Çalişma hayatinda stres ve kamu yaşaminda kadinlar by BİLGEM BİLİMSEL GELİŞİM ÖZEL EĞİTİM MERKEZİ

ønsan Bilimleri

Dergisi

ISSN: 1303-5134

www.insanbilimleri.com

Tarih: 01.05.2004

ÇALIúMA YAúAMINDA STRES ve KAMU KESùMùNDE KADIN ÇALIúANLAR Erdem CAM ecam@politics.ankara.edu.tr Özet Bu çalıûmada, bir devlet dairesindeki kadın çalıûanların yaûadıkları stres ve sonuçlarının ortaya konulması amaçlanmıûtır. Örneklem grubundaki kiûilerin iû tanımları yapılarak, iûleri esnasında yaûadıkları sıkıntılar ve bu durumun kendileri ile aile yaûantıları üzerindeki etkisi sorgulanmıûtır. Çalıûmanın yöntemi; bilet saymakla görevli kadın çalıûanlar arasından rastlantısal olarak bir örneklem grubu oluûturmak suretiyle, çalıûanlar ile bire bir görüûmeler yapılarak aranan bilgilerin toplanması ûeklinde belirlenmiûtir. Çalıûma esnasında cevap aranan sorular ûunlardır; ùû arkadaûları ile olan iliûkiler, ùû ortamında yaûanan sıkıntılar, Amirlerle olan iliûkiler ve sonuçları, Kadın ve erkek arasında eûitsizlik olup olmadıøı, Terfi mekanizmasında eûitsizlik olup olmadıøı, Çalıûma ortamının baskıcı olup olmadıøı eøer baskıcı bir ortam varsa bunun sonuçları. Anahtar Kelimeler: Stres, çalıûma yaûamında stres, stresör faktörler, kadın çalıûanlar.

STRESS IN WORKING LIFE AND WOMEN EMPLOYEES IN PUBLIC SECTOR Abstract The purpose of this study is to display the stress of women employees working in public sector and its results. The work definitions of people in the sample group are defined, all difficulties during working and its effects on them and their family life are interrogated. In this study, women employees who are entrusted with counting tickets are randomly selected and information is gathered by interviewing with them. Asking questions to sample group are; how the relations between colleagues and the relations between employees and their chiefs are and its results, what are the difficulties in job environment, whether there is an unequality between women and men, is there an unequality in promotion, are they under pressure in the job environment and if they are under pressure, what is the results of this situation on them. Keywords: Stress, stress in working life, stresör factors, women employees.

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Çalıûma Ekonomisi ve Endüstri ùliûkileri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar

GùRùú Çaøımızın en önemli sorunlarından biri olan stres ve stresin çalıûma yaûamındaki etkileri çalıûanlar üzerinde ciddi sıkıntılara yol açmakta ve bu rahatsız edici, baskıcı durumdan çalıûma yaûamının bireyleri kurtulmak istemektedir. Sebepleri ve sonuçları kiûiden kiûiye deøiûmekle birlikte stres konusunda yapılan araûtırmalar bu rahatsız edici duruma belli bir açıklık getirmeye çalıûmakta ve stresin olumsuz sonuçlarına karûı tedavi edici yöntemler geliûtirmektedirler. Bu araûtırma, çalıûma yaûamında strese yol açan sebepleri kısaca inceledikten sonra bir kamu kuruluûunda çalıûan kadınların yaûadıkları iû stresi ve sebeplerini ortaya koymaya çalıûacaktır. Çalıûmanın sonunda, bir kamu kuruluûunda memurlar ile yapılmıû küçük çaplı bir mülakat çalıûmasına yer verilecektir. Stresi ve sebeplerini teorik olarak açıkladıktan sonra, kadın çalıûanların çalıûma yaûamında karûıya kaldıkları stresör faktörlerin ne olduøu, çalıûanların düûüncelerinden yola çıkılarak anlatılmaya çalıûılmıûtır. Bu çalıûmanın temel amacı da kadın çalıûanlarla bire bir görüûtükten sonra onların ne gibi sorunlar altında çalıûtıklarını ve bu sorunların çalıûma yaûamına nasıl yansıdıøını ortaya koymaktır. Çalıûmanın kapsamı kiûi sayısı itibariyle oniki(12) kiûiyi kapsamaktadır. Daha detaylı ve uzun vadede sonuçlanabilecek çalıûmalar yapılması konunun derinliøine analiz edilebilmesi açısından faydalı olacaktır. Ancak elde ettiøimiz bulgular genel olarak incelediøimiz kurumdaki kiûilerin sıkıntılarını ve bu sıkıntıların iû yaûamına olan etkisini de ortaya koymaktadır. Umarız ki kadın çalıûanların yaûadıkları stresör faktörler üzerine daha detaylı çalıûmalar yapılacaktır. Bu çalıûmada onların içinde yer alabiliyorsa amacımıza ulaûmıû olacaøız. BùRùNCù BÖLÜM ÇALIúMA YAúAMINDA STRES I. STRESùN TANIMI Stres bir eylem ya da durumun kiûi üzerinde yarattıøı fiziksel veya psikolojik zorlanmaya verilen tepkidir (Iûıkhan,2002:1). Hans Selye’ye göre stres: Bireyin çeûitli çevresel stresörlere karûı gösterdiøi genel bir tepkidir (Coûkuner,1997:15). Stresör ise yine Selye’nin tanımına göre; Organizmaların olumsuz, duyusal ve fizyolojik olaylar karûısında gösterdiøi biyolojik bir tepkidir(ato.org.tr,2002:1). II. ÇALIúMA YAúAMINDA STRES Çalıûma yaûamında birçok farklı sebepten dolayı görülen ve artık iûgörenler ve iûverenler için iûin verimindeki düûüklük, iûe olan odaklanmada ki azalma, çalıûma barıûını bozan davranıûlar vb. birçok sonuç doøuran bir olgu ve doktrindeki bazı yazarlara göre de hastalık olarak tanımlanan stres, sonuçları itibariyle çözülmesi gereken bir sorun olarak çalıûma yaûamının aktörlerini olumsuz yönde etkilemektedir. ùû ya da çalıûma stresi kavramı literatürde birçok yazar tarafından farklı ûekilde tanımlanmakta ama esas itibariyle her tanım da bir ortak noktada birleûmektedir. Bu tanımlamalardan bazıları ûunlardır:

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar ùû stresi bireyi normal fonksiyonlarından (örn;zihin – vücut) saptıran psikolojik ve/veya fiziksel davranıûlarını deøiûtiren (daøıtan veya arttıran ) iûle ilgili etmenlerin sonucunda oluûan psikolojik bir durumdur (Iûıkhan,2002:1). Bir baûka tanıma göre, iûyeri stresi iûin gerekleri ile iûçinin yetenekleri, kaynakları ya da gereksinmeleri arasında uyumsuzluk olduøunda ortaya çıkan, zararlı fiziksel ve duygusal(emosyonel) cevaplar olarak tanımlanabilir (Koç; Yeøen,2002:1). Tanımlardan da görüleceøi üzere, çalıûma yaûamında ortaya çıkan stres, iûgörenin normal iûlevlerini yerine getirmesinde bir engel olarak ortaya çıkmakta ve bireyin fiziksel ve duygusal olarak tepkilerinin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Bireyin davranıûındaki bu deøiûim iûteki uyumu bozmakla beraber bir çok olumsuz sonucu da beraberinde getirmektedir. Ancak burada sonuçlara deøinmeden önce çalıûmanın teorik kısmını oluûturan, çalıûma yaûamında stresin sebepleri ve bu sebepler arasında da stresin insan iliûkilerinden kaynaklanan yönüne deøinmemiz faydalı olacaktır. 1. ÇALIúMA YAúAMINDA STRESùN SEBEPLERù A)AúIRI ùú YÜKÜ Yapılan iû veya görevin, aøır veya fazla olması, büyük ölçüde izafi(göreli-karûılaûtırmalı) ve öznel(sübjektif) bir husustur. Her iû örgütünde, normal çalıûma saatleri içerisinde yapılacak iûlerin miktarıyla ilgili belirli bir kanaat ve bu anlayıûa uygun olarak tatbik edilen bir uygulama mevcuttur. Örgütte yapılacak iûlerin belirlenmesi sırasında, bir ferdin yapabileceøi ölçüde en uygun iû birimleri oluûturulmaya çalıûılır. Çalıûanların yerine getirmeye çalıûtıkları iû yükü, bu en uygun(optimal) ve ideal ölçülerin üzerinde olsa, o zaman durumu aûırı iû yükü ûeklinde ifade etmek mümkündür. Aûırı iû yükü, genel olarak iki grupta toplanabilir. Birincisi niceliksel(kantitatif) iû yükü; diøeri ise niteliksel(kalitatif) iû yüküdür. Niceliksel iû yükü, bir kiûinin yapacaøı belirli bir iû için zamanın yetersizliøi, belirli bir zamanda yapılacak çok farklı iûlerin olması ile yapılacak iûlerin fiziki olarak aøır ve yorucu olması ûeklinde açıklanabilir. Buna göre, bir kısım iûlerin önceden belirlenen bir tarihte veya vakitte yapılmıû olmasını gerektiren çalıûma düzeni, gerilim yaratan bir aûırı yüklenme türüdür. Niteliksel iû yükü ise yapılacak iûin gerektirdiøi nitelikler ile iûi yapacak olan kiûinin sahip olduøu nitelikler arasında, mevcut eleman aleyhinde bir uyumsuzluøun olması durumudur. Buna göre, iû yapacak olan kiûi veya eleman iûin gerektirdiøi bilgiye, yeteneøe ve kiûisel özelliklere tam olarak sahip olmadıøı zaman, bu iû kendisi için zor gelecektir (Eroølu,2000:322-323). ùsveç’te Volvo fabrikalarında beyaz ve mavi yakalı iûçiler üzerinde yapılan bir araûtırmada en önemli stres etmeni olarak aûırı iû yükü ya da iû fazlalıøı duygusu üzerinde durulduøu anlaûılmıûtır (Sales,1969’dan naklen:Ertekin,1993:51). B)ùúùNù KAYBETME KORKUSU ùûini kaybetme korkusu bireyin benlik saygısının azalmasına yol açabilmektedir. Özellikle yoøun ekonomik krizlerin yaûandıøı, ûirket küçülmeleri, birleûmeleri veya iûyeri kapanma kararlarının alındıøı dönemlerde çalıûanların stres düzeyleri oldukça yüksek olup, aile çevresini de etkilemektedir. Çünkü, netice de ekonomik dalgalanmalara dayalı olan bir iûsizlik, düûük ücret, haftalık çalıûma saatlerinin azaltılması, çalıûanın iûine son verilmesi ihtimali gibi durumlar ekonomik belirsizliøin yarattıøı stresörlerdendir (Taûtan,2002:6).

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar C)FùZùKù MEKAN ve ÇEVRE úARTLARI ùû yerindeki masa ya da oda veya iû alanı, çalıûanlar için belli rahatlık ve güven saølayıcı unsurlardır. ùûin fiziksel çevre ûartlarını oluûturan hava koûulları, aydınlanma, ısı, gürültü gibi unsurların çalıûanların saølıøını, fizyolojik ve psikolojik durumunu etkilediøi bilinmektedir (Aytaç,2002:3). Belirttiøimiz stres yaratan bu etkenler kiûinin vücut dengesini bozar ve kiûiyi endiûeye iter. ùûyerindeki fiziksel çevre ûartlarının çalıûanlarda yarattıøı etkiler araûtırılmıû ve psikolojik olarak mide ve cilt hastalıklarının ortaya çıktıøı, fizyolojik olarak da iû kazalarının ve devamsızlık oranlarının arttıøı ortaya çıkmıûtır (Taûtan,2002:1). D)ùúTE TEHLùKE UNSURUNUN VARLI÷I ùû hayatında strese yol açan durumlar arasında önemli etkenlerden biri de, iû yaparken iû görenlerin maruz kalabilecekleri tehlikelerdir. Normal olarak, bir kısım iû kolunda tehlike unsuru ya mevcut deøildir ya da asgari düzeydedir. Fakat, bazı iû kollarında ise iû kazası olma ihtimali nispeten yüksektir. Mesela madencilik, metalurji, inûaat, havacılık, denizcilik, enerji ve nükleer santraller gibi iû kollarında çalıûanların ruh ve beden saølıkları bakımından tehdit unsuru taûıyan her tehlike faktörü potansiyel bir stres vericidir. Buna göre düûme, yaralanma, zehirlenme, radyasyona maruz kalma ve hatta ölme gibi durumların ihtimal dahilinde olması bile iû görenleri bir gerilim ve tedirginlik içerisine sokar. Tehlikeli durumların söz konusu olduøu iûlerde çalıûan kiûiler, devamlı bir korku ve gerilim içinde oldukları için bütün ilgi ve dikkatlerini iûe yöneltmek zorundadırlar (Eroølu,2000:325). E) KùúùLERARASI ùLùúKùLERDEN KAYNAKLANAN STRES VE SEBEPLERù a) Deøerlendirme ve Terfi Genellikle insanlar baûkaları tarafından deøerlendirilmekten hoûlanmazlar. Çünkü deøerlendirmenin nesnel ve yeterli bir biçimde yapılmasının zorluøunu bilirler (Ertekin,1993:52).Ya da deøerlendirmenin nesnel ölçütler ile yapıldıøına inanmazlar. Deøerlendirme ve terfi Schafer’in yapmıû olduøu araûtırmada, iûte strese sebep olan örgütsel özellikler içinde de ilk sıralarda etkili olan stres kaynaøı olarak gösterilmiûtir (www.denetçi.virtualave.net,2002:1). Kurum içinde adil olmayan baûarı deøerlendirmelerine göre yapılan terfiler, liyakat esasına oturmadıøı için kiûiler arasında bir çatıûmaya dolayısıyla da strese sebep olmaktadır. Yapılan çalıûmalar ve yapmıû olduøumuz mülakat çalıûması sonucunda elde ettiøimiz veriler göstermektedir ki; yöneticilerin bireylerin performanslarını doøru deøerlendiren nesnel(objektif) ölçüler yerine, yöneticilerle olan insan iliûkileri kurum içinde olumlu olan kiûileri bilgi, beceri ve kıdemleri yetersiz olmasına raømen bir üst kadroya terfi ettirmeleri, çalıûanlar arasında hem yöneticiye karûı hem de bu kadroya gelen kiûiye karûı olumsuz duygular beslemelerine ve çalıûma sürecinde çatıûma üzerine kurulu davranıû göstermelerine sebep olmaktadır. Bu durum diøer çalıûanlarda stres yaratmakta, çalıûma isteøini olumsuz yönde etkileyerek iûe devamsızlıklara yol açabilmektedir. Kurumlardaki bu terfi mekanizmasının diøer bir sonucu da iktisadi sebeplerden dolayı iûten uzaklaûma imkanı bulunmayan kimseler içindir. Bu çalıûanlar liyakatin olmadıøı bir ortamda çalıûmak zorunda oldukları için psikolojileri bozulmakta ve stresin sebep olduøu bazı fizyolojik sorunlarla karûı karûıya kalmaktadırlar.

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar b)Rollerdeki Belirsizlik Bireyin rolleri konusunda yeterli bilgisinin olmaması durumunda rol belirsizliøi görülür. Eøer iûin amaçları yeterince tanımlanmamıûsa, bir diøer ifade ile birey ne yapacaøını bilemiyorsa stres kaçınılmaz olacaktır (Aytaç,2002:2). Genellikle iûe yeni baûlayanlar için geçerli olan bu durum her ne kadar ilk bakıûta insan iliûkileri ile ilgisiz gibi görünse de iûteki rolünü ya da ne yapması gerektiøini bilmeyen yeni çalıûana, iû arkadaûlarının tavırları onun iûteki uyum sürecini kolaylaûtırabilmekte ya da zorlaûtırabilmektedir. Örgütteki bir çalıûan diøerleri tarafından kabul edilirse ortaya olumlu iliûkiler çıkar (Erdoøan,1996). ùû arkadaûlarıyla zayıf iliûkileri olan ve sosyal ihtiyaçları karûılanmayan bireyde stres oluûur (Akat;Budak,1999). Çalıûanlarda, yeni iûe alınan iû görene karûı, yardımcı olmak yerine “eøer iûi öørenirse benim yerime geçer” ya da “iûi benden daha iyi yapabilir” vb. endiûelerle yardımcı olmamak gibi bir anlayıû vardır. Bu gibi davranıûlara maruz kalan yeni iû görenin iûe uyumu ve iûteki iliûkileri olumsuz olmaktadır. Kiûi beni burada istemiyorlar, yalnız kalacaøım düûüncesiyle strese girebilir. c) Ast-Üst ùliûkisi Bireyin iû yerindeki iliûkileri, üst, ast ve iû arkadaûlarıyla olmak üzere üçe ayrılabilir. Bu iliûkiler karûılıklı güven ve anlayıûa dayalı olmalıdır. Aksi halde iliûkiler bireyde tedirginlik yaratabilir(úenyüz,1999:17). Çalıûanların bir çoøu iûlerine sadece maddi gelir için gelmemektedirler. ùnsanlar gelirin yanı sıra, tatmin ve anlamlı sosyal iliûkiler arayıûı içindedirler (Koç,Yeøen,2002:3). Üstü tarafından takdir edilmeyen, iûyerinde aradıøı iliûki tiplerini bulamayan çalıûan için çalıûma ortamı son derce sıkıcı ve çekilmez bir hale gelir. Bunların içindeki temel beûeri ihtiyaçlardan biri olan takdir edilme ihtiyacı diøer kiûilerden alınan basit mesajlar olup, birey olarak varlıøımızı kanıtlamaktadır(Iûıkhan,1998:63). Örneøin, eøer yaptıøınız iûi amirinizin yeterince taktir etmediøini düûünüyorsanız ve bu konuyu onunla konuûmak size çok zor geliyorsa, taktir edilmeseniz de çalıûmayı sürdürmeye karar verebilirsiniz. Ama, bir gün olmadık bir yerde, kimsenin anlamadıøı bir nedenle patlayabilir, iliûkinizi daha da kötü bir yola sokabilirsiniz (úahin,1994:28). Bunların dıûında ast-üst iliûkileri çerçevesinde ortaya çıkan ve üstün asta karûı gösterdiøi olumsuz ve cezalandırıcı davranıûlarda çalıûanlar üzerinde stres yaratan ciddi stresörlerdendir. Amir ile memur arasındaki iliûkinin iûe yansıması sonucunda bazı çalıûanlara karûı duyulan “bunun burnunu biraz sürtmek lazım” anlayıûı çalıûan üzerinde stres yaratıcı faktörlerden biridir. O zaman amiriyle olumsuz iliûkiler içinde olmasının sonucunu çalıûma arkadaûlarına nazaran daha fazla çalıûarak çekmek zorunda olması kiûide stres yaratabilir. d)Sorumluluk Diøer insanların sorumluluøunu üstlenmek kiûilerde gerginlik yaratan bir stres kaynaøıdır. Diøer insanların mesleki geliûiminin sorumluluøu bir kiûiye yüklenmiû ise, ayrıca iûin doøası çok fazla sorumluluk gerektiriyor, ancak yetkiler sınırlı ise, kiûi kendini yoøun stres altında hissedebilir. Araûtırmalar özellikle insanlardan sorumlu olan yöneticilerin yoøun olarak strese maruz kaldıklarını göstermektedir (Aytaç,2002:3).

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar Sorumluluk iliûkisinin bir baûka boyutunu da kiûiler arası sorumluluk oluûturmaktadır. ùûten kaçan ve iû yapma yükümünü çalıûma arkadaûlarının üzerine atan bir çalıûanın bulunduøu serviste diøer çalıûanlar stres yaûayabilmektedirler. Bireyler böyle bir sorumluluøu üstlenmeseler dahi, çalıûma ortamlarında iû yapmamak için her türlü davranıûı gösteren biriyle aynı ortamda çalıûmaktan rahatsız olacaklardır. Sorumluluk iliûkisinden kaynaklı olan potansiyel stres faktörlerinden biri de çalıûanın çevresini çok sayıda insanın oluûturmasıdır. Örgütsel ortamda hiyerarûik yapıdan kaynaklanan stres faktörleri içerisinde deøerlendirilen bu husus iûe yeni girenlerin, üstleriyle olan iliûkilerinin nasıl olacaøının bilinmemesi durumunu yaratmakta, çalıûanın üstleriyle olan iliûkisinde sorumluluk karmaûası doøurmakta ve kime karûı sorumlu olduøunu tam olarak bilmeyen bireyde stres oluûmaktadır (Iûıkhan,1998:64). e)Katılım Katılım, kiûinin kendi çalıûtıøı kurumdaki karar verme sürecinde, bir birey olarak etkisinin olup olmaması ya da kararları etkileme derecesi ile tanımlanır (úahin,1994:29). Kiûinin iû yerindeki karar verme sürecinde etkisinin olup olmaması stresin oluûumunu etkiler. Özellikle çalıûanları etkileyen konularla ilgili olarak çalıûanların fikrinin hiç sorulmadıøı durumlarda herkes stres yaûayacaktır (Aytaç,2002:3; úenyüz,1999:17). Örneøin hemûirelerin çalıûma ûartları üzerinde yapılan bir araûtırma, karar verme konusunda hemûireler ve/veya hekimler arasında oluûan güç ve çatıûma durumlarının hemûireler üzerinde stres yaratan faktörlerden biri olduøunu ortaya koymuûtur (Gündüz,2000:21). Birlikte çalıûan bireyler de, özellikle iûlerin çok yoøun olduøu ya da iûletmede yapısal bir deøiûim geçirildiøi dönemlerde, kendilerini güvenli hissedebilmek için, kiûiliklerinin dikkate alınması ihtiyacı içindedirler. ùû yerinde olup biten deøiûikliklerin nedenine iliûkin bilgilerden yoksun olmak, o birimde çalıûanların kendilerine iliûkin güvenlerinin, morallerinin ve kontrol duygularının sarsılmasına neden olur. Örneøin, eøer herhangi bir açıklama verilmeden bir baûka yere taûınmaları isteniyorsa, biriminizdeki herkes, gereksiz bir stres yaûayacaktır (úahin,1994:29). f)Rekabet Bir örgütte rekabet, bireyleri geliûmeye iter. Fakat, aûırı rekabet çalıûanlar için örgütü yaûanmaz hale getirir. Mesela, örgütlerdeki para, terfi gibi sorunlardan dolayı bireyler birbirleriyle rekabet ederler. Bu rekabette strese neden olur. ùûini çok seven ve iûletmesi için endiûelenen bireyde stres oluûur(Taûtan,2002:8).

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar ùKùNCù BÖLÜM KAMU KESùMùNDE ARAúTIRMA I.BùR KAMU KURULUúUNDA ÇALIúAN KADINLARIN YAúADIKLARI STRES ÜZERùNE ALAN ARAúTIRMASI 1.Araûtırmanın Amacı Bu çalıûmada, bir devlet dairesindeki kadın çalıûanların yaûadıkları stres ve sonuçlarının ortaya konulması amaçlanmıûtır. Örneklem grubundaki kiûilerin iû tanımları yapılarak, iûleri esnasında yaûadıkları her türlü sıkıntı ve bu durumun kendileri ve aile yaûantıları üzerindeki etkisi sorgulanmıûtır. Bu çalıûma da cevap aranan sorular ûunlardır: a)ùû arkadaûları ile olan iliûkiler b)ùû ortamında yaûanan sıkıntılar c)Amirlere olan iliûkiler ve sonuçları d)Kadın ve erkek arasında eûitsizlik olup olmadıøı e)Terfi mekanizmasında eûitsizlik olup olmadıøı f)Çalıûma ortamının baskıcı olup olmadıøı eøer baskıcı bir ortam varsa bunun sonuçları g)Çalıûma ortamının özel yaûama etkisi Çalıûanların iû tanımları : Daøıtıma gitmek üzere gelen biletlerinin kontrolünü yapmak ve sayısını belirlemek. Kontrol esnasında hatalı basılmıû biletleri tespit etmek. 2.Yöntem Bu çalıûmada bilet saymakla görevli çalıûan kadın çalıûanlar arasından rastlantısal olarak bir örneklem grubu oluûturmak suretiyle, çalıûanlar ile bire bir görüûmeler yapılarak aranan bilgiler toplanmıûtır. 3.Evren Araûtırmanın evrenini Aralık 2002 tarihi ile ilgili kamu kuruluûu, Bilet Kontrol Dairesi çalıûanları oluûturmaktadır.(Toplam 26 kiûi: 1 Müdür-Erkek, 1 úef-kadın, 24 Memur-3 Erkek ve 21 kadın) Türkiye çapında tüm ûubelerinde ve Genel Müdürlük bünyesinde çalıûan sayısı 1000 civarındadır.

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar 4.Örneklem Araûtırmanın örneklemini araûtırma evreninde belirttiøimiz memurlar arasından 12 kadın çalıûan oluûturmaktadır. Bu 12 kiûi rastlantısal olarak seçilmiûtir. Örneklem grubunu oluûturan çalıûanların yaûları, iûe baûlama yaûları ve eøitim durumları aûaøıdaki tabloda yer almaktadır.

TABLO 1: ÖRNEKLEM GRUBUNUN YAú, ÇALIúMA SÜRESù VE E÷ùTùM ÖZELLùKLERù YAú ùúE BAúLAMA YAúI 31 19 34 19 37 20 39 22 39 19 40 23 40 21 40 26 41 22 41 25 42 21 43 16

E÷ùTùM DURUMU LùSANS(AÖF) ÖN LùSANS(AÖF) LùSANS(AÖF) ÖN LùSANS(AÖF) LùSE LùSE ÖN LùSANS(AÖF) ÖN LùSANS(AÖF) LùSE LùSANS(ÖRGÜN) ÖN LùSANS(AÖF) ORTAOKUL

GRAFùK 1 : ÇALIúMA YAúI VE ùúE BAúLAMA YAúI KARúILAúTIRMASI 50 40 30 20

23 19

26 21

YAù

25 21 16

øùE BAùLAMA YAùI

10 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

5.Bilgi Toplama Aracı Örneklem grubu dahilindeki personel ile birebir görüûmeler yapılarak sorulara yanıt alınmaya çalıûılmıûtır. 6.Bulgular

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar A)Çalıûma Ortamındaki ùliûkiler Çalıûanların iû ortamı içerisinde çalıûma arkadaûları ile olan iliûkileri içerisinde zaman zaman sıkıntılar yaûanmakla birlikte, iliûkilerin genelde iyi olduøunu ve yaûanan sıkıntıların çoøunlukla iû iliûkilerinden kaynaklandıøını söyleyebiliriz. Çalıûanlar, ilk yıllarında sıkıntı yaûamakla beraber zamanla birbirlerini tanıdıklarını ve bu suretle yaûanan sıkıntıların azaldıøını dile getirmiûlerdir. Sıkıntı sebeplerini genel baûlık altında toplarsak: a)Kalabalık iû ortamı b)Sigara içilen ortam c)Yaûam tarzı ve yetiûtirilme tarzının yarattıøı fikir ayrılıkları Bu konuda örneklem grubundaki üç kiûi herhangi bir sıkıntılarının olmadıøını dile getirmiûtir. B)Amir Memur Arasındaki ùliûkiler Amir-memur arasındaki iliûkiler incelendiøinde bunun ciddi bir sıkıntı kaynaøı olduøu tespit edilmiûtir. Bu durumun sebepleri ise; a)Amirlerin çalıûanlar arasında ayrım yapması, adil olmamaları, haksızlık yapmaları b)Amirler ile çalıûanlar arasında dengeli iliûkiler kurulamaması c)ùûin yoøun olduøu zamanlarda yapılan hatalardan dolayı amirlerin rahatsız edici davranıûları d)Amirlerin her zaman ve her konuda haklı olmaları: Memurlara yasak olan her ûeyin amirler tarafından yapılabilir olması e)Amirlerin memurlar üzerinde lüzumsuz baskı yapmaları C)Çalıûma Ortamında Kadın Erkek Eûitliøi Bu konuda örneklem grubunu oluûturan 12 kiûiden 9’u kadın erkek arasında bir ayrım olmadıøını genelde devlet dairelerinde bu tip bir ayrım olma ihtimalinin düûük olduøunu dile getirirlerken diøer 3 kiûi böyle bir ayrımın olduøunu belirtmiûlerdir. Çalıûanların söylediklerinden aktarırsak; “... Erkek çalıûan ile erkek amirin iliûkisi daha iyi olduøu için iû paylaûımı, izin alma gibi konularda sıkıntılar yaûanmıyor. Aynı konularda ben amirim erkek olduøu zamanlarda sıkıntı yaûıyordum. úu anda ûefimiz bayan olduøu için çok rahatım.” “...Erkek Amirlerimle olan iliûkilerimde daha dikkatli davranıyor, iletiûimime özen gösteriyorum, çünkü çeûitli dedi-kodular çıkabiliyor ve bunları önleyebilmek için dikkatli davranmam gerekir.” D)Maaû ve Yaûam Standartları

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar Bu konudaki tespitlerimizi neticesinde çalıûanlar maaûlarından memnun deøildirler, iûçi gibi çalıûtırıldıklarını gelirlerinin harcamalarına yetmediøini dile getirmiûlerdir. 15 Aralık 2002 tarihi itibariyle beûinci derecenin birinci kademesinde bulunan bir memurun aldıøı maaû: 378,592,570 TL’dir. Bu maaûın 130,000,000 civarında bir kısmının prim olduøunu yeni yapılan bir düzenleme ile primlerin 20,000,000 ya da 25,000,000 civarında azaltılacaøını dile getirmiûlerdir. Halbuki asıl iûi kendileri yapmalarına raømen kurumun yönetici kesimindekilerin de prim aldıklarını ve onların aldıøı prim miktarının kendilerinden çok daha fazla olduøunu belirtmektedirler. Çalıûanların bazıları söylemlerinde ûunları dile getirmiûlerdir: “...Aldıøımız ücret yetmiyor, bırak yaûamayı nefes almaya bile yetmiyor” “...Aldıøımız ücret yetiûmediøi gibi borç alarak ve aldıøımız borçları uzun zaman ödeyemeyerek zorlanıyoruz.Bunalımlara giriyoruz.” “...hayat standartlarının altında bir ücret alıyoruz. Eûimin maaûı iyi olmasa benim aldıøım para hiçbir ûey deøil.” “...Zorunlu ihtiyaçlarımı karûılamama yetmeyen bir maaûım varken, diøer ihtiyaçlarım hiç aklıma gelmiyor.” “...Aldıøım ücret maalesef yetmiyor, çünkü devlet memurlarının maaûları özele göre çok düûük. Bu yüzden yaûamımızın diøer kesimlerinden fedakarlık yapmamız gerekiyor.” “...Aldıøım maaûın bu hayat standartlarında yetmesi mümkün deøil, çocuklarımızın her istediøini alamıyoruz, yokluk çekiyoruz, bu durumda bizi zorluyor.” Diøer söylemlerde maaûların çok düûük olduøu ve yaûam standartlarının toplumun en alt kesiminde olduøu yönündedir. Maaûlardaki bu düûüklük özellikle çocuklarının taleplerini yerine getiremeyen kadınlar için ciddi bir sıkıntı kaynaøı olarak karûımıza çıkmaktadır. E)Çalıûma úartlarının Yarattıøı Stres ve Sonuçları Çalıûma ortamının bir baskı yaratıp yaratmadıøını ölçme amaçlı sorduøumuz soru karûısında, çalıûanlardan biri dıûında örneklem grubundaki herkes çalıûma ortamının baskıcı olduøunu dile getirmiûlerdir. Söylemlerinde, iûin kendisinin bir baskı olduøunu, günde yirmi bin ile bazen yirmi beû bin bileti kontrol etmek ve saymak zorunda oluûlarının kapasitelerinin üzerinde çalıûmalarına sebep olduøunu, iûçi gibi çalıûtıklarını dile getirmiûlerdir. Bu durum çalıûanlar üzerinde stres yaratmaktadır, sıkıntı ve stres sebebi olarak bu biletlerin çekiliûlere yetiûtirmek zorunda olması gerekçe olarak gösteriliyor. Amirler iûi zamanında yetiûtirmeleri için izin konusunu bir yaptırım aracı olarak kullanmakta olmaları ve bozuk bilet kaçırdıkları an primlerinin kesiliyor olması çalıûanları son derece rahatsız etmektedir. Çalıûanlarda biri; “...Bozuk bilet kaçırdıøımız an primimizi kesiyorlar, hasta olduøumuz zaman bunları düûünmekten hastalıøımızı unutuyoruz.” derken bir baûka çalıûan; “...Ortamın sürekli kendisini olumsuz etkilediøini, ûevkinin kırıldıøını, süresi dolduøu zaman hemen emekliye ayrılmak istediøini.” belirtmiûtir.

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar Yaptıkları iûin ciddi rahatsızlıøa yol açan taraflarından biri de, kontrol etmek üzere gelen biletlerin matbaadan ıslak bir ûekilde geldiøini ve biletin üzerindeki boyanın çalıûanlarda baû dönmesi, mide bulantısı, kaûınma, gözlerde kızarıklıøa sebep olması ve her ûeyden önemlisi psikolojik olarak rahatsız olmaları durumudur. Genel olarak çalıûma ûartlarının çalıûanlar üzerindeki olumsuz etkilerini sıralarsak, ûu sonuçları elde edebiliriz. a)Stres b)Baû Aørısı c)Güdülenme eksikliøi d)Stresin eve yansıması sonucunda ev ortamında huzur kalmaması e)Çocuklar ile yeterince ilgilenememek f)Ev iûlerinde verimsizlik g)Sürekli asabiyet

SONUÇ Çalıûmanın teorik kısmında belirtilen ve araûtırma neticesinde elde ettiøimiz bulgular sonucunda da elde ettiøimiz veriler, çalıûma ortamı ve ast-üst iliûkilerini birer stres kaynaøı olarak ortaya koymaktadır. Bu araûtırma neticesinde incelediøimiz kamu dairesinde kadın ve erkek arasında bir eûitsizlik olmadıøını ancak bunun 657 sayılı kanuna tabi olarak çalıûan memurlar için geçerli bir çıkarım olabileceøini, kadın çalıûanların stres sebepleri için ise, toplumsal cinsiyet temelinde yapılan bir ayrımdan ziyade çalıûma ûartları, ücretler ve amirlerin davranıûlarını belirleyebiliriz. Tüm bu stresör faktörlerin yanında çalıûma hayatındaki stres faktörler, belirttiklerimizle sınırlı deøildir. Yapılan çalıûmalar ve araûtırmalar stresin sebeplerini tam olarak bir sınıf altında toplayamamaktadır. Çünkü, iû yaûamında ya da özel yaûamdaki stres, bireyin için de bulunduøu ortamdan, kiûilik özelliklerinden, fiziksel özelliklerinden(yaû gibi) ve psikolojik durumundan kaynaklı olabilir. Dolayısıyla net bir sınıflandırma yapılamamakta, mevcut veriler ıûıøında tespitler yapılmaya çalıûılmaktadır.

Erdem CAM: Çalıûma Yaûamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalıûanlar FAYDALANILAN KAYNAKLAR

AKAT, ùlter ;BUDAK, Gönül; BUDAK, Gülay (1999): ùûletme Yönetimi, ùzmir. Ato.org.tr (2002) : Stres (http://www.ato.org.tr/konuk/austun/KY/stres.htm - 02.10.2002). AYTAÇ,Serpil (2002): “ùû Yerindeki Kronik Stres Kaynakları”, (http:www.isguc.org./saytac3.htm - 07-10-2002). COúKUNER, Ayûe (1997): “ Sosyo – Ekonomik ve Kültürel Problemlerin Çalıûanların Ruh Saølıøına Etkileri ve Stress”, Türkiye Enerji Su ve Gaz ùûçileri Yayın Organı, Ankara. Denetçi.net (2002): Örgütsel Stres Kaynakları , (http:www.denetçi.virtualave.net/lor.htm 07-102002). ERDO÷AN, ùlhan (1996): ùûletme Yönetiminde Örgütsel Davranıû, ùstanbul. ERO÷LU, Feyzullah (2000): Davranıû Bilimleri, Ankara. ERTEKùN, Yücel (1993): Stres ve Yönetim, Türkiye ve Orta Doøu Amme ùdaresi Enstitüsü, Ankara . GÜNDÜZ, Bülent (2000): Hemûirelerde Stresle Baûa Çıkma Biçimleri ùle Tükenmiûlik Arasındaki ùliûkilerin ùncelenmesi, Yayınlanmamıû Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon . IúIKHAN, Vedat (2002): “ Çalıûma Hayatında Stres Olgusu ve Baûa Çıkma Yolları”, (http://www.tisk.org.tr/iûverderg/0620001/çalismah.htm - 02.10.2002). IúIKHAN, Vedat: (1998) : Sosyal Hizmet ve Saølık Alanında Görev Yapan Yöneticileri Etkileyen ùû Stres Faktörleri, Yayınlanmamıû Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara KOÇ, Saliha; YE÷EN, Öznur (2002) : “ùûyeri Stresi, Hemûirelikte ùûle ùlgili Stres ve Stres Yönetimi”(http:www.acibademhastanesi.com.tr/TipBilgi/stres.htm – 04.10.2002). úAHùN, Nesrin. H (1994): “ùû Yerinizdeki Kronik Stres Kaynakları”: Stresle Baûa Çıkma Olumlu Bir Yaklaûım, Türk Psikologlar Derneøi Yayınları:2, Ankara. úENYÜZ, Ayûe (1999): Feminin ve Maskulin Mesleklerde Algılanan ùû Doyumu ve Stres Düzenleyicilerin Cinsiyetler Açısından ùncelenmesi, Yayınlanmamıû Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. TAúTAN, Seçil (2002): “Stres ve Stres Yönetimi”, (http://www.insankaynaklari.gokceada.com/stres.html 12-10-2002)