρούν πως είναι το πλέον κατάλληλο μέσο κατανόησης της σχέσης μεταξύ των οργανισμών, μέσα από ιδέες μιας σχηματιζόμενης ύλης και συστημάτων μεταβίβασης της γενετικής πληροφορίας37. Αφού έχουν αποσαφηνίσει τον τρόπο με τον οποίο η εξωτερική μορφή παράγεται από τα συστήματα ταξινόμησης, δίνουν βάση στην εσωτερική βιολογική δομή, δηλαδή τη μοριακή δομή. Επανεξετάζουν την αντίθεση ανάμεσα στη θεωρία του μοναδικού, ιδανικού και ομοιογενούς μορφολογικού χαρακτηριστικού και τις πολλαπλές, ετερογενείς και υλικές ιδιότητες. Η δυσδιάκριτη εσωτερική δομή ενός οργανισμού είναι ένα σύστημα πολλαπλών και συνεχών υλικών διαδικασιών που με την σειρά τους αντανακλούν και σχηματίζουν την ετερογενή εξωτερική μορφή. Πιο συγκεκριμένα γράφουν ότι «το γίγνεσθαι-ζώο είναι μόνο ένα γίγνεσθαι ανάμεσα σε άλλα. Μπορεί να καθιερωθεί ένα είδος τάξης ή εμφανούς προόδου στα θραύσματα των γίγνεσθαι που εντοπίζουμε στους εαυτούς μας· γίγνεσθαι-γυναίκα, γίγνεσθαι-παιδί, γίγνεσθαι-ζώο ή ορυκτό· γίγνεσθαι-μόριο όλων των ειδών, γίγνεσθαι-άτομο. Οι ίνες μας οδηγούν από το ένα στο άλλο, μετασχηματίζοντας το 35 DeLanda, M., (1997). “The Machinic Phylum” Technomorphica, Rotterdam. [online] Διαθέσιμο: http://v2.nl/archive/articles/the-machinic-phylum 36 Όπως εξηγούν ο Deleuze και ο Guattari, η διαδικασία του γίγνεσθαι δεν είναι μιμητική ή αναλογική, είναι γενετική ενός νέου τρόπου ύπαρξης που είναι συνάρτηση των επιρροών και όχι των ομοιώσεων. Η διαδικασία είναι μια απομάκρυνση του στοιχείου από τις αρχικές λειτουργίες του και την εμφάνιση νέων. [online] Διαθέσιμο: http://www.rhizomes.net/issue5/poke/glossary.html 37 Ο.π 27 σελ. 215. 84

ένα το άλλο καθώς διασχίζουν όρια και διέρχονται περάσματα»38. Περνάμε, λοιπόν, πλέον σε μια νέα θεώρηση όπου η συσχέτιση των οργανισμώνδομών δεν βασίζεται αποκλειστικά στο αν έχουν ή όχι τις ίδιες εξωτερικές ιδιότητες, όπως παραδείγματος χάρη την ίδια κλίμακα, μέγεθος ή άλλα κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως πρέσβευε η εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, αλλά σε ομαδοποιήσεις και ταξινομήσεις βάσει της εσωτερικής μοριακής δομής. Έτσι η συσχέτιση μεταξύ ειδών και γενών που φαινομενικά είναι ανόμοια καθίσταται πλέον δυνατή. Ο μεταλλαγμένος οργανισμός ή το υβρίδιο που δεν εντάσσεται στα κλασικά συστήματα ταξινόμησης θεωρείται πλέον ως ένα διαφορετικός τρόπος βιολογικής οργάνωσης, καθώς μια μοριακή λειτουργία όπως η ώσμωση, είναι κοινή για πολλούς και εντελώς διαφορετικούς οργανισμούς και είδη39. Με την εισαγωγή όλων αυτών των θεωριών σχετικά με την ύλη – μορφή, αποκτά και μια διαφορετική αναπαραστατική αξία η μορφολογία ενός οργανισμού – δομής. Η συσχέτιση ανάμεσα σε δύο ανεξάρτητα είδη πραγματοποιείται όχι λόγω μιας μορφολογικής σχέσης που βασίζεται στην ομοιότητα ενός οργανισμού με έναν άλλον, αλλά λόγω μια υλικής συνεκτικότητας [material consistency] που δημιουργεί μια μορφολογική διαφορά, παρά επανάληψη των ίδιων χαρακτηριστικών. Αυτή η θεωρία συνοψίζεται στον όρο Machinic Phylum [Μηχανική Συνομοταξία], την οποία επινόησαν οι Deleuze και Guattari40. Συμπερασματικά ένα σύνολο από ανεξάρτητα στοιχεία φτάνουν στο σημείο να συνεργάζονται και το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας να είναι η παραγωγή μιας πιο υψηλής οντότητας. Οι Deleuze και Guattari, υποστηρίζουν ότι όλες οι δομές είναι διαφορετικές πτυχές μια ενιαίας ύλης-ενέργειας, η οποία έχει την ιδιότητα να συμπεριφέρεται δυναμικά, η ροή της ύλης-κίνησης, η ροή της ύλης σε συνεχή μεταβολή. Κάνουν, λοιπόν, λόγο για μια κοινή πηγή αυθόρμητα παραγόμενης μορφής σε όλες τις εκφάνσεις του υλικού. Η έννοια της μηχανικής συνομοταξίας [machinic phylum] θολώνει τη διαφορά μεταξύ της οργανικής και μη καθώς συστήνει μια ενιαία, συνεχή, κινούμενη υλικότητα που απαρτίζει 38 Deleuze, G., Guattari, F., (1980). “A thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia”, University of Minessota Press. σελ. 272-273. 39 Ο.π 27. σελ 216-217. 40 Ο.π 35 85

όλες τις συμπαντικές δομές, έμβιες και άβιες. Δίνεται έμφαση όχι στην απλή και ομοιόμορφη μαζική συμπεριφορά των υλικών, αλλά στην πολύπλοκη και μεταβλητή τους συμπεριφορά. Το αποτέλεσμα, λοιπόν, που προκύπτει από όλη αυτή την αναφορά είναι η μετάβαση από την αδρανή και άψυχη ύλη σε μια ύλη ζωντανή.

νέο – υλισμός| βιο – κεντρική αντίληψη Οι εξελίξεις που πραγματοποιούνται τις τελευταίες δεκαετίες στη βιολογία, τη γενετική και σε πολλά άλλα πολυσυζητημένα πεδία αποτελούν μια διαρκή υπενθύμιση του βασικού ρόλου που διαδραματίζουν σήμερα οι φυσικές επιστήμες και ο έλεγχος του φαινομένου της ζωής. Έτσι λοιπόν με αυτές τις εξελίξεις αποτελεί επιτακτική η ανάγκη επανεξέτασης της σχέσης του ανθρώπου με αυτό που η εποχή του Διαφωτισμού ορίζει ως φυσικό. «Όσο η τεχνολογία συγχωνεύεται με την αρχιτεκτονική πρακτική, τόσο πιο κοντά η αρχιτεκτονική έρχεται στη φύση»41. Με αυτή την έννοια μελετάται όλο και περισσότερο η διαδικασία της ανάπτυξης απορρίπτοντας τις ιδέες της αδρανούς και στατικής αρχιτεκτονικής και εστιάζοντας προς το μοντέλο ανάπτυξης της φύσης σε μοριακή κλίμακα. Πλέον η συζήτηση σχετικά με την αρχιτεκτονική πρακτική μετατοπίζεται σε μια πιο βιοκεντρική αντίληψη η οποία δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να μπερδευτεί με το βιομορφικό παράδειγμα. Πρόκειται για μια επιστημολογία βασισμένη στη βιολογία που δίνει προτεραιότητα στη φύση και τη ζωή μια αναβίωση της ενστικτώδους, ιδεαλιστικής, ολιστικής αλλά ακόμα και μεταφυσικής αντίληψης για τη φύση και την ενότητα όλων των μορφών ζωής και ζωντανής ύλης42. Εισαγόμαστε σε μια μετά – ανθρώπινη συνθήκη σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι δεν είναι μοναδικοί στο σύμπαν, αλλά αποτελούν απλά σημεία αναφοράς σε ένα τεράστιο και περίπλοκο κόσμο. Τα ήδη γνωστά και ευρέως διαδεδομένα υλικά κυρίως στην διαδικασία της κτιριακής κατασκευής, ξύλο, σκυρόδεμα και τούβλο διαθέτουν το καθένα τα δικά του μοναδικά χαρακτηριστικά, αλλά ωστόσο δεν μπορούν να παρέχουν ευελιξία 41 [online] Διαθέσιμο: http://johnmjohansen.com/Future-of-Architecture.html 42 Botar, O. A. I., Wunsche, I., (2011). “Introduction: Biocentrism as a constituent element of Modernism”. Από “Biocentrism and Modernism”. INBUNDEN, Engelska 86

///εικ.22//Kohei, N., “Pixelcell”///

και ευκολία στην κατασκευαστική διαδικασία, καθώς διαθέτουν περιορισμένες δυνατότητες για τέτοιου είδους έργα και πολλές αντιστάσεις. Αντιθέτως, η εισαγωγή νέων υλικών στο χώρο της κατασκευής προσφέρει τόσο ιδιαίτερες ιδιότητες στη μορφολογία όσο και στη δομή και στη λειτουργία. Λόγω αυτής της σύγχρονης τεχνολογικής ανάπτυξης έχουν έρθει στην επιφάνεια νέα υλικά, με το κάθε ένα να διαθέτει τις δικές του μοναδικές ιδιότητες, για την κατασκευή των εν λόγω διαδραστικών περιβαλλόντων – αντικειμένων. Το γεγονός αυτό δίνει τη δυνατότητα για ευκολότερη κατασκευή και την επιλογή του καταλληλότερου υλικού ώστε να αποδοθεί στο μέγιστο η διαδικασία της διάδρασης. Η εισαγωγή του νέο – υλισμού στο λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής πρακτικής έχει ως αποτέλεσμα την γένεση μιας ανασυνδυασμένης, συνθετικής αρχιτεκτονικής με πληθώρα νέων υλικών που παρουσιάζουν σύνθετες ιδιότητες και χαρακτηριστικά, ενώ παράλληλα αρχίζει να εμπλέκεται και να συνεργάζεται με υβριδικές τεχνολογίες. Δίνεται πλέον έμφαση σε δομές και όχι σε τελικές μορφές, στον τρόπο οργάνωσης της ύλης στη μικροσκοπική κλίμακα, στη μορφογένεση [morphing] και όχι στη μορφοπλασία [forming], στις διαδικασίες του σχεδιασμού παρά το σχεδιαστικό αντικείμενο43. Τα νέα υλικά μπορούν να κατανεμηθούν στις εξής κατηγορίες: Τα συμβατικά [conventional materials], τα συνθετικά [composite materials], τα έξυπνα [smart materials] και τα διαδραστικά [interactive materials] ενώ, τα πιο συμβατικά μπορούν να είναι ρητίνες, κολλώδη υλικά, πλαστικά και πολυμερή44.Οι μοναδικές ιδιότητες που παρουσιάζει το κάθε υλικό, μπορούν να συνδυαστούν και να εκμεταλλευτούν κατά τη διαδικασία παραγωγής των συνθετικών υλικών. Το τελικό προϊόν έχει, λόγω της κατασκευής του, περισσότερες και καταλληλότερες ιδιότητες για τον σκοπό που κατασκευάστηκε. Τα έξυπνα, διαδραστικά και προσαρμοστικά υλικά δημιουργούνται και αυτά από τη σύνθεση απλούστερων υλικών, που όμως έχουν τη μοναδική ικανότητα να 43 Δημητρακόπουλος, Α., (2004). “Συστήματα Αρμονίας στην Αρχιτεκτονική”, Ελληνικές Κατασκευές, σελ.84 44 Papalexopoulos, D., “The Design – Construction Continuum for a non-linear, not-fragmented and not limited in time - Design and Construction Continuum”, Ε.Μ.Π., ΕΑΑΕ No29 88

αισθανθούν και να αντιδράσουν σύμφωνα με τις εξωτερικές επιδράσεις του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκονται. Περιέχοντας μικροσωματίδια τελευταίας τεχνολογίας, διαθέτουν δικούς τους αισθητήρες και σύστημα ελέγχου προκειμένου να κατέχουν προσαρμοστικές ικανότητες45. Η προσπάθεια των αρχιτεκτόνων να υλοποιήσουν μια ζωντανή αρχιτεκτονική καταλήγει άμεσα στο σημείο όπου ο μηχανικός πρέπει να ασχοληθεί και να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο η φύση δημιουργεί ζωή. Η φύση όμως διαθέτει ένα πολύ διαφορετικό λεξιλόγιο αρχιτεκτονικής από αυτό που διαθέτει ο μηχανικός. Η φύση δομεί με βάση τις διάφορες διεργασίες και αντιδράσεις που πραγματοποιούνται σε επίπεδο ατόμων και μορίων και έτσι οι σχεδιαστικοί της κανόνες είναι οι φυσικοί νόμοι της χημείας. Έτσι λοιπόν οι αρχιτέκτονες θα πρέπει να μελετήσουν αυτούς τους όρους που ακολουθεί η φύση ώστε να φτάσουν στο σημείο να συζητάνε για την κατασκευή μια ζωντανής αρχιτεκτονικής. Ως απόρροια αυτής της ανάγκης είναι η γέννηση της ιδέας της τεχνολογίας των πρωτοκυττάρων [protocells] η ανάλυση των οποίων θα πραγματοποιηθεί παρακάτω. Μια πρώτη προσπάθεια για δημιουργία ζωντανής αρχιτεκτονικής αποτελεί το έργο Fun Palace, όπως αναλύθηκε και παραπάνω, από την σκοπιά των μηχανικών αυτοματισμών, οι οποίοι βρίσκονται πιο κοντά στον τρόπο σκέψης και στην διαδικασία του σχεδιασμού που ακολουθούν οι μηχανικοί. Το Fun Palace αποτελούσε μια πρόταση συνεχούς συναρμολόγησης και αποσυναρμολόγησης με στόχο την απόλυτη προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον και στον χρήστη. Όλη αυτή η ιδέα αποδείχθηκε μοιραία στην κατασκευή καθώς αποτελείται από ένα ανεξέλεγκτα μεγάλο αριθμό αρθρώσεων, κινητών μελών που απαιτούσαν μεγάλα ποσά ενέργειας προκειμένου να επιτευχθεί η κίνηση των μερών. Έτσι λοιπόν η χημική μηχανή είναι μακρά αποδοτικότερη από την αντίστοιχη μηχανή συναρμολογούμενων στοιχείων από την σκοπιά της ενεργειακής δαπάνης.

πιο κοντά σε μια ζωντανή αρχιτεκτονική|protocells Τα πρωτοκύτταρα είναι «το αποτέλεσμα ερευνητικών προγραμμάτων που έχουν στόχο τη δημιουργία μιας χημικής κατασκευής με ιδιότητες που μοιάζουν με 45 Kolarevic, B., (2003). “Architecture in the Digital Age – Design and Manufacturing”, Spon Press, New York & London. 89

εκείνες των έμβιων οργανισμών, υπό μορφή ενός συστήματος τεχνητών κυττάρων που μπορούν να αυτό-συντηρούνται, να αυτό-αναπαράγονται και δυνητικά να μπορούν να εξελιχθούν»46. Τα πρωτοκύτταρα δεν αποτελούν μια συγκεκριμένη χημική κατασκευή αλλά ένα σύνολο κατασκευών που ακολουθούν την ίδια φιλοσοφία και έρχονται σε επαφή με φυσικά και τεχνητά μόρια, των οποίων οι φυσικό-χημικές ιδιότητες οδηγούν στη δημιουργία κατασκευών ανώτερης τάξης. Τα συστήματα των πρωτοκυττάρων αν και παρουσιάζουν χαρακτηριστικά ζωής δεν είναι ζωντανά κύτταρα και δεν περιέχουν DNA. Τα πρωτοκύτταρα [protocells] αποτελούν το μεταβατικό στάδιο για τη δημιουργία απολύτως τεχνητών κυττάρων. Αποτελούν μια νέα ομάδα υλικών τα οποία χρησιμοποιούνται για την ενίσχυση τόσο των τοπίων όσο και των κτιρίων. Έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν τη κατάσταση της ύλης στο περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται και (χειραγωγώντας ή χειραγωγούμενα) να μεταβάλλουν τη θέση και τη σύσταση της ύλης στο χρόνο και το χώρο. Η στρατηγική αυτή περικλείεται στην ίδια την έννοια της ζωής, προκειμένου να αποφεύγεται η εντροπία47 και η φθορά προς το σημείο ισορροπίας, κοινώς ο θάνατος. Πρόκειται επομένως για υλικά που έχουν τη δυνατότητα να αυτό-επισκευάζονται [self-repairing]. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής των πρωτοκυττάρων είναι το Ηylozoic Ground το όποιο αναλύθηκε παραπάνω ως παράδειγμα ευφυούς περιβάλλοντος. Από χημική άποψη, στο Hylozoic Ground συμβαίνουν τρεις ταυτόχρονες διαδικασίες οι οποίες οδηγούν σε τρία σύνολα πρωτοκυττάρων κάθε ένα από τα οποία αποτελεί διαφορετικό είδος και εκτελεί μια διαφορετική αρχιτεκτονική λειτουργία48. Η Rachel Armstrong προσομοιάζει τα πρωτοκύτταρα, στο Hylozoic ground, με μικρούς σάκους οι οποίοι περιέχουν χημικές μπαταρίες. Η ίδια υποστηρίζει πως πρέπει να δημιουργήσουμε μια αρχιτεκτονική που αυτό-αναπτύσσεται 46 Armstrong, R., (2011). “How protocells can make “stuff” much more interesting”. Architectural Design : Protocell Architecture. σελ. 68-77 47 εντροπία είναι η έννοια μέσω της οποίας μετράται η αταξία, της οποίας η μέγιστη τιμή αντικατοπτρίζει την πλήρη αποδιοργάνωση (ομογενοποίηση των πάντων) και ισοδυναμεί με την παύση της ζωής. [online] Διαθέσιμο: https://el.wikipedia.org/wiki/ Εντροπία) 48 Beesley, P., (2010). “Hylozoic Ground–Liminal Responsive Architecture”, China: Riverside Architectural Press 90

///εικ.23//Armstrong, R., “Living Architecture”///

και να απομακρυνθούμε από την επικρατούσα άποψη της αρχιτεκτονικής των αδρανών υλικών. Για την Armstrong το δομημένο περιβάλλον πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης και να βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση και διάλογο. Με αυτή τη λογική παροτρύνει την χρήση οργανικών συστημάτων που έχουν άμεση συσχέτιση με το φυσικό κόσμο λόγω του ότι παρουσιάζουν μια σειρά από χημικές αντιδράσεις καθώς και τη διαδικασία του μεταβολισμού49.

πιο κοντά σε μια ζωντανή αρχιτεκτονική| bio-concrete Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνθετικής βιολογίας αποτελεί η παραγωγή του bio-concrete, γνωστό ως βιολογικό τσιμέντο που λειτουργεί με βιομιμητική λογική. Οι οργανισμοί διαθέτουν μηχανισμούς αυτό-ίασης και αυτόεπιδιόρθωσης προκειμένου να αντιμετωπίσουν ενδεχόμενες περιβαλλοντικές καταστροφές. Την ιδιότητα αυτή την διαθέτουν όλοι οι οργανισμοί από τα δένδρα μέχρι το ανθρώπινο δέρμα και το κέλυφος των οστρακοειδών. Έπειτα από μελέτες που πραγματοποίησαν οι ερευνητές του πανεπιστημίου Delf, δημιούργησαν το λεγόμενο βιολογικό τσιμέντο, το οποίο έχει την ιδιότητα να αυτό-επιδιορθώνεται όταν εμφανίζει ρωγμές. Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του νέου υλικού είναι ότι δεν είναι άκαμπτο, και έτσι είναι πολύ δύσκολο να εμφανίσει ρωγμές όπως συμβαίνει στο κοινό τσιμέντο. Αν συμβεί κάτι τέτοιο το σκυρόδεμα αυτό απορροφά την υγρασία του περιβάλλοντος και σαν αποτέλεσμα το σκυρόδεμα διογκώνεται ώστε να κλείσει τη ρωγμή. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της χρήσης μιας ειδικής ομάδας βακτηρίων τα οποία όχι μόνο επιβιώνουν σε αντίξοες συνθήκες, αλλά επιπλέον παράγουν ασβεστόλιθο φυσικά50. Εν τέλει το υλικό στεροποιείται και έτσι αυξάνεται και η αντοχή του.

49 Armstrong, R., (2009). “Architecture that repairs itself?”. TED Talks [online] Διαθέσιμο: https://www.ted.com/talks/rachel_armstrong_architecture_that_repairs_itself/up-next 50 Myers, W., (2012). “Bio-Design: Nature-Science-Creativity”. Thames & Hudson, London. σελ. 80-81 92

///εικ.24//Courtesy of Delft University, “The bioconcrete healing itself”///

Προκύπτει, επομένως, η μελέτη των ορίων μεταξύ της οργανική και ανόργανης ύλης, της μελέτης του τι είναι εν τέλει έμβιο; Έμβια μπορεί να είναι και η ανόργανη ύλη; Και πότε γίνεται η διάκριση μεταξύ αυτών; Επιπλέον με την εισαγωγή όλων αυτών των καινοτόμων απόψεων και ισχυρισμών γεννιούνται και επιπλέον ερωτήματα για την αρχιτεκτονική πρακτική. Όλη αυτή η θεωρία του «γίγνεσθαι» πώς επηρεάζει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό; Τί χώροι προκύπτουν από αυτή τη διευρυμένη έννοια της ύλης;

///εικ.25//Genois, P. H., “metamorphoses”///

κεφάλαιο 3

μια πορεία συν-εξέλιξης με ψυχολογικούςπολιτισμικούς αντικατοπτρισμούς

///εικ.26///

Στο παρόν κεφάλαιο δεν θα αναλυθούν άμεσα καμία από τις δύο επιστήμες, της ρομποτικής και της βιολογίας αλλά θα εξεταστούν έμμεσα μέσα από την ανάλυση της επιρροής της δημιουργίας των εν λόγω ζωντανών περιβαλλόντων τόσο σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και σε πολιτισμικό. Μέσα λοιπόν από την ανάλυση αυτή, επιχειρείται να απαντηθεί τι θεωρείται έμβιο και άβιο στις σύγχρονες κοινωνίες καθώς και τι επιπτώσεις επιφέρουν στον χώρο της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Στη σύγχρονη κοινωνία που ζούμε, όλο και περισσότερο τα κτίρια και τα περιβάλλοντα γύρω μας αποτελούνται από διαδραστικές δυνατότητες. Η αρχιτεκτονική, διαμέσου των δυνατοτήτων ανίχνευσης και ενεργοποίησης, επανεξετάζεται και αντιλαμβάνεται πλέον όχι ως κάτι στατικό αλλά ως οντότητες και περιβάλλοντα τα οποία έχουν αντιληπτικές και προσαρμοστικές ικανότητες στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, συμμετέχοντας σε ενεργούς διαλόγους με τους χρήστες.1 Τι είναι αυτό που προσδιορίζει ένα περιβάλλον ευφυές; Μπορεί εν συνεχεία να χαρακτηριστεί ως ζωντανό; Αυτά τα ερωτήματα απασχολούν αρκετά τους σύγχρονους ερευνητές. Γεννιούνται ανάγκες για έρευνα ανάμεσα στον υλικό κόσμο και στις σχέσεις που μπορούμε να αναπτύξουμε μαζί του. Ο καλλιτέχνης και παράλληλα θεωρητικός Stephen Jones αναρωτιέται αν τα περιβάλλοντα αυτά θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε ως έμβιους οργανισμούς ή ως απλά αντικείμενα. Πρέπει να επανεξεταστεί τι συμβαίνει όταν ένα περιβάλλον μετατρέπεται από στατικό σε ζωτικό και δυναμικό, καθώς αποκτά χαρακτηριστικά συμπεριφοράς μέσω της ενίσχυσης με μέσα που γεννούν τη δυνατότητα της αντίληψης, της δράσης και της διασυνδεσιμότητας2. Στη βιολογία και την οικολογία, με τον όρο οργανισμός [organism] χαρακτηρίζεται οποιοδήποτε έμβιο ον, ζώο, φυτό ή μικροοργανισμός. Αποτελεί δε ειδικότερα ένα σύνθετο προσαρμοστικό σύστημα οργάνων που επηρεάζει το ένα το άλλο κατά 1 Beesley, P., (2015). “DISSIPATIVE ARCHITECTURES”. In: Designing dynamic responsive architectural systems. Copenhagen: CITA Studio Danish Academy of Fine Arts School of Architecture. σελ 5 2 Jones, S., (2001). “Intelligent Environments: Organisms or Objects?”. Convergence: The International Journal of Research into New Media Technologies, σελ 25-33. 99

τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργεί και να επιβιώνει, με κάποιο τρόπο, ως σταθερό σύνολο.3 Αυτό που το διαφοροποιεί επομένως από το στατικό αντικείμενο είναι η ικανότητα του να προσαρμόζεται στις μεταβολές του περιβάλλοντος. Λόγω αυτής της δυνατότητας μπορούμε εύκολα να χαρακτηρίσουμε έναν οργανισμό ως ευφυή. Σύμφωνα με αυτόν τον συλλογισμό, για την δημιουργία και την ανάπτυξη ευφυών περιβαλλόντων, χάνονται τα όρια μεταξύ οργανισμού και περιβάλλοντος ή αντικειμένου. Με την εισαγωγή στα περιβάλλοντα ευφυών συσκευών, το άβιο μεταβάλλεται σε έμβιο εφόσον πλέον διαθέτει ένα σύνολο βιολογικών λειτουργιών, ενδεχομένως μη συμπεριλαμβανομένης αυτής της αναπαραγωγής4. Τέτοιες ιδέες συναντώνται και στην βιομητική, η οποία εφαρμόζεται κατά την σχεδιαστική διαδικασία όπως επίσης και για την παραγωγή αντικειμένων και περιβαλλόντων, όπως αναλύεται εκτενώς στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. Από όλες τις παραπάνω αναλύσεις προκύπτει ότι μέσα σε μια τεχνολογικά εξελισσόμενη κοινωνία, η τάση για συνεχή ανάγκη μίμησης και απόδοσης ανθρώπινων ή βιολογικών χαρακτηριστικών, η οποία όμως προσπαθεί να ενσωματώσει και τις γνωστικές και συναισθηματικές λειτουργίες στα άβια αντικείμενα – περιβάλλοντα. Μια απλή μιμητική διαδικασία μόνο μορφολογικά και υφολογικά δεν έχει κανένα νόημα. Σκοπός της βιομίμησης είναι η κατανόηση των λειτουργιών, της μορφής και της δομής σε βάθος και η μετάφραση της στα άβια όντα και όχι μόνο στην «εμφάνιση». Από ψυχολογικές έρευνες προκύπτει ότι δεν είναι απαραίτητη η μορφολογική αναλογία για την απόδοση ζωτικών χαρακτηριστικών και συναισθηματικών δεσμών5. Βρισκόμαστε λοιπόν στην περίοδο όπου η αρχιτεκτονική από στατική και ανόργανη μετατρέπεται σε μια αρχιτεκτονική που αποτελείται από νευρικό σύστημα, (σπονδυλωτό, αρθρωτό σύστημα) που παρόμοιο με ένα έμβιο όν είναι ικανή να αναπτύσσει σχέσεις. Ωστόσο, η διάκριση μεταξύ ζωντανού και μη θωρείται συχνά προφανής αφορώντας 3 Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Οργανισμός_(βιολογία) 4 Beesley, P. and Macy, C., (2010). “Kinetic architecture & geotextile installations”. Cambridge, Ont.: Riverside Architectural Press. σελ 31-36. 5 Yiannoudes, S. (2016) “Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing”. New York, Routledge. σελ. 95. 100

διαδικασίες που μπορεί να πραγματοποιήσει ο κοινός ανθρώπινος νους. Σε αρκετές όμως περιπτώσεις δεν συμβαίνει αυτό. Ένα παράδειγμα μη εύκολης διάκρισης είναι στην περίπτωση των ψηφιακών προσομοιώσεων ζωντανών οργανισμών σε περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας (διαθέτουμε σήμερα ψηφιακά όντα που μπορούν να «ζουν» και να «ανατρέφονται» σε υπολογιστικό περιβάλλον) και των τεχνητών ρομποτικών κατοικίδιων όπως η Aibo. Τα στοιχεία της έκπληξης και της απρόβλεπτης συμπεριφοράς, τα οποία μέχρι τη δεκαετία του 1970, όπου αρχίζουν να εμφανίζονται, αναφέρονταν μόνο στον κόσμο των ζωντανών, καθώς τα μέχρι τότε στατικά αντικείμενα δεν διέθεταν την ικανότητα να διαδράσουν με το περιβάλλον τους και τους χρήστες σε πραγματικό χρόνο, διότι ανήκαν στην κατηγορία των άψυχων μηχανών. Θεωρούνταν ως βοηθητικά εργαλεία προκειμένου ο χρήστης να πραγματοποιήσει τις ανάγκες του χωρίς να δείχνουν κανένα ενδιαφέρον στις ψυχολογικές ανάγκες τους.

οριακά αντικείμενα| σταδιακή θόλωση ορίων Με την εισαγωγή των ευφυών αντικειμένων εισάγεται παράλληλα και μια νέα κατηγορία διάκρισης των αντικειμένων αυτή της ύπαρξης νου στις μηχανές. Έτσι λοιπόν αφού η διάκριση μεταξύ υπολογιστικών συστημάτων και ανθρώπου πραγματοποιείται με ψυχολογικά κριτήρια, ο διαχωρισμός του άψυχου με το έμψυχο άρχισε να μην γίνεται εύκολος. Οι άνθρωποι παλαιότερα ξεχώριζαν για τη νοημοσύνη και την λογική που διέθεταν. Πλέον όμως αυτό δεν αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα αφού και οι υπολογιστές θεωρούνται ως νοήμονες μηχανές6. Αρχίζουμε λοιπόν αναζητούμε όπως αναφέρει η Turkle τα όρια μεταξύ του ζωντανού και μη ζωντανού. Η κρισιμότητα που παρουσιάζει αυτή η δυσκολία κατηγοριοποίησης των αντικειμένων αυτών οδήγησε την Turkle να τα ονομάσει ως οριακά αντικείμενα [marginal objects]. «Τα οριακά αντικείμενα, τα αντικείμενα χωρίς σαφή θέση, παίζουν σημαντικούς ρόλους. Στις γραμμές μεταξύ αυτών των κατηγοριών τραβούν την προσοχή στον τρόπο με τον οποίο έχουμε χαράξει αυτές τις γραμμές. Έτσι, κάποιες φορές μας προτρέπουν να επανακαθορίσουμε αυτές τις γραμμές και κάποιες φορές να 6 Turkle, S., (2005). “The Second Self: Computers and the Human Spirit”. Cambridge, MA/London: The MIT Press. σελ 26. 101

τις ανακρίνουμε, δημιουργώντας διαφορετικούς διαχωρισμούς […] Τα οριακά αντικείμενα δεν είναι ουδέτερες παρουσίες. Μας αναστατώνουν επειδή δεν έχουν δικό τους τόπο και συχνά θίγουν πολύ λεπτά θέματα μεταβατικότητας»7. Ο λόγος που θεωρήθηκε επιτακτική η ανάγκη για τη δημιουργία των οριακών αντικειμένων είναι η ανάγκη κατανόησης του ανθρώπου και της ζωής. Βασικό ερώτημα το οποίο τέθηκε είναι: Τι θεωρείται μοναδικό στον άνθρωπο και τι τον ξεχωρίζει από τις μηχανές; Τον 18ο αιώνα άρχισε να υπάρχει μια έντονη διαμάχη σχετικά με το αν είναι εφικτό και ηθικά ορθό να μιμηθούμε την ζωή μηχανικά. Αυτές οι αντιδράσεις αναπτύχθηκα σε πολλούς τομείς όπως σε επιστημονικές, τεχνολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές εξελίξεις. Ο Chistopher Langton αναφέρει πως αυτό που κάνει η τεχνητή ζωή, είναι να εξετάσει και να κατανοήσει τη ζωή κατασκευάζοντας την και όχι αναλύοντας της όπως κάνει η βιολογία8. Τα οριακά αντικείμενα άρχισαν να παράγονται κατά τον 18ο αιώνα παρά τις αντικρουόμενες φιλοσοφικές απόψεις για την σχέση ανθρώπου – μηχανής. Σημαντικότερα ιστορικά παραδείγματα οριακών αντικειμένων είναι τα αυτόματα, τεχνητές δηλαδή συσκευές που παρουσιάζουν αυτόνομη κίνηση ενώ συχνά μιμούνται ανθρώπινες ή άλλες ζωικές μορφές και λειτουργίες9. Ωστόσο τον 17ο με 18ο αιώνα εισάγεται στα αυτόματα ο ωρολογιακός μηχανισμός με στόχο την μίμηση της μορφής των ανθρώπων και ζώων όπου πλέον, τον 18ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να προσομοιώσει τις λειτουργίες των οργανισμών. Τα αυτόματα που δημιουργήθηκαν τον 18ο αιώνα αποτέλεσαν πειράματα κατανόησης των έμβιων οντοτήτων και εξέφρασαν τη διαμάχη μεταξύ 7 Ο.π σελ 34-35 8 Weber, B., (2008). “Life” The Stanford Encyclopedia of Philosophy [online] Διαθέσιμο: http://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/life. 9 Το αυτόματο αρχικά διατυπώθηκε στα Πολιτικά του Αριστοτέλη με το οποίο επιχειρεί να κάνει τη διάκριση μεταξύ ζωντανού, αυτοκινούμενου και άψυχου πράγματος. Στα σύγχρονα λεξικά τα αυτόματα είναι μηχανές, τα ρομπότ ή συσκευές που θα εκτελούν λειτουργίες ακολουθώντας αυτόματα μια προκαθορισμένη σειρά οδηγιών, είτε μιμούνται ανθρώπινες δραστηριότητες και κινήσεις είτε όχι. Γιαννούδης, Σ., (2012). “ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΙΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ|Δυνατότητες και παράγοντες σχεδιασμού μεταβαλλόμενων και ‘ευφυών’ χώρων”. Ίων. σελ. 256. 102

μηχανιστικών και μη ερμηνειών της ζωής10. Σκοπός τους ήταν μια προσπάθεια διατύπωσης των ορίων μεταξύ τεχνητής και φυσικής ζωής. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η τεχνητή πάπια (εικ.27) που κατασκευάστηκε από τον Jacques de Vaucanson για διδακτικούς λόγους, προκειμένου να αναπαράγει μηχανικά με ορατά εξαρτήματα όλες τις σημαντικές και βιολογικές λειτουργίες: τροφή, κατάποση, πέψη και αφόδευση11. Η μηχανική πάπια διαφοροποιούνταν από τα άλλα αυτόματα που υπήρχαν μέχρι τότε διότι δεν μιμούνταν τους οργανισμούς σε μορφολογικό επίπεδο αλλά αποτελούσε μια προσπάθεια προσομοίωσης των ζωτικών τους λειτουργιών. Ωστόσο, η επαναστατική προσπάθεια της μηχανικής πάπιας δεν πέτυχε, διότι δεν κατάφερε με σωστό τρόπο να προσομοιώσει αυτές τις λειτουργίες. Αυτό όμως που πέτυχε ήταν το γεγονός ότι αποτέλεσε ένα πείραμα για τα όρια της μηχανικής προσομοίωσης της ζωής. Έπειτα από την μηχανική πάπια, πολλοί ερευνητές άρχισαν να πιστεύουν πως η φυσική ζωή είναι αδύνατο να προσδιοριστεί και να αποτελέσει μηχανική προσομοίωση και άρχισαν να ασχολούνται με τον τομέα της βιολογίας. Η κατασκευή της ατμομηχανής (εικ.28), τον 19ο αι, απέδειξε πως τα φαινόμενα του μεταβολισμού και της αναπνοής, λειτουργίες καθαρά βιολογικές, μπορούν να εμφανιστούν και στις μηχανές. Άρχισαν να κατανοούν πως αυτό που τόσο καιρό αποτελούσε χαρακτηριστικό των ζωντανών οργανισμών, δηλαδή η παραγωγή θερμότητας και η μετατροπή της σε μηχανική ενέργεια (σύμφωνα με τον πρώτο νόμο της θερμοδυναμικής), αποτελούσε και χαρακτηριστικό των μηχανών. Φτάνουμε στον 20ο αιώνα, έναν αιώνα που χαρακτηρίζεται για την ανάπτυξη των επιστημών της πληροφορίας και γενικότερα του τεχνητού κόσμου. Με την ανάπτυξη αυτών των τομέων επιχειρείται μια προσπάθεια εξομάλυνσης των ορίων ανθρώπου – μηχανής. Με την ανάπτυξη των επιστημών της κυβερνητικής, της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνητής ζωής, η ροή και ο έλεγχος της πληροφορίας, η πολυπλοκότητα, η ανάδυση και η αυτό-οργάνωση, θεωρούνται αρχές της ζωής 10 Ο.π 11 Joan, B. L., “The Academy of Artificial Life: An Eighteenth Century Perspective”. Από Riskin, J., (2007). “Genesis Redux: Essays in the History and Philosophy of Artificial Life”. Chicago. σελ. 69-99 103

///εικ.27// Vaucanson, J., “Digesting Duck”,///

///εικ.28//Steam Engine///

///εικ.29//Ashby, R., “The Homeostat”///

104

που μπορούν να ισχύουν και σε φυσικά και σε τεχνητά συστήματα12. Ο Darren Tofts αναφέρει ότι «το αίτημα της κυβερνητικής ήταν ότι για να κατανοήσουμε την ανθρώπινη φύση πρέπει να κατανοήσουμε την πληροφορία και να οραματιστούμε τον άνθρωπο ως άλλο ένα κλειστό σύστημα, όπως μια μηχανή, που προσαρμόζεται στο περιβάλλον του με βάση τη ροή και τον έλεγχο της πληροφορίας»13. Εκείνη την εποχή εμφανίστηκε η θεωρία της ομοιόστασης , η οποία υπαινισσόταν μια σταθερότητα που εκπροσωπούσε η πληροφορία. Ο Ashby κατασκευάζει τον ομοιοστάτη (εικ.29) πάνω στην θεωρία αυτή και ισχυρίζεται πως η ομοιόσταση είναι μια απαίτηση «ομοιόμορφη ανάμεσα στο ζωντανό και στο μη ζωντανό»14. Στο ομοιοστατικό του μοντέλο λοιπόν εξαλείφονται τα όρια ανθρώπων – μηχανών διότι έχουν ως στόχο και οι δύο πλευρές να διατηρήσουν την πληροφορία σταθερή η οποία μεταβιβάζεται μέσα από βρόγχους ανάδρασης [feedback loops]. Όμως μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο αυτό που πρέσβευε μέχρι τότε η κυβερνητική αρχίζει να αλλάζει. Πλέον η πληροφορία θεωρείται ανεξάρτητη από την ύλη και την ενέργεια και αντιλαμβάνεται ως μια άυλη ασώματη και σταθερή ουσία χωρίς να μεταβάλλεται το νόημα της ανάμεσα στα υλικά υποστρώματα15. Με την κατασκευή ηλεκτρομηχανικών συσκευών, όπως ο ομοιοστάτης, οι οποίες αντιδρούσαν και ανταποκρινόταν άμεσα στο περιβάλλον τους συνέβαλαν στην ενίσχυση της υπόθεσης ότι άνθρωποι και οι μηχανές είναι αυτορρυθμιζόμενα και περιβαλλοντικά προσαρμόσιμα συστήματα16. Έτσι δημιουργείται ένα δεύτερο μοντέλο κυβερνητικής στο οποίο πλέον η σχέση ανάμεσα στο ζωντανό και στο 12 Ήδη από τις αρχές του 20ου αι. η βιοχημεία γίνεται ξεχωριστός κλάδος και αρκετοί φυσιολόγοι όπως ο John Scot Haldane υποστηρίζουν ότι τα βιολογικά φαινόμενα δεν μπορούν να περιγραφούν σύμφωνα με μηχανικές λογικές, αλλά μόνο μέσα από μια ολιστική συλλογιστική, σύμφωνη με την πολυπλοκότητα της λειτουργικής οργάνωσης των όντων, αντίθετα με μηχαντιστικές ή βιταλιστικές αντιλήψεις. Haldane, J. S.,(1931). “The Philosophical Basis of Life”. Garden City: Doubleday, Doran 13 Ο.π 9 σελ. 262. 14 Ashby, R., (1953). “Homeostasis”. New York: Josiah Macy, Jr. Foundation. σελ. 73. 15 Hayles, K. N., (1995). “Life Cycle of Cyborgs”. επιμ. C.H. Gray, “The Cyborg Handbook”. London/New York: Routledge. σελ. 321-335. 16 Ο.π 105

σύστημα ήταν ανεξάρτητη της πληροφορίας και του βρόγχου ανατροφοδότησης. Η προσπάθεια περιγραφής της σχέσης αυτής στο δεύτερο κυβερνητικό μοντέλο ενισχύθηκε από την στροφή των ερευνητών στην επιστήμη της βιολογίας. Χαρακτηριστικά η Donna Haraway αναφέρει: « Οι οργανισμοί έχουν πάψει να υπάρχουν ως αντικείμενα γνώσης, δίνοντας προτεραιότητα σε βιοτικά εξαρτήματα, δηλαδή ειδικά είδη συσκευών επεξεργασίας πληροφοριών […] . Οι επιστήμες της πληροφορίας και η βιολογία είναι κατασκευές φυσικών – τεχνητών αντικειμένων γνώσης, στα οποία η διαφορά μεταξύ μηχανής και οργανισμού γίνεται προσεκτικά δυσδιάκριτη· νους, σώμα και εργαλείο υπάρχουν με σχέσεις μεγάλης οικειότητας»17.

παραδείγματα οριακού αντικειμένου| ψυχολογική διάσταση e-motive House| διάδραση σε πραγματικό χρόνο Το E-motive House αποτελεί μια προγραμματιζόμενη συσκευή η οποία σχεδιάστηκε με σκοπό να μπορεί να αλλάξει μορφή σε πραγματικό χρόνο σε συνάρτηση με τις ανάγκες και τις επιθυμίες των κατοίκων – χρηστών. Από τις περιγραφές του Oosterhuis για το πώς φαντάζεται την κατασκευή αυτή και την τεχνολογική υλοποίηση του, προκύπτει ότι θα αποτελούσε έναν συνδυασμό «σκληρής» και «μαλακής» κατασκευής. Η «σκληρή» αποτελείται από ξύλινες δοκίδες, ενώ η «μαλακή» από επιμήκεις θαλάμες αέρα, ανάμεσα στις ξύλινες δοκίδες, οι οποίες επεκτείνονται ή συρρικνώνονται προκειμένου να μορφοποιήσουν το κέλυφος της κατοικίας. Στο σύνολό της η κατασκευή αποτελείται από υδραυλικούς κυλίνδρους που λειτουργούν συνεργατικά, προκειμένου να ακολουθούν ή να προκαλούν τις κινήσεις της μορφής της κατοικίας. Η σύνδεση των δοκίδων γίνεται με την χρήση Festo αεροπνευματικούς ενεργοποιητές, οι οποίοι συρρικνώνονται με την εισχώρηση αέρα στο εσωτερικό τους, ή χαλαρώνουν σε αντίθετη περίπτωση. Η τεχνική πρόκληση για τον Osterhuis βρίσκεται στη συρραφή των προγραμματιζόμενων αυτών ενεργοποιητών με τη «σκληρή» κατασκευή και τη συνεργασία μεταξύ αυτών των ενεργοποιητών. Κατασκευή, κάτοικοι, επισκέπτες και εξωτερικές περιβαλλοντικές συνθήκες αλληλοεπιδρούν όλοι μεταξύ τους σε 17 Haraway, D., (1991). “Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature”. New York: Routledge. σελ. 164-165. 106

///εικ.30,31//Oosterhuis, K., “ e-motive house”///

107

πραγματικό χρόνο. Αν και ο σχεδιασμός της τεχνικής υλοποίησης του έργου είναι θεωρητικός, ο Oosterhuis περιγράφει τη συμπεριφορά της κατοικία ως ένα έμβιο ον με συναισθήματα και διαθέσεις. Σημειώνει επιπλέον πως λόγω αυτής της μεταβλητότητας στη συμπεριφορά η οποία επηρεάζεται από πολλούς εξωτερικούς και εσωτερικούς παραμέτρους η συμπεριφορά θα ήταν αδύνατο να προβλεφθεί. Έτσι το χαρακτηριστικό αυτό θα προκαλούσε ένα συναίσθημα στο χρήστη και θα εξέφραζε μια διάθεση. Το σπίτι δεν θα είναι πια ένα στατικό και άψυχο αντικείμενο αλλά θα διαθέτει ατομικό νου και αναπτυσσόμενο χαρακτήρα με ικανότητα μάθησης και θα προκαλεί τον χρήστη για προσαρμογή σε αυτό το περιβάλλον. Πρόκειται για ένα κοινωνικό ον που έχει συναισθήματα, διαθέσεις, ανάγκη φροντίδας και επικοινωνίας, χαρακτηριστικά δηλαδή ενός ζωντανού οργανισμού που όχι απλά μιμείται την μορφή του αλλά υιοθετεί συμπεριφορές και μαθαίνει να προσαρμόζεται.

active Room| όρια στατικού αντικειμένου – ζωντανού οργανισμού Το Active Room είναι μια μεταβαλλόμενη κατασκευή που μελετήθηκε από τον Σωκράτη Γιαννούδη σε ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα στο Royal College of Art. Πρόκειται για μια προσπάθεια πρόκλησης των ορίων μεταξύ της αρχιτεκτονικής ως στατικού άψυχου αντικειμένου και της αρχιτεκτονικής ως έμβιο ον. Το έργο αφορούσε στον σχεδιασμό μεταβαλλόμενης αρχιτεκτονικής και εστίασε στον ρόλο της κιναίσθησης στην χωρική αντίληψη.18 Το εξωτερικό κέλυφος είναι μεταβαλλόμενο και ενσωματώνει αισθητήρες ανθρώπινης κίνησης και περιβαλλοντικούς αισθητήρες, ώστε να είναι ικανό να αντιδράσει τόσο σε ανθρώπινη κίνηση όσο και σε περιβαλλοντικά φαινόμενα, αντίστοιχα. Μια τέτοια αντίδραση μπορεί να είναι η διόγκωση προκειμένου να επιτρέψει στο ηλιακό φως να εισχωρήσει μέσα στο κέλυφος όταν υπάρχει ηλιοφάνεια ή να συρρικνωθεί για την εξοικονόμηση ενέργειας εξαιτίας της μείωσης που προκαλείται στον εσωτερικό χώρο. Έτσι η κατασκευή, μεταβάλλοντας το εσωτερικό της χώρο μπορεί να προσαρμοστεί και στο πλήθος των ατόμων. 18 Ο.π 9 σελ. 212-215 108

///εικ.32,33//Γιαννούδης, Σ., “active room”///

109

Το έργο παρουσιάστηκε στο 2ο συνέδριο Intelligent Environments που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 2006, όπου εκεί περιγράφηκαν τα φυσικά και τεχνητά χαρακτηριστικά ενώ αναφέρθηκε και το γεγονός ότι συνδυάζει τον αισθητηριακό με τον λειτουργικό παράγοντα. «[…] η κύρια συνεισφορά του έργου σε σχέση με την εμπειρία του χρήστη είναι ότι μέσω της σύνθεσης, της αλληλεπίδρασης και του συνδυασμού των ιδιοτήτων του και των ηλεκτρονικών γεγονότων του […] πολλά επίπεδα αισθητηριακών, συναισθηματικών και φυσικών εμπειριών μπορούν να επιτραπούν και να συνυπάρξουν […]· καταφέρνει να συνδυάσει τις εμπειρικές με τις πιο πραγματικές πτυχές της αρχιτεκτονικής»19. «[…] η είσοδος στον χώρο μπορεί να είναι τρομακτική και να προκαλεί φόβο. Λόγω της βιολογικής μορφής του κτιρίου και της ανταποκριτικής ζωομορφικής συμπεριφοράς του οι επισκέπτες μπορεί να νιώσουν ότι εισέρχονται στα σπλάχνα ενός γιγάντιου οργανισμού […]. Με αυτόν τον τρόπο, μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μια ανοίκεια και μυστηριώδης φαινομενικά έμβια οντότητα. Συγκεκριμένα, για ένα μικρό παιδάκι, χαρακτηριστικά όπως η πύλη, που μοιάζει με στόμα, ή τα παραμορφωμένα σχήματα του εσωτερικού μπορεί να γεννήσουν συναισθήματα αποξένωσης, φόβου ή άγχους»20. Οι συσχετίσεις της συμπεριφοράς του κτιρίου με έμβια όντα είναι αρκετές. Το κτίριο μοιάζει με βιολογικούς οργανισμούς εξαιτίας της κινητικής του συμπεριφοράς. Ο χώρος φουσκώνει σαν να αναπνέει ή σαν ένα ψάρι puffer και ανοίγει για επίδειξη και έλξη όπως ένα παγώνι. Όταν συρρικνώνεται, φαίνεται σαν να κουλουριάζει όπως ένας φοβισμένος σκαντζόχοιρος. Αυτού του είδους η δράση και απόκριση του χώρου μεταδίδει μια αίσθηση βιολογικής ζωής21. Το παράδειγμα αυτό αποτελεί καθαρά ένα σημείο πρόκλησης των ψυχολογικών ορίων μεταξύ έμβιων και άβιων οργανισμών. Τα δύο αυτά έργα που αναλύθηκαν 19 Yiannoudes, S., (2006) “Exploring Kinesthetic Experiences in the Active Room”. 2nd IET International Conference on Intelligent Environments (IE06), Ε.Μ.Π., Αθήνα: On Demand. σελ. 258. 20 Ο.π σελ 257 21 Ο.π σελ 254 110

παραπάνω αποτελούν παραδείγματα για την καλύτερη κατανόηση των οριακών αντικειμένων, διότι ακριβώς αποτελούν τα όρια ανάμεσα στους έμβιους και άβιους οργανισμούς. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα πως οι θεωρίες και οι εφαρμογές της κυβερνητικής άρχισαν να θολώνουν τα τόσο αυστηρά όρια μεταξύ ανθρώπου – μηχανής και η σύγχρονη κοινωνία άρχισε να θεωρείται ως μια πραγματικότητα συνάθροισης των τεχνολογικών εξελίξεων.

συναθροίσεις της σύγχρονης πραγματικότητας |πολιτισμικοί αντικατοπτρισμοί Η ανάλυση που θα πραγματοποιηθεί στο υπό-κεφάλαιο αυτό βασίζεται στην σταδιακή αντικατάσταση της αριστοτελικής φιλοσοφίας και του ντετερμινισμού στην μη γραμμική αιτιατή ανάλυση των εξελίξεων. Σταδιακά, λοιπόν, εισάγεται, όπως δηλώνει και ο Deleuze, η αντίληψη της μη – κατάτμησης, και της σταδιακής κατάτμησης των νέων σχέσεων που δημιουργούνται υπό την σκοπιά της διάδρασης ανθρώπου – μηχανής. Ο κόσμος πλέον αρχίζει να γίνεται αντιληπτός ως μια συνάθροιση στοιχείων και σχέσεων και επιχειρείται πλέον να κατανοηθεί μέσα από την ανάδυση νέων σχέσεων και ιδιοτήτων. Ο M. DeLanda αναφέρει πως το «να εξηγήσουμε την ανάδυση δε σημαίνει να εξηγήσουμε το αναδυόμενο, αλλά το πώς αναδύθηκε»22. Έτσι, λοιπόν, κρίσιμο είναι στην ενότητα αυτή να αναλυθούν και να διακριθούν τα όρια των εννοιών έμβιο και άβιο, ανθρώπινο και μη-ανθρώπινο, φυσικό και τεχνητό υπό το πρίσμα των τεχνολογικών εξελίξεων που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη εποχή. Με την απομάκρυνση από τον ντετερμινισμό έχει εισήχθη μια νέα άποψη αυτή της άνευ-ραφής όλου, η οποία θα αναλυθεί παρακάτω μέσω των ψυχολογικών και πολιτισμικών αντικατοπτρισμών και θα θεωρηθεί ως η εφαλτήριος δύναμη μιας ψηφιακά – κινούμενης αρχιτεκτονικής η οποία παρουσιάζει την ικανότητα να επαναπροσδιορίζεται και να επεξηγείται μέσα από τα προαναφερθέντα όρια. 22 DeLanda, M., (2011). “Assemblage Theory, Society, and Deleuze”. YouTube. [online] Διαθέσιμο: https://www.youtube.com/watch?v=JI5e7ixw78. 111

///εικ.34/// 112

Η εμφάνιση της τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση της διάδρασης καθώς η πρώτη με την εμφάνιση της χρησιμοποιήθηκε ως μέσο διάδρασης με το περιβάλλον της. Ο άνθρωπος άρχισε να την χρησιμοποιεί με σκοπό τον επανασχεδιασμό του φυσικού στοιχείου για τη δημιουργία νέων κατευθύνσεων προς νέες οικολογίες. Σε καμία περίπτωση η τεχνολογία δεν μπορεί να θεωρηθεί πως είναι ένα εργαλείο το οποίο υπονομεύει και υποδουλώνει την ανθρωπότητα. Θα πρέπει αντιθέτως να θεωρείται ως ένα εργαλείο το οποίο αναπτύσσει συμβιωτικές σχέσεις με τον άνθρωπο. Η τεχνολογία εξελίσσεται παράλληλα με την ανθρωπότητα με τέτοιο τρόπο που μας επιτρέπει να πούμε πως τεχνολογία και ανθρωπότητα αποτελούν καταλύτες μιας δικής τους συν-εξέλιξης. Με την έννοια της συν-εξέλιξης εννοούμε τα φαινόμενα εκείνα όπου η τεχνολογία και η ανθρωπότητα συμπορεύονται και αλληλεπιδρούν. Τέτοια φαινόμενα, παραδείγματος χάρη, είναι αυτό του «εκτεταμένου εγκεφάλου» και του «εκτεταμένου σώματος» όπου τεχνολογικά εξελισσόμενες συσκευές λειτουργούν ως μέρος του εγκεφάλου ή του σώματος [prosthetics] αντίστοιχα. Η νέα αυτή αντίληψη όπου ξεπερνά τα όρια του ανθρώπινου σώματος δίνει τη δυνατότητα πλέον να αντιλαμβανόμαστε τον ανθρώπινο οργανισμό, όπως και κάθε οντότητα, ως αρθρωτό. Έτσι, θα χαρακτηρίζαμε το έμβιο ως ένα σύστημα υπό-οργανισμών το οποίο συνεπάγεται σε ένα βιολογικό δίκτυο. Οργανισμός και όργανα δημιουργούν μεταξύ τους σχέσεις ανά-τροφοδότησης και παρασιτισμού και εν γένει συμβάλλουν στην εξελικτική διαδικασία. Χαρακτηριστική αναφορά αυτής της σχέσης αποτελεί η συμβιωτική σχέση που παρατηρείται μεταξύ του ανθρώπινου σώματος με τους μικροοργανισμούς που ζουν στο εσωτερικό του, δηλαδή τους ιούς και τα βακτήρια. «Τόσο συμβιωτική, που θα μπορούσε να θεωρηθεί αμφίβολο εάν το σώμα μας δεν είναι περισσότερο δικό τους παρά δικό μας» (Science Daily, 2008), αφού τα κύτταρα των βακτηρίων είναι πολλά περισσότερα από τα ανθρώπινα. Η ιδέα αυτή απασχόλησε την Sonja Baumel στο έργο της «[IN]visible membrane» (εικ 35). Στο έργο αυτό ασχολείται με τα όρια της συνείδησης για το ανθρώπινο σώμα ως συμβιωτικό με τη μικροχλωρίδα που το απαρτίζει και αναζητά μια ισορροπία ανάμεσα στο μικροπεριβάλλον του και στην προσωπικότητά του. Δημιουργεί ένα δεύτερο στρώμα διαβίωσης στο σώμα

113

///εικ.35//Baumel, S., “[in]visible membrane”/// 114

μας, βασισμένο στη διάδραση ανάμεσα στο άτομο και ό,τι το περιβάλλει23. Συνοπτικά, λοιπόν, το σύνολο όλων αυτών των οργανισμών και κάθε στοιχείο ικανό να συμβάλει στην επιβίωση και στην ύπαρξη μας έχουν ως αποτέλεσμα τη διάδραση και την προσαρμογή μας στο περιβάλλον το οποίο κατοικούμε. Συνδεόμαστε με τον χώρο στον οποίο βρισκόμαστε και αναπτύσσουμε πολλαπλά επίπεδα πολυπλοκότητας, ενώ ταυτόχρονα η ροή πληροφορίας σε κάθε ένα από αυτά είναι αδιάκοπη, μια ροή πληροφορίας που αναφέρεται τόσο στην οριζόντια ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των ειδών με τη βοήθεια του γενετικού υλικού, όσο και στην μετάδοση αξιών μέσα από την πολιτισμική σκοπιά. Όταν αναφερόμαστε στις συναθροίσεις που εμπεριέχουν πολιτισμικά στοιχεία για την σύνθετη ανταλλαγή πληροφοριών, ο βιολογικός και πολιτισμικός κόσμος αλληλοσυγχέονται συμμετέχοντας σε μορφογενετικές και εξελικτικές διεργασίες. Προκύπτει έτσι μια αλληλουχία αναδυόμενων ανατροφοδοτήσεων ανάμεσα στη βιολογία, αυτής του πολιτισμικού παράγοντα και αυτή του παγκόσμιου δικτύου της τεχνολογίας. Στο έργο «A Hunt for High Tech» (εικ.36) ο Bart Hess εκφράζει την ιδέα αυτή όπου επιδιώκει να εμπλέξει τη φύση και την τεχνολογία δημιουργώντας ένα στρώμα δέρματος για ένα νέο ανθρώπινο αρχέτυπο ενσωματώνοντας ζωικά και φετιχιστικά ένστικτα24. Παράλληλα η ανάπτυξη και η αναπαραγωγή νέων προϊόντων αντικαθιστούν την έννοια της δημιουργίας που υπήρχε στην βιομηχανική εποχή. Η αντίληψη της μηχανής στη φιλοσοφική της διάσταση, ως μία συνάθροιση ικανή στην αυτόοργάνωση και την αυτο-αναπαραγωγή χαρακτηρίζει τον τύπο των μηχανών με τις οποίες θα συνδυαλαγούμε μελλοντικά25. Έπειτα από όλες αυτές τις εξελίξεις προκύπτει το ερώτημα σε ποιο βαθμό θα μπορούσαμε να ενσωματώσουμε την τεχνολογία στους χώρους και στα 23 Bäumel, S., (2009). ”[In]visible membrane” [online] Διαθέσιμο: http:// www.sonjabaeumel.at/work/bacteria/visible-membrane-i. 24 Hess, B., “Hunt for High-tech” [online] Διαθέσιμο: http://barthess.nl/portfolio/ hunt-for-high-tech/. 25 Erioli, A.(2012). “The Fashion Robot” Από Voyatzaki, M., Spiridonidis, C., “Rethinking the Human in Technolgy Driven Architecture”. Thessaloniki. σελ.91-111 115

///εικ.36//Hess, B., “future bodies”///

116

συστήματα μας. Ο Kevin Kelly στο έργο του «Out of Control», ασχολείται και μελετά τον τρόπο που τα τεχνολογικά συστήματα άρχισαν να μιμούνται τα φυσικά, με την προϋπόθεση τα πρώτα να χαρακτηρίζονται ως έμβια. Αρχίζει να φαίνεται δειλά-δειλά το σημείο αλληλοεπικάλυψης ανάμεσα στο τεχνολογικό και το φυσικό σύστημα. Βασισμένοι σε αυτή την άποψη οι Humberto Maturama και ο Francisco Varela υποστηρίζουν στο «Mechanism and Biological Explanation» ότι οι μηχανές και οι βιολογικές μορφές είναι πολύ στενά συνδεδεμένες σε σημείο που οι βιολόγοι υποστηρίζουν ότι οι ζωντανοί οργανισμοί είναι μηχανές26. Τόσο τα τεχνολογικά όσο και τα βιολογικά συστήματα φαίνεται να ενσωματώνουν μια συγκεκριμένη άυλη δομή και να παράγουν νέες δομές. Η κάθε νέα αυτή δομή απομακρυνόμενη από την ιδέα του ντετερμινισμού, προκύπτει ξαφνικά, λόγω μιας ασύμμετρης τάσης. Τα σύγχρονα ρομποτικά συστήματα αποτελούν παράδειγμα αυτής της αιτιατής παραγωγής. Αποτελούν συνονθύλευμα πληροφορίας – αρχιτεκτονικής χωρίς συγκεκριμένη οντολογία. Αυτό που υπάρχει είναι μια ενέργεια ενσωματωμένη σε κάποιο συγκεκριμένο σύστημα, ενώ αυτό που δεν υπάρχει αποτελεί μια μηχανιστική φόρμα απολύτως ενσωματωμένη. Επομένως το μη – υλικό είναι η θεωρία πάνω στις μηχανές, η θεωρία του γίγνεσθαι που αναφέρθηκε εκτενέστερα παραπάνω. Η τεχνολογική εξέλιξη έχει φτάσει σήμερα στο σημείο να δημιουργεί συστήματα τα οποία τα προγραμματίζει τόσο σε επίπεδο λογισμικού και υλικότητας όσο και στο φυσικό προγραμματισμό ο οποίος παρουσιάζει ομοιότητες με το φυσικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, η δημιουργία αντικειμένων από έμβια όντα θα είχαν τεράστιες και μοναδικές δυνατότητες, οι οποίες θα ξεπερνούσαν την μορφή της κατασκευής τους και θα ενίσχυαν τη συμβιωτική διάσταση του παραγόμενου αντικειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο. Όλη αυτή η σύμπραξη του φυσικού με την τεχνολογία απασχολεί ιδιαίτερα τους αρχιτέκτονες και τους σχεδιαστές. Τους απασχολεί ιδιαιτέρως η έννοια της ροϊκότητας, που αφορά την μετάλλαξη των πληροφοριών εμπλέκοντας, την αρχιτεκτονική έρευνα που εκτείνεται από την βιολογία στη μηχανική και τις πιο 26 Weissman, J., (2007). “Machinic Autopoesis: Fractal Ontology refracting theory: politics, cybernetics, philosophy”. [online] Διαθέσιμο: https://fractalontology.wordpress.com/2007/10/11/machinic-autopoesis/. 117

///εικ.37//Revolution Fibres Ltd, νανο-ύφασμα από δέρμα ψαριού///

118

γόνιμες περιοχές της υπέρθεσής τους, όπως η μορφογενετική, η βιομηχανική και η βιοτεχνολογία27. Αυτή η τεχνολογία είναι που εμπλουτίζει την αρχιτεκτονική πρακτική με τεχνολογικά συστήματα τα οποία μιμούνται τύπους συμπεριφοράς της φύσης προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις κλιματικές αλλαγές και γενικότερα να προσαρμοστούν στο περιβάλλον και να επιτευχθεί διάδραση με τους χρήστες. Εισαγόμαστε σε μια νέα τεχνολογική εποχή όπου αρχίζουμε να απομακρυνόμαστε από την ιδέα της ανθρωπομετρίας, της άποψης πως ο άνθρωπος θεωρείται το κέντρο μέτρησης των πάντων , μια άποψη που άρχισε να υπάρχει από το Βιτρούβιο μέχρι και τον Le Corbusier. Η νέα ψηφιακή αρχιτεκτονική που προκύπτει μας εισάγει σε μια ιδιαίτερη πολυπλοκότητα. Στην αρχιτεκτονική αυτή, η ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να μεταφραστεί ως η μετάβαση του αρχιτεκτονικού αντικειμένου από archs σε bits. Τις νέες μορφές που προκύπτουν μέσω της ψηφιακής αρχιτεκτονικής θα μπορούσαμε να τις μεταφράσουμε ως δυναμικά ψυχό – αντικείμενα που αλληλεπιδρούν με τα ανθρώπινα ψυχό – σώματα. Ο χώρος μεταλλάσσεται σε μέσο διάδοσης των bits της πληροφορίας λειτουργώντας ως καταλύτης στη διαδικασία σχηματισμού του σύγχρονου «οικοσυστήματος»28. Προτείνεται, λοιπόν, μια νέα αρχιτεκτονική η οποία λαμβάνει σε κοινωνικό επίπεδο το ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον προσομοιάζοντας την ατομική διάδραση. Αποτελεί ένα ευαίσθητο διαμεσολαβητή των αλληλο-συσχετισμών των περιβαλλοντικών και πολιτισμικών επιδράσεων, καθώς και ένα δυναμικό αντικείμενο το οποίο χρησιμοποιεί τη μορφή ως μέσο περιβαλλοντικής προσαρμογής και δόμησης ανοιχτών συσχετισμένων συνόλων οι οποίοι συνάπτουν νέες σχέσεις. Οι νέες αυτές σχέσεις που προκύπτουν και δρουν μέσα σε μια πολύπλοκη πραγματικότητα δεν αναγνωρίζονται ως πεπερασμένες οντότητες οι οποίες δημιουργούν το μορφολογικό λεξιλόγιο. Εξελίσσονται κάτω από ένα δυναμικό σύστημα, λαμβάνοντας υπόψη και τις επιδράσεις των δικών τους διαδράσεων. 27 Saggio, A., (2012). “GreenBodies: Give me an Ampoule and I will Live”. Από Voyatzaki, M., Spiridonidis, C., “Rethinking the Human in Technolgy Driven Architecture”. Thessaloniki. σελ. 41-57 28 Kwiatkowska, A., (2012). “Architectural Interfaces of Hybrid Humans”. Από Voyatzaki, M., Spiridonidis, C., “Rethinking the Human in Technolgy Driven Architecture”. Thessaloniki σελ. 363-371 119

Συνοπτικά, λοιπόν, όλη αυτή η καινοτόμα και νέα ιδέα που προκύπτει στον χώρο της αρχιτεκτονικής πρακτικής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα πολύπλοκο διαδραστικό περιβάλλον το οποίο είναι κινούμενο και ζωντανό και του οποίου η μήτρα είναι η αλληλοσυσχέτιση με άλλα στοιχεία της τεχνολογίας και του εκάστοτε περιβάλλοντος. Παρατηρείται μια νέα ιδέα υβριδοποίησης του φυσικού κόσμου με του τεχνητού, του ψηφιακού με το υλικό και του έμβιου με το άβιο. Μια νέα αρχιτεκτονική που συνάπτει σχέσεις συμβίωσης με το περιβάλλον της, γεγονός που ενισχύεται από την εισαγωγή ρομποτικών συστημάτων. Η νέα αυτή αρχιτεκτονική δύσκολα μπορεί να διαχωριστεί από το σύνολό της, παράγει νέες σχέσεις και πιο ενεργά από κάθε άλλη φορά τις συναθροίσεις που μορφοποιούν τη σύγχρονη πραγματικότητα.

120

///εικ.38/// 121

κεφάλαιο 4

υβριδική – ζωντανή αρχιτεκτονική| μια πορεία συν-εξέλιξης επιστημών [συμπεράσματα]

///εικ.39/// 124

Η φύση στον σχεδιασμό της έχει ενσωματώσει διαδικασίες οι οποίες επιτρέπουν στους οργανισμούς να εξασφαλίζουν τέτοιες συνθήκες ζωής που τους βοηθούν στην επιβίωση τους. Οι διαδικασίες αυτές είναι πολλές και ταυτόχρονα εξαρτώμενες από πολλούς παράγοντες, λόγω του ότι τίποτα στην φύση δεν παραμένει σταθερό και αμετάβλητο. Επιγραμματικά, μερικές από αυτές τις διαδικασίες είναι η ανάδυση, η προσαρμογή, η πολυπλοκότητα, η διάδραση, η αυτό-ποίηση, η εξέλιξη και άλλες. Έννοιες του σχεδιασμού ξεχασμένες την εποχή που επιζητά την αντιστοιχία αιτίου αποτελέσματος. Έννοιες που έρχονται ξανά στην επιφάνεια την στιγμή της μετάβασης στην εποχή του απρόβλεπτου και του μεταβλητού. Η εξέλιξη των επιστημών θέτει τις βάσεις για αλλαγή στον τρόπο προσέγγισης του κόσμου και η αρχιτεκτονική φαίνεται να αξιοποιεί τις προσφερόμενες δυνατότητες. Αναπτύσσει νέες σχέσεις με το περιβάλλον της, αναγνωρίζει τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου, εξελίσσει τα εργαλεία της και συμβαδίζει με την νέα αυτή εποχή. Αρχίζει να εγκαταλείπει τις αρχές του παρελθόντος της, την στατικότητά της, τον έλεγχο που ασκούσε στο περιβάλλον της και προσαρμόζει στο λεξιλόγιό της νέες έννοιες, ικανές να εκφράσουν τον δυναμικό χαρακτήρα της νέας εποχής με απρόβλεπτα χαρακτηριστικά. «Η αρχιτεκτονική δεν είναι, ούτε μια συλλογή από πράγματα, ούτε ένα σύνολο κανόνων. Έχει να κάνει περισσότερο με μια δημιουργική αρχή που επιτρέπει τη συνεχή ανταλλαγή μεταξύ της χτισμένες πραγματικότητας και του τομέα της γνώσης, διδαγμάτων και κανόνων»1. Σε προηγούμενα κεφάλαια αναφέρθηκε πως για να κατανοήσουμε αυτό που αναδύεται, δεν χρειάζεται να αναλύσουμε το καθαυτό αποτέλεσμα, ή τα μέρη που μπορεί να προέκυψαν, αλλά να εστιάσουμε και να αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο αυτό αναδύεται. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε πως βρισκόμαστε σε μια εποχή που περνάμε από τον αναλογικό στον ψηφιακό σχεδιασμό, στον οποίο αυτό που σχεδιάζεται δεν είναι πια το αντικείμενο αυτό καθαυτό, αλλά οι σχέσεις που φτιάχνουν το αντικείμενο. Διανύουμε λοιπόν, μια εποχή που αρχίζουμε να ασχολούμαστε εκτενέστερα με 1 Picon, A, Ponte, A., (2003). “Architecture and the Sciences: Exchanging Metaphors”. Princeton Architectural Press. σελ. 296 [online] Διαθέσιμο: http://books.google.gr/ books?id=XkN-Kg2 ppDcC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage& q&f=false 125

τη φύση των αντικειμένων γύρω μας, και είμαστε σε θέση, με την εξέλιξη της τεχνολογίας και του ψηφιακού σχεδιασμού, να τα μετατρέπουμε από σκληρά και άκαμπτα σε αντικείμενα που παρουσιάζουν πιο μαλακές και ρευστές ιδιότητες. Η αρχιτεκτονική πλέον αποκτά μια οργανική υπόσταση, τόσο στο εσωτερικό της όσο και στη σχέση της με το περιβάλλον. Έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται, να κινείται, να μεταβάλλεται χωρίς να μένει ανεπηρέαστη από το τί συμβαίνει στο περιβάλλον το οποίο βρίσκεται. Αυτό-διοργανώνεται και επαναπροσδιορίζεται σε πραγματικό χρόνο. Η αρχιτεκτονική του σήμερα αλλάζει και μετατρέπεται μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας σε μια διαδραστική αρχιτεκτονική, παράγοντας νέες σχέσεις και εμπειρίες μεταξύ αυτής, του περιβάλλοντος και του χρήστη. Όλη αυτή η αλλαγή γεννήθηκε από τον οραματισμό μιας πιο ευέλικτης αρχιτεκτονικής, μιας αρχιτεκτονικής που διαθέτει νευρικό σύστημα και που είναι σε θέση να συνάπτει σχέσεις όπως συμβαίνει και σε ένα έμβιο όν. Η νέα αυτή διάσταση της αρχιτεκτονικής υπόσχεται πως θα δώσει έναν παλμό στο περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται. Ο χώρος αποκτά (ηλεκτρονικό) εγκέφαλο, νευρικό σύστημα (αισθητήρες) και ευαίσθητη επιδερμίδα. Θα παρουσιάζει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα οργανική μορφή και θα είναι σε πλήρη θέση να διαδρά πολυεπίπεδα με τον χρήστη και με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται. Το διαδραστικό περιβάλλον που προσφέρει ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός θα είναι ζωντανό και θα έχει υπόσταση. Βασικό χαρακτηριστικό του χώρου δεν θα αποτελεί η μορφή του και τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά καθώς και η διάδραση του. Ο χώρος αποκτά υποκειμενική υπόσταση και θα μπορούμε να αναφερόμαστε σε σχέσεις ανάμεσα σε εμάς και σε αυτό. Όλη αυτή η νέα τροπή που έχει πάρει η αρχιτεκτονική πρακτική είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα,. διότι πλέον αναφερόμαστε σε ένα ζωντανό χώρο που έχει περιεχόμενο από την στιγμή της δημιουργίας του. Γεννάται, λοιπόν, ένας νέος όρος αυτός της υβριδικής αρχιτεκτονικής. Με τον όρο υβριδική εννοούμε τον συνδυασμό θεμελιωδών χαρακτηριστικών τουλάχιστον από δύο διαφορετικές προελεύσεις, δημιουργώντας μια νέα ετερογενή οντότητα. Έτσι, έπειτα από την ανάλυση βιολογικών εννοιών (βιομίμησης – βιολογικής εξέλιξης) και των τεχνολογικών (ρομποτικά συστήματα – τεχνητή νοημοσύνη), παράγεται μια αρχιτεκτονική που αποκτά βιολογικά χαρακτηριστικά και ευφυΐα, σε τέτοιο βαθμό ώστε να την χαρακτηρίζουμε ως μια ζωντανή αρχιτεκτονική 126

που περιλαμβάνει στο σύνολό της όλες εκείνες τις έννοιες που βοηθούν τους οργανισμούς να επιβιώνουν. Η αρχιτεκτονική αυτή μελετά τις διαδικασίες εκείνες της φύσης και προσπαθεί να τις εντάξει στον σχεδιασμό της, χωρίς να ενδιαφέρεται για την μορφή της. Ενδιαφέρεται, ωστόσο, για υλικότητες που μπορούν να εξελίσσονται και να αυτόπροσαρμόζονται σε οποιαδήποτε συνθήκη. Αυτό που αναδύεται από όλη αυτή τη νέα τροπή που έχει λάβει η αρχιτεκτονική δημιουργία, είναι ο σεβασμός στο περιβάλλον και ο περιορισμός της περιβαλλοντικής καταστροφής. Αρχίζει έτσι να αναπτύσσεται μια νέα ανάγκη αυτής του επαναπροσδιορισμού της πραγματικότητας. Σήμερα η «δομημένη» πραγματικότητα θεωρείται ότι είναι κατοικημένη από πολλά και διακριτά αντικείμενα. Όμως με την εξάλειψη των ορίων μεταξύ χρήστη και μηχανής, η πραγματικότητα ορίζεται ως ένα ποικιλόμορφο πλάσμα, ούτε υγρό, ούτε στερεό, ούτε αέριο. Στον άνθρωπο, το μυαλό δεν θεωρείται ως ένα εσωτερικό όργανο που πραγματοποιεί υπολογισμούς, αλλά ως επέκταση της εμπειρίας που δημιουργεί και δημιουργείται από την αντίληψη της πραγματικότητας. Έτσι ο άνθρωπος δεν αποτελεί μια παγιδευμένη οντότητα, φυλακισμένη στο δερματικό της κέλυφος αλλά ως απέραντες συστάδες δυσδιάκριτων στο χώρο και στο χρόνο. Προκύπτει επομένως μια πραγματικότητα σύμφωνα με την οποία η έμβια ύλη βρίσκεται σε συνέχεια με την άβια. Το σώμα διεισδύει πέρα από τη μεμβράνη του δέρματος στο χώρο γύρω από αυτό. Κάθε επιμέρους στοιχείο απορροφάτε από τη δομή ως ένα σύνολο. Έτσι το δομημένο περιβάλλον είναι μια ευφυής και συνειδητή επέκταση των όντων που το καταλαμβάνουν2. «Είναι ανόργανο, όμως ζωντανό, για να είναι ανόργανο. Διακρίνεται τόσο από το γεωμετρικό όσο και από το οργανικό. Θέτει «μηχανικές» σχέσεις στο επίπεδο της διαίσθησης. Τα κεφάλια (ακόμη και τα ανθρώπινα, όταν αυτά δεν είναι ένα πρόσωπο) ξετυλίγονται και συσπειρώνονται σε κορδέλες σε μια συνεχή διαδικασία· στόματα τυλίγονται σε σπείρες. Μαλλιά, ρούχα, ζιγκ-ζαγκωτή, ευέλικτη, πυρετώδης γραμμή διακύμανσης απελευθερώνει μια δύναμη της ζωής που τα ανθρώπινα όντα είχαν διορθώσει και οι οργανισμοί είχαν περιορίσει, 2 Beesley, P. and Macy, C., (2010). “Kinetic architecture & geotextile installations”. Cambridge, Ont.: Riverside Architectural Press. σελ 31-36. 127

///εικ.40/// 128

και το οποίο συμβάν εκφράζεται τώρα ως το στίγμα, η ροή, ή παρόρμηση που διέρχονται από αυτό. Αν όλα είναι ζωντανά, δεν είναι επειδή όλα είναι οργανικά ή οργανωμένα αλλά, αντιθέτως, διότι ο οργανισμός είναι μια εκτροπή της ζωής. Με λίγα λόγια, η ζωή υπό ερώτηση είναι ανόργανη, βλαστική και εντατική, μια ισχυρή ζωή χωρίς όργανα, ένα σώμα που είναι πιο ζωντανό έχοντας όργανα, όλα αυτά που περνούν μεταξύ των οργανισμών («όταν τα φυσικά εμπόδια της οργανικής κίνησης έχουν ανατραπεί, δεν θα υπάρχουν πλέον όρια»).3 «Υπάρχει ένα ισχυρό υποσυνείδητο ρεύμα – μια ανατριχιαστική αίσθηση θαυμασμού αναμιγνύεται με ένα προαίσθημα – μια αίσθηση απώλειας του εαυτού, να κυριευθεί από το σύστημα, να μπερδευτεί και να κινηθεί με ένα αγνώριστο ζωντανό όν. Τέτοια ανατριχίλα είναι έμφυτη. Οι άνθρωποι αντιδρούμε με ένα μίγμα καχυποψίας και δέους για τις μορφές ζωής που δεν αναγνωρίζουμε»4. «Η συνάντησή μας λοιπόν, με αυτούς τους νέους υβριδικούς αστερισμούς απαιτεί, πάνω από όλα, ανοιχτό μυαλό και θάρρος»5. Δημιουργείται, επομένως, μια νέα πραγματικότητα όπου κάθε μεταβολή και προσθήκη προκαλεί μια σειρά αντικατοπτρισμών. Μπορούμε να μιλάμε για μια πραγματικότητα οικολογική, που χαρακτηρίζεται από συσχετισμένα συστήματα διαδράσεων. Οι συναθροίσεις από τις οποίες αποτελείται είναι μη- αναγώγιμες και διαρκώς εξελισσόμενες. Η ένταξη όλων αυτών των εννοιών στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο καθώς και η ανάπτυξη του ψηφιακού σχεδιασμού δίνουν σαφώς λύσεις στα διαχρονικά προβλήματα που την απασχολούσαν τόσο σε επίπεδο σύνθεσης όσο και σε επίπεδο κατασκευής, ενώ ταυτόχρονα οδηγούν σε μια καινούργια λογική η οποία θα είναι ανοιχτή στο να δεχθεί τις νέες εξελίξεις και να προσαρμοστεί με αυτές. Έτσι επιτυγχάνεται η καινοτομία στο τώρα, όπου αποτελεί την βάση για την ανάπτυξη 3 Deleuze, G. and Guattari, F., (1987). “A thousand plateaus”. Minneapolis: University of Minnesota Press. σελ 498-499. 4 Manovich, L., (2006). “The poetics of augmented space”. Visual Communication, University of California, San Diego. σελ. 219-240. [online] Διαθέσιμο: http://www.alice.id.tue.nl/references/manovich-2006.pdf 5 Naveau, M., (2009). “ Hybrids – The Power Resides in the Spaces Between”. [online] Διαθέσιμο: https://www.aec.at/aeblog/en/2016/11/09/hybrids/ 129

του αύριο, δημιουργώντας ένα συνεχές διαδραστικό εξελισσόμενο υβριδικό σύστημα, ανοιχτού τύπου. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου η αρχιτεκτονική έχει αρχίσει να αποκτά και τέταρτη διάσταση αυτή της διάδρασης. Συνοψίζοντας, η διάδραση αποτελεί την απαραίτητη συνθήκη για τη δημιουργία της αυτό-οργάνωσης και της προσαρμοστικότητας. Χωρίς αυτή και την εξέλιξη της τεχνολογίας, η οποία συμβάλλει στη δημιουργία διαδραστικών συστημάτων, δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος για συστήματα που μπορούν να αυτό-οργανωθούν και να προσαρμοστούν στις οποιεσδήποτε μεταβολές. Επιπλέον, τις έννοιες της αυτόοργάνωσης και της προσαρμογής τις συναντάμε και στα βιολογικά συστήματα, στην σύνθεση τόσο του οργανισμού, γενικότερα, όσο και των κυττάρων, ειδικότερα. Η διάδραση επομένως στον σχεδιασμό συμβάλλει στην δημιουργία χώρων που μπορούν να αυτό-οργανώνονται και να επικοινωνούν τόσο με τον χρήστη όσο και με το ευρύτερο περιβάλλον και να μπορούν να προσαρμοστούν στη πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει την σύγχρονη εποχή.

130

///εικ.41//Beesley, P., “Hylozoic Ground”///

131

βιβλιογραφία

Βιβλία Armstrong, R., Spiller, N., (2011). “How protocells can make “stuff” much more interesting”. Architectural Design : Protocell Architecture. Ashby, R., (1953). “Homeostasis”. New York: Josiah Macy, Jr. Foundation. Beesley, P. and Macy, C., (2010). “Kinetic architecture & geotextile installations”. Cambridge, Ont.: Riverside Architectural Press. Beesley, P., (2010). “Hylozoic Ground–Liminal Responsive Architecture”, China: Riverside Architectural Press Beesley, P., (2015). “DISSIPATIVE ARCHITECTURES”. In: Designing dynamic responsive architectural systems. Copenhagen: CITA Studio Danish Academy of Fine Arts School of Architecture Botar, O.A.I., Wunsche, I., (2011). “Introduction: Biocentrism as a constituent element of Modernism”. Από “Biocentrism and Modernism”. INBUNDEN, Engelska Brown G., (2002). “Introduction”. In Transportable Environments 2, edited by Kronenburg, R., Lim, J., and Chii, W. Y., Spon Press, London Brown, P., Gere, C., Lambert, N., Mason, C., (2008). “White heat cold logic, British Computer Art”. Cambridge, Mass.: MIT Press Charitos, D. and Rizopoulos, C., (2006). “Intelligence Technologies as a Means of Enhancing Spatial Experience”. In: Communicating Space(s) 24th eCAADe Contference Proceedings. Volos. DeLanda M. (2004). “Material Complexity στο Digital Tectonics”. Υπό την επιµέλεια Leach N., Turnball D., Williams C. Willey Academy, London. Deleuze, G., Guattari, F., (1980). “A thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia”, University of Minessota Press. 134

Dorigo, M., Tuci E., Trianni, V., Gross, R., Nouyan, S., Ampatzis, C., Labella, T. T., O’Grady, R., Bonani, M., Mondada, F., (2006). “SWARM-BOT: Design and Implementation of Colonies of Self-assrmbling Robots”. Στο G. Y. Yen, D. B. Fogel (επίµ.), Computational Intelligence: Principles and Practice (σ. 103-135). New York: IKEE Computational Intelligent Society. Dreyfus, H. L., and Stuart, E., (1988). “Making a mind versus modeling the brain: artificial intelligence at a branchpoint”. Daedalus. Eastman, C., (1972) “Adaptive-Conditional Architecture”. In Design Participation, Proceedings of the Design Research Society’s Conference Manchester, Ed. N. Cross, London: Academy Editions. Erioli, A.(2012). “The Fashion Robot” Από Voyatzaki, M., Spiridonidis, C., “Rethinking the Human in Technolgy Driven Architecture”. Thessaloniki. Fox, M. A., Kemp M., (2009). “Interactive Architecture”, Princeton Architectural Press, Gibson, J., (1986). “The ecological approach to visual perception”. Lawrence Erlbaum Associates, London από Charitos, D. and Rizopoulos, C., (2006). “Intelligence Technologies as a Means of Enhancing Spatial Experience”. In: Communicating Space(s) 24th eCAADe Contference Proceedings. Volos. Haldane, J. S.,(1931). “The Philosophical Basis of Life”. Garden City: Doubleday, Doran Haraway, D., (1991). “Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature”. New York: Routledge. Hayles, K. N., (1995). “Life Cycle of Cyborgs”. επιµ. C.H. Gray, “The Cyborg Handbook”. London/New York: Routledge Ihde, D., (1990). “Technology and the lifeworld”. Bloomington: Indiana University Press. 135

Joan, B. L., “The Academy of Artificial Life: An Eighteenth Century Perspective”. Από Riskin, J., (2007). “Genesis Redux: Essays in the History and Philosophy of Artificial Life”. Chicago Jones, S., (2001). “Intelligent Environments: Organisms or Objects?”, Convergence: The International Journal Of Research into New Media and Technologies 7. Jormakka, K., Schurer, O., (2006). “The End of Architecture as we know it”. The 2nd IET International Conference on Intelligent Environments (IE06) 2, E.M.Π Αθήνα: On Demand. Kolarevic, B., (2003). “Architecture in the Digital Age – Design and Manufacturing”, Spon Press, New York & London. Kwiatkowska, A., (2012). “Architectural Interfaces of Hybrid Humans”. Από Voyatzaki, M., Spiridonidis, C., “Rethinking the Human in Technolgy Driven Architecture”. Thessaloniki. Lobsinger, M., (2000). “Cybernetic: theory and the architecture of performance”, στο Goldhangen, S. and Legault, R. (2000). “Anxious modernisms”, Montreal: Canadian Centre for Architecture. Mathews, S., (2006). “The Fun Palace as Virtual Architecture. Journal of Architectural Education”. από Yiannoudes, S., (2016). “Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing”. Routledge, New York Mozer, M. C., (2005) “Lessons from an adaptive house, In Smart environments: Technologies, protocols and applications”. edited by D. Cook and R. Das,. Hoboken, NJ: J. Wiley & Sons. Myers, W., (2012). “Bio-Design: Nature-Science-Creativity”. Thames & Hudson, London. Negroponte, N., (1973) “The Architecture Machine”, Cambridge, MA: MIT Press

136

Negroponte, N., (1975). “Soft architecture machines”. Cambridge, Mass.: The MIT Press. Palumbo, M. L., (2000). “New Wombs: Electronic Bodies and Architectural Disorders”. Basel: Birkhauser. Papalexopoulos, D., “The Design – Construction Continuum for a non-linear, not-fragmented and not limited in time - Design and Construction Continuum”, Ε.Μ.Π., ΕΑΑΕ No29 Pawlyn, Μ., (2011). “Biomimicry in Architecture, Introduction, What do we mean by biomimicry?”. RIBA Publishing, London. Rabeneck, A., (1969). “Cybermation: A Useful Dream”, Architectural Design Rawes, P., (2001). “Animal Architecture, Jonathan Hill, Architecture: The Subject is Matter”, Routledge, London Saggio A., (2001). «New Subjectivity: architecture between Communication and Information». In Peter Cachola Schmel ed, Digital Real, Birkhauser. Saggio, A., (2012). “GreenBodies: Give me an Ampoule and I will Live”. Από Voyatzaki, M., Spiridonidis, C., “Rethinking the Human in Technolgy Driven Architecture”. Thessaloniki. Schwartzman, M., (2011). “See yourself sensing”. London, UK: Black Dog Pub. Turkle, S., (2005). “The Second Self: Computers and the Human Spirit”. Cambridge, MA/London: The MIT Press. Vincent, J., (2006). ”Biomimetic Patterns in Architectural Design”, Special issue: Patterns of Architecture, Wiley, London. Wiener, N., (1954). “The human use of human beings”, Garden City, New York: Doubleday, από Yiannoudes, S., (2016). “Architecture and adaptation: From Cy137

bernetics to Tangible Computing”, New York, Routledge Wiener, N., (1961). “Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine”. New York: M.I.T. Press. Yiannoudes, S. (2016) “Architecture and adaptation: From Cybernetics to Tangible Computing”. New York, Routledge. Yiannoudes, S., (2006) “Exploring Kinesthetic Experiences in the Active Room”. 2nd IET International Conference on Intelligent Environments (IE06), Ε.Μ.Π., Αθήνα: On Demand. Γιαννούδης, Σ., (2012). “ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΙΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ|Δυνατότητες και παράγοντες σχεδιασµού µεταβαλλόµενων και ‘ευφυών’ χώρων”, Ίων.

Άρθρα Brey, P., (2006). “Freedom and Privacy in Ambient Intelligence”. Στο Ethics and Information Technology, Kluwer Academic Publishers Hingham, MA, USA Vol. 7 (3), σελ. 157-166 Brodey W., (1967). “The design of intelligent environments, soft architecture, In: Landscape, Autumn, Vol. 17()1, σελ. 8-12 Gomi, T., (1997). “Aspects of non-Cartesian Robotics”, Journal of Artificial Life and Robotics ISAROB Krueger, T., (2013). “Eliminate the Interface”. Από Journal of Architectural Education 2 [online] Διαθέσιµο: https://www.tandfonline.com/doi/ abs/10.1162/10464880260472521 Manovich, L., (2006). “The poetics of augmented space”. Visual Communication, University of California, San Diego. [online] Διαθέσιμο: http://www.alice.id.tue.nl/ references/manovich-2006.pdf

138

Mozer, M. C., (1999). “An intelligent environment must be adaptive”. IEEE Intelligent Systems and their Applications, Vol14 (2), σελ. 11-13 Speck, O., Speck, T., (2008). “Process sequences in biomimetic research”. Από Design and Nature IV, WIT Transactions on Ecology and the Envrironment, Vol 114, WIT Press Δηµητρακόπουλος, Α., (2004). “Συστήµατα Αρµονίας στην Αρχιτεκτονική”, Ελληνικές Κατασκευές.

Διαδικτυακοί Σύνδεσμοι Bäumel, S., (2009). ”[In]visible membrane” [online] Διαθέσιµο: http:// www.sonjabaeumel.at/work/bacteria/visible-membrane-i. [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Benyus, J., “A biomimicry Primer” [online] Διαθέσιµο: http://biomimicry.net/about/ biomimicry/a-biomimicry-primer/[Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Cowart, M., (2006). “Embodied Cognition. Από The Internet Encyclopedia of Philosophy”. (επιµ. Fieser J. Dowden B.) [online] Διαθέσιµο: https://www.iep.utm. edu/embodcog/ [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] DeLanda, M., (1997). “The Machinic Phylum” Technomorphica, Rotterdam. [online] Διαθέσιµο: http://v2.nl/archive/articles/the-machinic-phylum [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] DeLanda, M., (2001) “Deleuze and the Use of Genetic Algorithm in Architecture”. online] Διαθέσιμο: https://prattf10.files.wordpress.com/2009/06/deluze_genetic-algorithm1.pdf [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Encyclopedia Britannica, Creationism, [online] Διαθέσιµο: https://www.britannica. com/topic/creationism [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018]

139

Glynn, R., (2005). “Fun Palace – Cedric Price”. [online Interactive Architecture Lab. Διαθέσιµο: http://www.interactivearchitecture.org/fun-palace-cedric-price. html [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Grunkranz, D., (2017). “Towards a Phenomenology of Responsive Architecture: Intelligent technologiew and Their Influence on the Experience of Space”. [online] Διαθέσιµο: http://formsociety.com/2012/07/daniel-grunkranz-towards-a-pnhenomenology-of-responsive-architecture-intelligent-technologies-and-their-influence-on-the-experience-of-space/ [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Haque, U., (2006). Architecture, interaction, systems. [online] Διαθέσιµο: www. haque.co.uk [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Hess, B., “Hunt for High-tech” [online] Διαθέσιµο: http://barthess.nl/portfolio/ hunt-for-high-tech/ [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Inc, P., (2017). “Phillip Beesley Architecture Inc. Sculptures & Projects” [online] Philipbeesleyarchitect.com. Διαθέσιµο: http://philipbeesleyarchitect.com/sculptures/029_Hylozoic_Groung_Venice/ [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Naveau, M., (2009). “ Hybrids – The Power Resides in the Spaces Between”. [online] Διαθέσιµο: https://www.aec.at/aeblog/en/2016/11/09/hybrids/ [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Pask, G., “Architectural Relevance of Cybernetics”. [online] Διαθέσιµο: https:// cmusyntheticecologies.files.wordpress.com/2014/01/pask_gordon_the-architectural-relevance-of-cybernetics.pdf [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Picon, A, Ponte, A., (2003). “Architecture and the Sciences: Exchanging Metaphors”. Princeton Architectural Press. σελ. [online] Διαθέσιµο: http://books.google.gr/books?id=XkN-Kg2 ppDcC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_ summary_r&cad=0#v=onepage& q&f=false [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018]

140

Stanley, M., (2005). “The Fun Palace: Cedric Price’s experiment in architecture and technology” [online] Διαθέσιµο: http://www.bcchang.com/transfer/articles/2/18346584.pdf [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] The Metapolis Dictionnary of Advanced Architecture, ACTAR, Barcelona, (2003). [online] Διαθέσιµο: http://www.ntua.gr/archtech/forum/post2006interaction/ metapolis_iteraction.htm [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Vincent, J. F. V., Bogatyreva, O. A., Bogatyrev, N.R., Bowyer, A., Pahl, A. K., (2006). “Biomimetics: its practice and theory”. J.R. Soc. Interface [online] Διαθέσιµο: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1664643/ [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Weber, B., (2008). “Life” The Stanford Encyclopedia of Philosophy [online] Διαθέσιµο: http://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/life. [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Weissman, J., (2007). “Machinic Autopoesis: Fractal Ontology refracting theory: politics, cybernetics, philosophy”. [online] Διαθέσιµο: https://fractalontology. wordpress.com/2007/10/11/machinic-autopoesis/. [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, http://www.greek-language.gr [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Παπαλεξόπουλος, Δ.,(2005). «Η αναπαράσταση του συνεχούς (ΣχεδιασµόςΚατασκευήΧρήση), εισήγηση στο συνέδριο ‘Η αναπαράσταση ως όχηµα αρχιτεκτονικής σκέψης’, Βόλος, [online].Διαθέσιµο: http://www.ntua.gr/ archtech/forum/post2006interaction/dplxs_volos_anaparastassi.htm#_ednref3 [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/Biomimetics [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Εντροπία) [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] 141

Πηγή: http://johnmjohansen.com/Future-of-Architecture.html [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: http://www.rhizomes.net/issue5/poke/glossary.html [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: https://cswww.essex.ac.uk/research/iieg/idorm.htm Σεπτεμβρίου 2018]

[Πρόσβαση

Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Γονότυπος [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Επιστήµη_συστηµάτων [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Οργανισµός_(βιολογία) [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Τεχνητή_νοηµοσύνη Σεπτεμβρίου 2018]

[Πρόσβαση

Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Φαινότυπος [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Hubert_Dreyfus’s_views_on_artificial_intelligence [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018] Πηγή::http://www.merriam-webster.com/dictionery/biomimetics [Πρόσβαση 02 Σεπτεμβρίου 2018]

Ερευνητικές – Διδακτορικές Εργασίες Βενιζέλος, Δ.,(2011-2012). “Ζωή – µια µέθοδος σχεδιασµού και κατασκευής”. Διάλεξη, Ε.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων.

142

Ουγγρίνης, Κ., (2009). “Μορφολογία και Κινητικές Κατασκευές στους Μεταβαλλόµενους Χώρους”. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική Διατριβή στο Τµήµα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. Χρυσοχοΐδη, Ε., (2011). «Το διάγραµµα ως νοητικό εργαλείο στις δυναµικές διαδικασίες σχεδιασµού». Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ, Αθήνα.

Βίντεο Armstrong, R., (2009). “Architecture that repairs itself?”. TED Talks [online] Διαθέσιµο: https://www.ted.com/talks/rachel_armstrong_architecture_that_repairs_itself/up-next [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] DeLanda, M., (2011). “Assemblage Theory, Society, and Deleuze”. YouTube. [online] Διαθέσιμο: https://www.youtube.com/watch?v=J-I5e7ixw78 [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018]

Πηγές Εικόνων εικόνα εξωφύλλου: Studio Franscois Roche “(n)certainties”, http://www.new-territories.com/blog/n1/ncertainties.wordpress.com/students/john-cerone/final_/ index.html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 1: Lamb, A., “Exploratory Data Analysis”, https://machinelearningmastery. com/understand-problem-get-better-results-using-exploratory-data-analysis/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 2: Farahi, B., “The Living, Breathing Wall”, http://www.suckerpunchdaily. com/2014/05/28/the-living-breathing-wall/sequence-02_2/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 3: Pangaro, P., “AI versus Cybernetics”, http://www.pangaro.com/definition-cybernetics.html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018]

143

εικόνα 4: Άγνωστο, http://www.connessioniprecarie.org/2016/06/04/la-fine-della-storia-lultimo-algoritmo-e-il-cigno-nero/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 5: Martinakis, Α., “Multiverse”. https://creators.vice.com/en_us/article/ xy4zvk/humans-as-fractured-composites-of-our-universe-article [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 6: Άγνωστο, https://gr.pinterest.com/pin/350647520966408235/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 7: Άγνωστο, http://cimsec.org/role-swarm-intelligence-distributed-lethality-c2/17262 [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 8: Arrighi, S., “Adaptive Skin (beta)”, https://cargocollective.com/cityn/ Adaptive-skin-beta [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 9: Pask, G., “Fun Palace”, http://www.interactivearchitecture.org/fun-palace-cedric-price.html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 10: Pask, G., “Fun Palace”, diagram https://relationalthought.files.wordpress.com/2012/01/cedric-price-fun-palace-diagram-1961.jpg [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 11: Pask, G., “Fun Palace”, https://averyreview.com/issues/16/environmental-division-of-labor [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 12: Άγνωστο, http://futurearchitectureplatform.org/news/28/ai-architecture-intelligence/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 13: Άγνωστο, https://www.egovernment-computing.de/neue-strategien-fuer-eine-digitalisierte-welt-a-437258/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 14: Beesley, P., “Hylozoic Ground”, http://philipbeesleyarchitect.com/ sculptures/0918quebeccity_hylozoicsoil/index.php [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] 144

εικόνα 15: Beesley, P., “Hylozoic Ground”, http://www.urbanspacegallery.ca/ event/hylozoic-ground-philip-beesley-at-the-venice-biennale-of-architecture/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 16: Beesley, P., “Hylozoic Ground”, Technical Drawings, http://processingmatter.tumblr.com/post/25121033182/technical-drawings-for-hylozoic-ground-by-philip [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 17: Beesley, P., “Hylozoic ground”, http://www.philipbeesleyarchitect.com/ sculptures/1036_Sibyl/index.php [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 18: Beesley, P., “Hylozoic ground”, http://megacon-kumamoto.info/ architectureworld-hylozoic-ground-by-philip-beesley.html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 19: Sabin, J., Lucia, A., Jones, P. L., Fierro, A., “branching morphogenesis” http://www.suckerpunchdaily.com/2010/01/24/branching-morphogenesis/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 20: Άγνωστο, https://gr.pinterest.com/pin/402720391652046019/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 21: Άγνωστο, Στιγμιότυπο από https://www.pond5.com/stock-footage/77460375/human-dna-abstract-black-background-plexus-loop-animation. html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 22: Kohei, N., “Pixelcell” http://digicult.it/news/digital-materials-a-new-biologically-digital-materiality/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 23: Armstrong, R., “Living Architecture” https://www.australiandesignreview.com/architecture/interview-rachel-armstrong/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018]

145

εικόνα 24: Courtesy of Delft University, “The bioconcrete healing itself”, http:// www.industrytap.com/self-healing-concrete-can-repair-cracks-bacteria/29051 [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 25: Genois, P. H., “metamorphoses”, https://www.artstation.com/artwork/8romQ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 26: Άγνωστο, https://gr.pinterest.com/pin/324329610649505280/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 27: Vaucanson, J., “Digesting Duck”, https://3otiko.blogspot.com/2013/11/ automata.html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 28: Άγνωστο, Steam Engine, https://sciencestruck.com/steam-engine-invention [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 29: Ashby, R., “The Homeostat”, http://www.vintagecomputer.net/electronic_brain.cfm [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 30: Oosterhuis, K., “ e-motive house” http://www.onl.eu/projects/e-motive-house [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 31: Oosterhuis, K., “ e-motive house” http://www.onl.eu/projects/e-motive-house [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 32: Γιαννούδης, Σ., “active room” https://www.greekarchitects.gr/ gr/ερευνητικες/η-κινητικη-και-αλληλεπιδραστικη-αρχιτεκτονικη-ως-μεσουποβολης-κιναισθητικων-εμπειριων-id60 [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 33: Γιαννούδης, Σ., “active room” https://www.greekarchitects.gr/ gr/ερευνητικες/η-κινητικη-και-αλληλεπιδραστικη-αρχιτεκτονικη-ως-μεσουποβολης-κιναισθητικων-εμπειριων-id60 [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 34: Άγνωστο, https://i.pinimg.com/originals/fc/10/e6/fc10e61dfe85121bc58aba8a44c84ae7.jpg [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] 146

εικόνα 35: Baumel, S., “[in]visible membrane” https://www.dezeen. com/2009/10/22/invisible-membrane-by-sonja-baumel/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 36: Hess, B., “future bodies” https://www.flickr.com/photos/kunstinbeeld/35830271541 [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 37: Revolution Fibres Ltd, νανο-ύφασμα από δέρμα ψαριού, http://inhabitat.com/nz-company-creates-revolutionary-nanofibres-from-fish-skins/ [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 38: Άγνωστο, https://78.media.tumblr.com/tumblr_lpo1iljwnl1qbchgio1_500.jpg [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 39: Άγνωστο, https://i.pinimg.com/originals/76/70/4f/76704f7ff34a4e754207576d7acdf589.jpg [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 40: Άγνωστο, http://art.bt-3d.de/experimental/frg224str4.html [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018] εικόνα 41: Beesley, P., “Hylozoic Ground”, https://www.architectural-review.com/ essays/reviews/living-architecture/8628216.article [Πρόσβαση 20 Σεπτεμβρίου 2018]

147

148

149