Ağri daği efsanesinde arketipsel benlik by BİLGEM BİLİMSEL GELİŞİM ÖZEL EĞİTİM MERKEZİ

Turkology Update Leiden Project Working Papers Archive Universiteit Leiden, Department of Turkish Studies

A˜grıda˜gı Efsanesi’de Arketipsel Benlik ∗ C¸imen G¨unay †

Yas¸ar Kemal, dünyada en çok tanınan ve okunan yazarlarımızdan biridir. Bu bas¸arı, küreselles¸en dünyada giderek yitirdi˜gimiz kültürel farklılıkların zenginli˜gini ısrarla vurgulayan, yapıtlarını yas¸adı˜gı toprakların kültürel renklerine bulayan bir yazar tarafından elde edildi˜gi için ayrıca o¨ nemlidir. Çukurova’nın yerelli˜gini dünyanın dört bir yanına tas¸ıyan Yas¸ar Kemal’in bu yerellikten taviz vermeden evrensel bir okur kitlesine ulas¸mayı bas¸arması, arketipsel eles¸tirinin o¨ nemli sorularından birini gündeme getirmektedir. Kültürel farklılıkların yok edemedi˜gi ortak bir sanatsal be˜geniden ya da sanat anlayıs¸ından söz edilebilir mi? Yas¸ar Kemal’in yapıtlarının, aralarındaki sosyokültürel farklara kars¸ın dünyanın de˜gis¸ik u¨ lkelerinde yas¸ayan pek çok insan tarafından be˜genilmesi, bu yapıtlardaki arketipsel temelin tartıs¸ılmasını gerektirmektedir. Bu alanda yapılacak bir sorgulama, ister istemez bilinçdıs¸ının derinliklerine uzanan psikanaliz aras¸tırmaları ile tanıs¸ıklı˜gı da o¨ ngörmektedir. Arketipsel edebiyat eles¸tirisi ve psikanalizin bir araya geldi˜gi bir çalıs¸mada, Carl G. Jung’un (1875-1961) adının geçmesi kaçınılmazdır. Jung, gelis¸tirdi˜gi benlik tasarısı ve bilinçdıs¸ının toplumsal boyutlarına ilis¸kin düs¸u¨ nceleriyle psikanaliz alanına çok o¨ nemli katkılar yapmıs¸tır. Jung’un “ortak bilinçdıs¸ı” kavramı, edebiyat eles¸tirisinde de arketipsel eles¸tiri yöneliminin sıçrama tahtası olmus¸, bu alanda da yeni ufukların açılmasına olanak sa˜glamıs¸tır. Bugün pek çok kis¸i tarafından metafizi˜ge kaçmakla, kanıtlanmamıs¸ felsef akıl yürütmelere dayanmakla suçlanmasına kars¸ın, yas¸adı˜gı yıllarda Jung’un genç bir bilim insanı olarak dönemin otoriteleri kars¸ısında aldı˜gı eles¸tirel tavır çı˜gır açıcı olmus¸tur. Carl G. Jung ile Yas¸ar Kemal’in bu çalıs¸maya konu olan ortak o¨ zellikleri, mitlere, geleneksel sözlü anlatılara ve bu türlerdeki yaratıcılı˜gın kaynaklarına duydukları ilgidir. Jung, mitleri insanlı˜gın arkaik geçmis¸ine ıs¸ık tutan yapıtlar olarak de˜gerlendirmektedir; ona göre mitoloji, “arketipler kitabı” olarak adlandırılabilir (alıntılayan Walker 17). Jung’a göre mitler, “öyküles¸tirilmis¸ temel varolus¸ o¨ rnekleri, yani evrensel geçerlili˜ge sahip yas¸am kalıplarıdır ve her insan için anlamlı mesajlar tas¸ırlar. Mitsiz ya da mitdıs¸ı yas¸adı˜gını zannedenler, köklerinden kopmus¸ kis¸ilerdir” (alıntılayan Saydam 47). Jung, bu kis¸ilerin “ne geçmis¸le ne kendi iç[lerin]de yas¸att[ıkları] analar-atalar kültü ile ne de içinde bulundu˜gu zamanın insanlı˜gıyla” gerçek bir ilis¸ki içinde olmadı˜gını ileri sürmektedir (47). “Analitik Psikoloji ve S¸iir” bas¸lıklı yazısında, mitik yaratıcılı˜gın amacını ∗

¨ Bu makale 16-18 Mayıs 2002 tarihinde Bilkent Universitesi’nde düzenlenen Uluslararası Yas¸ar Kemal Sempozyumu’nda sunulan “A˜grıda˜gı Efsanesi’de Arketipsel Benlik” bas¸lıklı bildirinin gözden geçirilmis¸ s¸eklidir. Adam Yayınları tarafından hazırlanan seçkide yer alacaktır. † E-posta: cimen@tr.net

“s¸imdinin yetersizli˜gini ve tekyanlılı˜gını” o¨ rtmek olarak ortaya koyan Jung, mitlerin ortaya çıkıs¸ının kökeninde, toplumsal bazı o¨ g˜ elerin bulundu˜gu görüs¸u¨ ndedir (324). Yas¸ar Kemal’in pek çok yapıtında beliren mitik dünya da, benzer bir yaklas¸ımla, bir o¨ zlemin ifadesi olarak de˜gerlendirilebilir; adaletsizli˜gi, kötülüg˜ u¨ , çaresizli˜gi yenemedikleri için mitik, düs¸sel dünyalara sı˜gınan anlatı kis¸ileri, geçmis¸e, ideal bir dünyaya o¨ zlem duyan ve bu o¨ zlemi düs¸sel bir dünya, mitik bir evren yaratarak yenmeye çalıs¸an kis¸iler olarak görülebilir. Berna Moran’a göre, Yas¸ar Kemal’in tüm Çukurova romanları bir “yozlas¸ma mitosu” çerçevesinde s¸ekillenir (116); Moran’ın bu saptaması da Yas¸ar Kemal’in romanlarında idealles¸tirilen düs¸sel dünyaya, geçmis¸e, “altın ça˜g”a duyulan o¨ zlemi ortaya koymaktadır (119). Bu açıdan de˜gerlendirilirse, Yas¸ar Kemal’in hemen hemen tüm yapıtlarında, mitsel bir dünya yaratmak konusunda Jungcu bir anlayıs¸ın izlerini bulmak olanaklıdır; ancak, bunu Yas¸ar Kemal’in yazınsal u¨ retimini belirleyen bilinçli bir seçimden çok, bilinçdıs¸ı bir yatkınlık olarak görmek daha do˜gru olacaktır. Bu yatkınlık, Yas¸ar Kemal’in yakaladı˜gı evrenselli˜ge ıs¸ık tutacak niteliktedir. Bu çalıs¸manın amacı, Yas¸ar Kemal’in A˜grıda˜gı Efsanesi adlı yapıtı ba˜glamında, sözü edilen bilinçdıs¸ı yatkınlı˜gın izini sürmektir. Yas¸ar Kemal’in anlatılarının destansı u¨ sluplarına, hacimli yapılarına kars¸ın efsane ya da destan gibi ayrı birer tür olarak sınıflandırılmaları söz konusu de˜gildir; bu çalıs¸mada, A˜grıda˜gı Efsanesi’nin bireysel bir yaratı oldu˜gu gerçe˜gi göz ardı edilmemis¸tir. Dolayısıyla, burada amaç, Vladimir Propp’un masal ya da Joseph Campbell’ın mit incelemelerinde oldu˜gu gibi, yapısalcı bir yol izleyerek bu anlatıya temel olus¸turan o¨ rüntüleri ortaya koymaktan çok, anlatıda akıs¸ içinde anlamlandırılamayan kimi edimlerin ve olayların Jungcu bir okuma ile anlam kazandı˜gını göstermektir. Arketipsel ya da yapısalcı yaklas¸ım, evrensellik iddiaları ba˜glamında de˜gil, Jung’un kuramında o¨ nemli yer tutan bireyles¸me süreci ba˜glamında de˜gerlendirilecektir. Bu amaçla, yazının ilk bölümünde, Carl Gustav Jung ve Yas¸ar Kemal’in bilinçdıs¸ının is¸levi ve is¸leyis¸i konusundaki fikirleri arasındaki ortak noktalara de˜ginilecek, ikinci bölümde ise A˜grıda˜gı Efsanesi ile Jung’un arketipsel benlik tasarısı arasındaki paralellik irdelenecektir. Bu paralelli˜gin ortaya çıkarılması, anlatıda geçen olayların yeni bir gözle de˜gerlendirilmesini ve olay o¨ rgüsü içinde anlamlandırılamayan kimi olayların nedenlerinin açıklık kazanmasını sa˜glamaktadır.

1. Yas¸ar Kemal ve Carl G. Jung: Gizemli Ortaklık

Carl G. Jung, “Arkaik ˙Insan” bas¸lıklı makalesinde, ortak bilinçdıs¸ı kavramının temelindeki o¨ g˜ elerden biri olan “gizemli ortaklık” tanımına yer vermektedir; “gizemli ortaklık [participation mystique]”, Lucien LévyBruhl’ün “yaban toplumlar”ı açıklamak için kullandı˜gı antropolojik bir tanımdır (Jung, “Arkaik ˙Insan” 30). Jung’un “[yaban] toplumların psikolojisi konusunda bir otorite” (12) oldu˜gunu söyledi˜gi Lévy-Bruhl, “yaban insanlar”ın inanıs¸larını ve düs¸u¨ ncelerini belirleyen “kollektif [bir] simgesellik”ten söz etmekte, bu toplumlarda kimi düs¸u¨ ncelerin yaygın bir biçimde kabul edilmesini gizemli bir ortaklı˜ga benzetmektedir (13). “Arkaik 2

˙Insan” bas¸lıklı makalesinde Jung, kollektif simgeselli˜gi s¸u sözlerle o¨ rnekler: Beyaz adam bir timsahı vurur. Anında en yakın köyden bir grup o¨ fkeli insan kos¸arak gelir ve bunun bedelini ister. Açıkladıklarına göre o timsah silahın ates¸lendi˜gi anda köylerinde o¨ len yas¸lı bir kadındır. Timsah besbelli kadının yaban ruhudur. Bir bas¸ka adam sürüsünü gözleyen bir leoparı vurur. O anda koms¸u köyde bir kadın o¨ lür. Kadın ve leopar birdir, aynı s¸eydir. (29-30) Jung, adı geçen yazısında, bu tip ilis¸kiler için, “gizemli ortaklık” deyimini kullanan Lévy-Bruhl’ü eles¸tirmektedir; ona göre, yaban insan, bütün bu olanlarda gizemli bir yan görmedi˜gi ve bunları do˜gal kabul etti˜gi için, bu ortaklı˜gı “gizemli” olarak adlandırmak tutarlı de˜gildir. Lévy-Bruhl’ün “gizemli ortaklık” (30) tanımı, Jung’un “ortak bilinçdıs¸ı” kavramını anlamak için is¸levsel bir anahtardır. “Her uygar insan[ın], ruhunun derinliklerinde arkaik bir insan olmaya devam e[tti˜gini]” (12) ileri süren Jung, günümüz insanlarının arasında da yaban insanların “gizemli ortak[lı˜gına]” (30) benzer bir ortaklı˜gın bulundu˜gunu ifade etmektedir. Modern insan, bu ortaklı˜gı bilinçdıs¸ına itmis¸tir; dolayısıyla, arkaik insanı günümüz insanına ba˜glayan o¨ rüntüler bilinçdıs¸ının derinliklerinde aranmalıdır. Jung’a göre, bilinçdıs¸ında iki kat vardır; “kis¸isel kat bebeklik döneminin ilk anılarına” uzanırken “orta kat ise bebeklik döneminin o¨ ncesine gider, atalarımızın yas¸amının kalıntılarını kapsar” (Jung, “Kis¸isel Bilinçdıs¸ı” 154). Jung, atalarımızdan bize aktarılan bu yas¸am kalıntılarını “arketip” olarak adlandırmaktadır. “Arketip” kavramı, Jung’un icadı de˜gildir; Jung, “I.S. ilk yıllara ait” oldu˜gunu söyledi˜gi bu terim gibi, “önbilinç” ve “ilksel fikirler” kavramlarının da kendisinden o¨ nce tartıs¸ıldı˜gını ifade etmektedir (Jung “Bilinçdıs¸ı Zihnin Ba˜gımsızlı˜gı” 276). Onun bu tartıs¸maya katkısı, kendi deyimiyle, “aras¸tırmaları genis¸let[mek] ve deneyci bir temel kur[mak]” olmus¸tur (276). Jung’un “arketip” kavramı konusunda çelis¸kili bir tutum içinde oldu˜gu, yazılarındaki tutarsızlıktan anlas¸ılmaktadır. Jung’un Türkçeye Ender Gürol tarafından çevrilen Analitik Psikoloji adlı yapıtının sonundaki “Deyimler” bölümünde, “arketip” maddesinde bulunan iki alıntı bunu kanıtlamaktadır. Jung, arketip kavramı konusunda birbiriyle çelis¸en iki alıntıdan birinde arketipi bir “motif”, di˜gerinde ise “apriori verilmis¸ bir tasvir olana˜gı” olarak ifade etmektedir (403). Her ne kadar Jung, arketipler u¨ zerine son sözünü, arketiplerin sadece arketipsel imgelerin olus¸ması “e˜gilim”ini temsil etti˜gini vurgulayarak söylemis¸se de, bu alandaki karıs¸ıklık sürmektedir (Jung, “Approaching the Unconscious” 58). Jung, bazı yazılarında, “arketip” ve “arketipsel imge” olmak u¨ zere iki farklı kavram ileri sürerek bu karıs¸ıklı˜ga bir ço¨ züm getirmeye çalıs¸mıs¸tır; ancak ço˜gu yazısında bu kavramları birbirlerinin yerine geçecek s¸ekilde kullandı˜gı için “arketip”, yaygın olarak bir simge / motif gibi düs¸u¨ nülmektedir. Bu yaygın görüs¸, Arketipsel Eles¸tiri prati˜gini de belirlemis¸tir. Arketipsel Eles¸tiri’nin o¨ ncü isimlerinden Northrop Frye’ın yaklas¸ımında da arketip, yazınsal yapıtlarda izi sürülen ortak simgeleri temsil etmektedir. Ancak, Jung’un “arketip” kavramı, kus¸aklar boyu aktarılan de˜gis¸mez bir simge olarak de˜gerlendirilecek olursa, çok o¨ nemli bir nokta atlanmıs¸ olacaktır. Michael Vannoy Adams’ın belirtti˜gi gibi, Jung, arketiplerin birer kalıp 3

olarak kus¸aktan kus¸a˜ga aktarılabilece˜gini söylemekle birlikte, içeri˜gin bireysel deneyimlerle belirlendi˜ginin de altını çizmektedir. Adams, Jung’un, arketipleri, “do˜gus¸tan gelen düs¸u¨ nsel olasılıklar [innate possibilities of ideas]” olarak tanımladı˜gını ve bu olası düs¸u¨ ncelerin, bireysel deneyimler sonucu edinilen içeri˜gi biçimlendirdi˜gini ileri sürdüg˜ u¨ nü hatırlatmaktadır (alıntılayan Adams 102). Dolayısıyla, bireysel deneyimin arketiplerin belirlenmesinde göz ardı edilemeyecek bir rolü bulunmaktadır. Jung, pek çok yazısında, kis¸inin bir tamlı˜ga ulas¸masından, bütünles¸mesinden, kendi kendisini gerçekles¸tirdi˜gi bireysel bir deneyimden söz etmektedir. Bu ruhsal gelis¸im süreci, Jung tarafından “bireyles¸me süreci” olarak adlandırılmıs¸tır. Freida Fordham, Jung Psikolojisinin Ana Hatları bas¸lıklı yapıtında, Jung’un bireyles¸me sürecinin en basit s¸ekliyle ne ifade etti˜gine ilis¸kin s¸u sözlerini alıntılamaktadır: Bilinç ve bilinçdıs¸ından herhangi biri o¨ teki tarafından baskı altına alınır ve yaralanırsa, ikisinin bir bütünlük olus¸turma olana˜gı ortadan kalkar. E˜ger mücadele edeceklerse, bu en azından her iki yanın da es¸it haklara sahip oldu˜gu dürüst bir kavga olmalıdır. Her ikisi de yas¸amın yönleridir. Bilinç mantı˜gı savunmalı ve kendisini korumalıdır. Bilinçdıs¸ının karmas¸ık yas¸antısına da-dayanabildi˜gimiz kadarıyla-kendi yolunu izleyebilme fırsatı verilmelidir. [...] Bireyles¸me sürecinden anladı˜gım kaba çizgileriyle budur. (97) Jung’un “bireyles¸me süreci” olarak adlandırdı˜gı süreç, kis¸inin olumlu ve olumsuz yanlarının, bilincinin ve bilinçdıs¸ının farkına vardı˜gı bir süreçtir. Jung’un bireyles¸me süreci ile ilgili fikirlerini bir yazıda toplayan o¨ g˜ rencisi Marie Louise von Franz, bu deneyimin “es¸siz”li˜gine dikkat çekmektedir (von Franz 167). von Franz’ın belirti˜gine göre, her birey bu süreci ayrı bir s¸ekilde deneyimleyecektir; her ne kadar yas¸ananlar konusunda benzerlikler olabilirse de, birbirine es¸ iki sürecin yas¸anması olanaksızdır (167). Modernizmin bireye dayattı˜gı kimli˜gi eles¸tiren Jung’a göre modernizm, bireylerin “kendini tanıma” ile “bilinç düzeyindeki ego kimli˜ginin bilgisi”ni es¸it görmelerine neden olmus¸tur (Jung, “Modern Toplumda...” 47). Oysa, egonun bilinçdıs¸ının içeri˜gini bilmesi söz konusu de˜gildir. Jung, es¸it kos¸ullarda bir kars¸ılas¸ma için bilinçdıs¸ının bilgisini de gerekli görmektedir. Dolayısıyla, ruhsal olgunlu˜ga giden yolu açacak olan, bilinçdıs¸ındaki o¨ rüntülerin bilinç düzeyine çıkartılmasıdır. Bu nedenle de, bilinç ve bilinçdıs¸ı es¸it derecede o¨ nemsenmelidir. Yas¸ar Kemal’i Jung ile bulus¸turan nokta, bilinç ve bilinçdıs¸ı arasındaki bu es¸de˜gerlilikte ortaya çıkmaktadır. Yas¸ar Kemal de, modernizm ba˜glamında, mitsel bir dünya yaratmayı sürdürmek konusunda günümüz insanının içine düs¸tüg˜ u¨ çelis¸kili duruma de˜ginmektedir; ancak o, insanın bilinçdıs¸ı yetilerinin modernizme yenilmeyece˜gi görüs¸u¨ ndedir. Yas¸ar Kemal, Alain Bosquet ile söyles¸ilerinden olus¸an Yas¸ar Kemal Kendini Anlatıyor adlı kitapta, Bosquet’nin modern insan ve düs¸ kurma edimi arasına mesafe koyan sözlerini s¸u s¸ekilde eles¸tirmektedir: Düs¸ gücünü yitiren insanın hiç umudu olur mu? Umut, düs¸ gücünün yarattı˜gı ve insano˜glunun sahip oldu˜gu en büyük de˜gerlerden birisi de˜gil mi? ˙Insan umut yaratmadan yas¸ayabilir mi? ˙Insanı o¨ lümsüzlük düs¸u¨ ncesine götüren yarattı˜gı umut ve gizem de˜gil mi? [....] Bana o¨ yle geliyor ki, 4

nerede, hangi kos¸ulda, hangi ça˜gda olursa olsun insan gizeminin, düs¸lerinin, yarattı˜gı dünyaların, içinde yas¸adı˜gı gerçek dedi˜gimiz dünyanın içinde hep yaratmasını sürdürecek, düs¸ dünyasıyla gerçek dünya dedi˜gimizin sınırları gittikçe de daha çok birbirine karıs¸acaktır. (79-80) Yas¸ar Kemal’in bu sözleri, Jung’la arasındaki “gizemli ortaklı˜gı” gözler o¨ nüne sermektedir; Jung ve Yas¸ar Kemal, aralarındaki tarihsel ve sosyokültürel farklılıklara kars¸ın, bilinçdıs¸ı yetilere duydukları ortak ilgi ile bir araya gelmekte, bilinç-bilinçdıs¸ı ilis¸kisine benzer bir açıdan yaklas¸abilmektedir. Bu ilis¸kiyi “gizemli” yapan o¨ g˜ e, tarihsel ve sosyokültürel farklılıkların bir çırpıda as¸ılmasıdır. Yas¸ar Kemal, yapıtlarında, Jung’un bilinç ve bilinçdıs¸ını es¸de˜gerde gören tutumunu andıran bir s¸ekilde, düs¸ ve gerçe˜gi bir es¸de˜gerlilik ilis¸kisi içinde ele almaktadır. Düs¸ ve gerçe˜gin birbiriyle çok kolay yer de˜gis¸tirebildi˜gi Yas¸ar Kemal anlatıları, bir bakıma bu iki kavram arasındaki ilis¸kiyi yeniden kurgulamakta ve modern zamanlarda bilinçdıs¸ı yetilere atfedilen de˜gersizli˜gi silmeye çalıs¸maktadır. Yas¸ar Kemal’in pek çok yapıtında düs¸sel boyut ve mit yaratma yetisi anlatının can alıcı noktalarını olus¸turmaktadır. ˙Insanlar, çaresiz kaldıklarında, bir evliya ya da bir mit yaratmakta, o evliyanın ya da mitin pes¸inden gitmektedir. Yas¸ar Kemal’in Türk edebiyatında o¨ zgün bir yazar olarak yerini almasını sa˜glayan en o¨ nemli o¨ g˜ e, onun destanlar, halk hikâyeleri, masallar ve efsanelerle bu düs¸sel boyutta kurdu˜gu ilis¸kidir. Bu ilis¸ki, sözlü anlatıların motiflerini kullanmanın ve söyleyis¸ s¸ekillerinden faydalanmanın o¨ tesine geçer. Yas¸ar Kemal’in yapıtlarında, sözlü edebiyatı bir kaynak olarak belirginles¸tiren, kahraman motifleri ya da do˜ga betimlemelerinden çok, bir anda tüm anlatıya egemen olabilen düs¸sel dünyadır. Destanların cesur savas¸çıları, halk hikâyelerinin duvar delen, da˜glar as¸an kahramanları, efsanelerin insanları çaresiz bırakan korkutucu lânetleri ve di˜ger pek çok o¨ g˜ e, Yas¸ar Kemal’in yapıtlarındaki yerlerini düs¸sel/mitsel olanla kurulan ilis¸ki ba˜glamında alır. Yazarın ço˜gu yapıtında, bilinçdıs¸ı dinamiklerin etkinles¸ti˜gi düs¸sel dünya, gündelik gerçekliklerin yanıbas¸ında varolmayı sürdürmektedir. Yas¸ar Kemal’in cos¸kulu düs¸lere dalıp giden anlatıcıları, geçmis¸le s¸imdiyi birbirine karıs¸tıran ya da farklı zamanları aynı anda yas¸ayan roman kis¸ileri, olaylar arasındaki neden sonuç ilis¸kisini kendi o¨ yküleriyle kuran yetis¸kinleri ve oyunlarıyla yas¸ayan çocukları, yazarın yapıtlarında sözlü edebiyatın sadece ayrıntılı ve canlı do˜ga betimlemeleriyle ya da kahraman figürleriyle yer almadı˜gının bir kanıtı olarak kars¸ımıza çıkmaktadır. Yas¸ar Kemal’in sözlü edebiyata ilgisi, bu düs¸sel boyut göz ardı edilmeden de˜gerlendirilmelidir. Sözlü edebiyatın, konu etti˜gi “gerçek” ve “düs¸” arasındaki “ortak alan”la, Yas¸ar Kemal’in u¨ slbunun en o¨ nemli biles¸eni olması, onun bir “destan yazarı” olarak nitelenmesine neden olmaktadır. Bu nitelemeyi, sadece, Yas¸ar Kemal’in sözlü edebiyatın motiflerini ya da u¨ slbunu kullanmasına dayanarak açıklamaya çalıs¸mak kısıtlı bir yaklas¸ımdır; bu nitelemenin altında, Yas¸ar Kemal’in bir yazar olarak ortak bilinçdıs¸ını gün ıs¸ı˜gına çıkarttı˜gı düs¸u¨ ncesi de bulunmaktadır. Nitekim, “destan yazarı” nitelemesi ya da “ça˜gdas¸ Homeros” benzetmesi, Yas¸ar Kemal’in u¨ slbunun yanı sıra yaratıcılı˜gına ilis¸kin ipuçlarını da tas¸ıyan nitelemeler olarak düs¸u¨ nülebilir. A˜grıda˜gı Efsanesi ile ilgili olarak yas¸anan belirsizlik bu duruma iyi bir o¨ rnek olus¸turmaktadır. Yas¸ar Kemal, A˜grıda˜gı

Efsanesi’nin, yabancı yayıncılar tarafından bir destandan alınma sanıldı˜gını, oysa sanıldı˜gının aksine, “destan atmosferini ça˜gdas¸ romanda denemek” amacıyla yazdı˜gı bu anlatının, bizzat kendi u¨ retimi oldu˜gunu belirtmektedir (Yas¸ar Kemal, Yas¸ar Kemal Kendini Anlatıyor 154). Dolayısıyla, ortak bilinçdıs¸ı ile kurdu˜gu ilis¸ki, Yas¸ar Kemal’in usta romancılı˜gının bir parçası olarak de˜gerlendirilmelidir. Yas¸ar Kemal’in, zengin bir düs¸sel dünya barındıran yapıtlarının, kimi zaman birer manifesto kadar keskin bir söyleme sahip oldu˜gu da gözden kaçırılmamalıdır. Bu yaratılar bireyseldir ve yazarın dünya görüs¸u¨ nden, ideolojik yönelimlerinden ayrı olarak düs¸u¨ nülemez. Yas¸ar Kemal’in pek çok yapıtında, anlatı düzleminde, otorite ve iktidar ilis¸kileri kars¸ısında alınan tavır, bir yandan gündelik yas¸amı belirleyen baskı mekanizmasının sonucu olarak yaratılan düs¸sel dünyayı içerirken, di˜ger yandan gündelik gerçekli˜gi hedef alan keskin bir eles¸tirellik tas¸ımaktadır. Yas¸ar Kemal’in, bu iki düzlem arasında aldı˜gı tavır çarpıcıdır; birçok röportajında gerçek ve düs¸u¨ n “iç içeli˜gini” vurgulayan yazar, yapıtlarında da düs¸sel o¨ g˜ elere kars¸ı olumsuz bir tavır benimsemez. Jung ile Yas¸ar Kemal’i bir araya getiren bu es¸de˜gerlilik ilis¸kisi, birçok konuda ortaya atılan ortak görüs¸leri de açıklamaktadır. Jung gibi Yas¸ar Kemal de, mitlerle düs¸ler arasında bir benzerlik kurmaktadır; ona göre, bireyler için düs¸ler neyse toplumlar için de mitler odur. Bir röportajında “tüm toplumlar nasıl efsaneler yaratıyorsa, bunu bireyler de yapmaktadır” diyerek düs¸ler ve mitler arasındaki paralelli˜ge dikkat çeken Yas¸ar Kemal, aynı röportajda “belki de hayallerle efsaneler tek ve aynı s¸eydir” diyerek bu paralelli˜gi do˜guran bilinçdıs¸ı is¸leyis¸e de vurgu yapmaktadır (“Yas¸ar Kemal’le Röportaj” 37). Yas¸ar Kemal’in yapıtlarının ve yazarlı˜gının bilinçdıs¸ı ile olan ilis¸kisi pek fazla u¨ zerinde durulmamıs¸, hakkıyla incelenmemis¸ bir konudur. Jung ve Yas¸ar Kemal’in görüs¸leri arasındaki paralellik, bu konuya kısıtlı da olsa bir katkı getirmektedir.

¨ 2. A˜grıda˜gı Efsanesi’nde Bireyles¸me Sureci

¨ ¸ Anadolu Efsanesi’dir. Yas¸ar Kemal’in “efsane” bas¸lı˜gıyla sundu˜gu yapıtlarından ilki, 1967’de yayımlanan Uc Bu yapıtında Yas¸ar Kemal, Anadolu’nun yaygın efsanelerinden olan Köro˜glu, Karacao˜glan ve Alageyik hikâyelerini yeniden ele alırken, aˆ s¸ık gelene˜ginden çok fazla uzaklas¸mamıs¸tır. 1970’te yayımlanan A˜grıda˜gı Efsanesi’nde ise anlatı, aˆ s¸ık gelene˜gine de˜gil, büyük o¨ lçu¨ de ça˜gdas¸ roman tekniklerine dayanmaktadır. Anlatıcı, aˆ s¸ık gelene˜ginin müdahaleci tavrını bir kenara bırakır ve anlatısını hikâye etme gelene˜ginin cos¸kulu tekerlemelerle dolu u¨ slbundan arındırır. Yazar, bu romandan bir yıl sonra da Binbo˜galar Efsanesi’ni yayımlamıs¸tır. Topra˜ga yerles¸memek için direnen göçebelerin savas¸ımını konu edinen Binbo˜galar Efsanesi’nde de, di˜ger iki anlatıda oldu˜gu gibi, hem düs¸sel dünya ile hem de gündelik gerçeklikle sıkı bir ba˜g kurulmaktadır. Düs¸sel dünya ve inanıs¸lar bu anlatının da o¨ nemli biles¸enleridir; ancak, anlatıda, Anadolu’da göçebeli˜gin sona eris¸i teması ile çerçevelenen iktidar ilis¸kilerinin sorgulandı˜gı düzlem de göz ardı edilemeyecek bir konumdadır. ¨ ¸ Anadolu Efsanesi’nde de, toplumsal gerçeklik Binbo˜galar Efsanesi’nde oldu˜gu gibi, A˜grıda˜gı Efsanesi ve Uc düzlemi ve eles¸tirel bakıs¸ ortadan kalkmıs¸ de˜gildir; düs¸sel motiflerin yo˜gun olarak kullanıldı˜gı bu yapıtlarda 6

da, iktidar ilis¸kilerinin do˜gurdu˜gu zorluklar ele alınmaktadır. Dolayısıyla, Yas¸ar Kemal’in efsane olarak adlandırılan yapıtlarında da toplumsallı˜gın dıs¸arıda bırakıldı˜gını söylemek olanaklı de˜gildir. Yas¸ar Kemal’in toplumsal sorunlara düs¸sel motiflerin yo˜gun olarak kullanıldı˜gı anlatılarda da yer vermesi, yazarın toplumsal çalkantıları düs¸sel dünyanın varolus¸unun bir nedeni olarak görmesi ile açıklanabilir. Yas¸ar Kemal, bu görüs¸u¨ yle, bilinçdıs¸ının toplumsal temellerini vurgulayan Jung ile benzer bir noktaya is¸aret eder. A˜grıda˜gı Efsanesi, Beyazıt Pas¸ası Mahmut Han’ın despot yönetiminin yarattı˜gı sıkıntılarla birlikte, anlatının bas¸kis¸isi Ahmet ba˜glamında, bireysel bir deneyime de ıs¸ık tutmaktadır. A˜grıda˜gı Efsanesi’nde olaylar, Ahmet’in kapısına bir kıratın gelmesi ile bas¸lar. Kırat, Ahmet’in kapısında durur; u¨ ç kez uzaklas¸tırılmasına kars¸ın eve geri döner ve kapıdan ayrılmaz. A˜grı’nın geleneklerine göre, atın artık kendisinin oldu˜gunu düs¸u¨ nen Ahmet, kıratı sahiplenir; ancak, çok geçmeden, kıratın Beyazıt Pas¸ası Mahmut Han’ın oldu˜gu ortaya çıkar. Mahmut Han, acımasız, despot bir beydir; gelenekleri hiçe sayarak atını geri ister. Ahmet, Mahmut Han’ın adamlarının evine gelip atı istemesinin ardından kıratla birlikte ortadan kaybolur. Ahmet’le birlikte A˜grı Da˜gı’nın eteklerinde yas¸ayan tüm köylüler de yokolur; hanın adamları, dolas¸tıkları köylerde yas¸lı bilge Sofi’den bas¸ka kimseyi bulamazlar. Mahmut Han, Sofi’yi zindana attırır. Ahmet, bir süre sonra, araya giren beylerin ısrarlarının da etkisiyle, Mahmut Han’ın kars¸ısına çıkmaya karar verir. Ahmet, hanın huzuruna çıkar ve atı geri vermeyece˜gini söyleyerek ona meydan okur. Mahmut Han, bu meydan okuma u¨ zerine, Ahmet’i ve kendisiyle görüs¸mesi için ona aracılık yapan Kürt beyi Musa’yı zindana attırır. Mahmut Han’ın kızı Gülbahar’ın zindanda gördüg˜ u¨ Ahmet’e aˆ s¸ık olmasıyla anlatıda yeni bir gerilim o¨ g˜ esi belirir. Bir süre sonra, Sofi, Ahmet ve Musa Bey’in ibret olsun diye o¨ ldürülecekleri ilân edilir. Halkın gözünde küçu¨ k düs¸mekten korkan Mahmut Han, geri adım atmamak konusunda ısrarlıdır. Gülbahar uzun yıllardır onu kars¸ılıksız seven zindancı Memo’yu Ahmet’i kurtarmak için ikna eder; Memo, “saçından birkaç tel” (68) almak kos¸uluyla Gülbahar’ın iste˜gini yerine getirmeyi kabul eder. Gülbahar, Ahmet’i ve di˜gerlerini o¨ zgürlüklerine kavus¸turur; Memo, hanın adamlarıyla vurus¸arak o¨ lür. Ancak Ahmet, Mahmut Han’ın sadık adamlarından biri olan Memo’nun ne s¸artla Gülbahar’ın iste˜gini yerine getirdi˜gini merak etmektedir; içini kemiren kus¸kular, Ahmet’in Gülbahar’dan uzaklas¸masına neden olur. Ahmet ve Gülbahar, Beyazıt’tan kaçarak Hos¸ap Beyi’nin kalesine sı˜gınırlar. Hos¸ap Beyi, Gülbahar’ın babasını bu evlili˜ge razı etmeye çalıs¸ır. Hos¸ap Beyi’nin hiçbir teklifini kabul etmeyen Mahmut Han, A˜grı Da˜gı’nın tepesinde bir ates¸ yakması s¸artıyla kızını Ahmet’e verece˜gini söyler. A˜grı Da˜gı’nın tepesine o zamana dek hiç kimse çıkamamıs¸tır. Ahmet, hanın kos¸ulunu kabul eder ve yola çıkar. A˜grı halkı, Mahmut Han’ın despot tutumundan giderek daha fazla rahatsızlık duymaya bas¸lamıs¸tır; Beyazıt kalesinin o¨ nüne akın eden halk, Ahmet’i beklemeye bas¸lar. Kalabalık bir yandan Ahmet’i beklerken di˜ger yandan da s¸artını geri alması için Mahmut Han’a ça˜grı yapmaktadır. Mahmut Han, kalenin o¨ nünde biriken kalabalıktan korkarak s¸artını geri aldı˜gını söyledi˜ginde A˜grı Da˜gı’nın tepesinde bir ates¸ görünür. Ahmet, hanın s¸artını yerine getirmis¸tir; Mahmut Han, düg˜ u¨ nü yapmaya razı olur. Ancak Ahmet yapılan hazırlıklara aldırıs¸ etmez; geri dönüp Gülbahar’ı 7

alır ve atını A˜grı’ya do˜gru sürer. Gülbahar ile Ahmet, Küp gölünün kıyısında bir konus¸ma yaparlar; Ahmet, Gülbahar’a onu zindandan kurtarmak için Memo’yu nasıl ikna etti˜gini, ona ne verdi˜gini sorar. Gülbahar, verece˜gi cevabın nelere yol açaca˜gından habersiz, Ahmet’e, onu kurtarabilmek için ne istenmis¸ olursa olsun vermeye hazır oldu˜gunu söyler. Anlatının sonunda Ahmet, Gülbahar’ın yakarıs¸larına aldırmadan kendisini Küp gölünün sularına atar ve gölün sularında kaybolur. Epik anlatılarda pek fazla o¨ n plana çıkmayan psikolojik düzlem, A˜grıda˜gı Efsanesi’nin temel yapıtas¸larından birini olus¸turmaktadır. Bu nedenle A˜grıda˜gı Efsanesi, Ahmet ba˜glamında, bir ruhsal gelis¸im sürecinin anlatısı olarak okunabilir. Ahmet’in Mahmut Han ile olan mücadelesinden Gülbahar’la olan ilis¸kisine dek gösterdi˜gi gelis¸im, anlatıdaki gerilim o¨ g˜ elerinin arkasında kalsa da göz ardı edilemeyecek bir o¨ g˜ edir; çu¨ nkü bu gelis¸im sürecinin ortaya konması, anlatının sonundaki intiharın anlamlandırılması için is¸levseldir. Mahmut Han’ın atını geri istemesi ile birlikte Ahmet’in hayatında yeni bir dönem bas¸lar. Ahmet’in, Mahmut Han’ın A˜grı’nın geleneklerini bile bile atını geri istemesi kars¸ısında takındı˜gı ilk tutum, pasif bir direnis¸ olarak nitelendirilebilir. Nitekim Ahmet, atla birlikte ortadan kaybolmayı tercih eder. Ahmet’in kars¸ı kars¸ıya kaldı˜gı tutum kars¸ısındaki pasif tavrı, onun için despotlu˜gun dıs¸sal bir o¨ zellik oldu˜gunun bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Ahmet, aracılara sürekli atı vermeyece˜gini söyler, ancak Mahmut Han’ın kars¸ısına çıkmaya cesaret edemez. Jung’un “bireyles¸me süreci” u¨ zerine söyledikleri, Ahmet’in Mahmut Han’ın kars¸ısına çıkmasına neden olan ¨ ruhsal de˜gis¸iklikleri açıklamak için o¨ nemli ipuçları içermektedir. Onceki bölümde de˜ginilen yazısında Marie Louise von Franz, Jung’un çalıs¸malarına göndermede bulunarak, bireyles¸me sürecinin, “kis¸ili˜gin yaralanmasına [wounding of the personality]” (von Franz 169) neden olan bir olayla ya da kis¸inin kendisini “bos¸luk” ve “anlamsızlık” ile tanımladı˜gı varolus¸sal bir sıkıntı ile bas¸ladı˜gını ifade etmektedir (170). Ahmet’in aldı˜gı tavırda de˜gis¸iklik yapmasını zorunlu kılan o¨ g˜ enin Mahmut Han’ın A˜grı’nın geleneklerini bile bile atı geri istemesi ve bu tutumunda ısrar ederek katı bir tutum sergilemesi oldu˜gu düs¸u¨ nülebilir. Mahmut Han’ın atını geri istemesinin, Ahmet’in bas¸larda onun için içselles¸tirilmemis¸ o¨ zellikler olan despotlu˜gu, katılı˜gı, hırsı ve yıkıcılı˜gı benimsemesine ve Mahmut Han’ın kars¸ısına onun tutumuna benzer bir tutumla çıkmasına yol açtı˜gı düs¸u¨ nülecek olursa, bu sürtüs¸me, bireyles¸me sürecini bas¸latan olay olarak yorumlanabilir. Jung, kis¸inin kendisi için dıs¸sal kabul etti˜gi bir o¨ zelli˜gi benimsemesini, aslında bilinçdıs¸ında varlı˜gını sürdüren ama bilinç tarafından reddedilen ve bastırılan o¨ zelliklerin ya da düs¸u¨ ncelerin bilinç düzeyine çıkarılmasını, “gölge” arketipi ile yüzles¸me olarak adlandırmaktadır. Jung, “gölge” arketipini s¸u sözlerle açıklamaktadır: Gölge, en uç dallarının hayvan atalarımızın u¨ lkesine uzandı˜gı, dolayısıyla bilinçdıs¸ının bütün tarihsel görünümünü kapsayan, genellikle as¸a˜gı ve suçlu, gizli ve bastırılmıs¸ kis¸iliktir. Bugüne dek insan gölgesinin bütün kötülüg˜ u¨ n kayna˜gı oldu˜guna inanılagelmis¸se de, s¸imdi inanabiliriz ki, daha yakından incelendi˜ginde, bilinçdıs¸ı insan yani gölgesi, yalnızca ahlâksal açıdan hos¸görülmeyen e˜gilimlerden olus¸mamaktadır; aynı zamanda normal içgüdüler, uygun tepki, gerçekçi görüs¸ler,

yaratıcı içtepiler de söz konusudur. (”Deyimler” 406) Ahmet’in Mahmut Han’ın tutumuna benzer bir tutum takınabilmesi, aslında kendi bilinçdıs¸ında varolan, bastırılmıs¸ o¨ zelliklerin bilinç düzeyine yükseltilmesi sonucunda gerçekles¸mektedir. Ahmet’in, Mahmut Han’a yansıttı˜gı “gölge” arketipiyle yüzles¸mesiyle farklı bir kimli˜ge büründüg˜ u¨ düs¸u¨ nülecek olursa, yansıttı˜gı “gölge” arketipini geri çeken ve benli˜ginde bütünles¸tiren Ahmet’in Mahmut Han’ın kars¸ısına çıkmaya karar vermesi, Jung’un “gölge arketipi ile yüzles¸me” adını verdi˜gi bu süreç ile ilis¸kilendirilebilir. Ahmet’in ruhsal gelis¸im sürecini belirleyen bir di˜ger o¨ g˜ e, Mahmut Han’ın kızı Gülbahar’a duydu˜gu as¸ktır. Düs¸manının kızına duydu˜gu as¸k, Ahmet’i tekrar bilinçdıs¸ındaki çetin kars¸ılas¸manın içine çeker. Bu sefer bilinç düzeyine yükseltilen ise, Ahmet’in olayları daha sakin bir gözle de˜gerlendirmesini sa˜glayan ve dengeleyici bir is¸levi olan duygusal o¨ rüntülerdir. Gülbahar’a duydu˜gu as¸k, Ahmet’in Mahmut Han’a olan nefretini yok etmese de köreltir. Ahmet’in duygularının etkisi altına girdi˜gi bu süreç, Jung’un bireyles¸me sürecinin o¨ nemli as¸amalarından biri olarak nitelendirdi˜gi “anima” arketipi ile yüzles¸me süreciyle benzerlikler göstermektedir. Jung’un bireyles¸me süreci ba˜glamında de˜gindi˜gi temel arketiplerden olan “anima” ve “animus” da, “gölge” gibi, bilinçdıs¸ına ait o¨ g˜ elerdir. Jung, “anima” ve “animus”u s¸u sözlerle açıklamaktadır: “Anima” erke˜gin bilinçdıs¸ının kadınsı yanı, “animus” ise kadının bilinçdıs¸ının erkeksi yanıdır. Psikolojik açıdan bu iki cinsellik, biyolojik bir olgunun yansımasıdır: Cinselli˜gin belirlenmesinde rol oynayan etken, erkekteki (ya da kadındaki) gen sayısıdır. Bir kimsede kars¸ı cinsiyetin genleri ne kadar azsa, o kadar (genellikle bilinçdıs¸ında kalan) kars¸ıt cinsellik karakteri do˜gurur gibidir. Animus ile anima düs¸lerde ve fantezilerde kis¸iles¸mis¸ olarak belirir; ya da erke˜gin duyguya, kadınınsa düs¸u¨ nceye verdi˜gi as¸ırı o¨ nemde görülür. (“Deyimler” 404) Gülbahar ve Ahmet’in ilk görüs¸te bas¸layan as¸kları, arketipsel bir deneyimin yas¸andı˜gını ortaya koyar niteliktedir. Ahmet ve Gülbahar, aˆ s¸ık olduklarında sanki birbirlerini yıllardan beri tanıyormus¸ gibi hissederler. Bu tanıs¸ıklık anlatıda s¸u sözlerle ifadesini bulur: “Gülbahar Ahmedi çok eskilerden tanır gibiydi. Sanki birlikte ¨ do˜gmus¸lar, birlikte büyümüs¸lerdi. Oylesine as¸inalık duyuyordu ona... Belki düg˜ u¨ nlerde derneklerde, yay¨ lada avda... Belki belki, kimbilir. Düs¸lerinde görmüs¸tü belki de... Oylesine bildik, o¨ ylesine yakın” (32). Bu as¸kla birlikte, Mahmut Han’a olan o¨ fkesini bir an da olsa unutan Ahmet’in, Gülbahar’ın etkisi altına girdi˜gi bu süreçte, bilinçdıs¸ındaki “anima” arketipi ile yüzles¸ti˜gi düs¸u¨ nülebilir. Ahmet’in Gülbahar’a olan duygularının etkisi altında oldu˜gu bu süreç, Mahmut Han’ın verdi˜gi o¨ lüm emri ile kesintiye u˜grar. Gülbahar, zindancı Memo’nun yardımı ile o¨ lümden kurtulan ve Memo’nun kendisine neden yardım etti˜gini anlamayan Ahmet için güvenilmez biri konumuna geçer. Duyguların egemenli˜gi sona ermis¸tir. Hos¸ap Beyi’nin misafiri olarak kalede kaldıkları gece, Ahmet’in Gülbahar’la birlikte yattıkları yata˜gın ortasına koydu˜gu kılıç, “anima” ile yüzles¸me sürecinin sona eris¸inin simgesel bir ifadesi olarak yorumlanabilir; ancak bu sürecin tam anlamıyla sona eris¸i, Ahmet’in Mahmut Han’ın iste˜gi ile A˜grı Da˜gı’nın tepe9

sine çıkmasının ertesinde gerçekles¸ecektir. Ahmet ve Gülbahar’ın Küp gölünün kıyısında yaptıkları konus¸ma, Ahmet’in bireyles¸me sürecinin “anima” ile yüzles¸ilen ikinci evresini tamamladı˜gının bir göstergesi olarak de˜gerlendirilebilir. Zindancı Memo’nun o¨ lüme razı olus¸unun içinde yarattı˜gı kus¸kunun esiri olan Ahmet, Gülbahar’ın sözlerini dikkate almaz. Ahmet, artık olayları daha sakin bir gözle de˜gerlendirmesine neden olan duyguların etkisinden kurtulmus¸tur. Ahmet’in bu konus¸manın ertesinde kendisini Küp gölüne atması, ilk bakıs¸ta anlamlandırılamayabilir. Ancak, Jung’un bireyles¸me sürecinin son as¸aması u¨ zerine söyledikleri, anlatının bu noktasını aydınlatmaktadır. Jung’a göre, bireyles¸me sürecinin son as¸aması, kis¸inin “benlik” arketipi ile yüzles¸mesi ile gerçekles¸mektedir. Jung, benli˜gi “yalnız bilinçli ‘ben’i de˜gil, aynı zamanda bilinçdıs¸ı ruhu da kapsa[yan]” bir tamlık olarak nitelendirmektedir (Jung, “Deyimler” 407). Ona göre, benlik “yas¸amımızın amacıdır, çu¨ nkü birey dedi˜gimiz o yazgısal biles¸imin en tam anlatımıdır” (407). Jung, benli˜gin simgeledi˜gi bütünselli˜gi ifade etmek için dairesel mandala çizimlerine bas¸vurmus¸tur. “Büyülü daire” anlamına gelen bu sözcüg˜ u¨ n ifade etti˜gi simgesellik, bütünlüg˜ u¨ vurgulaması bakımından “tanrısal”lı˜ga is¸aret eden bir yön de tas¸ır (Fordham 81). Dolayısıyla, tamlık, insano˜glu bilinçdıs¸ındaki tüm o¨ rüntüleri asla bilinç düzeyine çıkaramayaca˜gı için, o¨ lümle, do˜gaya karıs¸makla, ya da mistik inanıs¸larda oldu˜gu gibi, tanrının varlı˜gında erimekle ulas¸ılacak bir noktadır. A˜grıda˜gı Efsanesi’nde Ahmet, hem “gölge” hem de “anima” arketipleriyle yüzles¸me süreçlerinin sonunda o¨ lümle kars¸ı kars¸ıya gelmektedir. Jungcu bir okumayla, “gölge” arketipinin bilinç düzeyine çıkarılması süreci, Ahmet’in idam tehlikesi altında yas¸adı˜gı tutsaklık ile sona ermis¸tir; burada idam, simgesel bir o¨ lüm ve Ahmet’in zindandan kaçıs¸ı da simgesel bir yeniden do˜gus¸ olarak düs¸u¨ nülebilir. Jung’un bireyles¸me süreci için o¨ ngördüg˜ u¨ çizgi izlenecek olursa, Ahmet’in, zindanda Gülbahar’a aˆ s¸ık olarak “anima” ile yüzles¸me sürecine geçti˜gi söylenebilir. Bu süreç de, o güne dek kimsenin çıkmayı bas¸aramadı˜gı A˜grı Da˜gı’nın zirvesine yapılan zorlu bir yolculu˜gun ardından sona ermektedir. A˜grı Da˜gı’nın zirvesinde o¨ lüme yakınlas¸ma da, simgesel olarak yeniden do˜gus¸la ilis¸kilendirilebilir. Dolayısıyla, bilinçdıs¸ındaki arketiplerle yüzles¸mesi, her seferinde Ahmet’in bambas¸ka bir kimlikle yeniden do˜gması olarak yorumlanabilir. A˜grıda˜gı Efsanesi, Jung’un arketipsel benlik tasarısı ile ilis¸kilendirilerek okundu˜gunda, Ahmet’in kendisini Küp gölünün sularına atması, beklenmedik bir son olmaktan uzaklas¸maktadır. Anlatının sonunda Ahmet’in, Gülbahar’ın yakarıs¸larına aldırmadan kendisini Küp gölünün sularına atarak gölün sularında kaybolması, bireyles¸me sürecinin benlik arketipiyle yüzles¸ilen son evresinin de tamamlandı˜gının bir is¸areti olarak de˜gerlendirilebilir. Suya atlama, arketipsel olarak, insano˜glunun dünyaya geldi˜gi andaki ruhsal bütünselli˜gine ulas¸ma çabasının bir simgesidir; Sherry Salman, suya atlayarak intihar etme ediminin “yeniden do˜gus¸u müjdele¨ umü ya da yenilenmeyi simgeleyen bir yen bir arınma” olarak de˜gerlendirilebilece˜gini ileri sürmektedir (66). Ol¨ edim olarak bu intihar, anlatının bütünlüg˜ u¨ nü sa˜glamaktadır. “Gölge” ve “anima” arketipleri ile yüzles¸mesinin sonucu olarak o¨ lümle yüz yüze gelen Ahmet, “benlik” arketipiyle yüzles¸ti˜gi son evrede bu simgesel o¨ lümü yas¸ar. Ahmet, suya, do˜gaya karıs¸arak bütünsel benli˜gine ulas¸ır; bu bütünles¸me, bilinçdıs¸ı ile bilincin kars¸ı 10

kars¸ıya geldi˜gi bireyles¸me sürecinin sona erdi˜ginin bir is¸aretidir. A˜grıda˜gı Efsanesi, anlatının bas¸ında sözü edilen “ak kus¸”un ortaya çıkmasıyla sona erer; daha do˜grusu efsane, son cümlesiyle bas¸a döner. A˜grıda˜gı Efsanesi’nin bas¸ladı˜gı gibi, “kanadını Küp gölüne daldıran ak kus¸” epissoduyla bitmesi, Jung’un bireyles¸me sürecinin sonucu olarak o¨ ngördüg˜ u¨ bütünselli˜gin bir di˜ger simgesi olarak yorumlanabilir. A˜grıda˜gı Efsanesi’nin dairesel kurgusu, bireyles¸me sürecinin sonucunda amaçlanan bütünselli˜gin, aslında, Jung’un kuramında mandalalar ile ifade etti˜gi gibi, bir çes¸it döngüselli˜gi de içinde barındırdı˜gını ortaya koymaktadır. Çalıs¸manın bas¸ında, amaçlananın, Propp’un masal ya da Campbell’ın mit incelemelerinde oldu˜gu gibi, anlatıya temel olus¸turan arketipsel o¨ rüntüleri ortaya çıkarmak olmadı˜gı ifade edilmis¸ti. Dolayısıyla, Jung’un bireyles¸me süreci u¨ zerine gelis¸tirdi˜gi yorumların, Jungcu mit eles¸tirisinde kullanıldıkları s¸ekilde, anlatının temel yapıtas¸ları olarak ortaya koyulmadı˜gı, A˜grıda˜gı Efsanesi’nin sadece Ahmet ba˜glamında derinles¸tirilen bir bakıs¸ açısı ile ele alındı˜gı gözden kaçırılmamalıdır. A˜grıda˜gı Efsanesi’nde Ahmet’in deneyimledi˜gi psikolojik ¨ süreç, anlatının sadece bir yönünü olus¸turmaktadır. Ustelik, Ahmet gibi, bas¸larda kararlarından taviz vermezken halkın o¨ fkesinden çekinerek geri adım atan Mahmut Han’ın ve yaptı˜gı fedakârlı˜gı Ahmet’e anlatma u˜gras¸ı içinde, giderek içine kapanan, canlı kis¸ili˜ginden uzaklas¸an, sararıp solan Gülbahar’ın da ruhsal bir de˜gis¸im süreci içine girdi˜gi görülmektedir. Bu bireysel deneyimlerin yanı sıra, halkın Mahmut Han’a kars¸ı, Ahmet’in dıs¸ında gelis¸en mücadelesi de anlatının o¨ nemli düzlemlerinden biri konumundadır. A˜grıda˜gı Efsanesi’nde, Beyazıt halkının Mahmut Han’a kars¸ı durus¸unda ve inanıs¸larında ortak bilinçdıs¸ının etkileri de görülmektedir; o¨ rne˜gin, halkın A˜grı Da˜gı’nı kis¸iles¸tirmesi, yüceltmesi, da˜gın lânetlerinden söz etmesi, Mahmut Han’ın despot yönetimine bilinçdıs¸ı bir kars¸ı koyus¸ olarak de˜gerlendirilebilir. Bunun dıs¸ında, bu kars¸ı koyus¸un göçebe kültürü ile birlikte düs¸u¨ nülmesi gereken bir yönü de vardır; çu¨ nkü halk, Mahmut Han’ın despot yönetimini, babası gibi olmaktan vazgeçip “Osmanlı olm[asına]” ba˜glamaktadır (18). A˜grıda˜gı Efsanesi’nde toplumsal ve bireysel dünyalar, toplumsal düzlemde uyum ve huzur ihtiyacına, bireysel düzlemde de bireyles¸menin sonucu olan ruhsal dinginlik arayıs¸ına denk düs¸en bilinçdıs¸ı is¸leyis¸lerin çakıs¸tı˜gı noktada bulus¸maktadır. Bu iki düzlemden birinin di˜gerinden daha de˜gerli ya da o¨ nemli oldu˜gunu iddia etmek ya da anlatıda herhangi birinin o¨ n plana çıktı˜gını söylemek olanaklı de˜gildir. Dolayısıyla, bu çalıs¸mada A˜grıda˜gı Efsanesi’ne Ahmet’in deneyimledi˜gi ruhsal gelis¸im süreci ba˜glamında gelis¸tirilen yaklas¸ımın bir okuma o¨ nerisi olarak de˜gerlendirilmesi yerinde olacaktır.

Kaynakc¸a [1] ”Deyimler”. Analitik Psikoloji. 403-08. [2] ”Yas¸ar Kemal’le R¨oportaj”. Yankı 566 (S¸ubat 1982): 36-37. [3] Adams, Vannoy Michael. “The Archetypal School”. The Cambridge Companion to Jung. 101-18.

[4] Bosquet, Alain. Yas¸ar Kemal Kendini Anlatıyor: Alain Bosquet ile Görüs¸meler. ˙Istanbul: Adam Yayınları, 2001. [5] Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolculu˜gu. Çev. Sabri Gürses. ˙Istanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000. [6] Fordham, Freida. Jung Psikolojisinin Ana Hatları. Çev. Aslan Yalçıner. ˙Istanbul: Say Yayınları, 2001. [7] Jung, Carl Gustav. Analitik Psikoloji. Çev. Ender Gürol. ˙Istanbul: Payel Yayınları, 1997. –. “Analitik Psikoloji ve S¸iir”. Analitik Psikoloji. 308-25. –. “Approaching the Unconscious”. Man and His Symbols. 1-93. –. “Arkaik ˙Insan”. Kes¸fedilmemis¸ Benlik. 11-40. –. “Bilinçdıs¸ı Zihnin Ba˜gımsızlı˜gı”. Analitik Psikoloji. 239-307. –. Kes¸fedilmemis¸ Benlik. Çev. Barıs¸ ˙Ilhan. ˙Istanbul: ˙Ilhan Yayınevi, 1999. –. “Kis¸isel Bilinçdıs¸ı ve Ortak Bilinçdıs¸ı”. Analitik Psikoloji. 143-56. –. Man and His Symbols. Londra: Pan Books, 1978. –. “Modern Toplumda Bireyin Acıklı Durumu”. Kes¸fedilmemis¸ Benlik. 45-55. [8] Moran, Berna. “Yas¸ar Kemal’de Yozlas¸ma Mitosu”. Türk Romanına Eles¸tirel Bir Bakıs¸ 2. ˙Istanbul: ˙Iletis¸im Yayınları, 1997. 116-29. ˙ [9] Propp, Vladimir. Masalların Yapısı ve Incelenmesi. Çev. Hüseyin Gümüs¸. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı˜gı Yayınları, 1987. [10] Salman, Sherry. “The Creative Psyche: Jung’s Major Contributions”. The Cambridge Companion to Jung. 52-70. ˙ ¨ [11] Saydam, M. Bilgin. Deli Dumrul’un Bilinci: Türk Islam Ruhu Uzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi. ˙Istanbul: Metis Yayınları, 1997. [12] von Franz, Marie Louise. “The Process of Individuation”. Man and His Symbols. 157-254. [13] Walker, Steven F. Jung and the Jungians on Myth: An Introduction. New York: Garland Publishing, 1995. [14] Yas¸ar Kemal. A˜grıda˜gı Efsanesi. ˙Istanbul: Adam Yayınları, 2001. [15] Young-Eisendrath, Polly ve Terence Dawson. The Cambridge Companion to Jung. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.