FEN BİLİMLERİNDE ÇOKLU ZEKA UYGULAMALARI Özgem Ayça KAHRAMAN Özel Gelişim İlköğretim Okulu, İZMİR
ÖZET: Biz eğitimcilerin öncelikle öğrencilerimizin yeteneklerinin farkında olmamız, bireysel farklılıklarını ve farklı öğrenme şekilleri olduğunu kabul tememiz gerekir. Bu işlik çalışması “Çoklu Zeka Kuramı”nın Türk eğitim sisteminde Fen Bilgisi dersinde nasıl uygulanabileceğine ilişkin somut etkinlikler içerir.
1.GİRİŞ 1990lardan itibaren gündeme gelen triarşik yaklaşım, biyoteknolojik yaklaşım ve çoklu zeka yaklaşımları getirdikleri zeka anlayışı ile öğretim programlarını, psikometriyi, mesleki rehberliği,sınıf yönetimini derinden etkilemiştir. Türk eğitim sistemi geleneksel davranışçı yaklaşımlarıyla tıkanma noktasına gelmiştir. Yeni açılımlar için yeni bakış açılarına gereksinim vardır. ÇZK bu açıdan büyük önem taşımaktadır. Bu örnek dersin amacı da Türk eğitim sistemi içinde ÇZKnin nasıl uygulandığına ilişkin somut önerileri eğitimcilerle paylaşmaktır. 1.1 GELENEKSEL ZEKA KAVRAMI “Geleneksel “zeka” kavramı çocuklara sunabileceklerimizin sınırlarını daraltmıştır. Okullar zeka göstergesi olarak sözel ve matematik yetenekler üzerinde yoğunlaşmıştır. Oysa psikologlar eğitim araştırmacıları yetenek ve zekanın, insanın pek çok özelliğini ve etkinliğini içine alan bir kavram olduğu konusunda inandırıcı kanıtlar ileri sürmektedirler. Her bireyin çeşitli yetenekleri ve bir zeka kapasitesi vardır. Öğretmenlerin görevi her öğrencinin kendine özgü güçlü yanlarını, daha az gelişmiş becerilerini güçlendirmek için kullanmalarına yardım etmek olmalıdır.” Kansu, Nuran <n.kansu@sympatico.ca> [Personal mail]. (02.09.2002). Sadece tek yönü desteklenen bir öğrenciden yeterli verimi alamayacağımız ortadadır. Dersi”öğretmenin veya ailenin isteği üzerine” alması da kaçınılmazdır. Öğrencinin tek hedefi iyi not almak veya görevini yerine getirmektir. Oysa tercih edilen, öğrencinin derslere rağmen değil; dersler için okula gelmesini sağlamaktır. 1.1 Çoklu Zeka Kuramı Nedir? Gardner'a göre yedi tip zeka doğuştan her çocukta değişik düzeylerde bulunuyor ve küçük yaşlardan başlayarak yaşam boyu bütün zeka tipleri geliştirilebiliyor. 'Çok yönlü zeka' teorisi ile sadece dil ve matematik zekasını göz önünde bulunduran okullardaki klasik eğitim sistemi, buna dayalı klasik zeka testi ve zekanın eski tanımı tarihe karışıyor. Gardner, 7 tip zekayı, dilsel zeka, görsel zeka, matematik zekası, harakete dayalı (bedensel) zeka, muzik zekası, kişislerarası (sosyal) zeka ve kişinin kendine dönük zekası olarak adlandırıyor. Bunlara son olarak doğa zekası da eklenmiştir. “Çoklu zeka kuramı neye benzetilebilir diye düşünüldüğünde akla gelebilecek en iyi örneklerden biri “dengeli beslenme” olabilir. (...) tek yönlü beslenme zeka açısından da söz konusu olabilmektedir. Bilindiği gibi Piaget, bilginin öğrenilmesini besinlerin sindirilmesine benzetmektedir. Çoklu zekanın sekiz alanı düşünülürse, sadece matematiksel ve dilsel bir beslenme zekanın tek yönlü uyarılmasına neden olmaktadır. Bu durum, çocukların zihin gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Başarılı öğrenci “matematikte iyi olan” demektir. Oysa dünyada başarılı yöneticiler, liderler, politikacılar vs. çoğunlukla sosyal zekası ve duygusal zekası yüksek olanlardır. Zeka türleri kabaca dört başlık altında toplanabilir: kişisel zekalar, açık hava zekaları, geleneksel zekalar, sanat ve müzik zekaları. Geleneksel zekaların dışındaki zeka türleri okullarımızda ihmal edilmektedir. Oysa tek yönlü beslenme nasıl metabolizma üzerinde olumsuz etkiler oluşturuyorsa tek yönlü zeka beslenmesi de zihin gelişimini potansiyel olarak sınırlamaktadır. Sonuçta beyinler insanın doğasına ve yaradılışına aykırı bir biçimde formatlanmaktadır. Bu işlemin yüzyıllar boyunca ve sistematik olarak yapıldığını varsayarsak ulus olarak nasıl bir çıkmazda olduğumuzu ve yaratıcılığımızın nasıl öldürüldüğünü kavramak daha kolay olacaktır.” (Ziya Selçuk 2002 Çoklu zeka uygulamaları 2002 Ankara: Nobel Yayın Dağıtım) Bu sunum sırasında bir örnek ders ele alınacak ve bu ders üzerinden çoklu zeka kuramının Fen Bilgisi dersine olan ilgiyi, bilgilerin kalıcılığını artırmadaki rolü değerlendirilecektir.
2. YÖNTEM İşlik çalışması şeklinde tasarlanan bu sunumda, biyoloji konularından “solunum sistemi ve sindirim sistemi” örnek olarak ele alınmıştır. Dersin işlenmesi sırasında çoklu zeka çalışma yaprakları dağıtılacaktır. İzleyicilerin bir kısmından öğrenci olmaları istenecek ve bu grup, çoklu zeka kuramına göre hazırlanmış bu “çalışma yaprakları” üzerinden dersi takip edecektir.(resim 2.1) Geri kalan izleyicilerden ise gözlemci olmaları istenecektir ve dağıtılacak çizelgeyle dersi izleyerek karşılaştırmalar yapmaları istenecektir. Konunun kavranması, kalıcılığın sağlanması, öğrenci katılımının analiz edilmesi bu şekilde sağlanacaktır. Resim2.1
2.1 UYGULAMADA ÇOKLU ZEKA KURAMI Çoklu zeka kuramı öğrenci merkezli etkinlikler içeren bir kuramdır. Öğrencinin öğrenme işinde birebir aktif rol almasını öngörür. Bilginin öğrenciye verilmesini değil, öğrencinin bu bilgiye ulaşması için gerekli yolları kendisinin kullanması hedefler arasındadır. Konumuz, “Çoklu Zeka Kuramının Fen Bilgisi dersine olan ilgiyi artırmadaki etkileri” olduğuna göre bu ilgiyi ancak empati kurarak araştırabiliriz. Bu gerçekten yola çıkarak, dinleyiciler bir süreliğine öğrenci olacaklar ve ders sonunda bu çalışmayla hangi zekaların etkin olduğu, bilgiye ulaşmak ve kalıcılığı artırmak amacıyla hangi etkinliklerin kullanıldığı tartışılacaktır. Bu amaca hizmet eden bir diğer öğrenme yöntemi de “Etkin (işbirlikli) Öğrenme”dir. Bu yöntem, öğrencinin sosyal zekasını etkin kıldığından sunumumuzda bu yöntemden de yararlanılmıştır. Ders esnasında etkin öğrenme yöntemlerinden “birlikte öğrenme yöntemi” uygulanacaktır. Yaratıcılığı artırıcı sorular ve etkinliklerle öğrencinin yaratıcılığı desteklenecektir. Bloom taksonomisi sorularıyla ise bilginin kalıcılığı ve günlük yaşama transfer edilebilmesi test edilecektir. Ülkemizde yadsıyamayacağımız bir olgu da sınav gerçeği. Öğrencilerin eğitimlerinin her basmağında karşı karşıya kalacakları sınavlara hazırlamak okulların görevlerinden önemli bir tanesi. Öğrencileri ilköğretimin ilk basamaklarında üst düzey soruları düşündürmeye alıştırmak, uzun vadeli hedeflerimizdeki başarılarımızda bizleri başarıya daha da yaklaştıracaktır. Bloom taksonomisi soruları bu amaca hizmet etmektedir. İlk yıllarda edinilen beceriler ileriki yıllarda alışkanlığa dönüşecek ve başarıda büyük bir aşama kaydedilecektir.
Kongrede sunulan bu işlik çalışmasında İzmir “Özel Gelişim İlköğretim okulu”’' nda uygulanan çalışma yapraklarından örnekler gösterilecek bu çalışma yaprakları yardımıyla uygulama yapılacaktır. Eğitimde çoklu zeka etkinliklerinin yanısıra geleneksel yöntemleri de gözardı etmemek gerekmektedir. Eğitim sırasında öğreneni her yönden desteklemek başarıyı artıracaktır. Bu çalışmada buna da özen gösterilmiştir. 3.BULGULAR: “Çoklu Zeka Kuramı”nın etkileri “Harward Project Zero (sıfır projesi)” ile araştırılmıştır. Harvard Üniversitesi’ nden Howard Gardner “Sıfır projesi” adlı bilişsel araştırma projesinde, Feurstein’ in bu yaklaşımlarını güçlendiren bir kuram geliştirmiştir.Gardner’a göre bilmemizi ve öğrenmemizi sağlayan yedi tür zeka vardır. “Eğitimde Çoklu Zeka Kuramı’nı kullanan Amerika’daki 41 okulun müdürleriyle konuşulduğunda bu müdürlerin %78 i kuramın uygulanmasıyla birlikte öğrencilerin başarı oranlarında %63’lük artış olduğunu belirtiyor. %78’i okulların öğrenme güçlüğü çeken öğrencilerin başarılarında gelişme olduğunu söyledi. Yine bu 41 müdürden ailelerin okulla dayanışmasının %80 oranında arttığını, %81 oranında ise öğrenci disiplin problemlerinde iyileşme olduğunu söyledi. Çoklu Zeka Kuramına odaklanmalarından ötürü öğrencilerin öğrenmeyi daha eğlenceli, okulu da daha az sıkıcı bulduklarını saptadıklarını belirttiler. Öğrencilerin öğrenmek için heyecan duymaları ve başarıyı bulma isteklerinden ötürü disiplin problemlerinin de kaybolmaya başladığını belirttiler. (...) Okulumuzdaki (New City School) 6.sınıfa giden 27 öğrencinin standart bir test olan “Stanford Achievement test” sonuçlarına göre çok başarılı olduklarını saptadık. Bu yüksek başarının tek sebebi sadece Çoklu Zeka Kuramını uyguluyor olmamız değil. Geleneksel olmayan yöntemlerle (ÇZK) eğitilen öğrenciler aynı zamanda geleneksel yollarla başarı ölçen testlerde de çok başarılı oluyor. Öğrencilerimizin iyi olmalarının yanısıra bu kuramının da etkisinin çok büyük olduğunun bilincindeyiz. ” Hoerr, Thomas http://www.newhorizons.org/trm_hoerr2.htm (03.09.2002) 3.1 GELİŞİM KOLEJİNDE ÇOKLU ZEKA KURAMI İzmir, Özel Gelişim İlköğretim okulunda, 3.yılına başladığımız Çoklu Zeka Kuramı’na dayalı eğitimde, diğer derslerin yanında Fen Bilgisi dersinde de ilginin son derece arttığı saptanmıştır. Yapılan testlerde en sevilen derslerin başında gelmektedir. Bunun en önemli sebebi de kuşkusuz sözü edilen kuramın Fen Bilgisi derslerinde rahatlıkla kullanılabiliyor olmasıdır. Öğrencilerin derslerde aktif olmaları, kendilerini bilgiyi araştıran kişiler olarak, öğretmeni ise rehber olarak görmeleri bunda önemli rol oynamaktadır. Okulumuzda öğrencilerin bilgiye ulaşma yollarını bilmeleri, bilgiyi transfer etmeleri, araştıran, sorgulayan bir düşünce yapısına sahip olmaları, neden sonuç ilişkisi kurabilmeleri ulaşılması gereken önemli hedeflerdendir. 3.2 GİRİŞ SINAVALARINDA ÇZK’NIN ETKİSİ LGS ve ÖSS giriş sınavları erken yaşlardan itibaren öğrencilerin karşısına ulaşılması gereken bir hedef olarak çıkar. Her okulun hedeflerinden önemli bir tanesi de bu sınavlarda yüksek başarı elde etmektir. Bu amaçla, bu sınavların soruları analiz edildiğinde öğrencinin bilgiyi transfer edebilmesini gerektiren üst düzey yorum soruları ile karşılaştığı görülür. Bu nedenle öğrencilerimize anasınıfından başlayarak üst düzey düşünme becerilerini geliştirmeye yönelik sorular ve öğretim stratejileri uygulamaktayız. Böylelikle, Türkiye genelinde yapılan sınavlara öğrencilerimizin katılımını sağlayarak başarılarını test etme olanağı bulmaktayız. Bu bağlamda bizi cesaretlendiren en önemli nokta bireysel başarıların yanında elde edilen toplam başarı yüzdesidir. 4. YORUM/TARTIŞMA: Sunum sırasında dinleyicilerden bir kısmı öğrenci olurken bir kısmı da gözlemci olacak ve Tablo 4.1 de görülen kriterler çizelgesini kullanacaktır. Örnek ders uygulamasının sonunda gözlemcilerin notları değerlendirilecek ve çoklu zeka bölümlerini gösteren çalışma
Tablo 4.1
ÖĞRENEN (ÖĞRENCİ) NE YAPTI? Öğrenen bireysel olarak;
Geleneksel
Öğrenci yöntemde, merkezli eğitimde
Verilen işe göre konu araştırdı Okuma yaptı Araştırma yaptı Kendi cümleleriyle yazdı/yanıtladı/not aldı Öğrenen grupla birlikte; Tartıştı Açıklamalar yaptı Açıklama istedi Paylaştı/fikir üretti Dinledi Soru sordu Genellemeler yaptı Dikkat etti Çıkarımlar yaptı Tekrar inceleme gereği duydu Karşılaştırma yaptı Toleranslı,lider, hoşgörülü oldu Adil oldu, başkasının fikirlerine katılmasa da dinledi, Zamanı kullandı Ortak karar verdi Ortak ürün çıkardı 5. SONUÇ VE ÖNERİLER: Öğretmenin de eğitimdeki katkısı yadsınamayacak kadar büyüktür. Eğitimdeki amacımız olan verimi artırmak, öğretmene yatırımı zorunlu kılmaktadır. Öğretmen ne derece donanımlıysa o derece verimli olacaktır. Yeniliğe açık, araştıran, sorgulayan, yaratıcı öğretmenler aynı bakış açısında öğrenciler yetiştirecektir. Ülkemizin de böyle beyinlere gereksinimi gözardı edilmemelidir. Bu nedenle, biz öğretmenlerin tek tip öğretim stratejisiyle eğitim yapıp sonra da bunu görmezden gelerek başarısızlığı öğrenciye yüklemek gibi bir lüksümüz yoktur. Çünkü bir öğretmenin İşlediği her dersi bir geri bildirim olarak kabul etmesi ve her yeni dersi planlarken “düşün, seç, uygula” döngüsünde bir davranış sistemine sahip olması gerekir. Sonuç olarak 8 tip zeka ve değişik öğrenme yolları varken tek tip zekaya hitap edecek, tek tip öğrenme şekliyle çocukları bir kalıp içine sokmaya çalışmak, toplum için yetişecek pek çok dahiye engel olmak demektir. Dahi demek, halen pek çok okulda uygulanan ve önem verilen, sadece matematik ve dilde yetenekli olmak değildir. Çocuklar müziksel, bedensel, sosyal ve görsel olarak ta zeki ve yeteneklidirler. Onlara bu yeteneklerini gösterme, geliştirme ve başarılı olma şansı verilmelidir