İlköğretimde rehberlik

İlköğretimde Rehberlik

ÜNİTE

7

Yazar Prof.Dr. Gürhan CAN

Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • öğrenci kişilik hizmetleri ve rehberlik kavramlarını açıklayabilecek, • farklı rehberlik türlerini tanıyabilecek, • ilköğretimdeki rehberlik hizmetlerinin gelişimi hakkında genel bir görüş kazanabilecek, • başlıca rehberlik yaklaşımlarını özellikleriyle açıklayabilecek, • gelişimsel rehberliğin anlamını, amaçlarını ve ilkelerini kavrayabilecek, • İlköğretim rehberlik programının özelliklerini açıklayabilecek, • ilköğretimdeki rehberlik personelinin işlevlerini kavrayabileceksiniz.

İçindekiler • Giriş

111

• Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik

112

• Rehberliğin Türleri

114

• İlköğretimde Rehberlik Hizmetleri

114

• İlköğretimde Rehberlik Programı

121

• İlköğretimde Rehberlik Personeli

123

• Özet

128

• Değerlendirme Soruları

129

• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

130

Çalışma Önerileri • Okulunuzdaki rehberlik hizmetlerinin etkinliğini bu ünitede yer alan bilgileri ölçüt olarak değerlendiriniz.

• Bu ünitedeki bilgiler ışığında okulunuzdaki rehberlik hizmetlerinin ne derecede etkili olabildiğini değerlendirmeye çalışınız.

• Bir öğretmen olarak öğrencilerinizin topyekün gelişimlerini kolaylaştırabilmek için neler yapabileceğinizi düşününüz.

• Bu üniteyi çalışırken daha geniş bilgi edinmek isterseniz ünite sonundaki kaynaklara başvurunuz.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

1. Giriş Türkiye’de örgütlü rehberlik uygulamalarına ortaöğretimden de önce ilköğretimde başlanmıştır. İlköğretim düzeyindeki öğrencilere yönelik ilk rehberlik kuruluşu ise, Ankara’da 1955 yılında kurulan rehberlik ve araştırma merkezi olmuştur. Ne varki günümüzde hemen hemen bütün illerimize yaygınlaştırılmış bulunan rehberlik ve araştırma merkezlerinin çalışmalarının, geçmişte olduğu gibi bugün de ilköğretim düzeyindeki özel eğitim gereksinimi bulunan zihinsel ya da işitme engelli öğrencilerin eğitimi ile, kısmen de bu öğrencilerin rehberlik gereksinimleriyle sınırlı kaldığı bilinmektedir. Ülkemizde 1950’li yıllarda başlatılan eğitimdeki rehberlik hareketlerinin ortaöğretim kurumlarındaki yansımaları ise 1970’li yıllarda gözlenmeye başlanmıştır. Bu yıllarda ortaöğretim kurumlarına profesyonel rehberlik görevlilerinin atanmaya başlanması ortaöğretimdeki rehberlik uygulamaları açısından önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilse bile, iyi niyetle başlatılan bu uygulamalar geçen zaman içerisinde başladığı gibi sürdürülememiştir.

Eğitimin salt öğrencinin entellektüel gelişimi ile sınırlı bir etkinlik olarak ele alınmadığı, buna karşın bireyin sosyal, psikolojik bedensel, yönleri de dahil her bakımdan en uygun bir gelişim düzeyine ulaşabilmesini amaçlayan bir hizmet olduğunu kabul eden çağdaş bir eğitim anlayışının yaygınlaşabilmesine koşut olarak, tüm eğitim basamaklarında da daha etkili rehberlik uygulamalarının gündeme gelmesi kaçınılmazdır. Nitekim sekiz yıllık kesintisiz zorunlu eğitim uygulamasının hayata geçirilmesi ile birlikte, eğitimde özellikle de ilköğretimdeki rehberlik hizmetlerinin ne denli önemli olduğu gerçeği bir kez daha anlaşılmış bulunmaktadır. İşte bu ünite sekiz yıllık kesintisiz zorunlu eğitim uygulaması ile birlikte acilen gündeme gelen ilköğretimdeki rehberlik hizmetleri konusuna açıklık getirmek amacı ile kaleme alınmıştır. Bu ünitede öğrenci kişilik hizmetleri kavramına değinildikten sonra, bu hizmetler arasında en fazla gelişmiş olan, rehberlik hizmetleri incelenmiştir. Rehberliğin anlamı ve türleri kısaca açıklanarak, ünitenin ilerleyen bölümlerinde ilköğretimdeki rehberlik hizmetleri üzerinde durulmuş, bu bağlamda sırası ile ilköğretimde rehberliğin geçmişi, ilköğretimde rehberliği gerektiren nedenler, başlıca rehberlik yaklaşımları ve gelişimsel rehberlik, gelişimsel rehberliğin ilkeleri, ilköğretimde rehberlik programı ve rehberlik personeli gibi konulara açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

Böylelikle okulunuzdaki rehberlik servisinin daha işlevsel olmasına ışık tutmaya çalıştık. Rehberlik servisi yoksa, gerekliliğine ve kurulmasına fırsat tanıyacak bilgileri vermiş olduk.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

111

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

112

2. Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik 2.1. Öğrenci Kişilik Hizmetleri Bireyin eğitimi ve gelişimi sözkonusu olduğunda yaşam sürecindeki tüm gelişim dönemlerinin her birinin ayrı ayrı ve kendine özgü özellikleri olduğu ve her bir gelişim döneminde bireyin farklı türden “gelişim görevleri” ile karşı karşıya kaldığı gerçeği karşımıza çıkar. Anaokulu ve ilköğretim de dahil öğrenim süresi boyunca bütün öğrencilerin her bir öğretim basamağında öğretim hizmetinin yanı sıra, birtakım kişilik hizmetlerine de gereksinimleri olur. Bireylerin sadece zihinsel etkinlikleri üzerinde odaklaşan ve buna ek olarak öğrencilerin kişiliklerinin her yönü ile en uygun bir düzeyde gelişebilmelerine yönelik hizmetleri dışlayan yaklaşımların, günümüzün çağdaş bireylerini yetiştirmede yetersiz kaldığı önemle vurgulanmaktadır. Bu bakımdan hangi öğretim basamağında olursa olsun, günümüz okulunda öğrencinin yetiştirilmesi sorumluluğunu üstlenmiş olan görevlilerin, en az zihinsel gelişim kadar duygusal, sosyal ve bedensel gelişimleri de dahil, öğrencilerin geliştirilebilecek olan bütün kapasitelerini dikkate almaları gerekir. Böyle bir anlayış ise diğer öğretim basamaklarında olduğu gibi, ilköğretim basamağında da “öğrenci kişilik hizmetleri” olarak adlandırılan ve öğretim hizmetinden, ayrı olarak verilen bir takım hizmetlerin de öğrencilere sunulmasını zorunlu kılar.

?

Öğrenci kişilik hizmetleri, ne tür hizmetleri kapsar? Örgün eğitim kurumlarında öğretim ve yönetim etkinliklerinden ayrı olarak, öğrencilerin zihinsel, sosyal, duygusal, bedensel bütün yönleri ile en uygun bir düzeyde gelişebilmeleri için gereken ortamın hazırlanmasına yönelik hizmetlere öğrenci kişilik hizmetleri denmektedir. Kuzgun’un da belirttiği gibi “öğrenci kişilik hizmetleri genellikle öğrencilerin barınma, beslenme, sağlık, serbest zamanlarını değerlendirme gibi ihtiyaçlarını giderecek yardımlar yanında, onların gizil güçlerini geliştirme, yetenek ve ilgilerine uygun okul ve meslek seçme, insanlarla daha iyi ilişkiler kurabilme gibi, kişilerin gelişimi ve uyumuna ilişkin sorunların çözümü için onlara yapılacak yardımları kapsamaktadır.” Öğrencilerin her bakımdan bir bütün olarak gelişebilmeleri için gerekli olan ortamların hazırlanmasını amaçlayan bu hizmetler içinde, özellikle doğrudan doğruya öğrenciye kişisel olarak yardım edilmesi biçiminde sunulan bir hizmet vardır ki, bu da rehberlik hizmetidir.

2.2. Rehberliğin Anlamı

?

Rehberlik Nedir? Öğrenci kişilik hizmetleri arasında giderek önem kazanarak günümüzde eğitimin ayrılmaz bir parçası haline gelen rehberliğin birçok tanımı yapılmıştır. Burada bu tanımların tümünü sıralamak hem olanaksız hem de gereksiz olduğundan, bunla- rın ışığında yeni bir tanım vermek daha uygun olacaktır. Rehberlik demokratik bir orANADOLU ÜNİVERSİTESİ

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

113

tam içinde tüm öğrencilerin bedensel, zihinsel, psikolojik ve sosyal olan tüm yönleri ile en uygun bir düzeyde gelişebilmelerine, bütün yönleri ile kendilerini tanıyarak kendileri için en uygun kararlar verebilmeleri ve seçimler yapabilmeleri amacıyla verilen programlı ve profesyonel bir psikolojik yardım hizmetidir.

Rehberlik hizmetleri demokratik bir anlayış gerektirir. Buyurgan, eleştiren, denetim altına alan ve yargılayan tutumlar rehberlikle bağdaşmaz.

Rehberlik hizmeti bütün öğrencileri kapsar. Hele rehberliği sadece duygusal sorunları ya da davranış bozuklukları bulunan öğrencilere yönelik bir yardım olarak görmek, son derece yanlış bir anlayıştır. Rehberlik öğrencinin bütün kişilik boyutları ile topyekün gelişimi için verilen bir hizmettir. Çünkü bireyin kendini gerçekleştirerek toplumda uyumlu bir yaşam sürdürebilmesi, kendine ve topluma yararlı bir birey olabilmesi, kısacası başarılı ve mutlu bir yaşam oluşturabilmesi, büyük ölçüde tüm gizilgüçlerini geliştirerek tam verimli bir birey haline gelebilmesi ile olanaklıdır. Öğrencinin tüm yönleri ile en uygun bir düzeyde gelişebilmesi onun gizilgüçlerinin elverdiği son noktaya kadar gelişebilmesi anlamını taşır. Kimi öğrencilerin bazı alanlardaki yetenekleri daha sınırlı olabilir. Bu durumdaki öğrencilerden de kuşkusuz yetenekleri ölçüsünde gelişim göstermeleri beklenir.

Rehberlik hizmeti gelişigüzel yapılabilecek bir hizmet de değildir. Rehberlik hizmetlerinin etkili olabilmesi her şeyden önce bu hizmetlerin programlı bir biçimde sunulmasını gerekli kılar. Rehberlik hizmetinin etkililiğinde bu alanda yetişmiş, uzman bireylerin çabalarının önemli bir payı vardır. Rehberliği bir ekip çalışması olarak ele alan yaklaşımlar, her ne kadar öğrencinin yetiştirilmesi ile ilgili olan her bireyin rehberlikle ilgili sorumlulukları olduğunu önemle vurgulamakta iseler de, rehberlik hizmetleri içinde daha teknik uzmanlık becerilerini gerektiren psikolojik danışma hizmetini, ancak bu alanda yetişmiş ehliyetli bireylerin vermesi gerekir.

Rehberlik yardımı bir anda gerçekleşen, kısa süreli bir görüşme olarak görülmemelidir. Kuşkusuz rehberlikte öğrencilerin herhangi bir konuda karar verebilmeleri ya da her hangi bir seçimi yapabilmeleri için bazı olgusal bilgilere de gereksinimleri olabilir. Böyle durumlarda kısa zamanda öğrencilere gereksinim duydukları bilgileri vermek biçiminde kısa süreli rehberlik yardımları da yapılabilir. Ancak bundan farklı pek çok durum vardır ki, özellikle öğrencilerin sorun çözebilmelerine ya da uyum yapabilmelerine yönelik yardımlarda olduğu gibi, süreklilik gerektirir. O nedenle rehberlik bir anda olup biten bir etkinlikten öte, belli bir zaman gerektiren bir süreç olarak görülür.

Psikolojik yardımın diğer yardım biçimlerinden ayrılan yönleri nelerdir?

Son olarak, rehberliğin psikolojik bir yardım hizmeti olduğunu vurgulamak gerekir. Rehberlik hizmetleri içinde, psikolojik danışmanın özel bir yeri ve önemi vardır.

Hatta rehberlikle ilgili son kaynaklarda “rehberlik “ sözcüğü yerine “psikolojik danışma ve rehberlik” tercih edilmekte, böylece rehberlik hizmetleri verilirken psikoAÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

114

lojik danışmaya mutlaka yer verilmesi gerektiği vurgulanmak istenmektedir. Rehberliğin psikolojik bir yardım hizmeti olması, onu günlük yaşamda bireylerin darda kaldıklarında birbirlerine yaptıkları yardımlardan farklılaştırmaktadır. Psikolojik yardım, herhangi bir güçlük anında birey adına onun problemini çözmek ya da doğrudan ona çözüm yolunu gösterivermek biçiminde bir yardım değildir. Psikolojik yardım, bireyin kendini güven içinde hissedebileceği bir ortamda, kendi seçimlerini yapabilmesi ve kendisi için en uygun kararları alabilmesi için bireye yapılacak yardımları içerir.

3. Rehberliğin Türleri Rehberlik hizmetlerine ilişkin bir sınıflandırma yapılmak istendiğinde, farklı boyutlara göre farklı rehberlik türleri gündeme gelir. Bu bağlamda hizmetin yöneldiği kişi sayısına, rehberliğin işlevlerine, rehberliğin odaklaştığı problem alanlarına, rehberlik hizmetinin verildiği kurumlara göre farklı rehberlik türlerinden sözedilebilir. Rehberlik hizmetlerinin verildiği kurumların nitelikleri ile ilgili bir sınıflandırmada da sağlık kurumlarında, sosyal yardım kurumlarında, endüstri ile ilgili kurumlarda ve eğitim kurumlarındaki rehberlik hizmetlerinden sözedilebilir.

?

Öğretim kademelerine göre rehberlik hizmetlerinin de farklılaşmasının temel nedeni nedir?

Eğitim kurumlarındaki rehberlik hizmetleri ise öğretim kademelerine göre ilköğretimde rehberlik, ortaöğretimde rehberlik ve yükseköğretimde rehberlik olmak üzere üç kategoride ele alınabilir. Öğrencilerin bulundukları öğretim basamakları farklılaştıkça, öğrencilere verilen rehberlik hizmetlerinde de bir çok bakımdan farklılaşmalar olmaktadır. Bunun en önemli nedeni ise, herbir öğretim kademesinde bulunan öğrencilerin gelişim özellikleri ile gelişim gereksinimleri arasında önemli ayrılıklar bulunmasıdır.

4. İlköğretimde Rehberlik Hizmetleri Rehberlik hizmetlerinin en fazla geliştiği ve yaygınlaştığı kurumlar eğitim kurumlarıdır. Eğitim kurumlarındaki rehberlik hizmetleri ise ilköğretimde rehberlik, orta öğretimde rehberlik ve yüksek öğretimde rehberlik olmak üzere üçe ayrılmaktadır. İlköğretim, ortaöğretim ve yüksek öğretime devam eden öğrencilerin birbirlerinden birçok bakımlardan farklılaşmaları ve özellikle de bu kurumlardaki öğrencilerin gelişim özellikleri ile kişisel gerçekleşim gereksinimlerinin aynı olmaması, dahası bu kurumların amaçlarının farklı olması, bu kurumlardaki rehberlik hizmetlerini de bir çok bakımlardan farklılaştırmaktadır. Bu ünitenin bu üç tür öğretim kademesinden birincisi olan ilköğretim kademesi ile sınırlı bulunması nedeniyle, ünitenin ilerleyen bölümlerinde ortaöğretim ve yüksek öğretim düzeyindeki rehberlik hizmetlerine değinilmeyecek, ancak bu iki öğretim kademesi ile karşılaştırıldığında, ilköğretimdeki özel eğitim gereksinimi bulunan çocuklara yönelik rehberlik uyANADOLU ÜNİVERSİTESİ

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

gulamaları dışında, ülkemizde henüz ciddi bir girişim ve uygulamanın bu güne dek gerçekleştirilemediği ilköğretimdeki rehberlik konusu ele alınacaktır.

4.1. İlköğretimde Rehberliğin Geçmişi İlköğretimdeki rehberlik hareketinin gelişimi, rehberlikte ileri gitmiş ülkelerin başında gelen Amerika Birleşik Devletlerinde de oldukça geç kalmıştır. A.B.D.’de ilköğretim düzeyindeki öğrencilerle ilgili ilk rehberlik çabalarının 1920’lerde başladığı söylenebilirse de, özellikle psikologlar, sosyal çalışmacılar ve psikiyatristlerin sorumluluğunda yürütülen bu ilk girişimlerin planlı ve programlı rehberlik etkinliklerinden çok, davranış problemleri olan çocukların tanılanmasına ve tedavi edilmesine yönelik klinik çabalardan pek öteye gidemediği bilinmektedir. İlköğretimde rehberlik konusu ile ilgili olarak günümüzde de geçerli sayılabilecek ilk ciddi girişim ise, ilköğretimde rehberliğin babası olarak kabul edilen William Burnham’ın görüşlerini temel alan yaklaşımdır. Temelde “önleyici” ya da “koruyucu” bir işleve sahip bulunan ve “bütün çocuk” kavramına dayalı olarak ortaya atılan bu yaklaşımın, özellikle ilköğretimde günümüzün en popüler yaklaşımı olarak kabul edilen “gelişimsel rehberlik” anlayışında olduğu gibi, çocuğun bir bütün olarak ele alınmasına ve her yönü ile gelişmesine yardım edilmesi gerektiğine işaret ettiğini belirtmek gerekir.

Amerika Birleşik Devletlerinde 1958 yılında çıkarılan Ulusal Savunma İçin Eğitim Yasası, rehberlik hizmetlerinde çok önemli bir atılımın başlangıcı olmuştur. Geniş kapsamlı rehberlik programlarının geliştirilmesi, uygulanması, değerlendirilmesi; ana-babalara, öğretmenlere ve öğrencilere yönelik psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri; eğitsel ve mesleki rehberlik; öğrencilerin uygun alanlara yerleştirilmeleri, refere edilmeleri ve nihayet öğretmenlere, yöneticilere ve anababalara yönelik danışmanlık hizmetleri ile okul danışmanlarının rol ve fonksiyonları gibi rehberliğin temel sorunları, 1980’li yıllara değin psikolojik danışma ve rehberlikle ilgili çevrelerin belli başlı uğraş alanları arasında yer almıştır. Bu gelişmeler, kısa sürede ilköğretimdeki rehberlik hizmetlerini de etkilemiş, 1960’lı yıllardan itibaren ilköğretim kurumlarında da ilkokul danışmanları görevlendirilmeye başlanmıştır. Amerikan Psikolojik Danışma Derneğinin, Cottingham, Dinkmeyer, Faust, Hill ve Von Hoose gibi ilköğretimde rehberlik hareketinin öncüleri ile 1960’ların ortalarında gerçekleştirilmiş olduğu Şikago toplantısı, “gelişimsel psikolojik danışma ve rehberlik” kavramının tanımlanması ile bu yeni rehberlik yaklaşımının ilköğretim okullarında nasıl uygulanabileceğinin tartışılmasına sahne olmuştur. Öte yandan Amerikan Okul Danışmanları Birliği (ASCA) ile Danışman Eğitimi ve Süpervizyonu Birliğinin (ACES) 1966 yılındaki ortak toplantılarında da ilköğretim danışmanlarının rolleri ile fonksiyonları üzerinde durularak, ilköğretim danışmanlarının, psikolojik danışma, müşavirlik ve koordinasyon olmak üzere üç farklı rol ve işleve sahip oldukları kabul edilmiştir. İlköğretimde rehberlik hizmetlerine katkı sağlayan bir diğer önemli gelişme de “Tüm Engelli Çocukların Eğitimi Hareketi-1975” yasasıdır. Engelli çocuklara yönelik özel eğitim hizmetlerinde çok önemli gelişAÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

115

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

116

melerin yolunu açan bu yasanın ilköğretimdeki rehberlik hizmetlerinde de olumlu yansımaları olmuş, böylece özel eğitim programlarının koordinasyonunda, öğretmenlerin müşavirlik gereksinimlerinin karşılanmasında, engelli çocuklarla bunların ailelerine yönelik psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde de ilköğretim danışmanlarından yararlanılmaya başlanmıştır. ABD’de oldukça önemli bir üye potansiyeline ulaşan profesyonel rehberlik organizasyonlarının da okul danışmanlığının gelişmesinde önemli bir rolü olmuştur. Bu organizasyonların çabaları ise özellikle psikolojik danışma ve rehberlik mesleğinin standartları, etik kuralları, okul danışmanlarının görev ve sorumlulukları ile psikolojik danışma ve rehberlik programlarının standartlarının belirlenmesi gibi konular üzerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle 1980’li yıllarda giderek daha da önem kazanmış olan önleyici rehberlik hareketi, ilköğretimdeki rehberlik programlarının yaygınlaşmasını da hızlandırmış ve bugün A.B.D.’de ilköğretim kurumlarında danışman istihdamını yasal bir gereklilik olarak kabul eden eyaletlerin sayısı onikiye ulaşmıştır.

4.2. İlköğretimde Rehberliği Gerektiren Nedenler

?

Gelişimsel rehberlik hareketini doğuran başlıca sebepler nelerdir?

Eğitimdeki ilk rehberlik uygulamaları ortaöğretim düzeyindeki gençlere meslek seçiminde yardımcı olmayı amaçlamakta idi. Bu anlayışın doğal bir sonucu olarak eğitimdeki rehberlik hareketinin geçmişi, önemli ölçüde ortaöğretim ve yüksek öğretim öğrencilerine dönük rehberlik uygulamaları ile sınırlı kaldı. Rehberlikle ilgili bilimsel gelişmelerle birlikte rehberliğin alanı da giderek genişledi. Okullardaki rehberlik etkinliklerinde öğrencilerin eğitimle ilgili sorunları ile kişisel sorunlarına yönelik planlı ve programlı yardımlar, okul danışmanlarının başlıca uğraşları arasında yer aldı. Böylece rehberlik hareketinin başlangıcındaki mesleki yönelim, eğitsel rehberlik ve kişisel rehberlik istikametinde gelişme gösterdi. Öte yandan rehberliğin işlevlerinde de zaman içinde giderek farklılaşmalar gözlendi. Danışmanların kronikleşen öğrenci problemlerini düzeltmeye çalışmanın daha zor bir iş olduğunu ve problem oluşuncaya değin beklemenin zaman kaybı olacağını farketmeleriyle birlikte, rehberlikde düzeltici (iyileştirici) işlevden önleyici işleve doğru bir yönelme olduğu gözlendi. Önleyici rehberliğin öğrencilerin ilerde karşılaşabilecekleri olası problem alanları üzerinde yoğunlaşması ve henüz problemler oluşmadan önlemlerinin alınması biçimindeki yardımları içermesi, günümüzde de rehberliğin önemli bir işlevi olarak kabul edilme nedeni ise de, bireyin belli alanlardaki gelişiminden de öte her bakımdan en uygun düzeyde bir gelişim gösterebilmesinde yetersiz kalması, rehberliğin bu amacı karşılayabilecek daha kapsamlı bir işleve doğru yönelmesini gerekli kıldı. Böylece rehberlik hareketi özellikle ilköğretim düzeyindeki bütün öğrencilerin gelişim gereksinimleri için çok daha uygun bir yaklaşım olarak kabul edilen gelişimsel rehberlik anlayışı yönünde ilerlemeye başladı.

Gerek eğitimin gerek onun tamamlayıcı bir yönünü oluşturan rehberliğin başlıca amacının zamanla daha da değişerek bireyin topyekün gelişimini hedeflemesi ile ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

117

birlikte, her yaştaki öğrencilerin en iyi bir biçimde yetiştirilebilmelerinin ancak bu anlayışla mümkün olabileceğine inanılması, ilköğretimde de rehberliğin vazgeçilmez bir hizmet olduğu görüşünün giderek önem kazanmasına yol açtı. İlköğretimde rehberliğe neden gereksinim vardır?

Rehberliğin ilköğretim düzeyindeki öğrenciler için kaçınılmaz bir gereksinim olduğu görüşünü doğrulayacak bir çok neden vardır. Bir kere ilköğretim dönemi, bireyin yetişkinlik dönemlerindeki bir çok özelliğinin şekillenmekte olduğu yılları kapsar. Örneğin benlik kavramı, bireyin sosyal ilişkilerinin niteliği, gelecek yaşamı ile ilgili planları önemli ölçüde çocukluk yıllarında şekillenir. Diğer yandan ilköğretim yılları çocuğun okula, başarıya, arkadaşlarına ve topluma yönelik tutumlarının oluştuğu yıllardır. Özellikle bireyin eğitsel gelişiminde ilk çocukluk yıllarının kritik bir önemi vardır. Bu konuya ilişkin araştırma bulguları da çocukların gelecekteki akademik başarılarının önemli ölçüde ilköğretimin ilk bir kaç yılında okula karşı oluşturdukları tutumlara göre değiştiğini göstermektedir. Gelişim psikolojisi alanındaki gelişmelerin bulguları da bireyin gelişiminde belli kritik dönemler olduğunu ve belli gelişim ödevlerinin belli gelişim dönemlerinde kazanılması gerektiğine işaret ederken, herhangi bir gelişim dönemindeki yetersizliklerin ilerdeki dönemleri olumsuz biçimde etkileyeceğini vurgulamaktadır. Bu bakımdan sadece ilk ve ortaöğretim düzeyinde değil, ilköğretim yıllarında da çocuğun karşı karşıya geldiği bir çok gelişim porblemini başarı ile atlatabilmesi için, sistemli yardımlara gereksinimi olur. Böyle bir anlayış ise sadece problemli olarak tanılanan ve çeşitli davranış bozuklukları olan çocukların değil, okuldaki bütün çocukların gelişim gereksinimleri olduğunu kabul ederek, her bir çocuğun kişiliğinin bütün boyutları ile en üst düzeyde gelişebilmesini hesaba katar. İlköğretim rehberliğinde kuşkusuz çocukların karşı karşıya geldikleri problemlerle erkenden başedebilmeleri için yapılacak yardımların da kritik bir önemi bulunmaktadır. Böyle durumlarda daha işin başında önlem almak, problemin iyice kökleşmeden erkenden üzerine gitmek, kronik bir hal alan herhangi bir problemi ortadan kadırmak için uğraş vermekten daha akıllıca olsa gerektir. Öte yandan bireyin gelecekte toplumda başarılı bir rol üstlenebilmesi ve kendisi için anlamlı bir yaşam oluşturabilmesi, büyük ölçüde gizil güçlerini en uygun bir düzeyde gerçekleştirebilmesine, ilgi ve yeteneklerine uygun bir meslek seçebilmesine bağlıdır. Böyle bir amacın gerçekleşebilmesi ise kuşkusuz daha ilk çocukluktan itibaren bireylerin ilgi ve yeteneklerinin farkına varmalarına yardım edilmesini ve bunları en uygun düzeyde geliştirebilecekleri daha zengin yaşantılara yönlendirilmelerini gerektirmektedir.

Görüldüğü gibi çocukluk yıllarındaki yaşantılar, bireyin gelecekte nasıl bir gelişim gösterebileceğini önemli ölçüde etkilemektedir. “Ağaç yaş iken eğilir” özdeyişinde de vurgulandığı gibi, bireyin gelişiminde kritik önemi olan çocukluk yıllarında ilköğretim öğretmenleri esasen öğrencilerine belli konular vasıtası ile belli kavramlar ve becerileri kazandırmakla yükümlüdürler. Sınıf öğretmenleri öğrencilerine sosyal ve kişisel sorunlarında da yardımcı olmakta iseler de onların başlıca görevi bu değildir. Bu nedenle öğretmenler, öğrencilerin zihinsel gelişimleri yanısıra, sosyal AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

118

ve kişisel olan tüm yönleri ile gelişmelerinin önemini ve değerini kavramış olsalar bile, öğrencilerin her bakımdan gerektiği gibi yetiştirilebilmeleri için, sınıf öğretmenlerinin çabalarından daha da ötede, daha bütüncül organize hizmetlere gereksinim duyulur. İşte öğrencilerin bireysel gereksinimleri üzerinde odaklaşan ve rehberlik alanında uzmanlık düzeyinde bilgi ve becerileri de gerektiren bu hizmetlerin ilköğretim kurumlarımızda da başlatılması gereği, eğitimin sistemimizde öncelikli bir sorun olarak bugün de önemini korumaktadır.

4.3. Başlıca Rehberlik Yaklaşımları

?

Bu güne değin geliştirilen başlıca rehberlik yaklaşımları nelerdir?

Rehberlik hareketinin başlangıcından günümüze değin, kriz durumlarında yapılan rehberlik, iyileştirici (tedavi edici) rehberlik, önleyici rehberlik ve gelişimsel rehberlik olmak üzere dört temel rehberlik anlayışı geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlardan ilk üçü gelişimsel rehberlik anlayışına göre daha sınırlı rehberlik hizmetlerini kapsar.

Gelişimsel rehberlik yaklaşımı ise adından da anlaşılabileceği gibi, bireyin bütün yönlerden gelişimini dikkate alır ve özellikle bireyin bütün kişilik boyutları ile hızlı bir gelişim dönemi içinde bulunduğu çocukluk yıllarının rehberlik ihtiyaçlarına daha uygun düşer.

4.3.1. Kriz Rehberliği

?

Kriz rehberliği, ne tür problem durumlarında yapılır?

Kriz rehberliği acil durumlarla ilgili bir rehberlik yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda danışmanın, problem oluşmadan önce herhangi bir müdahalesi söz konusu değildir.

Bu tür bir rehberlik yardımı daha çok beklenmedik bir biçimde aniden de ortaya çıkan ve hemen müdahaleyi gerektiren problem durumları için sözkonusu olur. Danışmanın böyle durumlarda çok acele davranarak danışanın zarar görmesini, belki de bir felaketi önlemeye çalışması gerekli olabilir. Bu nedenle danışman krize müdahale ederken, güdümlü danışma tekniklerden de yararlanabilir. Krize müdaleyi anlık bir problemin ortadan kaldırılmasına yönelik kısa süreli bir yardım olarak da görmemek gerekir. Herhangi bir kriz durumunda başlatılan bir psikolojik danışma yardımı, danışanın en az belli bir süre psikolojik danışmaya devam etmesini gerektirebilir.

4.3.2. Önleyici Rehberlik

?

Önleyici rehberliğin amacı nedir? Önleyici rehberlik öğrencilerin ilerde karşılaşabilecekleri problemlerin önceden tahmin edilerek, problemin önlemlerinin alınması amacı ile yapılan yardımları kapANADOLU ÜNİVERSİTESİ

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

119

sar. Bu yaklaşımda öğrenciler kendileri için zararlı olabilecek kimi tehlikeli durumlar konusunda önceden eğitilerek, bu durumların kendilerine verebileceği zararlar hakkında bilinçlendirilirler. Bu durumların bazıları sadece belli öğrencilerle, bazıları ise tüm öğrencilerle ilişkili olabilir. Bu durumda danışman kimi öğrencilerle bireysel danışma yapabileceği gibi, grup rehberliği tekniklerinden de yararlanabilir.

Bununla birlikte önleyici rehberlik hizmetleri genelde daha geniş bir öğrenci kitlesine yönelik bilgi verme tekniklerine dayalı bir rehberlik yaklaşımı olarak kabul edilir.

4.3.3. İyileştirici Rehberlik İyileştirici rehberlikte hangi tür rehberlik yardımlarından yararlanılır?

?

İyileştirici rehberlik yaklaşımı, öğrencilerin gelişim sürecinde kazanmış oldukları istenmeyen özelliklerinin ortadan kaldırılarak bunların yerine uygun özellikler yerleştirilmesini hedefler. Örneğin akademik başarısızlık, öğrencilerin eğitimle ilgili olumsuz tutumlarının bir sonucu olabileceği gibi verimli çalışma alışkanlıkları kazanamamış olmalarının ya da başarıyı olumsuz biçimde etkileyebilecek istenmeyen davranışlar edinmiş olmalarının da bir sonucu olabilir. Öte yandan öğrenciler sosyal, kişisel, duygusal ya da psikolojik bakımlardan da uygun olmayan davranışlar geliştirebilirler. Problemin ağırlık derecesi ve niteliğine göre çoğu kez bireysel ya da grupla psikolojik danışma yardımını gerektiren bu tür sorunların giderilmesinde danışmanların yapmaya çalıştıkları, genelde öğrencinin istenmeyen davranışlarının amaçlarını anlamalarına ve bu amaçlarını karşılayabilecekleri daha uygun ve sağlıklı davranışlar keşfedebilmelerine yardımcı olmaktır.

4.3.4. Gelişimsel Rehberlik Gelişimsel rehberliğin başlıca amacı nedir?

Gelişimsel rehberlik bundan öncekilere göre daha geniş kapsamlı bir rehberlik yaklaşımıdır. Gelişimsel rehberlik anlayışı, bireyi bir bütün olarak ele alarak, normal gelişim sürecinde bireyin zihinsel, duygusal, sosyal-psikolojik, fiziksel olan bütün yönleri ile kapasitesine en uygun bir gelişim düzeyi gösterebilmesi üzerinde odaklaşır. Bu bakımdan diğer üç yaklaşımla kıyaslandığında, gelişimsel rehberlik programlarını benimseyen okullardaki problemli olan veya olmayan bütün öğrencilerin rehberlik hizmetlerinden çok daha etkin bir biçimde yararlanabilme olanakları vardır.

Gelişimsel rehberlik aslında kendisinden önceki rehberlik yaklaşımlarının, bireyin gelişiminin sürekliliğini gözden kaçırarak, daha sınırlı gelişim gereksinimleri üzerinde yoğunlaşmalarına ve rehberliği daha çok belli problem durumlarında verilen bir hizmet olarak anlamalarına bir tepki olarak doğmuştur. Öte yandan yaşam süreAÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

120

cinde bireyin çeşitli gelişim evrelerinden geçtiği, her bir evrenin gelişim görevlerinin başarılabilmiş olması ölçüsünde sonraki evrelerdeki gelişim görevlerinin de başarılabileceği inancının giderek yerleşmesi, eski rehberlik anlayışlarını da etkileyerek, günümüzde gelişimsel rehberliğin etkisinin daha da artmasına neden olmuştur.

Gelişimsel rehberlikte her öğrencinin kendine özgü hedefleri olduğu anlayışından hareket edilir. O nedenle gelişimsel rehberlik yaklaşımını benimseyen danışmanlarla, okulda rehberlik hizmeti verecek olan yönetici, öğretmen ve diğer görevlilerin, çocukların gerek okulda gerekse okul dışında başarılı olabilmeleri için gerekli olan belli başlı becerileriyle deneyimleri hakkında bilgili olmaları gerekir.

4.3.4.1. Gelişimsel rehberliğin ilkeleri

?

Rehberlik uygulamalarında ilgililerin aynı ilkeleri benimsemelerinin ne gibi yararı olabilir? Öğrencilere verilecek rehberlik hizmetlerinin programlanmasında ve sunulmasında “olmaz ise olmaz” anlamında bir takım ilkeler vardır. Hangi öğretim kademesinde olursa olsun ya da verilen hizmetin temel amacı ne olursa olsun, bütün rehberlik uygulamalarında geçerli olabilecek genel ilkeler olmakla birlikte, diğer rehberlik yaklaşımları için olduğu kadar, gelişimsel rehberlik uygulamalarında da asla vazgeçilemeyecek belli ilkeler bulunmaktadır. Gelişimsel rehberlik yaklaşımını esas alan rehberlik uygulamalarından beklenen verimin alınabilmesi, rehberlik uygulamalarında görev alan personelin öncelikle bu ilkeler üzerinde bir anlayış birliğine ulaşabilmiş olmalarını zorunlu kılar. Rehberlik uygulamalarında görev alan personelin belli ilkeleri dikkate alarak, ortak bir rehberlik anlayışı geliştirebilmeleri ölçüsünde, rehberlik ekibini oluşturan görevlilerin işbirliği yapabilmeleri daha da olanaklı hale gelecektir.

Gelişimsel rehberlik anlayışının başlangıcından bu güne değin, bu yaklaşımdan yana olan kimi yazarlar gelişimsel rehberliğin ilkeleri ile ilgili çeşitli listeler geliştirmişlerdir. Bu listelerin tümünü burada sıralamak olanaklı olmadığı gibi gerekli de değildir. Bu nedenle burada gelişimsel rehberlik alanında uzmanlaşmış yazarlardan derlenen bir ilkeler listesinin verilmesi yeterli görülmüştür. Muro ve Kottman tarafından geliştirilen bu listede, gelişimsel rehberliğin ilkeleri şöyle sıralanmaktadır:

?

Gelişimsel rehberliğin dayandığı temel ilkeler nelerdir?

• • •

Rehberlik ve psikolojik danışmaya bütün çocukların gereksinimi vardır.

Gelişimsel rehberlik ve psikolojik danışma, çocuğun öğrenmesi üzerinde odaklaşır.

Gelişimsel rehberlik programlarında öğretmenlerle danışmanların ortaklaşa işlevleri vardır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ULUSLARARASI İLİŞKİLER TARİHİ (1939-1989)

•

• •

Planlı ve düzenli bir rehberlik programı, gelişimsel rehberliğin hayati derecede önemli bir parçasını oluşturur.

Gelişimsel rehberlik çocuğun kendini anlamasına, kendini kabul etmesine ve kendini geliştirmesine önem verir.

Gelişimsel psikolojik danışma ve rehberlik, cesaretlendirme sürecine önem verir.

Gelişimsel rehberlikte belli bir noktaya ulaşmaktan çok, gelişimin gidişatına önem verilir.

Ekip yaklaşımına dayalı bir gelişimsel rehberlikte, profesyonel uzmanlık hizmetlerine gerek duyulur.

Gelişimsel rehberlik, çocukların özel gereksinimlerinin erkenden tanınmasını gerekli kılar.

Gelişimsel rehberlikte psikolojiden yararlanmak esastır.

Gelişimsel rehberliğin esasını çocuk psikolojisi ile çocuk gelişimi ve öğrenme

•

kuramları oluşturur.

Gelişimsel rehberliğin esnek olduğu kadar ardışık bir özelliği de vardır.

• • • • •

121

5. İlköğretimde Rehberlik Programı İlköğretimdeki rehberlik programları, ortaöğretim rehberlik programlarının ilköğretim öğrencilerine uyarlanması biçimindeki düzenlemeler değildir. İlköğretim öğrencilerinin gelişim düzeylerinin ortaöğretim ve lise öğrencilerinden farklı olması, ilköğretim okullarındaki rehberlik programlarının bu okullardaki öğrencilerin kendilerine özgü gelişimsel hedefleri ile uyumsal hedeflerinin dikkate alınmasını gerektirir. Bunun yanı sıra ilköğretim öğrencilerinin ana-babalarına daha fazla bağımlı olmaları, ilköğretim rehberlik programlarında anababalara yönelik hizmetlere de yer verilmesini gerekli kılmaktadır. İlköğretim birinci kademesinde sınıf öğretmenliği esastır. Dolayısıyle, bu kademedeki öğrenciler hemen hemen tüm öğrenme yaşantılarında tek bir öğretmen ile birlikte olmak durumundadırlar. Bu durumun doğal bir sonucu olarak ilköğretim öğretmenlerinin öğrencileri ile çok daha fazla ilişki kurabilme olanaklarına sahip olmaları, onlara öğrencilerini de her yönü ile daha iyi tanıyabilme fırsatı yaratmakta, böylece ilköğretim düzeyinde hizmet veren öğretmenler daha üst öğretim basamaklarındaki öğretmenlerle kıyaslandığında sınıflarındaki öğrencilerin rehberlik gereksinimlerini karşılayabilmede daha etkili olabilmektedirler. Bu nedenle ilköğretim rehberlik programlarında öğretmenlerin rehberlikle ilgili görev ve sorumluluklarının ayrıntıları ile gösterilmesi gerekir. İlköğretimdeki rehberlik programlarının içeriğini oluşturan konular neler olabilir?

Gelişimsel rehberlik anlayışında işin özü öncelikle iyi bir program geliştirmektir. Öğrencilerin gelişimsel düzeylerine göre, hangi gelişim düzeyindeki öğrencilere hangi hizmetlerin verileceği ve farklı düzeylerdeki öğrenciler için ne gibi etkinlikleAÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

İLKÖĞRETİMDE REHBERLİK

122

rin gerçekleştirileceği programda yer almalıdır. Örneğin benlik saygısı, başarı güdüsü, karar verme, seçim yapma, problem çözme, iletişim becerileri, sorumluluk duygusu, kişiler arası iletişim, kendini ve davranışlarını anlama, okulu ve çevresini tanıma gibi konular, ilköğretimdeki gelişimsel rehberlik programlarının içeriğini oluşturabilecek konular olarak düşünülebilir.

?

İlköğretimdeki rehberlik hizmetlerinin yerine getirilmesinde rehberlik ve araştırma merkezlerinden nasıl yararlanılabilir?

Gelişimsel rehberlik programının içeriğini oluşturan konular, görüldüğü gibi genel olarak bütün öğrencileri ilgilendiren konulardır. Gelişimsel rehberlik yaklaşımında bireyin tüm yönleri ile bir bütün olarak gelişebilmesine yardım edilmesi temel amaç olduğundan, okuldaki herbir öğrencinin program içeriğinde yer alan konularda potansiyeli ölçüsünde bir gelişim göstermesine çalışılmalıdır. Kuşkusuz programda yer alan bütün bu amaçların gerçekleştirilebilmesinde okulun öğretim kadrosunun çabaları tek başına yeterli olamaz. Danışman bulunan okullarda danışmanların bu amaçla öğrencilerle gruplar halinde çalışmaları uygun bir çözüm ise de, henüz okullarımızın tamamına yakını, bu tür hizmetleri yerine getirecek danışmanlara sahip değildir. Bu durumda şimdilik illerdeki rehberlik ve araştırma merkezlerinden yararlanılması en uygun çözüm gibi görünmektedir. Gerçi bir ildeki bütün ilköğretim kurumlarındaki öğrencilerin danışma gereksinimlerini il rehberlik merkezlerinin tek başlarına karşılayabilmeleri pek olanaklı görülmese de, en azından ilköğretim kurumlarındaki personele danışmanlık hizmeti verilerek, öğretmenlerle diğer okul personelinin yetiştirilmesine çalışılmalı, okullarda danışman istihdam edilene değin bu tür çabalarla öğrencilerin uzman desteğine ihtiyaç gösteren gereksinimleri de karşılanmaya çalışılmalıdır.

Gelişimsel rehberlik programlarında öğrencilerin genel rehberlik ihtiyaçlarının karşılanması ile yetinilmemektedir. Kapsamlı bir gelişimsel rehbelik modelinde, öğrencilerin daha özel rehberlik gereksinimlerine de cevap verilir. Bu amaçla kriz rehberliği, önleyici rehberlik ile bireysel ve grupla psikolojik danışma hizmetlerini de yerine getirecek servislere gerek duyulur. Örneğin herhangi bir kriz durumunda öğrencilerin acil müdahele gereksinimleri için olabileceği gibi, kendine uygun bir seçim yapabilmede zorlanan ya da uyum güçlükleri içinde bulunan öğrenciler için de psikolojik danışma yardımları gerekebilir. Bunların yanısıra kimi öğrencilerin olası problemlerden korunmalarına yönelik önleyici rehberlik hizmetlerine de gerek duyulabilir. Bu hizmetlerin yerine getirilebilmesinde daha fazla profesyonel bilgi ve beceriye ihtiyaç olabilir. Bütün bu hizmetlerin gerçekleştirilebilmesinde danışmanların tek işlevi sadece öğrencilerle psikolojik danışma yapmak da değildir. Danışmanlar bireysel ve grup danışması yapmakla birlikte öğretmenlere, yöneticilere, diğer okul personeline ve ana-balara müşavirlik hizmetleri sunmak durumundadırlar. Böylece çocuğun gerek aile ortamından, gerekse toplumsal ilişkilerinden kaynaklanan sorunlarına yardımcı olmada ana-babalarla öğretmenlerden daha bilinçli bir biçimde yararlanılabilir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

Öğrencilerin gelecekle ilgili rasyonel planlar oluşturabilmelerine yardım edilmesi, gelişimsel rehberliğin bir diğer önemli amacıdır. Öğrencilerin kişisel, eğitsel ve mesleki planlar yapabilmeleri ve bunları gerçekleştirebilmeleri, kendilerine sağlanan profesyonel yardımlarla daha da olanaklıdır. Bu bağlamda öğrencilere eğitsel boyutta yapılabilecek yardımların onların şu türden amaçlarını gerçekleştirebilmeleri üzerinde odaklaşması uygun olur: Eğitsel ve mesleki rehberlik hizmetlerinin belli başlı amaçları nelerdir?

• • •

Kendi ilgi ve yeteneklerine uygun olan dersleri seçmek Çalışma alışkanlıkları ve becerilerini öğrenerek bunlardan yararlanmak Öğrenmenin kendi yaşamındaki değerini ve önemini kavramak

Öğrencilerin mesleki gelişimleri ile ilgili planlar oluşturabilmelerinde de şu tür amaçların gerçekleştirilmesi üzerinde durumalıdır: • • •

Kendisi için uygun olabilecek mesleki fırsatları araştırabilmek Mesleki eğitim olanaklarını araştırmak İş ve meslekler hakkında olumlu tutumlar geliştirmek

Eğitsel ve mesleki boyutla ilgili amaçlara ek olarak öğrencilere kişisel ve sosyal bakımlardan sağlıklı bir gelişim gösterebilmeleri için olumlu bir benlik kavramı ve istendik sosyal beceriler kazandırılması için de çaba gösterilmelidir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ