Okul Öncesi Düzeyde ve Dört -Dokuz Yaş Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Tercih Ettikleri Oyun by BİLGEM BİLİMSEL GELİŞİM ÖZEL EĞİTİM MERKEZİ

ÖZEL EĞİTİM DERGİSİ - 1999 - Cilt 2 (3) 14-24

Okul Öncesi Düzeyde ve Dört -Dokuz Yaş Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Tercih Ettikleri Oyun Köşeleri ve Oynadıkları Oyun Tiplerinin İncelenmesi Nılgun METİN

Semra ŞAHIN

Ebru ŞANLİ

Hacettepe Üniversitesi

ÖZET

Okulöncesi donem çocuğu için bu ihtiyaçların karşılanabileceği en uygun ortam, oyun orta mıdır Oyun, çocuğun çevresiyle etkileşimim başlatan önemli bir araçtır (Atık, 1986) Butun çocukların gelişim sureci içinde fiziksel, zihin sel, dil, sosyal ve duygusal gelişim alanlarındaki becerilerini destekleyebılmede oyun önemli bir rol oynamaktadır Oyunun ne olduğu veya ne olmadığı konusunda çok eskiden ben değişik görüşler ve teoriler ilen sürülmüştür Butun bu goruşlenn ve teonlenn ortak noktası, oyunun çocuk ıçtn önemli bir uğraşı olduğudur Oyun, teorısyenler tarafından tur "dinlenme aracı", "fazla enerjinin boşaltım yolu", "bir rahatlama aracı", "içgüdüsel gelişimin bir on hazırlığı*, "gerçek ile hayal arasındaki ilişkinin anlaşıl masında önemli bir fırsat" olarak açıklanmıştır Pıaget'e gore ise oyun bir uyumdur Bununla birlikte egosantnk düşünceyi azaltmaya yardım eden bir araçtır (Mitchell ve Mason, 1937, Blıs 1973, Medınnus, 1976, Yavuzer, 1982)

Bu araştırma özel eğnim sınıfina devam eden, okulöncesi düzeyde ve 4-9 yaş grubundaki Zihinsel engelli çocukların serbest oyun orta mında tercih ettikleri oyun köşelen, oynadıkları oyun ve oyuncakların incelenmesi amacıyla gerçekleştirilmiş bir çalışmadır Araştırmanın çalışma grubunu oluşturan 14 çocuktan S'ı 46 yaş grubu, 6'sı 7-9 yaş grubundadır Oyun köşelerinde yapılan gözlemler sonucu elde edilen verilerin yaş grubu ve cinsiyet değişken' lenne gore değerlendirilmesi sonucu tercih edilen köşeler ve oyun tipleri açısından farkli' lıklar bulunmuştur Okulöncesi düzeydeki zıhınsel engelli çocukların tercih ettikleri oyun köşelen ve oyun materyalleri, oynadıkları oyun tipleri bakımından, cinsiyet özellikleri ve geli şim aşamalarına uygun davranışlar sergiledik ten görülmüştür

GİRİŞ

Oyun ve öğrenme arasında ise dolaylı bir ilişki vardır Çocuk oyun oynarken pratik yapar ve öğrenmede daha ust düzeye ulaşmayı sağla yacak yeni becenler kazanır (Baykoç Dönmez, 1992)

Çocuğun ilk öğrenme yaşantıları bedenine yönelik, biyolojik temelleri olan etkinlikten içeren duyu-motor deneyimlere dayanmaktadır Zamanla çocuğun yeteneklerinin gelişmesi, onun çevreye olan merakını arttırmaktadır Bu merak çocuğun farklı bilgi ve deneyimlere gereksinim duyduğunun bir işaretidir Çocuğun sevme, sevilme, arkadaşlık kurma v b temel sosyal ihtiyaçlarını karşılama isteği onu diğer çocuklarla bırarada olmaya teşvik etmekledir

Yapılan çeşitli çalışmalarda okulöncesi düzeydeki çocuklarda oyuna ayrılan surenin ve sosyal etkileşim davranışlarının yaşla birlikte arttığı ortaya konulmuştur Ikı-uç yaş arasın daki çocuklarda pek fazla sosyal etkileşimin

Yazışma Adrest: Doç Dr Nılgun METİN, Hacettepe Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksek Okulu, Çocuk Gelişimi ve Eğtltmt Botumu, Samanpazarı 06100 ANKARA Tel 324 38 49

ÖZEL EĞİTİM

DERGİSİ bakıldığında, Aük'ın (1986) çalışmasında dortbeş yaşındaki çocukların en çok manuplatıf oyun köşesini, altı yaşındakilerın ise blok köşesini tercih etlikleri, Bozoklu'nun (1994) aynı yaş grupları ile yaptığı çalışmasında ise yaşın artması ile birlikte drama, blok ve sanat kaşesi tercihlerinin arttığı belirtilmektedir

olmadığı tek başına ve paralel oyun oynama gözlenirken, don yaştan itibaren tek başına ve paralel oyunda azalma, sosyal etkileşim gerek tiren beraber ve kooperatif ~ oyun oynama davranışlarında ise artış görülmektedir (Bames, 1971, Rubın, Maıonı, Hdrmıng, 1976, 1976, Smith, 1978, Bakeman ve Brownlee, 1980, Guralnıck, 1981. Guralnıck ve Weinhouse, 1984) Ayrıca Bakeman ve Brownlee (1980) yaptıkları çalışmalarında çocukların izole ve paralel oyunu daha kısa surelerle kooperatif oyunu ise daha uzun surelerle oynadıklarını belirtmektedirler

Normal gelişim sureci içinde ortaya çıkan bu oyun davranışlarıyla, gözlenen becerilerin çoğu zihinsel engelli çocuklarda da benzer aşamalardan geçilerek kazanılmaktadır Ancak zihinsel engelli çocuklar, engelin derecesine bağlı olarak gelişim alanlarında bazı gecıkmeguçluklere sahip olmaları nedeniyle içinde yaşadıkları sosyal çevreyle iletişim kurmada, çevrelerindeki çeşitli uyarıcılara tepki vermede zorlanmaktadırlar Yapılan bazı çalışmalarda, zihinsel engelli çocukların sosyal iletişimi başlatma ve başlatılan iletişimi sürdürmede yetersiz kaldıkları, hiçbir yönlendirme olmadan oyun oynama fırsatı verildiğinde ise tek başına oynadıkları ya da amaçsız davranışlarda bulundukları belirtilmektedir (Bronson, 1972, Guralnıck, 1980, Guralnıck ve Weinhouse, 1984) Bu nedenle yaşıtları ile veya yetişkin lerle uygun etkileşimde bulunma yollarının öğretilmesinde ve çeşitli kav rami arı n-becerılenn kazandırılmasında çok iyi düzenlenmiş oyun ortamlarının öğrenme uzenne katkısının buyuk önem taşıdığı goz on ünde tutulmalıdır (Slade ve Wolf, 1994, Hellendorn Van Der Oorj, Smith, 1994)

Ülkemizde, çocukların oyun davranışları m inceleyen Aük'ın (1986) çalışmasında da benzer sonuçlar bulunmuştur Atık (1986), yaptığı çalışmasında, uç-dort yaşındaki çocuk ların daha çok izole ve paralel oyunu, beş-altı yaşındaki çocukların ise beraber ve kooperatif oyunu tercih ettiklerini belirtmektedir Oyun tıpı tercihinde cinsiyetler arasında önemli bur farklılık olmamakla birlikte, erkek lerde kooperatif oyuna geçişin daha geç olduğu, kızların daha çok beraber ve kooperatif oyun, erkeklerin ise izole ve paralel oyun oynadıkları gözlenmiştir (Bakeman ve Brownlee, 1980, Atık, 1986) Okulöncesi düzeydeki çocukların kullan dığı oyun materyali ve seçtikten oyun köşelen sosyal dav ram şiarı ndakı hazır bulunuştuk düzeyi ı!e ilişkili görülmektedir Çocuklar dramatızasyon, blok, muzık köşelen ve mater yallerini daha çok beraber ve kooperatif oyunda tercih ederken, tek başına oyunda manuplatıf materyalleri, kitap, sanal köşelen ve ilgili materyalleri ise daha çok paralel oyunda kullandıkları gözlenmiştir (Hendrtckson, Strain, Taembay ark, 1981)

Zihinsel engelli çocuklar gelişim süreçleri içinde gecikerek de olsa normal çocukların geçirdikten aşamaları izlemektedirler Bu durum oyun davranışlarına da yansımaktadır Guralnıck (1981), Guralnıck ve Weinhouse (1984), Beckmen ve Koni (1987), yaptıkları çalışmalarda, zihinsel engelli çocukların, yaşın ilerlemesi ile birlikte tek başına oyundan kooperatif oyuna doğru tur geçiş gösterdi ki en nı, basit düzeyde oyun oynama davranıştan m n azalıp daha karmaşık ve fonksiyonel oyun davranışlarının arttığını ve bu durumun normal çocuklarla paralellik gösterdiğim ifade etmekte dirler

Oyun köşesi tercihi ve malzeme kullanımı cinsiyet açısından değerlendin İd iğinde, erkek çocukların daha çok top, blok, taşıt ve manup latıf materyallerle, kızların ise muzık a! eti en ve daramatızasyon malzemeleriyle oynadıkları görülmektedir (Fagot, 1974, Aük, 1986) Oyun köşesi tercihine yaş açısından 15

ÖZEL EĞİTİM

DERGİSİ ve cinsiyetlerine gore,

Dört-yed I yaş grubundaki Down sendromlu çocukların kaynaştırma ortamındaki sosyal iletişimlerinin incelendiği bir çalışmada bu çocukların en fazla beraber \e paralel oyun oynadıkları, bunları tek başına oyunun izlediği görülmüştür (Metin, 1989)

1- Tercih etlikleri oyun köşelen 2- Tercih ettikleri oyun tiplerini incelemek, ayrıca, 1- Tercih edilen oyun tipleri ve oyun köşelen nde oynama surelerini belirlemek amacıyla bu çalışma planlanmıştır

Atık'ın (1986) çalışmasında da altı yedi yaşlar arasındaki Down Sendromlu çocukların en çok paralel oyunu, sekız-dokuz yaşlar arasındakılenn ise kooperatif ovıtnu tercih etlikleri ortaya çıkmıştır

YÖNTEM Çalışma

Zihinsel engelli çocuklar da normal geli şim gösteren çocuklar gibi oyun yoluyla pek çok şey< ödenebilirler Bretherton ve Beergtıly (1989) Weiss-Perry ve Cıcchettı (1990) oyunun hem normal hem de engelli çocuk gruplarında sosyal anlamaya ışık tuttuğunu belirtmişlerdir (Akt Slade ve Wolf 1994)

Grubu

Araştırma çalışma grubunda Hacettepe Üniversitesi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bolumu Özel Eğitim Anabılım Dalı'na bağlı Zihinsel Engelli Çocuklar Eğitim Umlesı'ne devam eden dort-dokuz yaş grubundaki 14 çocuk bulun maktadır Çalışma grubundaki, dort-altı yaş grubunu dordu kız, dordu erkek olmak üzere sekiz çocuk, yedı-dokuz yaş grubunu ise uçtı kız, uçu erkek olmak üzere allı çocuk oluştur maktadır Dort-altı yaş grubunun takvim yaşı ortalaması 588 ay (kız takvim yaşı ortaLması 4 5 yaş, erkek takvim yaşı ortalaması 5 1 yaş), yedi dokuz yaş grubunun takvim yaşı ortala ması 946 aydır (kız takvim yaşı ortalaması 8 6 yaş. erkek takvim yaşı ortalaması 7 1 yaş) Bu çocuklardan sekizi Down sendromlu, altısı değişik tipte zihinsel engellidir Çalışma gru bundaki çocuklar en az bir yıl sureyle üniteye devam etmekte ve okulöncesi eğitim amaçlarını kapsayan bireysel ve grup eğilimi almaktadırlar Çocuklar kuçuk yaş (4-6 yaş) ve buyuk yaş (7 9) grupları olarak haftada ikişer gun eğitim den yararlanmaktadırlar Çocukların genel gelı sjm duzeyjen Portage Erken Çocukluk Donemi Eğıunı Programları Kontrol Listesi kullanılarak belirlenmiş ve normal gelişim gösteren uç altı yaş çocuklarının gelişimsel olgunluğuna sahip oldukları bulunmuştur (Nelson, 1987)

Engelli çocukların sembolik oyunlarında duyu motor donemden sonraki işlem öncesi doneme geçişte birtakım gecikmeler görülme sine karşın ncmnal çocuklarda gözlenen benzer aşamalar bu çocuklar için de geçerli olmaktadır Diğer bir deyişle erken çocukluk döneminde sembolik oyunla bilişsel gelişim arasında bir ilişki soz konusu olup zihinsel engelli çocuklardakı gecikme ve yetersizlikler de sembolik gelişmeleriyle paralellik göstermektedir (Heilendom ve ark, 1994) Sembolik oyunun engelli çocukların bilişsel, dil, sosyaİ ve duygusal gelişimlerine buyuk etkisi vardır Mottı (198^) ile Hıll ve McCune-Nıcolıch (1981) engelli çocuklarda serrlodıİK oyun öıgurtıügu 'olıışse'ı gdıışım seviyesi, oyuna uyum şekli ve sosyal etkileşim yetenekleri arasında önemli bir ilişki olduğunu bulmuşlardır Oyunun çocuk gelişimi üzerine çok fazla etbsı olduğu bilinmektedir, ancak ülkemizde özellikle engelli çocukların oyunlarını inceleyen pek fazla çalışma bulunmamaktadır Bu neden le, gelişimsel olarak okulöncesi düzeyde ve takvim yaşı dott-dokuz arasında olan zihinsel engellt çocukların, okulöncesi eğitim program larmda yer alan serbest oyun saatinde yaşlarına

Veri Toplama

Aracı

Çalışma grubunu oluşturan çocuklar serbest zaman faaliyetinde gözlenerek, araştır macılar tarafından geliştirilen gözlem kayıt formuna gözlem sonuçlan kaydedilmiştir Bu formlar her çocuk için ayrı ayrı hazırlanmışı ir ve aşağıdaki bilgilen kapsamaktadır 16

ÖZEL EGITIM

DERGİSİ lardan bağımsız olarak kendi kendine oynar, diğer çocuklarla sosyal iletişim yoktur ve oynadığı oyuncaklar diğer çocukların oyuncak ları ile ilişkili değildir

1) Oyun köşesi, çalışma grubunu oluştu ran çocuklar sınıf içerisinde düzenlenmiş olan manuplatıf etkinlik köşesi, kitap köşesi, blok köşesi, sanat köşesi, evcılık-dramalızasyon kö şesi, buyuk kasların motor gelişimini destekle yici köşeden hangi sı/hangilerinde oyun oyna mayı tercih ediyorsa oyun köşesi bölümüne kaydedilmiştir

* foralel oyun oynama Çocuk diğer çocuklarla aynı ortamı paylaşır, kullandığı oyuncaklar arkadaşlarının oynadığı oyuncaklara benzeyebilir, ancak çocuklar bırbırlennı etkile mekler

a) Manuplatıt Oyun Köşesi l^ego-nopper gibi takmalı-sokmelı oyuncaklar, bul-yaplar, resimli ve renkli küpler, tamir seti, çeşitli boy ve renkte plastik halkalar, ahşap iaşıl araçları, çeşitli boy ve renklerde boncuklar, düğmeler, ayakkabı bağcığı v b materyallerin bulunduğu köşe

" Beraber oyun oynama Çocuk diğer çocuklarla birlikte oynar, aynı materyali payla şır Çoeuklaı arasında sözel ya da sözel olma yan iletişim davranışları goruhır * Kooperatif oyun oynama- Çocuk diğer çocuklarla aynı hedefe ulaşmak için çalışır, çocuklar arasında bir etkileşim ve sosyal örgütlenme gorulur; olarak gruplandıi ılmaktadır (Hıggınbotham, Baker ve Neıd, 1980, Asher ve Gotlmaıı, 1981)

b) Kııap köşesi Okul öncesi donemdeki çocuklara yönelik renkli ve resimli oyku kitap ları, dergilerin bulunduğu köşe c) Blok köşesi Çeşitli boylarda ve şekillerde tahta blokların bulunduğu köşe

1) Köşede kalış suresi Gözlemler sıra sında bir çocuğun tercih ettiği oyun köşesinde oyununu sundurduğu sure gözlem formuna kaydedilmiştir

d) Sanat köşesi Suluboya, pastel boya, kuru kalem boya, gazlı kalem, oyun hamuru, elişi, grapon kağıdı, değişik boy ve nitelikte kağıt ve kartonlar, makas, yapıştırıcı \e arlık materyallerin bulunduğu köşe

Veri Toplama

İşlemi

Çalışma grubunda bulunan dort-aitı yaş grubundaki çocuklar ve yedi-dokuz yaş grubundaki çocuklar haftada ikişer gun eğitim pıogramlartndakı bir saatlik serbest oyun saatinde ve grup içerisinde gözlenmiştir Bu gözlemlerin objektifliğini sağlamak için grup içerisinde çocuklar ıkı eğıUmcı tarafından aynı anda gözlenmiştir. Bir seans boyunca gruptaki turn çocukların gözlemlen yapılmıştır Gözlem bilgileri her ıkı eğitimci tarafından anında tartı şılıp ortak bir sonuca varılmıştır Tartışılan gözlem sonucu, gözlem formuna eğitimciler taralından dönüşümlü olarak kaydedilmiştir (Bir gözlem seansında bir eğitimci, takıp eden seansta diğer eğitimci kayıt işlemini yapmış tır)

e) Dramatızasyon - evcilik köşesi Gerçek ve minyatür ev eşyaları, kız ve erkek çocuklara ve yetişkinlere ait giysiler, çeşitli aksesuarlar vb. malzemelerin bulunduğu köşe f) Buyuk kasların motor gelişimini destek leyici köşe toplar ve sopalar, yer merdiveni, çeşitli boy ve şekillerde minderler, kulaklı zıp lama top, mini boy basket potası vb cımnasuk malzemelerinin bulunduğu köşe 2) Oynanan oyun tıpı (izole, paralel, be raber, kooperatif oyun) Çalışma grubunu oluşturan çocuklar, grup içerisinde gözlendiği için oyunu tek başına sürdürüp sürdürmediği, oynadığı materyali ya da bulunduğu ortamı arkadaşı ile paylaşıp paylaşamadığı vb durumları dikkate alınarak çocuğun tercih ettiği oyun tıpı gözlem formuna kaydedilmiştir Bu oyun tipten ise,

Verilerin Değerlendirilmesi

Elde edilen tum bulgular gözlem kayıt tormlarına her çocuk için ayrı ayn işlenmiş ve daha sonra birleştirilmiştir Verilerin yüzde oranlar ile değerlendirilmiştir

* İzole oyun oynama Çocuk diğer çocuk 17

ÖZEL EĞİTİM

DERGİSİ "evcilik kösesi" %2628, erkek "buyuk kas motor gelişimi destekleyici köşe" 9b23 56)

BULGULAR VE TARTIŞMA Okulöncesi düzeyde ve dort-dokuz yaş grubundaki zihinsel engelli çocukların tercih ettikleri oyun uplen ve oyun koşelennı incele mek amacıyla yapılan bu çalışmada elde edilen bulgular Tablo 1-4 ve Şekil 1-2'de sunulmuş tur

4-6 yaş grubundaki kız çocuklar ile 7-9 yaş grubundaki kız çocukların köşe tercihten incelenirse her ıkı grubun da ilk tercihinin "manuplatıf köşe" (4-6 yaş grubu kız %4470, 7-9 yaş grubu kız %$ 1 38) olduğu, ikinci tercih edilen köşenin ise "evcilik köşesi" olduğu (4-6 yaş grubu kız %1915, 7 9 yaş grubu kız <&26 28) görülmektedir

Çalışma grubunda bulunan zihinsel engelli çocukların serbest oyun saatinde tercih ettikleri oyun köşelerine gore dağılımı Tablo Pde verilmiştir

Dört altı yaş grubundaki kızlar ile yedı-

Tablo 1 : Çalışma Grubunda Bulunan 4-6 ve 7-9 raj Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Serbest Oyun Sortinde Tercih Emklen Oyun Köşelerinin Dağılımı 4-6 Yas Onıbu (n8J Kje(ıı4) tıtaJ.<n«) S

••

[ Manıpülatıf

+«m

2 Kitap 3Blok

»a uı

4 Sanat

1)3*

1»

5 Lsalık <S B K M ü **

10J'

ast

»:

O m Kötek"

Toplam

^ " ^

117*

100 00

s 14

İM*

•. «« 7 01 '|3 13 "' 10,

7M »M

100 00

- ^-—~

GENFL

•7-9YasGnrtıu(n6) Kain i) ErktK * î > •4 s S •.

TOPLAM 5

41»'

40*1 7Iİ

3131

• 0

(03

40?

13 B

141

»74

J »

7,1

I4JÎ

U*(

119

17*1

Î Î M

ı«

1970

Tİ6'

100 00

1)7*

" '

174*

100 W

* Gözlemler sonucunda çocukların tercih ettikleri köşeletin toplam sayısı ** Buyuk kasmotor gelişimi destekleyici köse Çalışma grubunda bulunan tum çocukla nn en fazla oranda tercih çtuklerı köşenin %40,'İO oranı r/e "manuplatıf oyun köşesi" olduğu, bunu %1970 oranı ile "buyuk kas motor gelişimi destekleyici koşe"nın ve%1639 oram ile "evcilik köşesi "nın izlediği görülmek tedir En az tercih edilen köşe ise kitap köşe sidir (%7 16)

dokuz yaş grubundaki kızların köşe tercihle rinde yüzde oranlar arasındaki farklılık dikkat çekicidir Kuçuk yaştaki kızlar daha az sosyal beceri gerektiren manuplaüf oyun köşesini buyuk yaştaki kızlara gore daha çok tercih ederken, buyuk yaştaki kızlar gelişmiş sosyal becen gerektiren evcilik köşesini küçüklere gore daha fazla tercih etmişlerdir, bunu yaşın geli şimsel fonksiyonu olarak değerlendirmek mümkündür

Tablo l'e yaş grupları ve cinsiyet özellik lerine gore bakıldığında, yine her ıkı gruptaki çocukların en çok tercih etti ki en köşen m "manuplatıf oyun köşesi" olduğu (4-6 yaş kız grubu %44 70, erkek grubu %4t) 90, 7 9 yaş kız grubu %i\ 38, erkek grubu %4l 95) görülmek tedir ikinci olarak tercih edilen Jcoşenm 4-6 yaş grubundaki kızlarda "evcilik köşesi" (%19^5). erkeklerde ise "buyuk kas motor gelişimi destekleyici köşe" (%26 26) olduğu bulunmuş tur 7-9 yaş grubundaki kız ve erkek çocuklarda da benzer durum görülmektedir (7 9 yaş kız

Tablo l'de oyun köşesi tercihine, 4-6 yaş ve 7-9 yaş erkek çocuklar açısından bakıldı ğında, her ıkı yaş grubundaki erkek çocukların ilk tercthlennın kızlarda olduğu gibi "manuplatıf oyun köşesi" olduğu (4-6 yaş grubu erkek %4090; 7-9 yaş grubu erkek %41 95), bunu 4-6 yaş grubu erkek çocuklarda %26 26, 7-9 yaş grubu erkek çocuklarda da %21 56 oranları ile "buyuk kas motor gelişimi destekleyici köşe*nın takıp ettiği görülmüştür Ayrıca 18

ÖZEL EĞİTİM

DERGİSİ nn îercıhJenrun daha çok fizjlcseJ aktıvıte gerektiren oyunlar, bloklar, arabalar olduğu, kızların ise daha çok evcilik, drama ve sözel beceriye dayalı oyunlar oynadıkları belirtilmek ledir (Fagot ve Patterson, 1969, Fagot, 1974, Maccoby ve Jacklın, 1974, Nemerowicz, 1979, Atık, 1986, Mauren, 1988)

dikkate değer bir bulgu da buyuk yaş grubu erkeklerde daha fazla sosyal beceri gerekuren "evcilik koşesı"ne (%I494) yönelmenin olma sıdır Çalışma grubunun tumu ele alındılında, çocukların en çok manuplaiıf oyun köşesini tercih etmeleri Aük'ın (1986) hem norma) çocuklarla hem de Down Sendromlu çocuklarla yaptığı çalışma sonuçlarıyla bunun yamsıra, Metın'ın (1986) kaynaştırma ortamındaki zıhın

Çalışma grubunda bulunan 4-6 ve 7-9 yaş grubundaki zihinsel engelli çocukların serbest oyun saatinde köşelerde oynadıkları oyun

Tablo 2 : Çalışma Grubunda Bulunan 4-6 ve 7 9 Ya$ Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Serbeit Oyun Saatinde Küfelerde Oynadıkları Oyun Tiplerine Gore Dağılımı 7-9YasOnıbu(n6)

4-6 Yas Grubu (n8) Erkek ( i l i )

Kız(n4)

Kız(n3)

1 İ20lf ayım

711

406

1 Pmld oyun

31»

ÎS

î Bnabüf OVIMI

MJ7

* Koopef alıl oyun

31,10

117*

100»

Tcpltm

GENEL

Erkek(n 3) s »»

TOPLAM

17^1

12»

1013

let?

lı

10»1

114»

137

İ t »7

1161

»M

»6»

l»

17 77

ti Üt

MJO

»rr

ınooo

137-

neoo

174'

İM M

726*

im «o

JÎOJ

* Gözlemler sonucunda çocukların tercih ettikleri oyun tiplerinin toplam sayısı tıplerının verildiği Tablo 2"ye gore, çalışma grubundaki turn çocuklar en fazla oranda kooperatif oyun oynamışlardır C&S'iCrt), bunu %17 17 oranı de para/el oyun ve %\1 \1 oranı ile beraber oyun izlemektedir En az oynanan oyun üpı ise izole oyundur (%10^)

sel engelli çocukların oyun köşesi tercihlerine ait sonuçlan ile paralellik göstermektedir Bu sonuçları, gelişimsel fonksiyonun yamsıra, buyuk olçude sunulan etkınJıklerın de etkilediği düşünülmektedir Zihinsel engelli çocukların eğitiminde e] becerilerini ve el-goz koordinas yonunu gelışürmeye yönelik etkinliklere ağırlık verilmektedir Bu eğilime ağırlıklı olarak bu çocukların akademik ve motor becerılerdekı yetersizlikleri run ve el becerilerinin yaşamla rındaki öneminin dikkate alınması neden olmaktadır Kendilerine sunulan etkinliklerin etkisiyle bu çocukların serbest oyun saatinde de manuplatıf oyun köşesini tercih ewnelen bekle nen bir sonuç olarak ele alınabilir

Bulgular yaş grupları ve cinsiyetler açısından değerlendinldiğınde, her ıkı gruptaki çocukların tereıh etlikleri köşelerde en yoğun olarak "kooperatif oyun" oynadıkları (4-6 yaş kız %34 10, erkek %65 66, 7 9 yaş kız %S6 20, erkek %5977) bulunmuştur ikinci olarak oynanan oyun tipinin 4-6 yaş kızlarda %M 80, erkeklerde %1667 oranları ile "paralel oyun" olduğu, en az tercih edilen oyun tipinin ise "izole oyun" olduğu görülmektedir (4-6 yaş grubu kız %7 83, erkek %606) 7-9 yaş grubunda ise durum biraz daha farklılık göster mektedir 7-9 yaş grubu kızlar ikinci oyun tıpı olarak "izole oyun'u tercih ederken (%I7 52), erkekler "beraber oyun "a yönelmişlerdir (%I609) Bu yaş grubunda en az tercih edilen oyun tıpı ise "paralel oyun"dur (7-9 yaş grubu kız %10 95. erkek % 1149)

Durum cinsiyetler açısından yorumlandı ğında, hem dört altı yaş grubundaki hem de yedi dokuz yaş grubundaki ki2 ve erkek Çocuklar arasında fark olması çocukların cinsi yetlerine uygun olarak değişik oyun köşesi ve materyallerim tercih etmelerine bağlı olduğunu düşündürmektedir Engelli ve normal gelişim gösteren çocuklarla yapılan çalışmalarda, erkek çocukla19

ÖZEL EĞİTİM

DERGtSl nedene dayandırmak mümkündür, çalışma grubundaki çocuklar yöntemde de açıklandığı gibi gelişimsel dtızey olarak uç-altı yaş gru bundadırlar (Nelson, 1987), dolayısıyla beraber ve kooperatif oyunun görüldüğü aşamaya ulaşmış bulunmaktadırlar Diğer tarafta» yine yöntemde belirtildiği gıbt en fazla bu yıldan bu yana eğitim almaktadırlar ve özellikle grup eğitiminde çocuklara, birbirleriyle sosyal etkileşime gınneleTi ve ğTUba uyum sağlayabilmeleri yönünde destek verilmektedir. Bunların böyle bir sonuca ulaşmaya neden olduğu düşünülmektedir

Her ıkı yaş grubundaki kızlarla ilgili bulgulara bakıldığında, buyuk yaş grubundaki kızların küçüklere oranla daha yoğun olarak kooperatif oyun oynadıkları (4-6 yaş %W 10, 7-9 yaş %W20), ikinci olarak ise tarklı oyun tıplenns tercih ettikleri görülmektedir Erkeklerde ise "kooperatıt oyun" un kuçuk yaş grubu tarafından daha çok tercih edildiği göze çarpmaktadır (4-6 yaş %65 66, 7-9 yaş %5977) İkinci olarak tercih edilen oyun tipleri ise kızlarda olduğu farklılık göstermektedir. Literatürde oyundaki gelişimin yanı izole ve paralel oyundan beraber ve kooperatıt oyuna geçişin, yaşın bir fonksiyonu olarak ortaya çıktığı belirtilmektedir (Rubın ve ark l°76) Çocuklarda, gelişim alanianndakı ilerleme ile birlikte daha karmaşık ve gelişmiş becerileri içeren, sosyal etktleşrm ve ortak hedefe yonefmeyı gerektiren oyun davranışları sergilenmeye başat an maktadır

Bazı çalışmalarda kızlar ve erkekler arasında tercih edilen oyun tıpı açısından kesin bir farklılık olmamakla birlikte kızların koope ratif oyunu erkeklere gore daha fazla oynadığı be/trtıf mettedir (Bakeman ve firoıvnfee, 1980; Atık, 1986) Bu çalışmada ise dort-altı yaş grubundaki çocuklarda erkeUenn lehine bir durum gözlenmektedir Bu durumda (incelenmemekle birlikte) 4-6 yaş grubundaki erkek çocukların okula devamı ve eğitimden yarar lanma surelerinin kızlara ve 7-9 yaş grubundaki erkeklere gore daha fazla olma olasılığı akla gelmektedir Her ıkı yaş grubundaki kızların oyun tercihleri arasındaki fark yaşın fonksiyonu olarak kooperatif oyun davramşiarında ki artışla ıttşkılendırılebılır Her ıkı gruptaki erkek çocuklar arasındaki fark ise dikkat çekicidir, literatürün aksine dort-altı yaş grubundaki erkeklerin yedı-dokuz yaş grubundakilere oranla daha fazla kooperatif oyun oynaması, yukarıda belirtilen (okula devam ve eğitimden yararlanma suresinin daha fazla olması) olasılığı güçlendir mektedir

Literatür bilgilerine ve yapılan çalışmalara gore, zihinsel engelli çocukların yetersizlikleri nin oyun davranışlarına yansıdığı ancak normal çocuklarla aynı aşamaları geçtikleri belirtil mekte, fakat iyi düzenlenmiş oyun ortamlarının çocuklar üzerine çok olumlu katkıları olduğu da vurgylanmakladw (Gvralnıck, 198), Gttrairnck ve W«rıhoğeus. 1984, Beckmen ve Kolıl, 1987, Slade ve Wolf, 1994, Hellendron ve ark, 1994) Atık (1986) yaptığı çalışmasında, 6-9 yaş grubundaki Down Sendromlu çocukların serbest ovun saatinde en çok paralel oyun oynadıkları nı, yaşla birlikte beraber ve kooperatıt oyun sıklığında artış olduğunu gözlemlemiştir Çalışma m ızdakı çocukların en tazla koo peratif oyun oynamaları ile tlgdı bulguyu ıkı

Çalışına grubundaki dört - altı yaş grubunTablo 3 ' Çalışma Grubunda Bulunan 4 6 Yaş Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Serbest Oyun Saaande Oynadıkla/> 0\un lıpteıını/ı lenth bı/ıklen Kaşelere Gare Dağılımı

.... Kl7 Iıulr

Pv»J*(

•*

1000

* İt

32.1İ

İfl»

ifldd

~~î 1

T U

Î14J

IttO

two

Jİ<

* *

KÖH)

Oüu

**« *TH

\fXfQ

* «»

1Î3>

2^2

İt

ı«n

t- "

ti t »

ı*w

îo

2***

»00

)S«

^»

ooo-

0 »

û «

TT3

M a

2Kttap

iBtok

4 Sdiul

T£"

3 Evcılıt

•t

*<-

oÜKMG

•

nX*

lî

Vh(4

i m

gutter

lltfç

-ü

1 Manipuidlıl

Toplun

K H 1^.1 ıHL

••

ttsntw

İSnld

k4Mkn

<J14)

lopTuM

Es^ıopıt bCtl

Mil

JWI

•a

*İ7V

1M0

K»Û

)M0

2A40

1090

«BnS

rt&ft

~*^ iî"î71 ti

Jf*

moo

h,bf

UJJ

lft«

7 ^

** sz\

~JT

ÖZEL EĞITIM

DERGISI Çalışma grubundaki yedi dokuz yaş grubu zihinsel engelli çocukların serbest oyun saatinde oynadıkları oyun tiplerinin tercih ettik lerı köselere gore dağılımının verildiği Tablo 4'dekı bulgulara gore, kız çocuklarının manipu late kösede en çok (%44 19) kooperatif oyun oynadıkları, kitap köşesinde yine %^6 36 oranında kooperatif oyunun sergilendiği bulun muştur Blok köşesinde %'S454 oıanında koopere oyunun en çok oynanan oyun tıpı olduğu, sanal köşesinde ise yine %50 00 oranında kooperatif oyunun oynandığı bulunmuştur bvcılık köşesinde en çok %6667 oranında kooperatif oyun oynandığı, buyuk kas motor gelişimini destekleyici köşede ise yine %75 00 oranında kooperatif oyun oynandığı gözlen miştir

dakı zihinsel engelli gocukların serbest oyun saatinde oynadıkları oyun tiplerinin tercih ettikten köşelere gore dağılımının gösterildiği Tablo Vdekı MguJara gore, kız çocukların manıpulatıt köşede %41 W oranında paralel oyun oynadıkları ve %"îl 96 oranında kooperatif oyun oynadıkları, kitap köşesinde en yoğun olarak %S5 00 oranında beraber oyun ve %2000 oranında izole oyun oynadıkları bulun muştur Oyun için tercih edilen blok köşesine gelen kızların tamamı bu köşede kooperatif oyun oynamışlardır 4-6 yaş grubu kız çocuk larının tercih ettikten sanat köşesinde %4481 oranında paralel oyun oynadıkları ve %2A \4 oranında beraber oyun veya kooperatif oyun oynadıkları bulunmuştur Tercih edilen evcilik köşesinde ise en yoğun olarak W 57 14 oranında kooperatif oyunu sergiledi ki en, buyuk kas motor gelişimini destekleyici köşede ise beraber oyun (ipinin %'İOOO oranında tercih edildiği gorul muştur

Yapılan gözlemler Tablo 4'dekı erkek çocuklar açısından değerlendirildiğinde, mani pulate köşede sergilenen oyunun en çok (%5068) kooperatif oyun olduğu, kitap köse sinde yine kooperatif oyunun daha çok oynan dığı bulunmuştur l%4286) ûığer koseierde de en sık kooperatif oyunun oynandığı gözlen miştir Blok köşesinde kooperatif oyun oranı %6956, evcilik ve drama köşesinde %6I 54, buyuk kas motor gelişimini destekleyici köşede %78 0S oranında sergilendiği görülmüştür Yalnız tercih edilen sanat köşesinde oynanan oyunun tamamen paralel oyun olduğu bulun muştur

Yine Tablo "Vdekı bulgulara gore, erkek çocukların manipulate köşede %%~?9 oranında kooperatif oyunu tercih eniklen, kitap kösesinde ise %^ 71 oranında beraber oyun ve kooperatif oyun oynadıkları, blok köşesinde de %8846 oıanında kooperatif oyun oynadıkları bulun muştur Sanat köşesinde ise en yoğun (%60 00) paralel oyun oynadıkları, evcilik ve drama ko şestnde ise en çok kooperatif oyun oynandığı (%6667) ve buyuk kas molor gelişimim çfes tekleyıcı köşede de %8462 oranında kooperatif oyun sergilendiği görülmüştür

Atık (1986) tarafından normal gelişim gösteren anaokulu çocukları üzerinde yapılan

Tablo 4 : Çalışma Grubunda Bulunan 7 9 Yaş Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Serbest Oyun Saaande Oynadıkları Oyun Tiplerinin Tercih Ettikleri Köşelere Gore Dağıtımı

Ovm

Kız

I H » Tıp ^ N ^

imle

PımJd

Bmbtr

FrkcL

(1*4) KH|H

ıl

Tqjl<m

••

•fl

11 lî

İMt

1»

«»

JKılap

İt İt

till

JfJI

IBtt*

Ll 11

illi

fl»

vı vı

IU7

7İO0

t tî

i Evcili).

1Ü7

1ÎJ

»ı

(.BK.MÇ.

ti*

1 Muııpulaur

4 Sınai

> .»

Pırtlet

!zûk

(n4)

Benbis

K x pır m

•*

IÜ0 0

tO «4

Mtn

|MrQ

2I5T

1+2*

H »

ıooo

17»

oda

13 Oi

İÎJ*

log.ö

*«

Wflfl

Mil

Î6

IPD&

îft«

00»

1114

™W

IOQQ

••

İ4A\

*. 411*

000

* m

Toplun S

73 T

& 4

lOM

lû

l««

ÖZEL EĞİTİM

DERGİSİ materyalle kurulan oyunun yaşla ilişkili olarak seçildiğini bulmuşlardır

çalışmada, oynanan oyun tipleri bakımından oyun köşelen arasındaki fark önemli bulun muştur Çocuklar dramatızasyon köşesinde en çok beraber, manıpiılatıf oyun köşesinde ise paralel oyun oynamışlardır

Yapılan bu araştırmada da her ıkı cinsi yette manıpulatıf köşeye ait materyallerin tercih edildiği, bunun yanışını kız çocukların evcilik ve drama köşesine ait, erkek çocukların ise buyuk kas motor gelişimim destekleyici köşeye ait materyalleri kendi cinsiyetlerine u>gun malzemeler olarak benimsedikleri bulunmuştur

Hendrıckson ve ark. (1981) 3-5 yaşındaki çocukların tercih ettıklen oyun materyali ile oynadıkları oyun tıpı arasındaki ilişkiyi analız etmişlerdir Araştırmacılar, oynanan oyun materyalinin sosyal davranış için fonksiyonel olduğu yanı sosyal davranışla ilişkili olduğu sonucuna varmışlardır Özellikle blok, evcilik materyalleri ve top, çocukların kooperaüf oyunlar sırasında kullandıktan materyaller olarak gozlenmışür izole oyun için bul yap. lego, mekanik oyuncaklar v b tercih edilmiştir Paralel oyunlar sırasında boya, kitap, telefon tercih edilen oyuncaklar olarak gözlenmiştir

Şekil l'e göre, çalışma grubundaki ço cukların tercih ettıklen köşelerde çoğunlukla 0-20 dakikalık sürelerle oyun oynadıkları. Tablo l'dekı sonuçlarla ilişkili olarak 0-20 dakıkaklık surelerle oyunun en çok mantıplaüf oyun köşe sinde oynandığı görülmektedir Şekil 2'de benzer şekilde, çocuklar tercih ettikleri oyun Uplerınde de yoğun olarak 0-20 dakika zaman harcamışlardır Diğer taraftan 21-40 dakikalık daha uzun oyun suresi koope-

Schau, Kalın Dıgpold ve ark (1980) yaptıkları araştırma sonucunda cinsiyete ait

Şekil l : Çalışma Grubunda Bulunan 4 9 Yaş Grubundaki Zihinsel Engelli Çocukların Serbest Oyun Saatinde Tercih Ettikten Köşelerde Kalış Sürelerine Gore Dağılımı

j 0-20 dak Q21-40 dak

BKMG Oyun Köşesi M Manıpiılatıf K Kitap 8 Blok S Sanat E-D Evcilik ve Drama BKMG BUyUk Kas Motor Gelişimini Destekleyici Köşe Şekil 2 : Çalışma Grubunda Bulunan 4 9 Yaş Grubundaki Zihinsel Engelle Çocukların Serbest Oyun Saatinde Oynadıkları Oyun Tiplerinin Surelerine Gore Dağılımı i= 300

| 0 - 2 0 dak. 021-40 dak.:

İzole

Paralel

Beraber

Oyun Tipi 22

Koopere

ÖZEL EĞİTİM

DERGİSİ SendromJu Çocukların Tercih Ettikleri Oyun Tiplerinin ve Oyun İçindeki Sosyal iklimi Davranışlarının İncelenmesi. Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi Hacettepe Üniversitesi Ankara

ratıf oyunda geçınlmışür Bakeman ve Brownie (1980) oyuna ayrılan surenin yaşla birlikte arttığını ve izole ve paralel oyunu daha sık ancak daha kısa surelerle, beraber ve kooperatif oyunu daha uzun surelerle oynadıklarını belirt mektedirler

Asher, SR GoUman, J M (1981) The Development of Children's Friendships. Cambndge University Press

Zihinsel engelli çocukların bilişsel gelı şım açısından dikkat surelerinin normal çocuk lara gore daha kısa olduğu bilinmektedir Bu özelliklerinin sonucu olarak çocuklar tur oyun köşesinde kısa surelerle oynayıp sıklıkla hemen yeni bir oyun ortamı arayışı içme girmektedir ler.

Baykoç Dönmez, N (1992), Oyun Kitabı. Istanbul Esm Yayınevi Bakeman, R, Brownlee RJ (1980) The strategic use of parallel play A sequential analysis Child Development 51, 873-878 Barnes, K (1971) Preschool play norms Amplication Developmental Pscyhology,5, 99-103

SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmadan ortaya çıkan en önemli sonuç, zihinsel engelli çocukların diğer gelişim alanlarına ait becerilerde olduğu git», oyun tıpı tercihleri ve oyun köşesi seçmede, yaşın ilerle mesi ile birlikte basit sosyal davranışlardan daha karmaşık sosyal davranışlara doğru iler leme kaydettiklerinin ortaya çıkmasıdır Oyun tıpı ve oyun köşesi tercihlerinde de cinsiyete ozgu davranışlar, normal gelişim gösteren kız ve erkek çocuklarla paralellik göstermektedir

Beckman, J P , Kohl, F (1987) Interaction of preschoolers with and without handicaps in integrated and segregated setting A longitudinal study Mental Retardation, 25(1), 5-11 Bozoklu, F (1994) Okulöncesi Çağın daki Dört, Beş ve Altı Yaş Grubu Çocukların Tercih Ettikleri Oyun Köşeleri İle Yaratıcılık Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Programı Ankara

Normal çocuklarda olduğu gibi bu çocuk ların oyun alanlarının düzenlenmesi titiz bir çalışmayı gerektirmektedir Eğıumcıler oyun ortamlarını düzenlerken çocukların gelişim düzeylerine, ilgilerine ve ihtiyaçlarına uygun özellikte, aynca çocukların arasında sosyal etkileşiminin gerçekleşebileceği köşelere ağır lık verilmeli, çocuklara da bu köşelerde oynar ken sosyal ıleuşıme girmeleri için gerekli rehberliği yapıp, onları gudulemelıdırler Eğıtımcıler/aıleler özellikle yeni materyallerin nasıl oynanacağı konusunda çocuklara model olmalı, ayrıca bir materyalin değişik fonksi yonlarda kullanımını sağlamak için (sembolik oyunun ve yaratıcılığın geliştirilmesi amacıyla) model olmalı ve yönlendirmelidirler.

Bronson, WC (1972) Competence and Growth of Personality. University of California at Berkeley FJlıs, M J (1971) Why People Play. New Jersey PrenUce - Hall Inc "Fagot,*l "B ."Patterson "R Ci 0%^) An in vivo analysis of reinforcing contingencies for sex-rol e behavior in the preschool child Developmental Psychology, 1(5), 561 568 Fagot, B (1974) Sex differences in todd lers behavior and parental reaction Develop mental Psychology, 10(4), 554-558 Guralmck, J M (1981) The social beha vior of preschool children at different develop mental levels Effects of group composition Journal of Experimental Child Psychology,

KAYNAKÇA Atık, B (1986) Okulöncesi Çağındaki Normal Gelişim Gösteren ve Down

3i, lis no 23

ÖZEL EĞITIM

DERGISI mamış Doktora Tezi Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Programı, Ankara,

Guralnıck, J M , Wemhouse, E (1984) Peer-related social interactions ot developmen tally delayed young children Developmental and Characteristics Developmental Psycho logy. 20 (5), 81S 827

Mitchell E , Mason, B (19T7) The Theory of Play. Barnes and Company New York

Hellendom, J , Van Der ooıj R & Smith B S (1994) Play And Intervention. Stale University of New York Press

Nemerowicz, GM (1979) Children's Perceptions of Gender and Work Roles. New York Praeger

Hendrtckson, J , Strain, S P, Taemblay, A ve ark (1981) Relationship between toy and material use and the accurrence of social inte ractive behaviors by normally developing preschool children Psychology in Schools. 18 (4), 500-504

Nelson, N , (1987) Portage Erken Çocuk luk Donemi Eğitim Programları Kontrol Listesi Çeviri Düzenleme N , Güven, S , Bal, N , Melın Hacettepe Üniversitesi Çocuk Gelişimi ve Eğilimi Bolümü, Ankara 1991

Higgmbotham, DJ Baker M B , Neil DR. (1980) Assessing the social participation and cognitive play abilities ol hearing-impaired preschoolers The Volta Review. September, 261-271

Schau, G C, Kahn, L Dıepold, H J ve ark, {1980) The relationships of parental expectations and preschool sex typed by play behavior Child Development 51 266-270

Maccoby E E.Jackhn CN (1974) The Psychology of se\ differences. Standford California Stanford University Press

Smith, KP (1978) A Langitudina! study of social participation in preschool children Solitary and parallel play reexamined Devel opmental Pscyhology. 14(1), 5I7-521

Mauren VC (1988) Children's Draw ings of the Human Figure. 7-12

Slade, A, Wolf, D P , (1994) Children at Play. Oxford University Press

Medınnus, R (1976) Child Study and Observation Guide. John Wiley And Sons, Inc

Rubm, H K , Maıonı, L T Hdrntmg, M , (I976) 1-ree play behavior in middle and lower class preschoolers F^rten and Piaget revisited Child Development. 47, 414419

Melın, N (1989) Okulöncesi Dönemdeki Down Sendromlu ve Normal Gelişim Gös teren Çocukların Entegrasyonunda Sosyal ile tişim Davranışlarının incelenmesi. Yayınlan

Yavuzer, H , (1982) Çocuk Psikolojisi I. Duygusal ve Toplumsal Gelişimi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi