Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi 467-478
İLKÖĞRETİM ÖĞRETMENLERİNDE, STRES YARATAN YAŞAM OLAYLARI VE STRESLE BAŞAÇIKMA TARZLARININ ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLERLE İLİŞKİSİ* Nergüz BULUT (BOZKURT) Dokuz Eylül Ü., Buca Eğitim F., Eğitim Bilimleri Böl., PDR Anabilim Dalı, İzmir. Özet Bu araştırmanın amacı, öğretmenlerde stres yaratan yaşam olayları ile stresle başaçıkma tarzları arasındaki ilişkileri incelemektir. Araştırmanın örneklemini, 2003-2004 öğretim yılında, İzmir il merkezinde 8 ilköğretim okulunda görev yapan 123 sınıf öğretmeni oluşturmuştur. Araştırma verileri, araştırmacı tarafından geliştirilen “Kişisel Bilgi Formu, ”ve Şahin ve Durak (1995)’ın “Stresle Başaçıkma Tarzları Ölçeği (SBTÖ)” Holmes ve Rahe (1962)’nin Yaşam Olayları ölçeği ile elde edilmiştir. Araştırmanın verileri, yüzdelikler, tek yönlü varyans analizi, “t” testi, Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Katsayısı ve Tukey test teknikleri ile çözümlenmiştir. Araştırmanın sonucunda, örnekleme giren öğretmenlerde başaçıkma tarzlarının, meslekte çalışma süresi, meslekteki verimleri ve öğretmenlik mesleğinin toplumda hak ettiği yerde bulunup bulunmadığına göre anlamlı farklılıklar gösterdiği saptanmıştır. Stresle başaçıkma tarzı olarak birinci sırada, “kendine güvenli yaklaşım” tarzının bulunduğu (% 52.8) görülmüştür. Öğretmenlerde strese yol açan yaşam olayları toplam puan ortalaması 122.90’ dır. Düşük düzeyde strese sahip öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ölçeği ile stresle başaçıkma alt ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmazken, yüksek düzeyde strese sahip olanlarda, yaşam olayları ile sosyal destek alt ölçeği arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Anahtar kelimeler: Yaşam olayları, stresle başaçıkma, ilköğretim sınıf öğretmeni.
THE RELATIONSHIP OF LIFE EVENTS CAUSING STRESS IN PRIMARY SCHOOL TEACHERS AND THEIR WAYS OF COPING WITH THEM WITH VARIOUS VARIABLES Abstract The purpose of this research is to examine the relationship between life events that produce stress in primary school teachers and teachers’ styles in handling stress. The sample chosen for the research comprises 123 classroom teachers working in 8 primary schools in Izmir metropolitan area during the 2003-2004 academic year. Research data were attained by the “Stress Management Styles scale” developed by Şahin and Durak, “Life Events scale” developed by Holmes and Rahe (1962) and the “Personal Information Form” developed by the researcher. Research data were analyzed by using percentages, one way anonova analysis, “t” test, Product-Moment Correlation Coefficient (Pearson r) and the Tukey test. The results of the study indicate that the stress management styles of the teachers that were sampled showed significant differences according to how long they had been employed, their job productivity and whether or not the teaching profession was in the place it deserved to be. “Approaching oneself with self-confidence” ranked first (%52.8) as stress management style. The total average point of the events generating stress was calculated to be 122.90. While no significant relationship was found between stress generating life events scale and stress management sub scales in teachers who had low levels of stress, a negative significant relationship was found between life events and social support sub scale in teachers who had high levels of stress. Keywords: Life events, stress management, primary school teacher *
Bu çalışma 6-9 Temmuz 2004 İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı’nda Sözlü bildiri olarak sunulmuştur. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal
468
Nergüz BULUT (BOZKURT)
1. Giriş Türk Milli Eğitiminin temelini oluşturan İlköğretim, çocuklara toplumun amaçlarını, değerlerini, sembollerini kazandırarak onların genel bir değerler sistemi oluşturmalarını sağlar. Bu durumda ilköğretim kademesinde görev yapan öğretmenin taşıdığı sorumluluk daha da artmaktadır Son yıllarda, ülkemiz öğretmenlerinin ruh sağlığının gittikçe bozulduğunu, ekonomik sıkıntılar yüzünden, toplumun gösterdiği saygın yere sahip olmayan öğretmenlerin sıkıntılarını okula yansıttıkları ve bunalıma düştükleri belirtilmektedir (Özdayı, 1991; Uçman, 1990; Ertekin, 1993; Ataklı, 1999; Balcı, 2000; Pehlivan, 2000; Öztürk, 2001). Toplumsal ve örgütsel yaşamın bir gerçekliği olan stres, performans açısından çalışanları, yapı ve işleyiş açısından da örgütleri, nitelik açısından da yaşamı zayıflatan, günümüzün en büyük tehlike kaynağıdır (Aslan, 2002). Okullar toplumumuzun en stresli ekolojisidir. Stres, bu yüzden öğretmenlerin uğraşmak zorunda kaldığı en kötü sağlık problemidir. Günümüz öğretmeninin, öğrencilerin, değişen yaşam koşullarına uyum sağlamasına yardımcı olurken, öncelikle birey olarak, kendisini geliştirmesi, problemlerini çözebilen, varolan koşullara uyum sağlayabilen bir birey olması beklenmektedir. Yurtdışında da son yıllarda, öğretmen stresi stresle başaçıkma ile ilgili çok sayıda çalışmalara rastlanmaktadır (Crute, 2004; Berant, Mikulincer ve Florian, 2003; Nagel, 2003; Forlin, 2001; Rolf ve Ulrich, 2001; Anshel, Williams ve Hodge, 1997). Öğretmenlerin, dersleri planlama, değerlendirme kağıtları ve sınavlar, bir sonraki ders için hazırlanma, sınıf yönetimi, özel eğitim öğrencileri, meslektaş ve amirlerle kurulan ilişkiler önemli stresörler olarak belirtilmektedir (Nagel, 2003). Bireyler, sürekli değişen yaşama uyum sağlamaya çalışmaktadır. Yani mücadelelerinin gerektirdiği şartlara, bedensel yapılarını, fizyolojik organizasyonlarını ve davranışlarını değiştirerek uymaktadırlar (Baltaş, 1994). Stres tepkisinin özünde bireyin değişmelere uyum sağlama çabası vardır. Değişme ve bu değişmeye bağlı olarak gösterilmesi gereken uyum çabası ne kadar fazla ise bireyin bunu algılama ve yorumlama düzeyine göre ortaya çıkacak stres tepkisi de o oranda yüksek olacaktır (Pehlivan, 2000). Bireyin genel psikolojik durumunu etkileyen gündelik sıkıntıların, çeşitli olası kaynakları vardır. Bunlardan biri önemli yaşam olaylarıdır. Kişi ne kadar çok önemli yaşam olayına maruz kalmışsa, daha sonra bir hastalık geçirme olasılığı o kadar yüksek olmaktadır (Lazarus, 1981. Akt, Şahin, 1994). Yaşam olaylarının stres yapıcı ve zorlayıcı etkisi bunların sayısına, şiddetine, bireyin bunlarla başaçıkma ve denetleme gücüne bağlı olduğu belirtilmektedir (Köknel, 1988). Pearlin ve arkadaşları (1981) stresle başaçıkma mekanizmalarının, yaşam stresinden sonra ortaya çıkan gerilimi ve benlik saygısındaki zedelenmeyi önlediğini söylemişlerdir (Sorias, 1990). Değişiklikten doğan zorlanma ve bu duruma uyum sağlama çabası, kişinin ruh, beden sağlığını ve hayat enerjisini tehdit edici boyutlara ulaşabildiği gibi, yapabilme inancını ve iyimserliğini kaybetmeyen bireyler için olumlu enerji kaynağı olabilir ve yepyeni bir hayatın kapılarını açabilir (Baltaş ve Baltaş, 2002). Yaşam değişikliği ve zorlanma özellikle değişiklikler olumsuzsa ve kişi için bir uyum yapmaya zorluyorsa büyük bir stresör olabilmektedir (Bernstein, 1994). Stresle başaçıkma veya diğer bir deyişle stres yönetimi, ruh ve beden sağlığını korumak, üretici ve verimli bir yaşam sürebilmek için gereklidir. Stres yönetiminin amacı sistemin bütününden kaçınmak Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi
İlköğretim Öğretmenlerinde, Stres Yaratan Yaşam Olayları ve Stresle Başaçıkma …
469
değil, verimlilik, enerji ve atikliğe doğru olumlu bir güç oluşturmaktır (Schafer, 1987; Akt.Pehlivan, 2000). Stres yaşamın kaçınılmaz bir olgusudur ve iş ortamları strese her zaman elverişlidir. Bireyin kariyerinde doyumu ve etkiliği stresi, yani iş stresini kontrol altında tutmasına bağlıdır (Balcı, 2000). Öğretmen, öğrenme-öğretme sürecinde çok yönlü ve yaşamsal bir role sahiptir. Öğretmenlik mesleğinin getirdiği stresin bir yandan okul yönetimini ve öğretmen performansını, diğer yandan ise, hem öğretmenin hem de ailesinin fiziksel ve ruhsal durumunu etkilediğini göstermektedir (Harris, Halpin ve Halpin, 1985). Araştırmacılar, İlköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin, ortaöğretim okullarında- kilere göre daha fazla sorumluluk ve belirsizlik yaşamakta olduklarını belirtmektedirler.Bu bağlamda ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının belirlenmesi ile öğretmen verimliliğini artıracak önlemlerin alınmasında ve strese bağlı sorunların çözümlenmesinde önemli görülmektedir. Bu konuda yeni çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. 1.1. Araştırmanın Amacı: Bu araştırmanın amacı, öğretmenlerde stres yaratan yaşam olayları ile stresle başaçıkma tarzları arasındaki ilişkileri incelemektir. Araştırmanın diğer bir amacı da öğretmenlerde, yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının cinsiyet, medeni durum, meslekte çalışma süresi, meslekteki verimleri ve öğretmenlik mesleğinin toplumda hak ettiği yerde bulunup bulunmadığına göre, farklılık olup olmadığını belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır.1.İlköğretim sınıf öğretmenlerinde, stresle başaçıkma tarzlarının kullanılma düzeyleri nasıldır? 2.Öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ve başaçıkma tarzları arasında ilişki var mıdır? 3.İlköğretim öğretmenlerinin yaşam olayları, stresle başaçıkma tarzları cinsiyet, medeni durum, çalışma süresi, meslekteki verimleri ve mesleklerinin toplum içinde hak ettiği yerde bulunup bulunmadığına göre farklılaşmakta mıdır? 2. YÖNTEM 2.1. Evren ve Örneklem: Bu çalışma betimsel bir çalışmadır. Araştırmanın evrenini, İzmir il merkezinde bulunan resmi (devlet) ilköğretim okullarıdır. Araştırmada, ölçeklerin uygulanacağı, örneklem seçiminde tabakalama yöntemi uygulanmıştır. Örnekleme girebilen devlet ilköğretim okulları sosyo-ekonomik düzeylerine göre üst, orta, alt olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Her gruptan rastgele seçim yapılmıştır. Bu işlemin sonucunda örnekleme giren ilköğretim okulları belirlenmiştir. Araştırmanın örneklemini, 2003-2004 öğretim yılında İzmir il merkezindeki, 8 ilköğretim okulundaki 86 kadın ve 37 erkek olmak üzere toplam 123 sınıf öğretmeni oluşturmaktadır. 2.2. Veri toplama araçları: 2.2.1. Kişisel Bilgi Formu: Örnekleme giren öğretmenlerin bireysel niteliklerine ilişkin bilgilerin yer aldığı ve kişisel bilgi formu adıyla geliştirilmiş olan bu formda, cinsiyet, medeni durum, çalışma süresi, iş hayatındaki verim ve öğretmenlik mesleğinin toplum içinde hak ettiği yerde bulunup bulunmamasına ilişkin sorular sorulmuştur. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal
470
Nergüz BULUT (BOZKURT)
2.2.2. Stresle Başaçıkma Tarzları Ölçeği (SBTÖ) Ölçme aracı olarak Folkman ve Lazarus (1980) tarafından geliştirilen ve Türkçe adaptasyonu Şahin ve Durak (1994) tarafından gerçekleştirilen “Ways of Coping Inventory”; Stresle Başaçıkma Ölçeği’ (SBTÖ) nin kısaltma ve geçerlik, güvenirlik çalışması Şahin ve Durak (1995) tarafından yapılmıştır. 30 maddelik Stresle Başaçıkma Tarzları Ölçeği faktör analizine tabi tutulmuş ve toplam varyansın %40.4’ünü açıklayan 8 faktörlük bir yapı ortaya çıkmıştır. Bunlar yeni bir analizle 5 faktörlü çözüme zorlanmıştır. Bulunan faktörler: “Kendine Güvenli Yaklaşım”, “Kendine güvensiz yaklaşım”, “Boyun Eğici Yaklaşım”, “İyimser Yaklaşım” ve “Sosyal Desteğe Başvurma” olarak isimlendirilmiştir. SBTÖ ölçeğinin güvenirlik katsayısı .68 olarak saptanmıştır (Şahin ve Durak, 1995). SBTÖ nün alt ölçekleri birbirinden bağımsız olarak ayrı ayrı puanlanmaktadır. 4’lü liket tipi ölçek kullanılmıştır.Her alt ölçeğe ait maddeler toplanarak ham puanlar elde edilmektedir. 2.2.3. Yaşam Olayları Ölçeği: Bu çalışmada, 1962’li yıllarda Thomas Holmes ve Richard Rahe tarafından geliştirilmiş olan 43 maddelik “yaşam olayları ölçeği” kullanılmıştır. Thomas Holmes ve Richard Rahe, çalışmalarında, bir insanın başından geçebilecek olaylardan oluşan 43 maddelik bir “yaşam olayları listesi” geliştirmişler ve her bir olaya “yaşam değişimi birimi” olan bir sayısal değer vermişlerdir. Bu sayısal değer bir stres yaratıcı faktör olarak o olayın beklenen etkisini içermektedir. Örneğin eşlerden birinin ölümü 100 puan iken, yakın bir arkadaşın ölümü 37 puan, hafif bir yasal suç 11 puan gibi değerler almaktadır (Lazarus, 1981. Akt. Şahin, 1994). Ölçeğin değerlendirilmesinde puan aralıkları: 0-149 puan: Düşük derecede stres; 149-299 puan: Orta derecede stres; 300’den yukarı; yüksek derecede stres olarak değerlen-dirilmektedir (Cottrell, 1992, Akt. Pehlivan, 2000). 2.3. Verilerin Analizi ve Uygulama: Çalışmanın amaçları doğrultusunda elde edilen veriler yüzdelerle ifade edilmiş ve yaşam olayları ile stresle başaçıkma tarzları arasındaki ilişkiler korelasyon tekniği kullanılarak analiz edilmiştir. stresle başaçıkma tarzları ile değişkenler ararsında anlamlı farklık olup olmadığı tek yönlü varyans analizi ve t test teknikleri ile sınanmıştır. Farklılıkların hangi gruplardan kaynaklandığını saptamak amacıyla Tukey test tekniği kullanılmıştır. Araştırmada SPSS-10.0 paket programı kullanılmıştır. Veri toplama araçları, uygulamanın yapıldığı gün, okulda bulunan ve ölçekleri yanıtlamak isteyen gönüllü öğretmenlere uygulanmıştır. Öğretmenlerin içten yanıtlar verebilmeleri için ölçeğe ilişkin açıklamalar öğretmenlere okunmuş ve açıklanmıştır.
3. Bulgular ve Yorum Bu bölümde, araştırma ile ilgili olarak toplanan veriler değerlendirilerek analiz edilmiş ve bulgular tartışılmıştır.
Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi
İlköğretim Öğretmenlerinde, Stres Yaratan Yaşam Olayları ve Stresle Başaçıkma …
471
Öğretmenlerin kullandıkları Stresle başaçıkma tarzları ile ilgili bulgular: Tablo 1. Öğretmenlerin Kullandıkları Stresle Başaçıkma Tarzlarının Yüzdelik Dağılımı ALT ÖLÇEKLER n % Kendine güvenli 65 52.8 İyimser 24 19.5 Güvensiz 6 4.9 Boyun eğici 4 3.3 Sosyal destek arama 24 19.5 Toplam 123 100.0 Tablo 1 incelendiğinde, öğretmenlerin stresle başaçıkma tarzı olarak birinci sırada kendine güvenli başaçıkma tarzını (% 52.8) kullandıkları saptanmıştır. Olumlu başaçıkma tarzlarından olan sosyal destek arama ve iyimser yaklaşımın birinci sırada başaçıkma tarzı olarak kullanılma yüzdesinin ( % 19.5), güvensiz yaklaşımın (% 4.9), boyun eğici yaklaşımın (% 3.3) olduğu görülmektedir. Örnekleme giren öğretmenlerin, genel olarak, olumlu başaçıkma yaklaşım tarzlarını ilk sıralarda kullandıkları, olumlu stresle başaçıkma yöntemlerini tercih ettikleri, genel olarak etkin başaçıkma yöntemlerini kullandıklarını söylenebilir. Akbağ (2000) üniversite öğrencileri ile yaptığı çalışmasında, öğrencilerin psikolojik sıkıntıları ile başa çıkmada en çok sosyal desteğe başvurmayı tercih ettiklerini belirlemiştir. Sınıfta güveni oluşturan, saygınlığı sağlayan ve yetenekli öğretmenler öğrencinin gereksinimlerini daha çabuk kavrar ve çözüm üretirler (Kılbaş, 2000). Tablo 2. Yaşam Olayları Ölçeğinden Düşük Puan Alan Grubun, Ölçekler ve Alt Ölçekler Arası Korelasyon Katsayısı 1 2 3 4 5 6 .572** -.101 .052 .171 -.204 Kendine güvenli (1) .000 .361 .636 .121 .063 -.057 .115 .054 -.069 İyimser (2) .604 .298 .629 .629 .578** .329** .030 Güvensiz (3) .000 .002 .789 .371** .037 Boyuneğici (4) .001 .739 .030 Sosyal Destek arama (5) .789 Yaşam olayları (6) Tablo 2’de görüldüğü üzere, kendine güvenli yaklaşım ile iyimser yaklaşım arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki görülmektedir (r=.572, p<.001). Güvensiz yaklaşımla, boyun eğici yaklaşım ve sosyal destek arasında da istatistiksel olarak pozitif yönde anlamlı bir ilişkinin olduğu bulunmuştur (r=.578, p<.001; r=.329, p<.002). Boyun eğici yaklaşımla, sosyal destek arasında da pozitif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Yaşam olayları ile kendine güvenli ve iyimser yaklaşım arasında anlamlı olmayan negatif bir ilişki bulunmaktadır. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal
472
Nergüz BULUT (BOZKURT)
Tablo 3. Yaşam Olayları Ölçeğinden Yüksek Puan Alan Grubun, Ölçekler Ve Alt Ölçekler Arası Korelasyon Katsayısı 1 2 3 4 5 6 .740 .177 .529 -.057 -.002 Kendine güvenli (1) .093 .737 .281 .914 .997 .099 -.823* .595 -.637 İyimser (2) .852 .044 .213 .173 .279 -.095 .101 Güvensiz (3) .593 .853 .850 .429 -.434 Boyun eğici (4) .395 .390 -.977** Sosyal Destek arama (5) .001 Yaşam olayları (6) Tablo 3 incelendiğinde yaşam olayları ölçeğinden yüksek puan alan grubun, Yaşam olayları ölçeği ile sosyal destek alt ölçeği arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur (r=.977, p<.001). Stresle başaçıkma tarzlarından iyimser yaklaşım ile boyun eğici yaklaşım arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur (r=-.823, p<.05). Erseven (1993) üniversite öğrencileriyle yaptığı çalışmasında, öğrencilerin stres düzeylerinin psikopatoloji ve stresle başaçıkma stratejileri üzerinde etkisi olduğunu bulmuştur. Öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının cinsiyete göre İncelenmesi: Tablo 4. Öğretmenlerin Cinsiyetlerine Göre, Stresle Başa Çıkma Alt Ölçekleri ve Yaşam Olayları Ölçeğinin Puan Ortalamaları, Standart Sapma ve t Değerleri Cinsiyet n
Güvenli
Kadın 86 Erkek 37
2.08 .64 2.23 .65 t= -1.15 p>.05
X
SS
İyimser
X
SS
1.81 .58 2.04 .65 t= -1.88 p>.05
Güvensiz
X
SS
1.31 .50 1.38 .58 t= .75 p>.05
Boyuneğici
X
SS
.96 .58 1.04 .61 t= -.71 p>.05
Sosyal destek
X
SS 1.75 .51 1.72 .52 t= .19 p>.05
Yaşam olayları
X
SS
138.69 100.04 137.32 64.42 t= .06 p>.05
Tablo 4’de görüldüğü gibi, Cinsiyete göre, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başa çıkma tarzları alt ölçekleri arasında anlamlı bir farklılık saptanmamıştır. Akbağ (2000), Bruce ve Vanessa (1998), stresle başaçıkma da cinsiyetin anlamlı bir farklılık yaratmadığını ancak, kızların erkeklere göre başaçıkma da duygu odaklı yöntemleri daha fazla kullandıklarını belirtmişlerdir. Uçman (1990) çalışan kadınlarla yaptığı çalışmasında, stresle başaçıkma tarzları açısından kadın ve erkekler arasında farklılık bulmamıştır.Bu sonuçlar, bu çalışmanın bulgularını destekler yöndedir. Aysan ve Bozkurt (2000), Şahin ve Durak (1995), Helps ve Jarvis (1993)’ deki çalışmalarında, kızların daha çok sosyal destek alma, olumlu yorumlar yapma, duygulara odaklanma Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi
İlköğretim Öğretmenlerinde, Stres Yaratan Yaşam Olayları ve Stresle Başaçıkma …
473
gibi başaçıkma stratejilerini kullandıklarını bulmuşlardır.Erseven (1993) çalışmasında, erkeklerin stresle başaçıkma açısından daha başarılı olduğunu saptamıştır. İlgili çalışmalar, bu araştırma sonuçlarını destekler yönde bulunmamıştır. Öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının medeni durumlarına göre İncelenmesi: Tablo 5. Öğretmenlerin Medeni Durumlarına Göre Stresle Başa Çıkma Alt Ölçekleri ve Yaşam Olayları Ölçeğinin Puan Ortalamaları, Standart Sapma ve t Değerleri. Sosyal Yaşam Medeni Durum Güvenli İyimser Güvensiz Boyuneğici destek olayları n X SS X SS X SS X SS X SS X SS 141.75 Evli 110 2.11 .66 1.88 .63 1.35 .53 1.00 .60 1.74 .53 94.70 111.25 Bekar 13 2.27 .51 1.93 .36 1.21 .55 .79 .49 1.75 .36 60.19 t= -.85 t= -.32 t= .86 t= 1.28 t= .04 t= 1.08 p>.05 p>.05 p>.05 p>.05 p>.05 p>.05 Tablo 5’de görüldüğü üzere, öğretmenlerin medeni durumlarına göre, stresle başaçıkma alt ölçekleri ve yaşam olayları ölçeği arasında anlamlı bir farklılık bulunmamıştır. Öğretmenlerin medeni durumları, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarını farklılaştırmamaktadır. Öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının çalışma sürelerine göre İncelenmesi: Tablo 6. Öğretmenlerin Halen Çalışmakta Oldukları Okullardaki Çalışma Sürelerine Göre, Stresle Başa çıkma Alt Ölçekleri ve Yaşam Olayları Ölçeğinin Puan Ortalamaları, Standart Sapma Değerleri Yaşam Çalışma yılı Güvenli İyimser Güvensiz Boyuneğici Sosyal destek olayları n X SS X SS X SS X SS X SS X SS 137.31 0-5 19 2.10 .48 1.62 .48 1.20 .51 .82 .48 6.63 2.47 90.29 172.54 6-10 25 1.93 .52 1.84 .63 1.51 .44 1.01 .64 5.96 3.12 122.80 132.17 11-15 25 2.11 .81 1.94 .71 1.33 .40 .98 .47 6.96 2.90 71.27 125.05 16-20 24 2.47 .45 2.03 .53 1.28 .52 .98 .69 6.20 2.73 88.75 124.17 21ve+ 30 2.04 .74 1.92 .61 1.31 .68 1.06 .63 5.80 2.57 77.79 138.33 Top 126 2.12 .64 1.88 .61 1.33 .53 .98 .59 6.27 2.77 91.77 October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal
474
Nergüz BULUT (BOZKURT)
4
.98
GI
47.32
118
.40
Toplam
51.28
122
GA
2.04
4
.51
GI
43.80
118
.37
Toplam
45.84
122
GA
1.20
4
.30
GI
33.45
118
.28
Toplam
34.66
122
GA
.70
4
.17
GI
42.65
118
.36
Toplam
43.36
122
GA
.87
4
.21
GI
31.56
118
.26
Toplam
2.43
122
Önem Düzeyi
Sosyal destek arama
3.95
p Değeri
Boyun eğici yaklaşım
GA
F Değeri
Güvensiz yaklaşım
Kareler Ortalaması
İyimser yaklaşım
Serbestlik Derecesi
Kendine güvenli yaklaşım
Kareler Toplamı
Tablo 7. Öğretmenlerin Halen Çalışmakta Oldukları Okullardaki Çalışma Sürelerine İlişkin Anova Analizi
2.46
.04
p<.05*
1.37
.24
p>.05
1.06
.37
p>.05
.49
.74
p>.05
.81
.51
p>.05
Öğretmenlerin halen çalışmakta oldukları okullardaki çalışma sürelerine göre “kendine güvenli yaklaşım” alt ölçeğinde anlamlı farklılık bulunmuştur (F=2.46, p<.05). Buna göre, mesleklerinde 16-20 yıl arasında çalışan öğretmenlerin, mesleklerinde 6-10 yıl çalışanlara göre stresle başa çıkmada olumlu yöntem olan kendine güvenli başa çıkma tarzını daha fazla düzeyde kullandığı söylenebilir.Öğretmenlerin meslekte çalışma süreleri arttıkça, deneyimin de artması, öğretmenleri, stresle başaçıkmada problem çözmeye ve aktif yöntemleri kullanmada avantaj yarattığı düşünülebilir. Borg ve Riding (1991) incelemelerinde, öğretmenlerin çok stresli olmasına rağmen öğretmenlik yapmaya devam edeceklerini belirtmektedirler (Akt.Nagel, 2003).
Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi
İlköğretim Öğretmenlerinde, Stres Yaratan Yaşam Olayları ve Stresle Başaçıkma …
475
Öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının mesleki verimlerine göre İncelenmesi: Tablo 8. Öğretmenlerin Mesleklerindeki Verimlerine Göre, Stresle Başa Çıkma Alt Ölçekleri ve Yaşam Olayları Ölçeğinin Puan Ortalamaları, Standart Sapma ve t Değerleri Sosyal Yaşam Mesleki verim Güvenli İyimser Güvensiz Boyuneğici destek olayları n X SS X SS X SS X SS X SS X SS 130.10 Evet 172 2.13 .68 1.89 .62 1.26 .52 .94 .61 1.72 .52 95.68 156.78 Hayır 39 2.10 .55 1.85 .59 1.50 .51 1.07 .54 1.79 .48 80.66 t= .28 t= .36 t= 2.27 t= -1.10 t= -.65 t= -1.48 p>.05 p>.05 p<.05 p>.05 p>.05 p>.05 Öğretmenlerin mesleklerindeki verimlerine göre, “kendine güvensiz yaklaşım” alt ölçeği puan ortalamaları arsında anlamlı bir farklılık bulunmuştur (t=-2.27, p<.05). Buna göre, mesleklerinde verimli olmadıklarını düşünen öğretmenler, verimli olduklarını düşünen öğretmenlere göre daha fazla düzeyde “kendine güvensiz yaklaşımı” kullanmaktadırlar. Buna göre, öğretmenlerin mesleklerinde üretken ve verimli olmalarını sağlayacak önlemlerin alınması, onların etkin başaçıkma yöntemlerinin kullanılmalarına yönelik eğitimi gerektirebilir. İş ortamlarında birçok çevresel faktör, rol oynamakta ve stres yaratıcı ortam oluşmaktadır (Güçlü, 2001). Öğretmenlik mesleği, her zaman bazı stresörleri içerir. Stresi azaltmak için bazı olumlu bakış açılarını geliştirmek gerekir.Ancak stres her zaman negatif bir boyutta olursa o zaman yıkıcı bir boyuta ulaşır. Böylece iş performansını düşürür ve işe devamsızlığı artırır (Nagel, 2003). Öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ve stresle başaçıkma tarzlarının mesleklerinin toplum içinde hak ettiği yerde olmasına göre İncelenmesi: Tablo 9. Öğretmenlerin Mesleklerinin Toplum İçinde Hak Ettiği Yerde Bulunup Bulunmamasına Göre Stresle Başaçıkma Alt Ölçekleri Ve Yaşam Olayları Ölçeğinin Puan Ortalamaları, Standart Sapma ve t Değerleri Toplumdaki yeri n
Güvenli
İyimser
Güvensiz
Boyuneğici
X SS
X SS
X SS
X SS
Sosyal destek
Yaşam olayları
X SS
X SS
Evet 12
1.70 .89 2.08 .56
1.06 .61
.97 .62
1.75 .51
Hayır111
2.17 .60 1.86 .61
1.36 .51
.98 .59
1.74 .51
t= -2.44 p<.05
t= -1.65 p>.05
t= .08 p>.05
t= .04 p>.05
t= 1.26 p>.05
October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal
123.00 54.79 139.74 94.51 t= -.52 p>.05
476
Nergüz BULUT (BOZKURT)
Öğretmenlerin mesleklerinin toplum içinde hakkettiği yerde bulunup bulunmamasına göre, kendine güvenli yaklaşım tarzı alt ölçeği arasında anlamlı bir farklılık bulunmuştur (t=-2.44, p<.05). Buna göre, mesleğinin toplumda hak ettiği yerde bulunduğunu düşünenler, mesleğinin toplum içinde hakkettiği yerde bulunmadığını düşünenlere göre, daha yüksek düzeyde “kendine güvenli yaklaşımı” tercih etmektedirler. Ülkemiz öğretmenlerinin ruh sağlığının gittikçe bozulduğunu, ekonomik sıkıntılar yüzünden, toplumun gösterdiği saygın yere sahip olmayan öğretmenlerin sıkıntılarını okula yansıttıkları ve bunalıma düştüklerini vurgulayan çalışma sonuçları bulunmaktadır (Özdayı, 1991; Uçman, 1990; Ertekin, 1993; Balcı, 2000; Pehlivan, 2000; Öztürk, 2001). Ataklı (1999) araştırma bulgularında, maaşların azlığı, eğitimöğretim programındaki sık değişmeler, mesleğin toplumdaki değerinin düşük olması, araç-gereç yetersizliği gibi nedenlerin öğretmenlerde, stres oluşturan kaynakların başında geldiğini belirtmektedir. 4. Sonuç ve Öneriler Araştırmanın sonuçlarına genel olarak bakıldığında, örnekleme giren öğretmenlerde strese yol açan yaşam olayları toplam puan ortalaması 122.90’ dır. Buna göre, stres yaratan yaşam olayları toplam puanına göre örnekleme giren öğretmenler düşük düzeyde strese sahiptirler. Düşük düzeyde strese sahip öğretmenlerde, stres yaratan yaşam olayları ölçeği ile stresle başaçıkma alt ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmazken, yüksek düzeyde strese sahip olanlarda, yaşam olayları ile sosyal destek alt ölçeği arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Stresle başaçıkma tarzı olarak birinci sırada, “kendine güvenli yaklaşım” tarzının bulunduğu (% 52.8) görülmüştür. Mesleklerinde 16-20 yıl arasında çalışanların, mesleklerinde 6-10 yıl arasında çalışanlara göre; mesleklerinde verimli olmadıklarını düşünenlerin, mesleklerinde verimli olduklarını düşünenlere göre, “kendine güvensiz yaklaşım” tarzını daha fazla kullandıkları saptanmıştır. Mesleklerinin toplum içinde hak ettiği yerde bulunduğunu belirtenler, mesleklerinin toplumda hak ettiği yerde bulunmadığını belirtenlere göre, “kendine güvenli yaklaşım” tarzını daha fazla kullanmaktadırlar. Öğretmenlerin cinsiyet, medeni durumlarına göre, stresle başaçıkma tarzları alt ölçekleri ve yaşam olayları ölçeği puan ortalamaları arasında anlamlı bir farklılık görülmemiştir. Çalışmanın bulguları doğrultusunda aşağıdaki öneriler geliştirilmiştir. 1. İlköğretim kademesindeki öğretmenlere yönelik bireysel ve meslekleriyle ilgili stresle başaçıkma yöntemlerinin geliştirilmesi ve öğretilmesine yönelik seminer ve konferans programları hazırlanmalıdır. 2. Öğretmenlerin iş ortamlarından kaynaklanan, stres yaratan olumsuz koşulların azaltılması yönünde, yöneticilerle birlikte gerekli önlemler alınmalıdır. 3. Üniversitelerin çeşitli bölümlerinde, özellikle de öğretmen yetiştiren eğitim fakültelerinde, psikolojik danışma ve rehberlik bölümlerinde, “stresle başaçıkma ve sınav kaygısıyla başaçıkma”, “iletişim becerileri”, “problem çözme” ve “sosyal beceri eğitimi” konuları, ders programları içerisinde yer almalı. 4. Öğretmenlerin iş ortamlarından ve kişisel özelliklerinden kaynaklana stres kaynakları, stres yaratan yaşam olayları, stresle başaçıkma tarzları ilişkisini ele alan çalışmaları, daha farklı ve geniş örneklem grupları ile yapılması önerilebilir. Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi
İlköğretim Öğretmenlerinde, Stres Yaratan Yaşam Olayları ve Stresle Başaçıkma …
477
Kaynaklar 1. Aslan, M. (2002). Örgütsel Stres. İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 3 (4), 1- 14. 2. Ataklı, A. (1999). Stres Kaynakları. Stresin Öğretmenlik Mesleğindeki Yeri, Okul Yönetici ve Velilerin Anlayışlılık Düzeyine Öğretmenlerin Görüşleri. Ankara: Amme İdaresi Dergisi, 32( 2), 59-67. 3. Aysan, F. (1988). Lise Öğrencilerinin Stres Yaşantılarında Kullandıkları Başaçıkma Stratejilerinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, (Sosyal Bilimler Enstitüsü, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Bölümü). 4. Aysan, F. (1994). Başa çıkma Stratejisi ölçeğinin Üniversite Öğrencileri için Geçerliği, Güvenirliği, I.Eğitim Bilimleri Kongresi Bildiriler Kitabı, 3, 1158-1168. 5. Aysan, F. ve Bozkurt, N. (2000). Bir Grup Üniversite Öğrencisinin Kullandığı Başa Çıkma Stratejileri İle Depresif Eğilimleri ve Olumsuz Otomatik Düşünceleri Arasındaki İlişki. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi. 12:25-38 6. Balcı, A. (2000). İş Stresi. Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 7. Baltaş, A. (1994). Stres Altında Ezilmeden Öğrenmede ve Sınavlarda Üstün Başarı, 9. Basım İstanbul. 8. Baltaş, A. (1997). Stres ve Başa Çıkma Yolları. Remzi Kitabevi, İstanbul. 13. Basım. 9. Bernstein, D.A. (1994). Psychology. New Jersey:Houugton Mıfflın Company. 10. Braham, B.J. (1998). Stres yönetimi.İstanbul.Hayat Yayınları. 11. Berant, E; Mikulincer, M.; Florian, V. (2003). Marıtal Satısfactıon Among Mothers Of Infants Wıth Congenıtal Heart Dısease: The Contrıbutıon Of Illness Severıty, Attachment Style, And The Copıng Process Anxiety, Stress & Coping.16 (4), 397-406. 12. Billings, A. G., R.H. Mooss. (1981). The Role of Coping Responses and Social Resources in Attenuating the Stress of Life Events, .Journal of Behavioral Medicine, 4, 139-157. 13. Clark, A.A. ve C.A. Hovanitz. (1989). Dimensions of Coping that Contribute to Psychopathology, . Journal of Clinical Psychology, 45, 28-26. 14. Coyne, J.C. (1991). Social Factors and Psychopathology: Stress, Social Support, and Coping Processes, Annual Review of psychology, 42, 401-425. 15. Crute, S. (2004). Stressed Out. NEA Today, 22 (4 ), 34- 36. 16. Dağ, İ. (1990). Kontrol Odağı, Stresle Başaçıkma Stratejileri ve Psikolojik Belirti Gösterme İlişkileri, Yayınlanmamış doktora tezi, hacettepe Üniversitesi. 17. Erseven, N. (1993). Üniversite Öğrencilerinde Stres Düzeyleri, Psikopatoloji ve Stresle başa-çıkma.Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 18. Forlin, C. (2001). Prımary School Teachers Job Stress; Inclusıve Education; Mentally Handicapped Children Education;Queensland, 43 (3), 235-246. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal
478
Nergüz BULUT (BOZKURT)
19. Folkman, S. ve R. S. Lazarus. (1980). An Analysis of Coping in a Middle Aged Community Sample . Journal of Health and Social Behavior, 21, 219-239. 20. Güçlü, N. (2001). Stres Yönetimi.G.Ü.Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21 (1), 91109. 21. Hovanitz, C. A. (1986). Life Events Stress and Coping Style Contributors to Psychopathology, Journal of Clinical Psychology, 42 (1), 34-41. 22. Jampol, R. C. (1988). Coping with Stress: The Role of Locus of Control, Appraisal and Coping Responses in Adjusting to College, Dissertation Abstracts International, 49 (10), 4545-B. 23. Lewis, D. (1995). Bir Dakikada Stres Yönetimi (Çev. Nedime Harmandağlı). ARDA’S Yayınları İzmir. 24. Nagel, L ve Brown, S. (2003). The ABCs of Managing Teacher Stress. Clearing House, 76 ( 5 ), 255-259. 25. Norfolk, D. (1989).İş Hayatında Stres (Çev. Leyla Serdaroğlu) Form Yayınları No:3 İstanbul. 26. Özdayı, N. (1998). Liselerde Görev Yapan Öğretmenlerin Eğitim Ortamlarının İş Tatmini Ve Verimlilik Açısından Değerlendirilmesi. M.Ü.Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi S.10-18. 27. Öztürk, N. (2001). Liselerde Bürokratikleşme ve Öğretmenlerin Stres Düzeyler. DEÜ.Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir, Yayınlanmamış Doktora Tezi. 28. Pehlivan, İ. (2000). İş Yaşamında Stres. Pegem Yayıncılık, Ankara. 29. Plante, T. G., Goldfarb, L.P. and V. Wadley. (1993). Stress and Coping with Aptitude and Achievement Testing Performance among Children? A Preliminary Investigation. Journal of School Psychology. 31 (2), 259-266. 30. Richter, A. (2003). Teacher Stress Rising, But Venting Helps. District Administration, 39 (12), 12-15. 31. Rolf, V.D; Ulrich, W. (2001). Teachıng Psychological Aspects; Job Stres. British Journal of Educational Psychology, 71 (2), 243-260. 32. Rowshan, A. (2000). Stres Yönetimi. (Çev.Şahin Cüceloğlu) SistemYayıncılık. Ankara. 33. Sorias, O. (1990). Yaşam Stresine Karşı Koruyucu Olarak Sosyal Destekler. Ege Üniversitesi, Psikoloji Seminer Dergisi, s. 805-811. 34. Şahin, N. (1994). Stresle Başaçıkma: Olumlu Bir Yaklaşım. Türk Psikologlar Derneği Yayınları: 2, Ankara. 35. Şahin, N. H.; N. Rugancı; Y. Taş; S. Kuyucu, N. Sezgin. (1992). Stress Related Factors and Effectiveness of Coping Among University Students. International Journal of Psychology, 27, 355-364. 36. Uçman, P. (1990). Ülkemizde Çalışan Kadınlarda Stresle Başaçıkma ve Psikolojik Rahatsızlıklar, Psikoloji Dergisi, 7(24), 58-75.
Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi