Türk Psikoloji Dergisi 2002, 17 (50), 93 - 102
Türkiye’de Psikoloji Uygulama, Araflt›rma ve Yay›nlar›nda Etik ‹lkeler, Tart›flma IX: Adli Psikologlar ‹çin Etik ‹lkeler ve Standartlar Mithat Durak* Adli T›p Kurumu Baflkanl›¤›
Gülçin Demir Emre fienol Adalet Bakanl›¤›
Psikolojinin bir alt alan› olan adli psikoloji; psikoloji bilgisinin ve becerisinin yasal sorunlara uygulanmas› ve psiko-yasal süreçlerle ilgili yeni bilgilerin elde edilmesi amac›yla araflt›rmalar yap›lmas› olarak tan›mlanabilir. Son on y›ld›r h›zla geliflmekte olan adli psikoloji oldukça genifl ve kapsaml› bir alan haline gelmifl (Wrisghtsman, 2001), özellikle suçlu profili konusunda medyan›n ilgisi hukuk-psikoloji iliflkisini ön plana ç›kartm›flt›r (Ogloff ve Finkelman, 1999). Adli psikoloji uygulamalar› ülkeleraras› farkl›l›klar göstermektedir (Gudjonsson ve Haward, 1999). Adli psikolojinin tan›m› da bu farkl›l›klara göre de¤iflebilmektedir. Ülkemizde daha çok Adalet Bakanl›¤›’na ba¤l› çeflitli kurum ve kurulufllarda adli psikolojik de¤erlendirme ve iyilefltirici psikolojik hizmetlerin sa¤lanmas› gibi adli psikolojik hizmetler sunulmakta iken, bat› ülkelerinde adli psikolojinin ilgi alan› içindeki konular çok daha kapsaml› ve ayr›nt›l› olarak ele al›nmakta ve adli psikolojik hizmetler kamu kurum ve kurulufllar›n›n yan›nda özel bürolarda da verilmektedir. Haward (1981) adli psikolojiyi, uygulamal› psikolojinin bir alt alan› olarak görmüfl; kan›t toplama, kan›tlar› inceleme ve mahkemeye sunma gibi konular›n adli psikolojinin kapsam›nda yer ald›¤›n› belirtmifltir (akt. Gudjonsson ve Haward, 1999). Bu tan›m, Gudjonsson ve Haward’a (1999) göre ‹ngiltere’deki adli psikoloji uygulamalar› için uygun iken, ABD’deki uygulamalar için yetersiz kalmaktad›r. ABD’de, psikoloji-hukuk iliflkisini içeren herhangi bir uygulama adli psikoloji ta-
n›m› içinde ele al›nmaktad›r. Bu tan›ma göre adli psikoloji; yasal süreçlerdeki problemler, hukuki zorunluluklar (law enforcement), kriminoloji, penoloji (ceza bilimi), uzman tan›kl›¤› gibi psiko-yasal alanlarda kan›t toplanmas›n› ve araflt›rmalar yap›lmas›n› içermektedir. Benzer flekilde Wrisghtsman (2001), adli psikolojinin ilgi alan›n›n sadece suçlular›n de¤erlendirilmesi ve tedavisi ile s›n›rland›r›lamayaca¤›n›; ak›l sa¤l›¤› ve yeterlilik gibi konular›n yan›nda jürinin seçimi ve jüriye bilimsel veriler sa¤lanmas›, suçlunun sorgulanmas›, aralar›nda anlaflmazl›k bulunan taraflar›n aras›n›n bulunmas› ve bu taraflar› mahkemeye haz›rlama (mediator role), polislerin seçimi ve hizmet içi e¤itimden geçirilmesi, uzman tan›kl›¤›, ayr›mc›l›k, suçlu profilinin ç›kar›lmas› gibi çok farkl› konularda adli psikologlar›n hizmet verdi¤ini ifade etmektedir. Adli psikolojik hizmetlerin sa¤lanmas›nda psikolojinin di¤er alt alanlar›ndaki bilgi ve becerinin önemi s›kl›kla vurgulanmaktad›r. Son y›llara kadar adli psikoloji alan›na en yak›n alan›n klinik psikoloji oldu¤u ve klinik psikoloji e¤itiminin tamamlanmas› ile elde edilen bilgi ve klinik becerilerin adli psikoloji için önemli oldu¤u kabul edilmekle beraber; günümüzde, bu bilgi ve becerilerin adli psikolojide yeterli olmayaca¤›, e¤itim psikolojisi, ifl psikolojisi, çocuk psikolojisi ve sosyal psikoloji gibi di¤er alanlardaki temel e¤itimin de adli uygulamalara önemli katk›lar sa¤layaca¤› belirtilmektedir (Gudjonsson ve Haward, 1999). Adli psikolojinin kendine özgü bir do¤as› vard›r.
*Yaz›flma adresi: Psk. Mithat Durak, Adli T›p Kurumu Baflkanl›¤›, Cerrahpafla, Fatih, ‹stanbul. E-posta: mithatdurak@yahoo.com
94
M. DURAK • G. DEM‹R • E. fiENOL
Adli psikolojik hizmetlerin do¤as›n› daha iyi anlamak için adli psikolojideki uygulama ve de¤erlendirme süreçleri ile klinik psikolojideki uygulama ve de¤erlendirme süreçlerini karfl›laflt›r›p benzerlik ve farkl›l›klar›n ortaya konulmas›n›n yararl› oldu¤u düflünülmektedir. Gudjonsson ve Haward (1999) “yeterlilik” gibi adli psikoloji alan›ndaki konular›n klinik psikolojideki ruh sa¤l›¤› konular› ile örtüfltü¤ünü ve ruh hastal›¤› örneklemi ile suçlu örnekleminin benzer özellikler tafl›d›¤›n› ifade etmektedirler. Her iki alandaki uygulama ve de¤erlendirme süreçlerindeki farkl›l›klar ise flöyle s›ralanabilir: 1. Terapötik ortamda terapist destekleyici, kabullenici, ve empatik bir tutum sergilerken, adli psikolog tarafs›z ve objektif olmak zorundad›r (Greenberg ve Shuman, 1999). 2. Klinik psikolojideki de¤erlendirmenin amac›; kiflili¤in, biliflsel süreçlerin, duygu durumunun ve davran›fl›n tan›mlanmas› ve kiflinin gelecekteki psikolojik ifllevlerine yönelik yordamalar›n yap›larak tedavi plan›n›n oluflturulmas›d›r. Adli psikolojideki de¤erlendirmenin amac› ise; jürinin karar vermesine yard›mc› olmak için kiflinin güçlü yanlar›n› (potansiyeli, kapasitesi, sa¤l›kl› özellikleri) ve zay›f yanlar›n› (eksiklikleri, problemleri, patolojik özellikleri) belirleyerek (Gudjonsson ve Haward, 1999), belirlenen bu özelliklerin yasal süreçlerle olan iliflkinin ortaya konulmas›, farik ve mümeyyizlik, ceza ehliyeti, ahlaki redaet, vasi ya da müflavir tayini gibi konularda karara var›lmas› için veri toplanmas› ya da cezaevlerindeki hükümlünün tan›mlanmas›, s›n›fland›r›lmas› ve iyilefltirilmesidir. 3. Adli psikologlar, klinik psikologlardan farkl› olarak; görüflme tekniklerinin ve psikolojik testlerin yan›nda dava dosyas›n›n içeri¤ini (taraflar›n, tan›klar›n ve san›¤›n yarg›lama sürecinin çeflitli aflamalar›ndaki ifadeleri, savc›l›k iddianamesi, savunma avukat›n›n ileri sürdükleri, önceki raporlar ve dosya içindeki çeflitli belgeler), cezaevi kay›tlar›n› ve infaz dosyas›n› inceler, cezaevi personeli ve kiflinin cezaevi arkadafllar› ile görüflürler. Adli psikoloji uygulamalar›nda etik ilke ihlalleri-
ARALIK 2002, C‹LT 17, SAYI 50
ne yönelik literatürde çok say›da çal›flma vard›r. Yasal sistemin ihtiyaçlar›na cevap verebilecek say›da adli psikoloji uzman›n›n olmad›¤›; deneyimsiz, yeterli e¤itimi almam›fl ve süpervizyon flans›na sahip olmayan psikologlar›n yasal sisteme iliflkin çal›flmalar›nda etik ihlallerin daha fazla oldu¤u bildirilmektedir (Gudjonsson ve Haward 1999). Çeflitli meslek gruplar›na ba¤l› insanlar›n (e¤itimci, sosyolog, sosyal çal›flmac›, psikiyatrist gibi) sadece klinik psikoloji e¤itiminden geçmifl kiflilerce uygulanabilecek psikolojik de¤erlendirme tekniklerini ve testleri uygulayarak hatal› sonuçlara yol açmalar› (Yolaç ve Boyac›o¤lu, 1994) klinik psikoloji uygulamalar›n›n yan› s›ra, adli psikoloji uygulamalar›nda da karfl›lafl›lan bir durumdur. Wrightsman (2001), yasal sistemdeki psikologlar›n rollerinin farkl› olabilece¤ini bununla birlikte adli psikologlar›n genelde befl temel etik ilkeyi ihlal etti¤ini belirtmifl ve bu ihlalleri flöyle s›ralam›flt›r: 1. Psikologun de¤er yarg›lar›n›n yasal sistemdeki sonuçlar› etkilemesi, 2. Gelifligüzel biçimde mesle¤i icra etme (Örn., cezaevi görevlilerinin ve avukatlar›n bulundu¤u ortamda k›sa bir sürede üstün körü de¤erlendirme yapma), 3. Nesnellik ve tarafs›zl›k yerine taraf tutma (etik ilkeleri yok sayarak ücreti ödeyen kiflinin taraf›n› tutma), 4. Ayn› kifliyle birden fazla mesleki iliflki içinde bulunma (hem terapist hem de¤erlendirici rolünü üstlenme), 5. Çok fazla vaatte bulunma (Örn., yasal sistemde % 95 baflar› mümkün de¤il iken psikolojik de¤erlendirme araçlar› kullanarak bu tür bir baflar› vaat etme). Sonuç olarak, adli psikolojinin genifl ve kapsaml› bir alan olmas›, adli psikoloji ile di¤er psikoloji alanlar› aras›ndaki uygulama ve de¤erlendirme süreçlerindeki farkl›l›klar ve adli psikoloji uygulamalardaki olas› etik ilke ihlalleri nedeniyle adli psikoloji alan›nda etik ilkeleri ve standartlar› içeren bir yö-
95
ADL‹ PS‹KOLOGLAR ‹Ç‹N ET‹K ‹LKELER
nerge oluflturulmas›n›n zorunlu oldu¤u düflünülerek bir çal›flma yap›lm›flt›r. Bu çal›flmada çeflitli kaynaklardan elde edilen genel ve adli psikolojideki etik ilkeler, ülkemizdeki adli süreçlerdeki farkl›l›klar göz önüne al›narak kaleme al›nm›flt›r. Amaç 1. Psikoloji uygulamalar›nda etik ilkeler belirlenmifl ve kurallara ba¤lanm›flt›r. Ancak, psikolojideki genel etik ilkeler, adli psikolojik uygulamalar için yeterli ayr›nt›ya sahip de¤ildir. Bu nedenle, bu çal›flmada adli psikoloji alan›nda etik ilke ve standartlar› içeren bir yönerge oluflturulmas› amaçlanmaktad›r. “Psikolojinin alt alanlar›nda haz›rlanacak bir yönerge, Psikologlar›n Etik ‹lkeleri ile çeliflmez” ilkesi göz önüne al›narak etik ilkeleri oluflturman›n temel amaçlar› flöyle s›ralanabilir: a. Adli psikolojinin bilimsel bir disiplin ve mesleki uygulama alan› olarak ortaya konmas› (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 655), b. Yasal sisteme ya da yasal sistemdeki taraflara sunulan psikolojik hizmetin kalitesinin artt›r›lmas› (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 655), c. Yasal süreçlerdeki psikolojik hizmetlerin yanl›fl kullan›lmas›n›n ve yanl›fl yorumlanmas›n›n önlenmesi, d. Psiko-yasal süreçlerdeki taraflar›n haklar›n›n korunmas›. 2. Oluflturulacak olan “Adli Psikologlar için Etik Yönerge”, adli psikologlar›n hizmet sunumunda önceliklidir. Bununla birlikte, adli psikologlar hizmet verirken psikologlar›n etik ilkelerini ya da psikolojinin çeflitli alt alan uygulamalar›na özgü etik ilkeleri ve standartlar› göz önünde bulundurabilir, bu etik ilkelerden ve standartlardan yararlanabilirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; I (C) (1) - (2)).
Çal›flma Alan› 1. Bu çal›flmada ele al›nan etik ilkelerin, psikolojinin hangi alt alan›ndan olursa olsun yasal sistemde psikolog olarak çal›flmakta olan ve bu alanda uzman olarak tan›mlanan psikologlar için yararl› olaca¤› düflünülmektedir. a. “Psikolog”, üniversitelerin 4 y›ll›k e¤itim veren psikoloji bölümlerinden mezun, psikolog diplomas›na ve ünvan›na sahip, psikolojinin alt alanlar›nda uygulamac›, araflt›rmac› ya da her iki rolde görev yapan kifli anlam›ndad›r. b. “Adli psikoloji”, psiko-yasal süreçlerde psikolojik hizmet veren, yarg›ya ve yasal süreçlerdeki taraflara yard›mc› olan, ak›l sa¤l›¤› hizmetlerini yerine getiren, iyilefltirici hizmetleri sunan ve yasal süreçlere yönelik psikolojik bilgilerin ve verilerin elde edilmesi için bilimsel araflt›rmalar yapan mesleki psikolojik hizmetlerin tümüdür (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; I (B) (1) (b)). c. “Adli psikolog”, psikolog diplomas›na ve ünvan›na sahip olarak mesleki/profesyonel anlamda yasal süreçlerde psikolog olarak çal›flan, uzman olarak tan›mlanan ve psiko-yasal süreçlerde de¤erlendirme, müdahale, tedavi, dan›flmanl›k ve araflt›rmac› rolüyle psikolojik hizmetleri sunan kiflidir. 2. Afla¤›da s›ralanan hizmetleri sunan tüm psikologlar için buradaki önerilerin yararl› olaca¤› düflünülmektedir: a. Psiko-yasal süreçlerde de¤erlendirme, müdahale ve tedavi amac›yla ak›l ve ruh sa¤l›¤› hizmeti veren klinik psikologlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 656), b. Yasal süreçler öncesinde veya esnas›nda kendisine dan›fl›lan ve bilirkiflilik yapmas› istenilen psikologlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 656), c. Adli süreçlerde yararlan›lacak bilimsel bilgi ve bulgular›n elde edilmesi amac›yla araflt›rmalar yapan psikologlar (Committee on Ethical Guidelines
TÜRK PS‹KOLOJ‹ DERG‹S‹
96
M. DURAK • G. DEM‹R • E. fiENOL
Mesleki Yeterlilik
for Forensic Psychologists, 1991; s. 656),
Mesleki Sorumluluk
1. Adli psikologlar, yeterliliklerinin s›n›rlar›n› bilirler ve yetkinlik için sahip olduklar› nitelikler (bilgi, beceri, deneyim, e¤itim ve ö¤retim) kapsam›nda yasal sistemde görev al›r; sadece bilgi, beceri, deneyim ve e¤itim aç›s›ndan yeterli olduklar› alanlarda hizmet verirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (A), (B)).
1. Adli psikologlar, en üst düzeydeki meslek standartlar› ile tutarl› bir biçimde hizmet sa¤lamakla yükümlüdürler. Bu yükümlülük kendilerinin öncülük etti¤i çal›flmalar› ya da süpervizyonlar› alt›ndaki kiflilerin çal›flmalar›n› da kapsar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; II (A)).
2. Bir adli psikolog, çal›flma alan› bölümünün ikinci maddesinde tan›mlanan adli psikolojik hizmetlerin verilmesinde bilgilendirilmedi¤i ve yetkin olmad›¤› zaman adli psikolojik hizmetleri veremez. Belirtilen hizmetleri vermeye kalkarsa, yasal süreçler bafllat›l›r.
2. Adli psikologlar, sa¤lad›klar› adli psikolojik hizmetlerin sonuçlar›n›n sorumlulu¤unu kabul ederler ve hizmetlerinin uygun kullan›m›n› sa¤lamak için her türlü çabay› gösterirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; II (B)).
3. Psikologlar, verdikleri hizmetlerle ilgili bilimsel ve mesleki geliflimleri ve bilimsel bulgular› yak›ndan izlerler. Mesleklerini icra etmenin sürekli bir e¤itim sürecinde olmay› gerektirdi¤inin fark›ndad›rlar (APA, 1992; (A)).
3. Adli psikologlar, yürüttükleri bilimsel araflt›rmalarda ve e¤itimsel çal›flmalarda mesleki standartlara uyarlar.
4. Psikologlar, yetkin olan kiflilerden e¤itim ald›ktan ve süpervizyon gördükten sonra yeni alanlarda hizmet verir ve araflt›rma yaparlar ya da yeni teknikleri kullan›rlar (APA, 1992; (1.04)).
d. Adli kurumlarda infaz ile ilgili alanlarda çal›flan psikologlar, e. Adli psikoloji e¤itimi veren ya da adli psikologlara süpervizyon deste¤i sa¤layan akademisyenler ve profesyoneller ile adli psikoloji e¤itimi alan ö¤renciler.
4. Adli psikologlar, kendi kiflisel de¤erlerinin (siyasi, ahlaki, dini vb.) sunaca¤› adli psikolojik hizmetleri etkileyebilece¤ini bilmek zorundad›r. Bu tür bir durum söz konusu oldu¤unda, adli psikolog profesyonelli¤in getirdi¤i zorunluluklarla tutarl› bir biçimde verece¤i hizmetleri s›n›rlar ya da hizmet vermez (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (E)). 5. Adli psikologlar, bilirkifli olmalar›n›n adaleti sa¤lamak için özel sorumluluk getirdi¤inin fark›na vararak, mesleki rollerinin gereklerini yerine getirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (B)). 6. Adli psikologlar, kendi nitelikleri ve verdikleri adli psikoloji hizmetler ile ilgili aldat›c› ve yanl›fl ifadelerden kaç›n›rlar (APA, 1992; (B)).
ARALIK 2002, C‹LT 17, SAYI 50
5. Adli psikologlar; a. Yasalar›, b. Yasal süreçleri ve kavramlar›, c. Yasal süreçlerdeki taraflar›n haklar›n› (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (D)), d. Yasal süreçlere sunduklar› hizmetler için yararland›klar› bilginin kayna¤›n› ilgilendiren standartlar›, e. Di¤er kaynaklardan edindikleri bilgilerin kaynaklar›n› ilgilendiren standartlar›, f. Mesleki rollerinin gerektirdi¤i standartlar› bilmekten ve anlamaktan sorumludurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (C)).
97
ADL‹ PS‹KOLOGLAR ‹Ç‹N ET‹K ‹LKELER
Gizlilik, Onay Alma ve Bilgilendirme 1. Adli psikologlar, mesleki çal›flmalar›n› kiflinin izin verdi¤i ölçüde ve kiflilik haklar›na sayg› gösterir bir biçimde yürütürler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A)). 2. Adli psikologlar, hizmet verdikleri kiflilerden elde ettikleri bilgilerin gizlili¤ini s›n›rland›rabilecek ya da olumsuz yönde etkileyebilecek yasal standartlar›n fark›ndad›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A)). a. Adli psikologlar, vakayla ilgili tüm mesleki bilgileri kapsayacak bir kay›t tutma sistemi kurarak ve bunun devam›n› sa¤layarak vakan›n ayr›cal›¤›n› güvence alt›na alan bir biçimde yasal sistem ile mesleki bir iletiflim içinde olurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A) (1)). b. Adli psikologlar, kay›tlar›ndaki bilgiler üzerinde etkin kontrolü sürdürürler; sadece vakay› ayd›nlat›p izin ald›¤›, yarg› gerekliliklerine ve kanuna uygun bilgileri aç›klarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A) (2). 3. Adli psikologlar, de¤erlendirme ve tedavi öncesinde; a. Vakan›n kiflisel yasal haklar›n›, b. Vakan›n ayr›cal›klar›n›, c. De¤erlendirmenin do¤as›n› ve amac›n› (Ackerman, 1999; s.12), d. De¤erlendirmenin kapsam›n› (Ackerman, 1999; s.12), e. De¤erlendirmenin süresini (Ackerman, 1999; s.12),
h. De¤erlendirme ve tedavi amaçl› uygulanacak yöntemlerin ve ifllemlerin s›n›rl›l›klar› (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (A), (4)), i. Gizlili¤i s›n›rland›rabilecek yasal standartlar› (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (B)) ve de¤erlendirme sonuçlar›n›n gizli kal›p kalamayaca¤›n› (Ackerman, 1999; s.12), j. Hizmetlerinin sonuçlar›n›, k. Raporu kimin alaca¤›n› ve bilginin nas›l kullan›laca¤›n› (Ackerman, 1999; s.12) vakan›n anlayaca¤› bir dille vakaya aç›klar ve anlad›¤›ndan emin olurlar. 4. Adli psikologlar, yasal standartlardan kaynaklanan nedenlerle gizlili¤inin s›n›rl› oldu¤u durumlarda, gizlili¤i sürdürmek için her türlü çabay› sarf ederler. Gizlili¤i sürdürmek için adli psikolojik de¤erlendirmenin yasal amaçlar›yla do¤rudan iliflkisi olmayan bilgileri gizlerler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (C)). Ancak kiflinin kendisi veya baflkas› için ciddi bir tehlike var olmas› durumunda ilgili makamlar› bu konuda bilgilendirirler (APA, 1992; (5.05) (a) (3)). 5. Adli psikologlar, yasal düzenlemeleri ve etik ilkeleri gözeterek vaka hakk›ndaki kay›tlar›n› vakan›n kendisine ya da onun yasal temsilcilerine verirler ve bu bilgilerin anlaml› aç›klamalar›n› yaparlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (D)). 6. Adli psikologlar bilimsel ve güncel yay›nlar›nda, kiflilerin özerkli¤ini ve gizlili¤ini korurlar ve izin ald›klar› olgular› kullan›rlar. ‹liflkiler
f. De¤erlendirmenin maliyetini (Ackerman, 1999; s.12) (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (A), (1)),
1. Adli psikologlar, gerekti¤inde, yasal sisteme bilirkiflilik hizmetlerini sunmakla yükümlüdürler (CMUK, Madde: 66 ve 68).
g. Yeterlilik alanlar›n› ve yeterliliklerinin s›n›rlar›n› (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (A), (3)),
2. Adli psikologlar uzmanl›k alanlar› d›fl›ndaki konularda bilirkiflilik yapamazlar ve yasal sisteme yaln›zca uzmanl›k konular›na iliflkin bilgi aktar›rlar
TÜRK PS‹KOLOJ‹ DERG‹S‹
98
M. DURAK • G. DEM‹R • E. fiENOL
(Yenisey, 1993 s:101). 3. Adli psikologlar bilirkiflilik hizmetlerinin karfl›l›¤› olarak yasal sistem d›fl›nda herhangi bir kifli ya da kurumdan ücret alamazlar (CMUK, Madde: 77). 4. Adli psikologlar, yasal süreçteki taraflarla olan kiflisel iliflkilerinin sunduklar› mesleki hizmetleri etkileyece¤inin fark›ndad›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (D)), bu tür bir durum söz konusu oldu¤unda, profesyonelli¤in getirdi¤i zorunluluklarla tutarl› bir biçimde verece¤i hizmetleri s›n›rlarlar ya da hizmet vermezler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (D) (1)). 5. Adli psikologlar, yasal süreçteki taraflara hem de¤erlendirme hem de tedavi boyutunda hizmet sunmak zorunda kald›klar›nda (küçük kentlerde veya küçük adli hastane ortam›nda geçerli olabilir), taraflar›n haklar›n›, gizliliklerini ve tedavi-de¤erlendirme süreçlerini kapsayan olas› olumsuz etkileri en aza indirecek giriflimlerde bulunurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (D) (2)). 6. Adli psikologlar, de¤erlendirme öncesinde vakay› (ya da yasal temsilcilerini) süreç hakk›nda bilgilendirir ve izin al›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (E)). Adli psikologlar adli psikolojik de¤erlendirme için vakay› isteksiz görürse de¤erlendirmeyi ertelerler ve bu durumda, vakan›n de¤erlendirmeye kat›lmas› hakk›nda yasal öneri almas› için vakan›n yasal temsilcileri ile iletiflime geçmesine yard›mc› olurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (E) (1)). Vakaya de¤erlendirmeye kat›lmamas›n›n yol açabilece¤i olumsuz sonuçlar hakk›nda bilgi verirler (Arcaya, 1998). 7. Vakay› bilgilendirme ve izin alman›n mümkün olmad›¤› durumlarda ya da psikolojik de¤erlendirme mahkeme için zorunluluk arz etti¤inde, adli psikologlar hizmet öncesi, vakan›n yasal temsilcilerini hizmetlerin do¤as› ve amaçlar› hakk›nda bilgilendirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (E) (2)).
ARALIK 2002, C‹LT 17, SAYI 50
8. Adli psikologlar elde ettikleri bulgular›, sonuçlar› ya da kan›tlar› yasal süreçteki bütün taraflara adil bir biçimde sergilerler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (D)). 9. Adli psikologlar, hizmet verirken taraflar›n haklar›n› bilmek ve taraflar›n haklar›na sayg› göstermek zorundad›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (D)). 10. Psikologlar yasal taraflarla iliflkilerinde ayr›mc›l›¤a yol açabilecek etkenlerin (yafl, cinsiyet, etnik grup, din, dil vb.) etkilerini azaltabilmek için e¤itim, dan›flmanl›k ve süpervizyon al›rlar, deneyim kazan›rlar, gerekli gördüklerinde bu kiflileri uygun uzmanlara yönlendirirler (APA, 1992; (1.08)) 11. Psikologlar hizmet verdikleri veya beraber çal›flt›klar› kiflilere yönelik olas› zararlar› en aza indirgemek için gerekli önlemleri al›rlar (APA, 1992; (1.14)). 12. Adli psikologlar, adli psikolojik hizmetlerin verilmesinde, kendi yöntemlerini, ifllemlerini ve sonuçlar›n› etkileyebilecek mali desteklerden kaç›nmak için özel bir gayret ve dikkat gösterirler. De¤erlendirme, tedavi, dan›flma ve bilimsel araflt›rmalar yapan bir uzman olarak adli psikolog, mant›ksal aç›lardan konuyu ele al›p inceleyerek, tüm varsay›mlarla ilgili bilgileri etkin biçimde araflt›r›r, böylece mesleki sayg›nl›klar›n› korurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (C)). 13. Adli psikologlar, kendi meslek standartlar› ile yasal sistemin gereklilikleri çeliflti¤inde, yasal mercilerin bu çeliflkilerin fark›na varmas›n› sa¤lar ve çeliflkinin çözümü için uygun ad›mlar› atarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (G)). 14. Adli psikologlar, yasal sistemin gerekleri ile etik ilkeler çeliflti¤inde, bu çeliflkilerin etik ilkelere göre çözümü için çaba sarf ederler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; I (A) (2)).
99
ADL‹ PS‹KOLOGLAR ‹Ç‹N ET‹K ‹LKELER
15. Adli psikologlar yasal mercilere psikolojik hizmetlerle ilgili sunduklar› raporlarda ayr›nt›lara girmezler. Ayr›nt›l› aç›klama istendi¤inde bu ayr›nt›lar› yasal taraflar› savunmak için de¤il, mesleki rollerinin ve kendi bulgular›n›n do¤rulanmas› için verirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (C)). 16. Mesleki iliflkiler: a. “Psikologlar meslektafllar›n›n ve di¤er mesleklerdeki ifl arkadafllar›n›n yetkinliklerini ve yükümlülüklerini göz önüne alarak hareket ederler. Di¤er ifl arkadafllar›n›n ba¤l› olduklar› kurum ve kurulufllar›n hak ve imtiyazlar›na sayg› gösterirler” (Yolaç ve Boyac›o¤lu, 1994). b. Adli psikologlar ›srarl› bir biçimde bulgular›n› savunma çabas› içinde olmazlar. Kendi bulgular›n›n aksini söyleyen di¤er uzmanlar›n bulgular›na sayg› gösterirler. Di¤er uzmanlarla ifl birli¤ine giderek uygun bir zeminde bulgular üzerinde tart›fl›rlar. 17. Medya ile iliflkiler: a. Adli psikologlar kamuoyunun dikkatini çeken vakalar ile çal›flt›klar›nda; medyaya verecekleri bilgiyi mahkemede sunduklar› raporun içeri¤i ile s›n›rlarlar (Hess, 1999, s. 694). b. Adli psikologlar medyaya bilgi verirken tüm etik ilkeleri göz önünde bulundururlar (Hess, 1999, s. 694). c. Adli psikologlar medyan›n ilgi gösterdi¤i fliddet, cinsellik, ihmal, istismar vb gibi konularda uzman bak›fl aç›s›n› yans›tmas› kofluluyla medya ile iletiflim kurarlar (Hess, 1999, s. 694- 695). d. Adli psikologlar, herhangi bir konuda görüflleri soruldu¤unda: i. Sorunun cevap vermeye uygun olup olmad›¤›n›, ii. Yeterli inceleme yapabilecek f›rsat›n olup olmad›¤›n›, iii. Verecekleri cevaplar ile gizlili¤in ihlal edilip edilmeyece¤ini,
iv. Verecekleri cevaplar ile kiflinin zarar görüp görmeyece¤ini gözeterek görüfl bildirirler (Hess, 1999, s. 695). Yöntemler ve ‹fllemler 1. Adli psikologlar, alanlar›ndaki; bilimsel, mesleki ve yasal geliflmeleri takip ederler. Veri toplama, de¤erlendirme, tedavi, dan›flmanl›k ve bilimsel araflt›rmalar gibi süreçlerde klinik ve bilimsel standartlarla tutarl› olan bilgiyi kullan›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (A)). 2. Adli psikologlar, sunduklar› psikolojik hizmetlerde elde ettikleri bilginin tüm kaynaklar›n› ayr›nt›l› olarak belirtirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (E)). 3. Adli psikologlar, mahkemede uzmanl›k rollerinin; gerçe¤e karar verme, delilleri de¤erlendirme ve bunlara bir anlam verme, gerçe¤in ortaya ç›kmas›na yard›mc› olma oldu¤unun fark›ndad›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (F)). Adli psikologlar yarg›lama süreci içinde yer alan tüm kiflileri (yarg›ç, savc›, avukat, san›k, ma¤dur, tan›k) de¤erlendirerek yarg›lama hatalar›n›n da önlenmesini sa¤larlar. 4. Adli psikologlar, hizmet sunarken yararland›klar› tüm bilgileri her an ulafl›labilecek flekilde yaz›l› olarak saklarlar. Bu kay›tlar, genel klinik uygulamalar›n kay›tlar›ndan daha ayr›nt›l›d›r (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (B)). Kendi kay›tlar›n›n ve belgelerinin ayr›nt›lar›n› ve niteli¤ini yasal sistemin diline ve ifllemlerine uygun olarak düzenlerler. 5. Adli psikologlar adli psikolojik hizmetleri yasal sisteme uygun olarak verirler (Cornell, 1998). Adli psikologlar, vakan›n yasal temsilcisi olmad›¤› durumlarda adli psikolojik hizmetleri sa¤lama öncesinde mahkemeyi/yarg› sistemini bilgilendirmek için uygun giriflimlerde bulunurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (D)).
TÜRK PS‹KOLOJ‹ DERG‹S‹
100
M. DURAK • G. DEM‹R • E. fiENOL
a. Adli psikologlar herhangi bir san›¤›n ak›l sa¤l›¤›n›n gelifltirilmesi ve korunmas› için verilecek psikolojik hizmetin acilli¤i söz konusu ise ve bu hizmet verilmedi¤i takdirde bireyin ve toplumun sa¤l›¤› için bir risk söz konusu ise, san›¤a ak›l sa¤l›¤› hizmetlerini sa¤layabilirler. Sa¤lad›klar› acil hizmetler konusunda yasal sistemi ve san›¤›n yasal temsilcisini bilgilendirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (D) (1)). b. Acil ak›l sa¤l›¤› hizmetlerini sa¤layan adli psikologlar, vakaya ileri düzeydeki mesleki hizmetleri (Örn., terapötik hizmetler) sa¤lamaktan kaç›n›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (D) (2)). 6. Adli psikologlar, üçüncü flah›slardan, önceki kay›tlardan veya baflka kaynaklardan bilgi edinmek istediklerinde ya ilgili yasal taraf›n onay›n› ya da adli de¤erlendirmeyi sürdüren mahkemenin iznini al›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (E)). 7. Adli psikologlar, kendi bulgular› d›fl›ndaki söylentilerin ya da baflkalar› taraf›ndan toplanm›fl bilgilerin etik aç›dan bir yük getirdi¤inin ve bu tür bilgilerden yararland›klar›nda kendilerinin özel bir sorumluluk yüklendiklerinin fark›ndad›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (F)). Adli psikologlar, söylentilerden ve bu tür bilgilerden yararlanmak zorunda kald›klar›nda, neden bu bilgilerden yararland›klar›n› ve bu bilgilerin kaynaklar›n› aç›klamak zorundad›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (F) (1)).
sarf ederler. Bu tür incelemelerin yap›lmas› mümkün olmad›¤› zaman, kendi bulgular›n›n, kan›tlar›n›n ve tan›kl›klar›n›n geçerlili¤ini ve güvenilirli¤ini etkileyen s›n›rl›l›klar› ortaya koyarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (H)). De¤erlendirme, Rapor Etme ve Tedavi 1. Adli psikologlar, e¤itimini ald›klar› de¤erlendirme ve veri toplama araçlar›n› kullan›rlar. Kulland›klar› araçlar›n, kuramsal ve psikometrik aç›dan yeterli, standardizasyonu yap›lm›fl ve psikometrik özelliklerinin tan›mlanm›fl olmas›na dikkat ederler. 2. Adli psikologlar, seçtikleri de¤erlendirme arac›n›n, örnekleme uygulanabilirli¤ini, psiko-yasal süreçlere uygunlu¤unu ve güncelli¤ini göz önünde bulundururlar. De¤erlendirme arac›n› seçme gerekçelerini, haz›rlad›klar› raporda aç›klarlar. 3. Adli psikologlar, de¤erlendirme sürecinde de¤erlendirme sonuçlar›n› etkileyecek olas› çeliflkilerden, vakaya zarar verecek olas› giriflimlerden kaç›n›rlar. 4. Adli psikologlar de¤erlendirme sonuçlar›n›, psiko-yasal süreçlere uygun olarak, psikoloji kuramlar› ve bilimsel bulgular çerçevesinde aç›klarlar (Cornell, 1998). De¤erlendirmede, kiflinin tutumu ve tepki tarz›n› göz önünde bulundururlar. De¤erlendirme sonuçlar›n› etkiledi¤ini düflündükleri gözlemlerini raporda belirtirler. Sonuçlar›n güvenilirli¤i konusunda en ufak bir flüphe oldu¤unda de¤erlendirmeyi tekrarlarlar.
8. Adli psikologlar, mesleki çal›flmalar›n›n yasal amac›na uymayan, inceleme ve de¤erlendirme bilgilerini önermekten kaç›n›rlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (F) (2)).
5. Adli psikologlar yasal süreçte görevlendirildikleri konu ve de¤erlendirmenin amac› ile ilgili tüm verileri eksiksiz biçimde rapor ederler (Ackerman, 1999; s.10). Ancak, rapor ettikleri bilgilerin yanl›fl kullan›m›n› önleyecek tedbirleri de al›rlar.
9. Adli psikologlar, psikolojik de¤erlendirme için yeterli çal›flma alan› ve zaman› olmad›¤› durumlarda, vakan›n psikolojik özellikleri hakk›nda yaz›l› veya sözel bilgi vermekten kaç›n›rlar. Adli psikologlar, bu tür incelemeleri yapmak için her türlü çabay›
6. Adli psikologlar dayanaks›z yordamalarda bulunmaktan (kiflinin de¤erlendirme an›nda gösterdi¤i davran›fl biçiminin suç an›nda da geçerli oldu¤unu varsaymak, kiflinin gelecekteki davran›fllar› hakk›nda öngörülerde bulunmak vb.) kaç›n›rlar (Grisso,
ARALIK 2002, C‹LT 17, SAYI 50
101
ADL‹ PS‹KOLOGLAR ‹Ç‹N ET‹K ‹LKELER
ve Appelbaum, 1998). 7. Adli psikologlar, psikolojik de¤erlendirme sonuçlar›n›n do¤ru anlafl›lmas›n› sa¤layacak giriflimlerde bulunurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (1)). 8. Adli psikologlar de¤erlendirme sonuçlar›n› ve sonuçlar› dayand›rd›klar› temelleri anlafl›l›r bir dille aç›klarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (2)). 9. Elde ettikleri bilgileri, verileri ve psikolojik de¤erlendirme sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek, anlayabilecek mesleki ve kanuni yetkisi olan kiflilere verirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (2) (a)). 10. Adli psikologlar, tuttuklar› kay›tlar› ve ham veriyi yasal mercilere sunmak zorunda kald›klar›nda ham verilerin uzman kifliler taraf›ndan yorumlanmas› gerekti¤i hakk›nda yasal mercileri ve ilgili taraflar› bilgilendirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (2) (b)). 11. Adli psikologlar, kendi bulgular› ve de¤erlendirme sonuçlar› ile ilgili di¤er uzmanlar›n bulgu ve sonuçlar› uyuflmad›¤›nda, kendi bulgular›n› ve sonuçlar›n› bilimsel bulgulara, kuramlara dayand›rarak ve referans göstererek sergilerler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (B)). 12. Acil durumlar d›fl›nda sadece, ceza infaz kurumlar›nda görev alan adli psikologlar tedavi hizmeti verirler. Bu tedavi, kiflinin suç ifllemesine neden olan psikolojik etmenlerin saptanmas›n›, bunlar›n ortadan kald›r›lmas›n› ve cezaevinin bireyin psikolojisi üzerindeki olumsuz etkisinin en aza indirgenmesini amaçlar. Bu tedavi programlar› yeterli e¤itimi alm›fl adli psikologlar taraf›ndan uygulan›r. 13. Adli psikolojik tedavi hizmetinin d›fl›nda bir tedavi gereksinimi olufltu¤unda adli psikolog kifliyi uygun hizmet alaca¤› kifli ya da kurumlara yönlendirir.
14. Adli psikologlar, tedavi hizmetlerine iliflkin bilgileri gizli tutarlar. Ancak, üçüncü bir kifli için bulgulara dayal› ciddi bir tehlike olmas› durumunda vakay› da bilgilendirerek bu bilgileri aç›klarlar. 15. Adli psikologlar, tedavinin baflar›s›z olmas› durumunda bunun nedenini araflt›r›r ve kendinden kaynaklanan durumlarda tedaviden çekilir. 16. Adli psikologlar, tedavi etti¤i kifliyle herhangi bir ç›kar sa¤lay›c› iliflkiye girmez ve onlar› istismar edemez. Baflta da belirtildi¤i gibi çeflitli kaynaklardan oluflturulan ve bu çal›flmada sunulan öneriler “Adli Psikologlar için Etik ‹lkelerin” ilk ad›m›n› oluflturmaktad›r. Gelecek görüfl ve elefltiriler, bu önerilerin yönerge haline dönüflmesini sa¤layacakt›r. Kaynaklar Ackerman, M. J. (1999). Essentials of forensic psychological assessment. New York: John Wiley & Sons, Inc. Adalet Bakanl›¤› (1989). Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (CMUK) ve ‹lgili Mevzuat. Ankara: Adalet Bakanl›¤› Yay›nlar› Kanunlar Seri No: 67. American Psychological Association. (1992). Ethical principles of psychologists and code of conduct. American Psychologists, 47, 1597-1611. Arcaya, J. M. (2000). Role conflicts in coercive Assessments: Evaluation and recommendations. In D.N. Bersoff (Ed.), Ethical conflicts in psychology (pp..457-460). Washington: American Psychological Association. Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists (1991). Specialty Guidelines for Forensic Psychologists. Law and Human Behavior, 15, 655-666. Cornell, D. G. (2000). Role conflict in forensic clinical psychology: Reply to Arcaya. In D.N. Bersoff (Ed.), Ethical conflicts in psychology. (pp.461-463). Washington: American Psychological Association. Greenberg, S., & Shuman, D. (1999). Therapeutic versus forensic relationships. In M. J. Ackerman (Ed.), Essentials of forensic psychological assessment (p. 6). New York: John Wiley & Sons, Inc. Grisso, T., & Appelbaum, P. S. (2000). Is it unethical to offer predictions of future violence? In D.N. Bersoff (Ed.). Ethical conflicts in psychology (pp.466-473). Washington: American Psychological Association.
TÜRK PS‹KOLOJ‹ DERG‹S‹
102
M. DURAK • G. DEM‹R • E. fiENOL
Gudjonsson, G. H., & Haward, L. R. C. (1999). Forensic Psychology, a guide to practice: Ethical and professional issues. London: Routledge. Hess, A. K. (1999). Practicing principled forensic psychology: Legal, ethical, and moral considerations. In A.K. Hess, & I.B. Weiner (Eds.). The handbook of forensic psychology (pp. 673-699). New York: John Wiley & Sons, Inc. Ogloff, J. R. P., & Finkelman, D. (2000). Psyhology and Law: An overview. In R. Roesch, S.D. Hart & J.R.P. Ogloff (Eds.). Psychology and law: The state of the discipline (pp.118). New York: Kluwer Academic / Plenum Publishers).
ARALIK 2002, C‹LT 17, SAYI 50
Wrightsman (2001). Forensic Psychology. Australia: Wardsworth Yenisey, F. (1993) Uygulanan ve Olmas› Gereken Ceza Muhakemesi Hukuku: Haz›rl›k Soruflturmas› ve Polis (Üçüncü Bas›m). ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi. Yolaç, P., & Boyac›¤lu, G. (1994). Klinik psikoloji mesle¤i ve etik sorunlar: Psikiyatri, Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi, 2 (Ek 2), 52-57.