αντίληψη - τέχνη - χώρος: νευροβιολογία και αρχιτεκτονική by antigoni

αντίληψη - τέχνη - χώρος: νευροβιολογία και αρχιτεκτονική

Γολεγού Αγγελική Φραντζέλα Αντιγόνη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ Τομέας ΙΙΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Επιβλέπων καθηγητής- Τερζόγλου Νικόλαος-Ίων Αθήνα Οκτώβριος 2014

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

περιεχόμενα

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

περιεχόμενα

μέρος α: εισαγωγή................................................................................................................11 1. η έρευνα...............................................................................................................13 1.1 αφορμή – αντικείμενο...................................................................................15 1.2 σκοπός - μεθοδολογία...................................................................................17 2. αντιληπτικές θεωρίες............................................................................................19 2.1 επιλογή.........................................................................................................23 2.2 μνήμη............................................................................................................25 2.3 βιωμένη εμπειρία.........................................................................................27 2.4 σύνθεση........................................................................................................31 2.5 οπτική αντίληψη ..........................................................................................33 3. η νευροβιολογία της όρασης...............................................................................35 3.1 το νευρικό σύστημα......................................................................................39 3.2 ο μηχανισμός της όρασης..............................................................................41 3.3 ο ινιακός λοβός..............................................................................................43 3.4 συνεργία........................................................................................................45 4. ορόλος της τέχνης στην αντίληψη.......................................................................47 4.1 αισθητική......................................................................................................49 4.2 γνώση............................................................................................................49 4.3 φαντασία.......................................................................................................51 4.4 δημιουργία χώρου – αρχιτεκτονική..............................................................51 μέρος β: τέχνη και εγκεφαλικές λειτουργίες........................................................................55 1. αντίληψη και μορφή – σχήμα..............................................................................57 1.1 απλότητα - αναγωγή στο ουσιώδες..............................................................61 1.1.1 από την μορφή στη γραμμή - επιφάνεια............................................65 1.1.2 ελάχιστο..............................................................................................69 1.2 γεωμετρία......................................................................................................71 1.2.1 γεωμετρικά σχήματα...........................................................................73 1.2.2 γεωμετρικές σχέσεις............................................................................75 1.3 πολλαπλές όψεις...........................................................................................79 1.3.1 διαφάνεια............................................................................................83 2. αντίληψη και χρώμα – προσανατολισμός...........................................................85 2.1 η ανεξαρτησία του χρώματος........................................................................89 2.1.1 ψυχολογία του χρώματος....................................................................93 2.2 το χρώμα στον χώρο.....................................................................................95 2.2.1 το αρχιτεκτονικό σκίτσο......................................................................97 7

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

περιεχόμενα

2.3 φως .................................................................................................................99 2.3.1 συμβολισμός.......................................................................................101 2.3.2 προσανατολισμός...............................................................................101 2.4 σκιά...............................................................................................................103 2.4.1 η δυναμική της σκιάς.........................................................................105 2.5 το χρώμα του υλικού.....................................................................................107 2.5.1 ειλικρίνεια υλικού..............................................................................109 2.5.2 το αντικείμενο ως υλικό.....................................................................111 3. αντίληψη και κίνηση .........................................................................................113 3.1 αντίληψη της κίνησης: περιοχή V5...............................................................115 3.1.1 φαινόμενη κίνηση..............................................................................117 3.1.2 δυναμικότητα της γραμμής................................................................119 3.1.2.1 κατευθυνόμενη ένταση........................................................121 3.1.2.2 μεταβολή..............................................................................123 3.1.3 απογύμνωση της κίνησης...................................................................125 3.2 κίνηση και αντίληψη του χώρου...................................................................127 3.2.1 σώμα και κίνηση.................................................................................127 3.2.1.1 οπτικές φυγές........................................................................129 3.2.1.2 συγκεκριμένη άρθρωση του χώρου......................................129 3.2.1.3 αδυναμία εποπτείας του χώρου σε πρώτη θέαση................131 3.2.2. οι πρωταρχικές δομές.......................................................................133 3.2.2.1 το κέντρο...............................................................................133 3.2.2.2 το όριο...................................................................................135 3.2.3 χρόνος.................................................................................................137 4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη.............................................................139 4.1 εικονική πραγματικότητα.............................................................................141 4.2 ρεαλισμός έξω από την πραγματικότητα.....................................................143 4.2.1 αποδέσμευση από την φύση των πραγμάτων...................................143 4.2.2 φανασία – μνήμη - ονειρικό...............................................................147 4.2.3 ¨ονειρική κατοικία¨.............................................................................149 4.3 μηχανική αποτύπωση...................................................................................151 4.4 χώρος και ενσυναίσθηση..............................................................................153 4.5 σύμβολο........................................................................................................155 4.5.1 απλοποίηση συμβόλου σε σχήμα......................................................159 μέρος γ: συμπερασματικά..................................................................................................161 βιβλιογραφία......................................................................................................................169 9

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μέρος α: εισαγωγή

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μέρος α: εισαγωγή

1. έρευνα

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

1. έρευνα

1.1 αφορμή - αντικείμενο Το θέμα που αποτέλεσε τον αρχικό μας προβληματισμό ήταν τα αρχέτυπα και η σημασία αυτών στην ανθρώπινη ύπαρξη γενικά, και ο ρόλος τους στην αρχιτεκτονική ειδικά. Ο ψυχολόγος Jung είναι αυτός που εισήγαγε στην σύγχρονη επιστήμη την έννοια αρχέτυπα. Τα αρχέτυπα είναι η σχηματοποιημένη έκφραση εννοιών που προυπάρχουν μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο ως κληρονομούμενες μορφές, οι οποίες εδράζονται σε ένα κομμάτι της μνήμης αδύνατον να ανακληθεί συνειδητά από τον άνθρωπο, το συλλογικό ασυνείδητο. Η ανάγνωση των αρχετύπων επιδρά στην ψυχολογία του ανθρώπου και για αυτό τον λόγο δόθηκε σε πρώτο επίπεδο μεγάλη σημασία από ψυχολόγους, ενώ στην συνέχεια αναγνωρίστηκε η σημασία τους σε κάθε επιστημονικό κλάδο από την αρχιτεκτονική μέχρι την οικονομία. Η προσπάθεια να κατανοήσουμε την βαθύτερη σημασία του αρχέτυπου για τον άνθρωπο μας οδήγησε στην ανάλυση της αντιληπτικής διαδικασίας, ως αποτέλεσμα κληρονομούμενων και επίκτητων στοιχείων. Σταδιακά το ενδιαφέρον μας στράφηκε στην μελέτη του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου για την κατανόηση του εξωτερικού μας κόσμου. Η αναζήτηση αυτή μας οδήγησε στην επιστημονική ανάλυση του αντιληπτικού συστήματος του ανθρώπου. Στην ερευνητική μας εργασία γίνεται μια απόπειρα να προσεγγίσουμε την έννοια της αντίληψης τόσο από θεωρητική σκοπιά, μέσω των διαφορετικών θεωριών που ανέπτυξαν φιλόσοφοι και ψυχολόγοι, όσο και μέσα από τα πειραματικά αποτελέσματα της σύγχρονης επιστήμης της νευροβιολογίας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Σε μια προσπάθεια κατανόησης της λειτουργίας του αντιληπτικού μηχανισμού, η συμβολή της τέχνης και της αρχιτεκτονικής ήταν ιδιαίτερα σημαντική για μας. Πίνακες και διαμορφώσεις χώρου είναι εκφράσεις της αντιληπτικής διεργασίας και σε αυτήν στοχεύουν. Τα διαφορετικά δεδομένα του κάθε έργου, διεγείρουν συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές και επανατροφοδοτούν την αντίληψη με νέα στοιχεία. Ένας συνεχόμενος κύκλος αιτιατού – αποτελέσματος, ερεθίσματος – αντιλήματος, διέπει την τέχνη, καθιστώντας την το χαρακτηριστικότερο μέσω περιγραφής της εγκεφαλικής διεργασίας.

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

1. έρευνα

1.2 σκοπός - μεθοδολογία Από τη αρχή της έρευνας, και ενώ μελετούσαμε όλο και περισσότερο τους νόμους και τις αρχές της αντίληψης, η απάντηση στο ερώτημα γιατί κάνουμε αυτήν την έρευνα, που στοχεύει, και που καταλήγει, είναι κάτι που δεν μπορούσαμε να προσδιορίζουμε. Τελικά σκοπός αυτής της έρευνας δεν είναι άλλος παρά να δείξουμε πως σε κάθε περίπτωση και με οποιαδήποτε μορφή τέχνης, η συνθετική διαδικασία διεγείρει και προάγει την νόηση. Σύνθεση και Αντίληψη είναι έννοιες αλληλένδετες και μόνο έτσι πρέπει να αντιμετωπίζονται. Μια διαδικασία αναγωγής: από τις γενικές αντιληπτικές θεωρίες και την πειραματική μελέτη τους, στην ανάλυση τους μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα παρμένα από τον καλλιτεχνικό και τον αρχιτεκτονικό χώρο.

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μέρος α: εισαγωγή

2. αντιληπτικές θεωρίες

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Το σύμπτωμα του τόπου, Δέσποινα Μειμάρογλου

2. αντιληπτικές θεωρίες

“Η αντίληψη (αντί + λαμβάνομαι) είναι η λήψη του κόσμου δια των αισθήσεων. Ο τρόπος με τον οποίο οι πληροφορίες που αποκτώνται μέσω των οργάνων αίσθησης μετασχηματίζονται σε εμπειρία αντικειμένων, γεγονότων, ήχων, γεύσεων”. 1 Αιώνες πριν ο Αριστοτέλης στο De Anima διακρίνει τον ενεργητικό νου, που είναι ο ποιητικός νους, και τον παθητικό νου, αυτόν που εξελίσσεται με το λόγο, την ευφυία, τη συλλογιστική πορεία. Ο Kant τους ονόμασε “Λειτουργίες”: την Αισθητικότητα, που είναι παθητική και σχετίζεται με τη συλλογή ακατέργαστων αισθητικών δεδομένων, και την Αντίληψη (Εποπτεία), που είναι ενεργητική και δίνει νόημα σε αυτά. “Ο ενεργητικός νους φωτίζει τον παθητικό και ενεργεί πάνω στον ανθρώπινο νου ως μια πνευματική ουσία”. 2 Έτσι λοιπόν, η αντιληπτική λειτουργία δεν περιορίζεται σε απλές κωδικοποιήσεις και αποκωδικοποιήσεις, μέσα από μια παθητική καταγραφή, μεταγραφή και ανάγνωση ερεθισμάτων, ούτε ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν απλός χρονικογράφος της εξωτερικής φυσικής πραγματικότητας. Αντίθετα συμμετέχει ενεργά στη δημιουργία της εικόνας του για αυτήν, σύμφωνα με τους νόμους του και τα προγράμματά του. Από την πρώτη κιόλας επαφή του εξωτερικού ερεθίσματος με τα αισθητήρια όργανα, πριν ακόμα αυτό μεταβιβαστεί στις αντίστοιχες περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού μέσο των οπτικών ή ακουστικών νεύρων, έχει ήδη υποστεί επεξεργασία από αυτά. Η επεξεργασία αυτή εξαρτάται από την πρόθεση του ανθρώπου να κατανοήσει τα ερεθίσματα που δέχεται, αναζητώντας γνώση για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, σε αυτήν την αναζήτηση, απορρίπτει, επιλέγει και, συγκρίνοντας τις επιλεγμένες πληροφορίες με τις αποθηκευμένες καταγραφές, συνθέτει την Ιδέα του εξωτερικού κόσμου.

1 Roth, Δεληκανλής Παναγιώτης, Διπλωματική εργασία: Εγκέφαλος, συμμετρία, μάθηση μαθηματικών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σελ. 34 2 Kant Immanuel, Hendrix John, Επιμέλεια Κυριακή Τσουκαλά, Νικόλαος - Ίων Τερζόγλου, Χαρίκλεια Παντελίδου, Τομές ήθους και χώρου, σελ.37

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

2. αντιληπτικές θεωρίες

2.1 επιλογή “Η αντίληψη είναι από την φύση της σκόπιμη και προσεχτική”. 1 Η αντίληψη προϋποθέτει πρώτα-πρώτα μια επιλογή μεταξύ των αισθητηριακών δεδομένων, μια επιλογή που φαίνεται πως αρχίζει ήδη από τα αισθητήρια όργανα, γιατί όπως διατύπωσε ο Lukacs “ο άνθρωπος δεν μπορεί να περιοριστεί στο να αφήνει να δρούν πάνω του οι εντυπώσεις της πραγματικότητας, αλλά οφείλει να αντιδρά σε αυτές. Συνακόλουθα, ήδη στο επίπεδο της απλής αντίληψης πραγματοποιείται, κατά τη γνωστική αντανάκλαση της πραγματικότητας, μια ορισμένη επιλογή που προσδιορίζεται από την αμοιβαία σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος”. 2 Ωστόσο, πέρα από την πρωτογενή κωδικοποίηση, η επιλογή των αισθητηριακών δεδομένων εξαρτάται από την συγκέντρωση της προσοχής σε ορισμένο σχηματισμό ερεθισμάτων, προκαλώντας με την σειρά της κάποιο βαθμό διέγερσης του οργανισμού. Έτσι, κάθε σχηματισμός ερεθισμάτων παρουσιάζει ένα ορισμένο “δυναμικό διέγερσης”, μια ορισμένη ικανότητα να προσελκύει την προσοχή και να γίνει αντιληπτός. 3 “Προσοχή και αντίληψη είναι φαινόμενα αλληλένδετα: η αντίληψη διεγείρει την προσοχή και η προσοχή αναπτύσσει και εμπλουτίζει την αντίληψη”. 4 Η προσοχή θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν είναι παρά μία από τις εκφάνσεις, και η κατακλείδα, της γενικότερης εξερευνητικής συμπεριφοράς των ανώτερων οργανισμών.

1 2 3 4

Hochberg Julian, Κονταράτος Σάββας, Η Εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ.12 Lukacs, Κονταράτος Σάββας, ο.π., σελ.11 Lukacs, Κονταράτος Σάββας, ο.π., σελ.13 Lukacs, Κονταράτος Σάββας, ο.π., σελ.13

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1 εικ.1 Collage, Memory, At Velazco

2. αντιληπτικές θεωρίες

2.2 μνήμη “Η αντίληψη καταλήγει να μην είναι πια παρά μια ευκαιρία για ανάμνηση”. 1 Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, η διανοητική ανάπτυξη συνεπάγεται μια κίνηση από τα καθέκαστα της αισθητής αντίληψης στα νοητά, σε εκείνα τα πράγματα τα οπoία μπορούν να γίνουν κατανοητά αλλά όχι αντιληπτά. Δηλαδή στις αρχέτυπες μορφές και τις αιώνιες αλήθειες, σε πράγματα που απαιτούν κρίση και νόηση πέρα από την αισθητή αντίληψη, όπως τα “lineaments” του Alberti, τα “αρχέτυπα” του Jung. Ο Jung επισημαίνει ότι ο όρος αρχέτυπα αναφέρεται σε αρχέγονους τύπους – εικόνες που υπάρχουν από πανάρχαια χρόνια και αποτελούν κληρονομημένα πρότυπα με τα οποία η ψυχή αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει τον κόσμο. Υπάρχει μια Einfuhlung (θεωρία της ενσυναίσθησης), που υποδηλώνει έναν δεσμό μεταξύ των μορφών που προυπάρχουν σε ένα άτομο και των μορφών του εξωτερικού κόσμου που ανακλώνται πίσω σε αυτό. Ο J.J. Gibson (οικολογική θεωρία) μέσα από πειράματα έδωσε έμφαση στην επιρροή της μνήμης στην αντιληπτική διαδικασία και απέδειξε με μια σειρά πειραμάτων (τεστ Rorschach) ότι η αντίληψη είναι αποτέλεσμα της σύμπτυξης κληρονομούμενων, έμφυτων εννοιών -γενετικά κληρονομούμενες πρωταρχικές έννοιες που ανήκουν στο συλλογικό ασυνείδητο, και επίκτητων -μεταγενέστερη γνώση και εμπειρία που ανήκουν στο προσωπικό ασυνείδητο και υποσυνείδητο του ατόμου. Με άλλα λόγια τη άδηλη και δηλωτική μνήμη. Ο Βρετανός νευροψυχολόγος R.D. Gregory, αναλύοντας τη οπτική αντίληψη, υποστήριξε ότι: “Τα αντικείμενα είναι κάτι πολύ περισσότερο από σχηματισμοί ερεθισμάτων: τα αντικείμενα έχουν παρελθόντα και μέλλοντα, (...) η αντίληψη είναι μία υπόθεση, που υποβάλλεται και ελέγχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα”. 2

1 Bergson, Κονταράτος Σάββας, Η Εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 13 2 Gregory R.D. , Κονταράτος Σάββας, ο.π., σελ. 14

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Sun editions, Aldo Van Eyck

2. αντιληπτικές θεωρίες

2.3 Βιωμένη εμπειρία “Το σώμα είναι το μέσο με το οποίο συναντιέμαι με τον εξωτερικό κόσμο”. 1 Πρώτος ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η αντίληψη εξαρτάται από την εμπειρία του ατομικού, δηλαδή επιδίωξε να ανακαλύψει το καθολικό (Ιδέα) στο συγκεκριμένο (μερικό) και, ως εκ τούτου, αναγνώρισε στον εγκέφαλο έναν ακαθόριστο και υπονοούμενο ρόλο. Θεωρούσε ότι η σύλληψη του “καθολικού” επηρεάζεται από τη συνεχή έκθεση του νου σε ερεθίσματα (αισθήσεις) που αποθηκεύονται στη μνήμη και τα οποία, στο σύνολο τους, αποτελούν μια εμπειρία2. Στην σύγχρονη επιστήμη της ψυχολογίας ο Henri Bergson σε μια προσπάθεια να ξεπεράσει τον δυισμό πνεύματος- σώματος, τόνισε την ενότητα αντίληψης και δράσης, και υποστήριξε ότι το σώμα, ως αισθητηριοκινητικό σύστημα, δεν είναι παρά μια στιγμιαία τομή του συνειδησιακού γίγνεσθαι. Είναι το “αντικείμενο μηδέν”, μέσω του οποίου η συνείδηση αποκτά έναν κόσμο, ένα δυναμικό σχήμα που εκτείνεται μέσα στον αντιληπτικό χώρο. 3 Πάνω στη βάση της σχέσης του ανθρώπου με το σώμα του διαμορφώθηκε μια γενικότερη ανθρωπομορφική αντίληψη του χώρου και των αντικειμένων του, η οποία βρήκε έκφραση μέσα από την θεωρία της φαινομενολογίας. Ο Merleau Ponty μέσα από την υπαρξιστική του θεωρία υποστηρίζει ότι άνθρωπος δεν λειτουργεί σαν ένας αμερόληπτος αντιληπτικός μηχανισμός που περιφέρεται μέσα στο χώρο για να τον καταγράψει, αλλά ανήκει στο χώρο και τον οικειώνεται με όλο του το σώμα : “Γιατί είναι με το σώμα μας που όχι μόνο αντιλαμβανόμαστε αλλά και σημασιολογούμε πρωταρχικά τα πράγματα (...) η ταυτότητα του πράγματος διαμέσου της αντιληπτικής εμπειρίας δεν είναι παρά μια άλλη όψη της ταυτότητας του ίδιου σώματος στη διάρκεια των εξερευνητικών του κινήσεων”. 4

1 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Κονταράτος Σάββας, Η Εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ 29 2 Zeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ 56 3 Κονταράτος Σάββας, Η Εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ 34 4 Merleau Ponty, Κονταράτος Σάββας, ο.π., σελ 56

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Παιδότοπος, Aldo Van Eyck

2. αντιληπτικές θεωρίες

Παράλληλα ο Jean Piaget, διαπιστώνοντας τη συγγένεια μεταξύ οπτικών και νοητικών δομών, μέσω της κατασκευαστικής θεωρίας και με αφετηρία την παιδική ευφυΐα, τονίζει την σημασία της πρόσληψης παραστάσεων και βιωμάτων σε όλη τη διαδικασία της οργάνωσης της πνευματικής δραστηριότητας. Το παιδί μέσω της μίμησης (imitation), αναπαριστά το ίδιο του το σώμα αναλογικά με το σώμα του Άλλου και αντιλαμβάνεται το σώμα του ως σταθερό σημείο αναφοράς μέσα στον κόσμο. Όπως επισήμανε ο H.Werner, “υπάρχει μια ορισμένη σωματική στάση…που είναι αναγκαία για τη δόμηση της εικόνας, γιατί ο άνθρωπος ως δυναμική και ζωντανή ολότητα πρέπει να μορφοποιηθεί ο ίδιος για να χαράξει μια μορφή στο οπτικό του πεδίο. Από αυτήν την άποψη, η θεωρία του σωματικού σχήματος είναι ήδη μια θεωρία αντίληψης” 1, και ειδικότερα της αντίληψης του χώρου. Είναι το σώμα μας που μας τοποθετεί τελικά σαν υποκείμενα απέναντι στον κόσμο. Η σάρκα του, όπως τονίζει ο Husserl, είναι: “Ευθύς εξαρχής το μέσο κάθε αντίληψης, το όργανο της αντίληψης, αναγκαστικά εκεί όσο υπάρχει αντίληψη”. 2

1 Werner Η., Κονταράτος Σάββας,Η Εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ 34 2 Husserl Edmund, Κονταράτος Σάββας, ο.π., σελ 34

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.1 Failed memory, David Szaumer εικ.2 Η νύχτα του έργου, Daniel Silver

2. αντιληπτικές θεωρίες

2.4 Σύνθεση Σύμφωνα με την ψυχολογία της μορφής (gestalt psychology), τα δεδομένα μιας αίσθησης συνδυάζονται μεταξύ τους και τείνουν να οργανωθούν σύμφωνα με ορισμένα χαρακτηριστικά τους σε σύνολα ή μορφώματα (Gestalten) ανάλογα των αισθητηριακών πεδίων, και οργανώνονται από εγγενείς εγκεφαλικούς μηχανισμούς. “Τα μορφώματα δεν έχουν χρηστική ανταπόκριση. Μπορεί να θεωρηθεί όμως ότι, με γενικότητα και ασάφεια, έχουν σχέση με βιωματικές συνθήκες, με βασικές καταστάσεις ζωής”. 1 Σε επιστημονικό επίπεδο, η ανάπτυξη της αντίληψης έγκειται στο σχηματισμό συναθροίσεων από εγκεφαλικά κύτταρα, ικανών να αντιδρούν συντονισμένα σε συγκεκριμένες δομικές ιδιότητες. Τα κύτταρα αυτά, εντάσσονται σε ένα χωρικά κατανεμημένο δίκτυο παράλληλων συστημάτων επεξεργασίας, κάτι το οποίο αποδεικνύει ότι τα συστήματα επεξεργασίας είναι ταυτόχρονα και συστήματα αντίληψης, και τα αποτελέσματα αυτών είναι τα διαφορετικά αντιληπτικά “αποσπάσματα”. Οι μικροσυνειδήσεις που δημιουργούνται πρέπει να συνδυασθούν για να μας δώσουν το τελικό ενοποιημένο “αντιληπτό”, την Αντίληψη. 2 Και αυτό το αντιληπτό έχει άμεση σχέση με το μνημονικό ίχνος από προηγούμενη εμπειρία του ατόμου. Συνεπώς η σύνθεση των ποικίλων αισθητηριακών και συγκινησιακών δεδομένων ενισχύεται με μνημονικές παραστάσεις κατά την αντιληπτική διαδικασία, συνιστώντας ένα νοητικό ενέργημα που απολήγει τελικά σε μια κατασκευή: “Percevoir, c’ est construire”. 3 (το αντιλαμβάνεσαι αντιστοιχεί με το κατασκευάζειν) Από την Αντίληψη λοιπόν κατασκευάζεται η Ιδέα. Η Ιδέα, είναι απλώς η εξωτερικευμένη αναπαράσταση της Αντίληψης που υπάρχει στον εγκέφαλο και προκύπτει από εφήμερα αισθητικά δεδομένα. Αναφερόμαστε στην Πλατωνική Ιδέα και την Εγελιανή Αντίληψη, από την οποία ο εγκέφαλος μπορεί όχι μόνο να αναγνωρίσει αλλά και να δημιουργήσει ανεξάντλητο πλήθος μορφών, νέων και παλαιών.

1 Bachelard, Φατούρος Δημήτρης, Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, σελ.50 2 Προσωπική παράθεση, Zeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ. 87 3 Henri Delacroix, Κονταράτος Σάββας, Η Εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 14

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Digital Creative, Martijn Winkler

2. αντιληπτικές θεωρίες

2.5 Οπτική αντίληψη “Η όραση είναι μια ουσιωδώς ενεργός αναζήτηση του ουσιώδους”. 1 Σύμφωνα με μελέτες της παιδοψυχολόγου Arnold Gesell, η φύση έχει δώσει άμεση προτεραιότητα στην αίσθηση της όρασης. Η οπτική σύλληψη προηγείται της απτικής: “Έξι μήνες πριν από τη γέννηση τα μάτια του εμβρύου κινούνται ατελώς και ανεξάρτητα μεταξύ τους. Το βρέφος αδράχνει τον κόσμο με τα μάτια του πολύ καιρό πριν κάνει το ίδιο με τα χέρια του”. 2 Η όραση είναι μια ενεργή διαδικασία μέσα από την οποία ο εγκέφαλος, και κατ΄ επέκταση ο άνθρωπος αποκτά γνώση για τον περιβάλλοντα κόσμο του. Η γνώση που έχει αξία και ενδιαφέρεται ο εγκέφαλος είναι η γνώση για τις σταθερές, αμετάβλητες, και χαρακτηριστικές ιδιότητες των αντικειμένων – ατόμων που του επιτρέπουν να κωδικοποιεί τις εικόνες που δέχεται, να τις αναγνωρίζει και ταξινομεί με απώτερο σκοπό την δημιουργία της “Αντίληψης” και κατ΄επέκταση της “Iδέας” του για αυτά. Είναι μέσω της γνώσης, σύμφωνα με τον Kant, που έχουμε τη δύναμη να λαμβάνουμε αναπαραστάσεις και τη δύναμη να αντιλαμβανόμαστε μέσω αυτών των αναπαραστάσεων. Μια γνώση απαραίτητη για να μπορέσει ο άνθρωπος τόσο ως μονάδα, όσο και σαν ομάδα να οικειωθεί τον χώρο και να τοποθετηθεί στον κόσμο.

1 2

Zeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ. 29 Arnold Gesell, Αrnhein Rudolf, Τέχνη και οπτική αντίληψη: Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης, σελ. 187

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μέρος α: εισαγωγή

3. η νευροβιολογία της όρασης

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

γνωστική ψυχολογία

γνωστική νευροψυχολογία

νευροφυσιολογική οργάνωση και λειτουργία του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος

γνωστική νευροεπιστήμη

απεικόνιση εγκεφαλικών λειτουργιών και χαρτογράφηση αυτών

εικ.1

εικ.1 Σχεδιάγραμμα για εξέλιξη επιστημών στη μελέτη λειτουργίας του εγκεφάλου

3. η νευροβιολογία της όρασης

Η εμφάνιση του κλάδου της Γνωστικής Ψυχολογίας (βλ. εικ.1) αποτελεί ένα ευρύ ερευνητικό χώρο στον οποίο υπάγεται, μεταξύ άλλων, η Γνωστική Νευροψυχολογία (Cognitive Neuropsychology), η οποία προσπαθεί να ερμηνεύσει τις γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου με βάση τη νευροφυσιολογική οργάνωση και λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος, και η Γνωστική Νευροεπιστήμη (Cognitive Neuroscience), στην οποία οι γνωστικοί ψυχολόγοι και νευροεπιστήμονες, χρησιμοποιώντας τις σύγχρονες μεθόδους της απεικόνισης των εγκεφαλικών λειτουργιών, προσπαθούν να χαρτογραφήσουν, δηλαδή να εντοπίσουν, τις εγκεφαλικές περιοχές σε αντιστοιχία με τις νοητικές διεργασίες κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης μιας γνωστικής δραστηριότητας από μέρους του ατόμου. 1 Μόλις τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί τεχνικές καταγραφής της δραστηριότητας του εγκεφάλου σε μακροσκοπικό επίπεδο. Κάποιες από αυτές τις τεχνικές είναι η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI), η μαγνητοεγκεφαλογραφία (MEG) και τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων(PET). Κάθε απεικονιστική μέθοδος αποτυπώνει μια επιμέρους πτυχή της νευρωνικής δραστηριότητας, όπως για παράδειγμα τη σήμανση μεταξύ νευρώνων, την αιματική ροή, ή τον μεταβολισμό σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου. Οι συγκεκριμένες παράμετροι νευρωνικής δραστηριότητας αποτελούν δείκτες της εμπλοκής νευροφυσιολογικών διεργασιών κατά την εκτέλεση της αντιληπτικής διαδικασίας. 2

1 Δεληκανλής Παναγιώτης, Διπλωματική εργασία: Εγκέφαλος, συμμετρία, μάθηση μαθηματικών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σελ. 23-25 2 πηγή διαδικτυακή, file:///C:/Users/antigoni/Desktop/%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE %B7/gia%20anti/Simos_simeioseis1.pdf

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μετωπιαίος λοβός

έλεγχος κίνησης και προγραμματισμό μελλοντικής δράσης

βρεγματικός λοβός

αίσθηση αφής και απεικόνιση σώματος

ινιακός λοβός

κροταφικός λοβός εικ.1

εικ.1 Σχεδιάγραμμα εγκεφαλικών λοβών και λειτουργία τους εικ.2 Οι 4 λοβοί του εγκεφαλικού φλοιού

όραση

ακοή, μνήμη, μάθηση, συναισθήματα

3. η νευροβιολογία της όρασης

3.1 το νευρικό σύστημα Ο εγκέφαλος είναι χωρισμένος σε δυο ημισφαίρια που καλύπτονται από το φλοιό, που αποτελείται από νευρώνες και από υποστηρικτικά νευρογλοιακά κύτταρα. Οι νευρώνες αποτελούνται από το κυτταρικό σώμα και δυο ειδών απολήξεων, και συνδέονται μεταξύ τους με τους νευράξονες (νευρικές ίνες), μέσω των οποίων γίνεται η μεταβίβαση των πληροφοριών. Η νευρική μεταβίβαση πληροφοριών έχει τη μορφή ηλεκτρικού σώματος, μιας ηλεκτρικής ώσης και οι νευρώνες λειτουργούν σαν γεννήτριες ηλεκτρικών ώσεων.

εικ.2

Σε κάθε ημισφαίριο ο φλοιός έχει τέσσερις ανατομικά ανεξάρτητους λοβούς (βλ. εικ.2). Ο μετωπιαίος λοβός είναι υπεύθυνος για τον έλεγχο της κίνησης και τον προγραμματισμό της μελλοντικής δράσης. Ο βρεγματικός λοβός σχετίζεται με την αίσθηση της αφής και την απεικόνιση του σώματος. Ο ινιακός έχει σχέση με την όραση. Ο κροταφικός λοβός είναι υπεύθυνος για την ακοή, τη μνήμη, τη μάθηση και τα συναισθήματα (βλ. εικ.1). Αυτές οι κεντρικές περιοχές του νευρικού συστήματος χρησιμεύουν ως το πρώτο στάδιο επεξεργασίας και αναμετάδοσης των νευρικών σημάτων που φτάνουν στον εγκεφαλικό φλοιό από το περιφερικό νευρικό σύστημα. Κατά την αντιληπτική διαδικασία, το κάθε υποσύστημα λειτουργεί σε κάποιο βαθμό ανεξάρτητα από τα άλλα, μεταβιβάζοντας κατά προτίμηση ένα ξεχωριστό είδος αισθητηριακών δεδομένων. Οι αμφίδρομες συνδέσεις μεταξύ περιοχών κάνουν δυνατή τη συνδυαστική επεξεργασία κωδικοποιημένων αισθητηριακών πληροφοριών με αποτέλεσμα την δημιουργία ενός ενιαίου αντιληπτικού αποτελέσματος. 1

1 Δεληκανλής Παναγιώτης, Διπλωματική εργασία: Εγκέφαλος, συμμετρία, μάθηση μαθηματικών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σελ. 29

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

οπτικός φλοιός

φυσικό ερέθισμα αίσθηση αισθητήριο όργανο

ηλεκτρικά σήματα αντίληψη

εικ.1

εγκεφαλική επεξεργασία

εικ.3

αμφιβληστροειδής οπτικό νεύρο αντικείμενο φακός

πυρήνας οφθαλμού εικ.2

οπτικός φλοιός - ινιακός λοβός

εικ.1 Το οπτικό σήμα εισέρχεται από το μάτι εικ.4 Λεπτομέρεια ματιού εικ.2 Λεπτομέρεια εσωτερικού του εγκεφαλικού φλοιού εικ.3 Σχεδιάγραμμα: από την αίσθηση στην αντίληψη

ίριδα

αμφιβληστροειδής οπτικό νεύρο εικ.4

3. η νευροβιολογία της όρασης

3.2 ο μηχανισμός της όρασης Όραση ή οπτική αντίληψη ονομάζεται μία από τις πέντε αισθήσεις του ανθρώπου. Όργανο της οπτικής αντίληψης είναι τα μάτια, ενώ το αντικείμενο είναι το φως. Θεωρείται η πιο σημαντική από τις υπόλοιπες αισθήσεις, γιατί με αυτήν γίνεται αμεσότερα αντιληπτός ο εξωτερικός χώρος. Περίπου το 30% του ανθρώπινου εγκεφάλου ασχολείται με την επεξεργασία και ερμηνεία των ερεθισμάτων της όρασης. Η όραση είναι εφικτή μόνο όταν υπάρχει φως, καθώς η λειτουργία του μηχανισμού της όρασης βασίζεται στην πορεία που ακολουθεί το φως όταν προσπίπτει σε διάφορα αντικείμενα και κατά την ανάκλαση του εισέρχεται στο μάτι του ανθρώπου. Εισερχόμενες στο μάτι (βλ. εικ.4), οι ακτίνες, διαθλώνται αρχικά από τον κερατοειδή χιτώνα και προσανατολίζονται κατάλληλα, συγκλίνοντας στο πίσω μέρος του ματιού ώστε να καταγραφεί και να προβληθεί στον αμφιβληστροειδή η εικόνα του περιβάλλοντος(βλ. εικ.1). Εκεί, προκαλείται η διέγερση των φωτοευαίσθητων κυττάρων, των κωνίων και ραβδίων, τα οποία παράγουν ηλεκτρικές ώσεις και αποτελούν το έναυσμα για τη δημιουργία περαιτέρω αντιδράσεων στα νευρικά κύτταρα των οποίων αποτελούν αποφυάδες. Μέσω του οπτικού νεύρου (βλ. εικ.2) οι νευρικές αυτές ώσεις μεταδίδονται στον εγκέφαλο και συγκεκριμένα στο πρωτοταγή οπτικό φλοιό , τον ινιακό λοβό, όπου εντοπίζεται το κέντρο της όρασης. 1

1 πηγή διαδικτυακή http://psychologein.dagorastos.net/2008/09/24/occipital/

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

V3 V1, V2

V4: Χρώμα εικ.1

περιοχή υπεύθυνη για την αναγνώριση προσώπων και αντικειμένων

V1: μεγεθυντικός φακός

ινιακός λοβός

V2: ξεκαθάρισμα φιγούρων

V3: μορφή και σχήμα

εικ.2

V4: χρώμα και προσανατολισμός Η περιοχή V5 είναι εκτός του ινιακού λοβού.

εικ.1 Zeki Semir, Εσωτερική όραση, περιοχές ινιακού λοβού εικ.3 Θέση ινιακού λοβού στον εγκεφαλικό εικ.2 Σχεδιάγραμμα ινιακού λοβού και λειτουργίες περιοχών V φλοιό

3. η νευροβιολογία της όρασης

3.3 ινιακός λοβός

εικ.3

Στον πρωτοταγή οπτικό φλοιό, που αντιστοιχεί στην περιοχή 17 κατά τον Brodmann ή οπτική περιοχή V1 κατά τον νευροβιολόγο Semir Zeki, γίνεται η επεξεργασία και ανάλυση των νευρικών σημάτων και οργανώνεται δομικά η οπτική πληροφορία με απώτερο σκοπό την αντίληψη του εξωτερικού αντικειμένου. Στην περιοχή V1, (βλ. εικ.1) καταλήγουν οι πληροφορίες από τον αμφιβληστροειδή, όπου σχηματίζουν έναν ακριβή τοπογραφικό χάρτη του οπτικού μας πεδίου, και στη συνέχεια η πληροφορία μεταβιβάζεται στην υποπεριοχή V2, ενώ από εκεί ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των οπτικών πληροφοριών, κατανέμονται κατά μήκος του φλοιού, στις εξειδικευμένες λειτουργικά υποπεριοχές V3, V4, V5. 1 Περιοχή V1: ο μεγεθυντικός φακός (βλ. εικ.2) Ο κύριος οπτικός φλοιός στο βάθος του ινιακού λοβού έχει τη σήμανση V1 και λαμβάνει πληροφορίες δια μέσου της οπτικής οδού. Η περιοχή V1 είναι η πιο ουριαία περιοχή του εγκεφάλου μας και εκεί κάθε εισερχόμενη οπτική ίνα και κάθε μεμονωμένος νευρώνας της περιοχής V1, φέρει πληροφορίες για μια συγκεκριμένη μικρή περιοχή του οπτικού πεδίου. Περιοχή V2: το ξεκαθάρισμα των φιγούρων Η περιοχή V2 είναι η δεύτερη μεγάλη περιοχή του ινιακού λοβού η οποία περιβάλλει την περιοχή V1 και έχει πολλές αμοιβαίες συνδέσεις με αυτήν. Πολλές από τις λειτουργίες της περιοχής V2 είναι όμοιες με τις λειτουργίες της περιοχής V1, αλλά η V2 ανιχνεύει πιο πολύπλοκα χαρακτηριστικά όπως η διάκριση μεταξύ του αντικειμένου και του φόντου.

1 Zeki Semir, Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου, σελ. 23

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Homunculo de Penfield, στεφάνη που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της κίνησης (όχι μόνο στην περιοχή V5) για αντίληψη και έλεγχο σωματαισθητικών και κινητικών σημάτων

3. η νευροβιολογία της όρασης

Περιοχή V3: μορφή και σχήμα Η περιοχή V3 με τη σειρά της περιβάλλει την V2 από την οποία εξάλλου λαμβάνει και τις πληροφορίες προς επεξεργασία. Σε αυτό το επίπεδο ο εγκέφαλος κάνει όλες τις απαραίτητες επεξεργασίες ώστε να μπορούμε να έχουμε στην αντίληψη του σχήματος και της μορφής του αντικειμένου. Περιοχή V4: χρώμα και προσανατολισμός Στην περιοχή αυτή βρίσκονται οι περισσότεροι νευρώνες που παρουσιάζουν επιλεκτικότητα ως προς το χρώμα. Επίσης η περιοχή αυτή επηρεάζεται από τις διαδικασίες προσοχής και εξειδικεύεται στην αντίληψη του προσανατολισμού. Περιοχή V5: Κίνηση Η περιοχή V5 είναι πιο μπροστά στον ινιακό λοβό και έχει ερευνηθεί εντατικά επειδή έχει μια πολύ καλά ορισμένη εξειδίκευση η οποία δεν είναι άλλη από την επεξεργασία των πληροφοριών της κίνησης (βλ. εικ.1). 1

3.4 συνεργία Ωστόσο, ενώ συγκεκριμένες λειτουργίες αποδίδονται σε κάθε λοβό ξεχωριστά, πλείστες δραστηριότητες απαιτούν την συνεργία περισσότερων περιοχών και στα δύο ημισφαίρια. Για παράδειγμα, μολονότι ο ινιακός λοβός είναι ουσιαστικός για την οπτική διεργασία, τμήματα των μετωπιαίων, των κροταφικών και των βρεγματικών λοβών, συμβάλλουν στην επεξεργασία πολύπλοκων οπτικών ερεθισμάτων, αφού εκεί εδρεύονται ετερότροπες συνειρμικές περιοχές που ενοποιούν τα αισθητηριακά δεδομένα με ενστικτώδεις και επίκτητες μνήμες. Το σύνολο του εγκεφάλου ενεργοποιείται και συνεργάζεται: η οπτική αντίληψη (ινιακός λοβός) ενισχύεται με την κίνηση του σώματος (μετωπιαίος λοβός), με την μνήμη (κροταφικός λοβός), και σωματαισθητικά (βρεγματικός λοβός) στην προσπάθεια αντίληψης της πολυσύνθετης εξωτερικής πραγματικότητας. Δεν θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερο πεδίο από αυτό της τέχνης, στο οποίο να είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε και μελετήσουμε τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου και την αντίληψη.Οι εικαστικές τέχνες (μέσα σε αυτές και η αρχιτεκτονική) αποτελούν έκφραση του ανθρώπινου νου και πηγάζουν από το μοναδικό ¨υλικό¨ που βρίσκεται στη διάθεση του καλλιτέχνη, το υλικό για το οποίο ο εγκέφαλος έχει γνώση. 1 πηγή διαδικτυακή: http://psychologein.dagorastos.net/2008/09/24/occipital/, Zeki Semir, Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου, σελ.30-35

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μέρος α: εισαγωγή

4. ο ρόλος της τέχνης στην αντίληψη

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Young Caravaggio, Caravaggio εικ.2 Venus, Sandro Boticelli εικ.3 Το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου (όπως ονομάστηκε από τον Zeki η συγκεκιρμένη περιοχή) που ενεργοποιείται στο αποτέλεσμα της αισθητική απόλαυσης και εκκρίνει ουσίες που δημιουργούν ευχαρίστηση

εικ.2

4. ο ρόλος της τέχνης στην αντίληψη

Τι είναι αυτό που υπάρχει στο νου και μας κάνει να νιώθουμε ευχαρίστηση σε σχήματα, χρώματα, ήχους, ιστορίες, μύθους και ποιήματα; Στην τέχνη εν γένει;

4.1 αισθητική

Η τέχνη, αναπόφευκτα, στοχεύει στο αισθητικό αποτέλεσμα που θα δημιουργήσει, καθώς η αίσθηση της απόλαυσης έχει τεράστια σημασία για τον εγκέφαλο, λόγω της αυξημένης νευρογνωστικής οργάνωσής του και εν τέλει για την απόκτηση νοητικής ευελιξίας. Η αισθητική απόλαυση της ομορφιάς είναι η ανταμοιβή για την πραγμάτωση σύνθετων εγκεφαλικών εννοιών στον πραγματικό κόσμο. Η ομορφιά είναι η ανάκληση στον εξωτερικό κόσμο μιας έννοιας που κατασκευάζεται από τον εγκέφαλο και η αντίληψη ενός πράγματος ως όμορφου είναι η ικανοποίηση της συνθετικής έννοιας του εγκεφάλου (βλ. εικ.3) ενός συγκεκριμένου ατόμου.

εικ.3

Η μορφή στη τέχνη πάντοτε αναφέρεται σε κάτι άλλο από τον εαυτό της, ως ένα σύμβολο ή ένα σημαίνον, ή ένα συνδυασμό και των δύο: καθώς η επιμέρους μορφή σημαίνει την καθολική ιδέα, η καλλιτεχνική μορφή αποκαλύπτει το ιδεατό μέσα στο πραγματικό, όπως για τον Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Η τέχνη είναι “η ύψιστη έμφυτη δύναμη για ανάπτυξη του ιδεατού κόσμου”. 1

4.2 γνώση ...”είναι μια δραστηριότητα τελείως διαποτισμένη από γνώση¨. 2 Η τέχνη αποτελεί έναν μηχανισμό που συνδέεται και εξαρτάται άμεσα από την αντίληψη καθώς συνδυάζει αποτελεσματικά, την αισθητήρια αντίληψη, την vitrus cogitativa το συλλογιστικό λόγο και την ενόραση, την vitrus intellectiva και lligentia, τον ενεργητικό νου. Συνδυάζει όλα τα επίπεδα του νου, στις φυσικές και μεταφυσικές του λειτουργίες και μέσω αυτής ο άνθρωπος πασχίζει να “αποκτήσει γνώση ενός αντικειμένου όχι ως συγκεκριμένου πράγματος αλλά ως Πλατωνικής Ιδέας, δηλαδή να αποκτήσει γνώση της παντοτινής μορφής πραγμάτων”. 3 Ο Immanuel Kant εξυψώνει την αξία της τέχνης, και θεωρεί ότι δύναται εγγύτερα από κάθε άλλο μέσω, να μας φανερώσει όσο το δυνατόν περισσότερες πλευρές της πραγματικότητας σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο. 1 Schelling F.W.J., Hendrix John, Επιμέλεια Κυριακή Τσουκαλά, Νικόλαος - Ίων Τερζόγλου, Χαρίκλεια Παντελίδου, Τομές ήθους και χώρου, σελ.51 2 Schelling F.W.J., Hendrix John, Επιμέλεια Κυριακή Τσουκαλά, Νικόλαος - Ίων Τερζόγλου, Χαρίκλεια Παντελίδου, Τομές ήθους και χώρου, σελ.51 3 Zeki Semir, Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου, σελ.15

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Bjork’s home in Iceland εικ.2 2 κύκλοι του Otterlo, Aldo Van Eyck

4. ο ρόλος της τέχνης στην αντίληψη

4.3 φαντασία Με την τέχνη ενεργοποιείται η φαντασία. Η ενασχόληση με μια φανταστική πραγματικότητα είναι καθολικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Οι άνθρωποι διαθέτουν ένα εξελιγμένο σύστημα που τους επιτρέπει να εισέρχονται σε φανταστικούς κόσμους. Η τέχνη αποτελεί ένα πεδίο φαντασιακού καθώς απεικονίζει μια πραγματικότητα ειδωμένη από καλλιτεχνική σκοπιά. Η φαντασία δεν είναι συνειδητό προιόν της νόησης εξωτερικεύει ενδόμυχες σκέψεις και η τέχνη αποτελεί τον καλύτερο εκφραστή της.

4.4 δημιουργία χώρου - αρχιτεκτονική Ο Aldo Van Eyck εισάγει στα μονοπάτια της τέχνης την αρχιτεκτονική υποστηρίζοντας ότι η αρχιτεκτονική είναι τέχνη καθώς αποσπάζεται από τον λειτουργικό της χαρακτήρα και προάγει μια εννοιολογική οργάνωση, εκφράζοντας βαθύτερες υπαρξιακές ιδέες, μια εικόνα του σύμπαντος και του απόλυτου. Η εμπειρία της αρχιτεκτονικής είναι ουσιαστικά μια “έκφραση διαλογισμού και επιλογών που προκύπτουν από τις βαθύτερες διαδικασίες της ενσυνείδητης σκέψης”. 1 (βλ. εικ.2) “Η αρχιτεκτονική επικοινωνεί ιδέες οι οποίες είναι αποσυνδεδεμένες από την ύλη, όπως το σημαινόμενο είναι αποσυνδεμένο από το σημαίνον. Η αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη και η τέχνη προσδιορίζεται ως η επικοινωνία ιδεών μέσω της υλικής μορφής”. 2 Μέσω των αρχιτεκτονημάτων διαμορφώνεται δηλαδή ένα νέο αντιληπτικό περιβάλλον, που έχει την ηθική ευθύνη να διευκολύνει τη διανοητική ανάπτυξη και έχει χρέος να είναι σχεδιασμένο με τέτοιο τρόπο ώστε οι ιδέες να είναι διακριτές μέσω της ύλης. Ταυτόχρονα η αρχιτεκτονική, ως μια τέχνη σωματικών μαζών συσχετίζεται με τον άνθρωπο ως ¨σωματικό ον¨ και μέσω της αντανάκλασης της σωματικής του υπόστασης και τις ιδιαίτερες συνήθειες συμπεριφοράς και κίνησης, ορίζει έναν ¨υπαρξιακό χώρο¨, εννοώντας ένα σχετικά σταθερό σύστημα αντιληπτικών σχημάτων, το οποίο ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναπτύσσει για να προσανατολίζεται και εντάσσεται μέσα στον κόσμο. εικ.2

1 Γρηγοριάδης Ιωάννης, το ενδιάμεσο στον Aldo Van Eyck, διάλεξη Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ 2 Leon Battista Alberti, De re aedificatoria, John Hendrix ,Τομές ήθους και χώρου, Επιμέλεια Κυριακή Τσουκαλά, Νικόλαος - Ίων Τερζόγλου, Χαρίκλεια Παντελίδου, Τομές ήθους και χώρου, σελ.34

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1 Σχέδιο Leonardo Da Vinci, learn how to see and realize that everything connects to everything else

4. ο ρόλος της τέχνης στην αντίληψη

Τέχνη και εγκεφαλική λειτουργία-μια σχέση αμφίδρομη Κατ’ επέκταση η τέχνη, ως προέκταση της λειτουργίας του εγκεφάλου, υπακούει στους κανόνες της λειτουργίας του, ανεξάρτητα αν αυτοί αφορούν το επίπεδο της αντίληψης, της εκτέλεσης ή της εκτίμησης, ανεξάρτητα αν προσεγγιστεί από την πλευρά του δημιουργού ή του θεατή.

εικ.1

Για την κατανόηση του οπτικού μας κόσμου είναι απαραίτητη η λειτουργία των εγκεφαλικών περιοχών που είναι υπεύθυνες για την όραση. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να διερευνήσουμε τον ρόλο αυτών των ειδικών περιοχών στην αντίληψη μέσα από το πεδίο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής.

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

μέρος β: τέχνη και εγκεφαλικές λειτουργίες

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

112

μέρος β: τέχνη και εγκεφαλικές λειτουργίες

3. αντίληψη και κίνηση

113

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Κύτταρα περιοχής V5, κύτταρα επιλεκτικά για κατεύθυνση που αποκρίνονται εντονότερα σε κηλίδες που κινούνται μια συγκεκριμένη κατεύθυνση παρά σε ράβδους φωτός ή σε άλλες μεγαλύτερες μορφές, τα κύτταρα αυτά είναι συνήθως αδιάφορα για τη μορφή του ερεθίσματος, έρευνα Zeki Semir εικ.2 Περιοχή V5, Zeki Semir

114

3. αντίληψη και κίνηση

3.1 αντίληψη της κίνησης: περιοχή V5 Ο εγκέφαλος διεκπεραιώνει διαφορετικές ιδιότητες της οπτικής σκηνής σε διαφορετικές, τοπογραφικά ξεχωριστές υπομονάδες. Η όραση, μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η οπτική αντίληψη, οργανώνεται κατά μήκος ενός παράλληλου επιμερισμένου συστήματος. Υπάρχουν συγκεκριμένες περιοχές όπως είπαμε που είναι υπεύθυνες για μια πολύ εξειδικευμένη διαδικασία της αντίληψης. Συνδέονται άμεσα με το οπτικό κέντρο του εγκεφάλου (την περιοχή V1 και V2) καθώς και με ανώτερα κέντρα της αντίληψης όπως ο κογχικομετωπιαίος λοβός. Χωρίς αυτή τη σύνδεση δεν θα μπορούσε να υπάρξει και επεξεργασία σε περίπτωση πιο σύνθετων σημάτων εισόδου. Ωστόσο αυτό που προκαλεί ενδιαφέρον είναι πως οι συγκεκριμένες περιοχές μπορούν να παρουσιάσουν μια λειτουργική εξείδικευση σε τόσο μεγάλο βαθμό που με την απουσία τους ή την κάκωση για π.χ. ολόκληρου του τμήματός τους να χάνεται ολοκληρώτικα η αντίληψη των σημάτων εισόδου που αυτές ελέγχουν.

περιοχή V5 εικ.2

Η εξείδικευση φαίνεται και στο εσωτερικό της περιοχής V5 (βλ. εικ.2) με την έννοια ότι κάθε κύτταρο ή ομάδα κυττάρων αντιλαμβάνεται κίνηση προς διαφορετική κατεύθυνση (βλ. εικ.1) ή διεύθυνση. Αξίζει να αναφερθεί ακόμα ότι οι περιοχές με λειτουργική εξειδίκευση τελούν και την επεξεργασία των σημάτων εισόδου για τα οποία αυτές είναι υπεύθυνες και στέλνουν το αποτέλεσμα στο κέντρο ελέγχου του εγκεφάλου όπου και διαμορφώνεται η τελική αντίληψη. 1

Zeki Semir, Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου, σελ.50

115

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.3

εικ.4 εικ.1 Man Walking, Étienne-Jules Marey εικ.2 Nude descending a staircase (n.2), Marcel Duchamp εικ.3 Repetition in photography

116

εικ.5 εικ. 4 εικ.5 εικ.6 εικ.7

Dynamism of a dog with a leash, Giacomo Balla Velocita D’ automobile, Giacomo Balla Man with a movie cameram Dziga Vertov Σκίτσο για στροβοσκοπική κίνηση, Jules Marey

εικ.6

3. αντίληψη και κίνηση

3.1.1 φαινόμενη κίνηση Υπάρχει επιμερισμός της αισθητικής για τις διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και η κίνηση κατέχει τη δική της. Σε αυτόν τον επιμερισμό στοχεύει η κινητική τέχνη. Θα μπορούσε η τέχνη να βασιστεί μόνο σε μια συγκεκριμένη λειτουργία της αντίληψης όπως η κινητική; Ή η αίσθηση που προκαλείται από ανώτερα κέντρα του εγκεφάλου όπως ο κογχικο-μετωπιαίος λοβός είναι τελικά πολύ πιο έντονη; Το αισθητικό αποτέλεσμα της τέχνης που δημιουργεί κίνηση δεν οφείλεται μόνο στην συγκεκριμένη περιοχή απλά μόνο η περιοχή αυτή αντιλαμβάνεται την κίνηση... Το 1912 ο Marcel Duchamps, αρχίζει να δημιουργεί πίνακες με κίνηση αλλά με στατικό κυρίως τρόπο. Στο Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα (βλ. εικ.1) έχει συμπεριλάβει περίπου 20 διαδοχικές στιγμές μορφής που κατεβαίνει τη σκάλα, πρόκειται για μια στροβοσκοπική αποτύπωση της κίνησης της μορφής που πραγματοποιείται μέσω της αλληλοεπικάλυψης στοιχείων (βλ. εικ.1,3) της οπτικής δράσης που υπόκεινται σε μια χρονική αλληλουχία. Ο Giacomo Balla στο έργο Ο Δυναμισμός ενός σκύλου με λουρί (βλ. εικ.4) μεταφέρει και αυτός μια στατική κίνηση, την κίνηση από το Α στο Β. Γίνεται προσπάθεια να δωθεί η αντίληψη που έχει ο σταθερός παρατηρητής για ένα κινούμενο αντικείμενο. Πρόκειται για την αντίληψη μιας φαινόμενης κίνησης. Ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται στην πραγματικότητα (όταν βλέπει ένα κινούμενο αντικείμενο) μια συνεχή κίνηση και όχι τη διαδοχή στατικών εικόνων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η οπτική εικόνα παραμένει εγκεφαλικά και μετά την απομάκρυνση του ειδώλου αλλά και γιατί ο εγκέφαλος συνδέει την οπτική εικόνα με αυτά που ήδη γνωρίζουμε για να καλύψει το χωρικό και χρονικό φάσμα (κινηματογραφική λειτουργία του εγκεφάλου). 1

εικ.7

Αυτό που αναπαρίσταται ως στατική μορφή ενός άψυχου αντικειμένου είναι οι διαρκείς μορφοποιητικές αλλαγές που το οδήγησαν στην τωρινή του κατάσταση. Για να αποτυπωθεί αυτό σε ένα δυσδιάστατο πίνακα πρέπει να μεταφραστεί η χρονική αλληλουχία σε αιώνια στάση. Έτσι προκύπτει μια ψευδαίσθηση και ένας παραλογισμός του χρόνου, αφού διαφορετικές φάσεις συμπυκνώνονται σε ένα στιγμιότυπο. Στην κινηματογραφική ταινία Man with a moving camera (βλ. εικ.6), ένας άνδρας ταξιδεύει με μια κάμερα στον ώμο και η ταινία διαρθρώνεται σε καρέ, σε διαδοχικές στιγμές και με πολλαπλές εικόνες.

1 Zeki Semir, Η εσωτερική όραση, σελ.187

117

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.6

εικ.1

εικ.4 εικ.1 εικ.2 εικ.3 εικ.4

118

εικ.2

εικ.3

εικ.5 L’ echo des cites, Francois Schuiten εικ.5 Gotham city, Anton Furst La ville nouvelle et son developpement controle, Aldo Rossi εικ.6 Drawing, Zaha Hadid La citta Nuova, Antonio Sant’ Elia εικ.7 Drawing of Einstein’s tomb, Lebbeus Woods Metropolis, Fritz Lang εικ.8 Dynamism of a cyclist, Umberto Boccioni

εικ.7

3. αντίληψη και κίνηση

3.1.2 δυναμικότητα της γραμμής Η νέα πόλη (La Citta Nuova βλ. εικ.3) του Sant Elia, συμβολίζει το νέο, δυναμικό τρόπο ζωής και πρέπει να είναι λειτουργική και αποτελεσματική σαν μια μηχανή. Γίνεται προσπάθεια να δημιουργηθεί μέσω της εικόνας αντιληπτικά ένα περιβάλλον της πόλης που ποτέ δεν κοιμάται(βλ. εικ.7), βρίσκεται σε μια συνεχή κίνηση όπως η μηχανή(βλ. εικ.2). Δεν υπάρχει τίποτα στατικό στη μορφή ζωής που περιγράφεται στην καινούρια πόλη. Η δυναμικές γραμμές (βλ. εικ.6) καταργούν τη σχέση με το παρελθόν και δημιουργούν μια νέα αρχιτεκτονική.

εικ.8

Η Καινούρια Πόλη εμφανίζεται άνωθεν της ήδη υπάρχουσας (βλ. εικ.1,5)και δημιουργεί αντιληπτικά την αίσθηση της αλλαγής και του μέλλοντος. Αερογέφυρες και διάδρομοι ύπτανται και μεταθέτουν την κινητικότητα και σε ανώτερο επίπεδο. Η καινούρια πόλη ζει και κινείται επάνω στην παλιά (βλ. εικ. 4).Ο Umberto Boccioni (βλ. εικ.8)είχε αντιληφθεί και αυτός την κίνηση σαν μια έννοια δυναμική. ...”η ακινησία δεν υπάρχει είναι μόνο φαινόμενο ή σχετικότητα”. 1 Κάθε οπτικό δεδομένο είναι κατεξοχήν ένα δυναμικό γεγονός, θεωρία που εξελίχθηκε σε βάθος από τον Kandinsky.

1 Boccioni Umberto, Zeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ.189

119

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.3

εικ.4

εικ.1 New star, Marc di suvero εικ.4 Aurora, Marc Di Suvera εικ.7 Μελέτη ανθρώπινης κίνησης, εικ.2 On white, Wassily Kandinsky εικ.5 Drawing, Wassily Kandinsky Wassily Kandinsky εικ.3 Composition VIII, Wassily Kandinsky εικ.6 Drawing, Wassily Kandinsky

120

εικ.5

3. αντίληψη και κίνηση

3.1.2.1 κατευθυνόμενη ένταση Αναζητώντας τις συνθήκες για την ύπαρξη της οπτικής δυναμικής, o Wassily Kandinsky χρησιμοποιεί τον όρο της κατευθυνόμενης έντασης. Αναλύοντας τις ιδιότητες του σημείου, της γραμμής και της επιφάνειας διακήρυξε: “Αντικαθιστώ τη σχεδόν οικουμενικά αποδεκτή ιδέα της κίνησης με αυτήν της έντασης. Η ένταση είναι η δύναμη η εγγενής στο στοιχείο, ως τέτοια αποτελεί ένα μόνο από τα ουσιαστικά στοιχεία της ενεργού κίνησης. Σε αυτό πρέπει να προστεθεί η κατεύθυνση”. 1

εικ.6

Δεν προσπαθεί να αποδώσει κίνηση κινηματογραφικά (στροβοσκοπική κίνηση και φουτουρισμός) η κίνηση ενυπάρχει στη γραμμή και στο αφηρημένο στοιχείο, είναι εγγενής σε σχήματα και μορφές και δεν προστίθεται από τον παρατηρητή. Η διαγώνιος χωρίζει, διχάζει, κόβει γραμμικά (βλ. εικ.1,2,5). Η κατευθυνόμενη ένταση και η δυναμική παρακινεί την αντίληψη της μεταβολής, την αίσθηση της γραμμής για παράδειγμα ως κινούμενο σημείο. Το μάτι ακολουθεί τις γραμμές και αντιλαμβάνεται την κίνηση της γραφής. Η μεγαλύτερη καινοτομία του Kandinsky είναι πως όλα τα στοιχεία του βρίσκονται σε μια μεταβατική στάση, στην ενδιάμεση τους μορφή ανάμεσα σε δύο στατικές και επομένως στην πλήρη τους κίνηση. Με την επιμονή στην εξέλιξη σημείο-γραμμή-επίπεδο ο Kandinsky εισάγει, έστω και αφηρημένα, στο έργο του τον χώρο, κάτι που αποδόθηκες πρακτικά από τον γλύπτη Marc Di Suvera (βλ. εικ.4).

εικ.7

1 Kandinsky Wassily, Ζeki Semir, Εσωτερική όραση σελ.170

121

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.4

εικ.1 εικ.2 εικ.3 εικ.4

122

εικ.2

εικ.3

εικ.7

εικ.5

εικ.6

εικ.8

Broadway Boogie Woogie, Piet Mondrian MIT, Simons Hall MIT, Simons Hall Composition V, Piet Mondrian

εικ.5 εικ.6 εικ.7 εικ.8

Wozoco housing appartments, MVRDV Κατοικία στην Ολλανδία, Unkown architect Russian dance, Theo Van Doesburg Ιδιωτική κατοικία στην Ολλανδία, Theo Van Doesburg

3. αντίληψη και κίνηση

3.1.2.2 μεταβολή Ο Piet Mondrian δημιουργεί έργα στα οποία δεν υπάρχει υπόνοια κίνησης με την έννοια της κατευθυνόμενης έντασης. Αυτό που προκαλεί ενδιαφέρον είναι πως αντιληπτικά οι πίνακές του διεγείρουν την ίδια αυτή περιοχή που είναι υπεύθυνη για την αντίληψη της κίνησης. Χρησιμοποιεί ένα μοτίβο όπου εναλλάσσει με συγκεκριμένη συχνότητα και ρυθμό τα βασικά σχήματα και χρώματα (βλ. εικ.1) και δίνει την αίσθηση του μεταβλητού (με την έννοια αλλαγής θέσης και επομένως κίνησης). Ενώ δεν έχει αποδοθεί κίνηση με τη ρεαλιστική έννοια διεγείρεται σύμφωνα με νευροβιολογικές καταγραφές η ίδια περιοχή V5. Ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί δηλαδή μια φαινομενική ιδιότητα του πίνακα, μια ιδιότητα που δεν υπάρχει πραγματικά και δημιουργείται η αντίληψη της κίνησης. 1 “Μέσα στην απλότητά του ο εγκέφαλος εμφανίζει μεγάλη ευστροφία”. 2 Ο Theo Van doesburg (βλ. εικ.7,8) οδηγεί σε μια δυναμική αρχιτεκτονική σύνθεση που αποτέλεσε αρχή και για μετέπειτα έργα. Xρησιμοποιεί αποκλειστικά τα βασικά χρώματα και την ορθή γωνία (χαρακτηριστικά του κινήματος De Stijl). Κάθετα μεταξύ τους στοιχεία προστίθενται το ένα μετά το άλλο με συνεχή ρυθμό, και ορίζουν επιφάνειες στον χώρο. Γραμμές και επιφάνειες χωρίς αρχή και τέλος δίνουν μια μεταβλητότητα στη σύνθεση (βλ. εικ.6) και δημιουργούν την αίσθηση της συνεχούς κίνησης μέχρι να βρουν το τελικό σημείο έδρασής τους.

1 Zeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ.190 2 Ζeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ.204

123

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.3

εικ.2

εικ.5

εικ.4

εικ.6

εικ.1 Mobiles, Alexander Calder εικ.4 Mobiles, Alexander Calder εικ.7 Mobiles, Alexander Calder εικ.2 The painting machine, Rebecca Horn εικ.5 The painting machine, Rebecca Horn εικ.8 Zen of Raven-Federskultur, εικ.3 Mobiles, Alexander Calder εικ.6 Mechanical body fan, Rebecca Horn Rebecca Horn

124

3. αντίληψη και κίνηση

3.1.3 απογύμνωση της κίνησης Τα πρώτα έργα που θεωρείται ότι απέδωσαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την κίνηση με τη ρεαλιστική της έννοια είναι η σειρά με τα Κινητά (έτσι τα βάφτισε ο M.Duchamps) του Alexander Calder, ο οποίος είχε μελετήσει πολύ και έργα του Piet Mondrian.

εικ.7

Ο Calder αποτάσσει σταδιακά από τα έργα του οποιαδήποτε υπόνοια μορφής και χρώματος (βλ. εικ.4). Δεν του χρειάζονταν για να δώσει το αισθητικό αποτέλεσμα που ήθελε. Στόχευει στην απόλυτη ανεξαρτησία αντίληψης της κίνησης αποδεσμέυοντας από οτιδήποτε “αποσπά την προσοχή σε αυτή”. 1 Στηρίζεται δηλαδή στη πλήρη λειτουργική εξειδίκευση της περιοχής V5. Τα διάφορα στοιχεία, στα έργα του που ονομάζονται Κινητά, γίνονται αντιληπτά σαν σημεία (όσων αφορά την περιοχή V5) που κινούνται προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Αυτό συμβαίνει με την κίνηση σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο, όταν η κίνηση γίνεται από και προς τον παρατηρητή τότε το αποτέλεσμα αλλάζει. 2 Το έργο του Calder είχε τόσο μεγάλη απήχηση καθώς εμφάνισε το τυχαίο (βλ. εικ.1) και το απρόβλεπτο αφού τα στοιχεία δεν ήταν προκαθορισμένο προς τα που θα κινηθούν. Το τυχαίο επηρεάζει κυρίως την περιοχή V1(ινιακός λοβός) που στέλνει τα μηνύματα στην περιοχή V5. Το τυχαίο δεν έχει καμία σχέση με την περιοχή V5. Αυτό που κατόρθωσε ο Calder λοιπόν ήταν η πλήρης απογύμνωση της κίνησης και η ταυτόχρονη συμμετοχή, για την αντίληψη των Κινητών του, ανώτερων εγκεφαλικών πεδίων. “Ο Calder δεν υποδηλώνει τίποτε: συλλαμβάνει πραγματικές, ζωντανές κινήσεις και τις μορφοποιεί. Τα κινητά του δεν σημαίνουν τίποτε, δεν αναφέρονται σε τίποτε παρά μόνο στον εαυτό τους. Υπάρχουν αυτό είναι όλο. Είναι απόλυτο”. 3 Παρόμοιο αποτέλεσμα κατάφερε να προσδώσει αρκετά αργότερα στα έργα της και η Rebecce Horn, η οποία τοποθετώντας την μηχανή (βλ. εικ.2,5) σε πραγματική κίνηση αυτή τη φόρα, και σε πραγματικό χώρο (όχι εικονικά και στατικά όπως στον φουτουρισμό) δημιούργησε καλλιτεχνικά έργα με απρόβλεπτη τροπή. Η μηχανή που βάφει ακανόνιστα τον τοίχο και οι βεντάλιες που κουνιούνται είναι και αυτές αποδεσμευμένες απο τα περιτά αισθητικά στοιχεία όπως τα κινητά του Calder.

εικ.8 1 Ζeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ.204 2 Zeki Semir, Eσωτερική όραση, σελ.200 3 Jean Paul Sartre, Ζeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ.199

125

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.3 εικ.1,2,3 Παιδότοποι, Aldo Van Eyck εικ.4 Vitruvian man, Leonardo Da Vinci εικ.5 Bauentwurfslehre, Ernst Neufert

126

εικ.2

3. αντίληψη και κίνηση

3.2 κίνηση και αντίληψη του χώρου 3.2.1 σώμα και κίνηση

εικ.4

Το σώμα χρησιμοποιείται ήδη από την Αναγέννηση ως πρότυπο για τις ιδανικές του αναλογίες (βλ. εικ.4,5). Έχει τις απαιτούμενες διαστάσεις για τη δημιουργία του αρχιτεκτονημένου χώρου. Δεν εμφανίζεται όμως και ως αντιληπτικός μηχανισμός. Στις αρχές του 20ου αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεται η θεωρία της ενσυναίσθησης {όπως εξελίχθηκε από Γερμανούς φιλοσόφους (της Εinfuhlung) η θεωρία της έκφρασης} όπου το αντικείμενο λαμβάνει την εκφραστικότητα που το υποκείμενο επιλέγει να του δώσει λόγω δικών του εμβιώσεων και εισάγει το σώμα ως συμμετοχικό στην αντιληπτική διεργασία. Η σχέση του υποκειμένου με το αντικείμενο μπορεί να λάβει τη δυναμική της διάσταση μόνο με την ενσάρκωση του τελευταίου (δηλαδή με το σώμα). O άνθρωπος δεν λειτουργεί σαν ένας αμερόληπτος αντιληπτικός μηχανισμός που περιφέρεται μέσα στο χώρο για να τον καταγράψει, ανήκει στο χώρο και τον οικειώνεται με όλο του το σώμα (βλ. εικ.3). Μέσω της εμπειρίας του σώματος και της επεξεργασίας που αυτή υπόκειται από τη νόηση διαμορφώνεται τελικά η αντίληψη του χώρου. “Το ευάλωτο του κτίσματος με έκανε κι εμένα ευάλωτο, οι πληγές του με πονούν σαν να ήταν δικές μου”. 1 Ως αντιληπτικός μηχανισμός, το σώμα, λειτουργεί κιναισθητικά (οπτικά, απτικά και κινητικά όσο αφορά τον χώρο). Μέσω της κίνησης λαμβάνει τις διαφορετικές εικόνες που τις μεταβιβάζει στη νοητική σφαίρα όπου γίνεται και η συρραφή τους. 2 “Ο άνθρωπος είναι ένας ναός που βαδίζει”. 3 Ο χώρος είναι λοιπόν συνυφασμένος με το σώμα, με τις λειτουργίες του και τις εμπειρίες που αυτό συλλέγει. Η κίνηση (βλ. εικ.1,2) αποτελεί πρωταρχικό στάδιο σύλληψης και εποπτείας του χώρου και είναι κάποια συνθετικά στοιχεία τα οποία δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες και σε ακραία περίπτωση δεν αφήνουν περιθώρια άλλου μηχανισμού για αντίληψη του χώρου πέραν αυτής.

εικ.5

1 Franz Kafka, Το κτίσμα, πηγή διαδικτυακή http://leximata.blogspot.gr/2012/11/notes-de-passage.html 2 Κονταράτος Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 38 3 Rodin, πηγή διαδικτυακή: http://www.eikastikon.gr/arxitektoniki/pikionis/txt_self_topografia.html

127

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.8

εικ.3

εικ.5 εικ.1,2,8 Παιδική χαρά στη Φιλοθέη, Δημήτρης Πικιώνης εικ.3,4,9 Villa Dal’ Ava, Rem Koolhaas, OMA εικ.5.6.7 Azuma House, Tadao Ando

128

εικ.4

εικ.6 εικ.10 Church of light, Tadao Ando

εικ.7

εικ.9

εικ.10

3. αντίληψη και κίνηση

3.2.1.1 οπτικές φυγές Ο Δημήτρης Πικιώνης αντιμετωπίζει το σώμα ως αρχή μέτρησης της γης. Στην παιδική χαρά στη Φιλοθέη χαράσει μονοπάτια διαφορετικά μεταξύ τους για συλλογή εικόνων. Χρησιμοποιεί οπτικές φυγές (βλ. εικ.1) και εξάπτει τη φαντασία για περαιτέρω συνέχιση του μονοπατιού. Η αντιληπτική εποπτεία διανθίζεται με την κίνηση και προκαλεί την τάση για εξερεύνηση. Είναι πολύ σημαντικό για τον Πικιώνη ο περίπατος και η εμπειρία που συλλέγεται από αυτόν. “Aπό κανένα σημείο δεν είναι δυνατόν να δει κανείς ολόκληρη την περιοχή”. 1 Δίνοντας τη δυνατότητα για αντιθετικές εμπειρίες, δίπλα στην εμπειρία του μονοπατιού την πλήρη στάση, ο Πικιώνης εντείνει την αίσθηση που προκαλούν αυτές.

3.2.1.2 συγκεκριμένη άρθρωση χώρου Στο Azuma House (βλ. ει.5,6,7), (Tadao Ando) η αντίληψη του χώρου επιτυγχάνεται μέσω της κίνησης σε παράλληλους ευθύγραμους διαδρόμους που μέσω μιας κλίμακας αρθρώνονται σε διαφορετικά επίπεδα. Ο διάδρομος ως συνθετικό στοιχείο του χώρου δεν αφήνει περιθώρια, θέτει το σώμα ενώπιον της κίνησης που είναι προδιεγραμμένο να κάνει. Οι αρθρώσεις του χώρου στη Villa dal’ava (βλ. εικ.3,4) (Rem Koolhaas), βασίζονται στις κινήσεις του ανθρώπινου σώματος. Η αίσθηση για συνεχή και αδιάκοπη κίνηση κορυφώνεται στο δώμα (βλ. εικ.9) όπου δεν δημιουργούνται χώροι παρά μόνο κίνηση. Στενοί διάδρομοι δεν αφήνουν περιθώρια για περαιτέρω στάση. Στη Villa Dal’Ava στήνονται σκηνές, κινηματογραφικά καρέ, που ο παρατηρητής-χρήστης αντιλαμβάνεται κινούμενος στον χώρο.

1 Michael Varming, Δημήτρης Πικιώνης, Η παιδική χαρά στη Φιλοθέη, σελ.58

129

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.5

εικ.3

εικ.4

εικ.6

εικ.1 Το πλάνο των Βερσαλλιών, Andre Le Notre εικ.2 Οι κήποι της Ολλανδίας, Het Loo palace εικ.3 Η ιερή πόλη του Teotihuacan, Πυραμίδες εικ.4 Μενιρ που τοποθετούνταν ως σημείο αναφοράς

130

εικ.5 Spire in Dublin εικ.6 La Tour Eiffel, Gustave Eiffel εικ.7 Στοιχεία της κυκλοφορίας, Ching Francis D.K.

3. αντίληψη και κίνηση

3.2.1.3 αδυναμία σύλληψης και εποπτείας του χώρου σε πρώτη θέαση Ενδιαφέρον, για το αντιληπτικό αποτέλεσμα που δημιουργεί, προκαλεί ο σχεδιασμός των κήπων των Βερσαλλιών. Για να προσδώσει ο δημιουργός τον επιβλητικό χαρακτήρα που άρμοζε στις βασιλικές αυλές (βλ. εικ.1) δόθηκε έμφαση στον έλεγχο της νοητικής διεργασίας μέσω της κίνησης καθώς συνειδητοποίησε πως είναι μέσο της τελευταίας που καλύπτεται το μεγαλύτερο φάσμα αντίληψης του χώρου. Το πραγματικό είδωλο αντικαθίσταται από ένα φανταστικό το οποίο είναι μη προσεγγίσιμό κατά την πραγματική κίνηση του παρατηρητή. Έτσι η αίσθηση που δημιουργείται στον θεατή στον πρώτο περίπατο είναι διαφορετική από την πραγματική. Προκαλείται αδυναμία σύλληψης του πραγματικού χώρου. Το συναίσθημα που δημιουργείται αντιστοιχεί σε αυτό που περιγράφεται ως έκπληξη και δέος. 1 Η αντίληψη του χώρου σε επίπεδο πολεοδομικό υφίσταται αλλαγές όταν τοποθετηθεί στοιχείο που θα αποτελέσει τοπόσημο. Δημιουργείται κινητικότητα προς αυτό, αποτελεί αντιληπτικά τον τερματισμό μιας διαδρομής καθώς έλκει το ενδιαφέρον και αυξάνει την περιέργεια. εικ.7

1 Μωραίτης Κώστας, Επιμέλεια Κυριακή Τσουκαλά, Νικόλαος - Ίων Τερζόγλου, Χαρίκλεια Παντελίδου, Τομές ήθους και χώρου, σελ.76

131

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.3

εικ.4

εικ.1 Earth spa, Unkown architect εικ.4 Suntop houses, Frank Loyd Wright εικ.2,5 Φωτογραφία και κάτοψη από το Μουσείο Μπενάκη εικ.6 Zentrum, Paul Klee εικ.3,8 Kidosaki house, Tadao Ando εικ.7 Στοιχεία της κυκλοφορίας, Ching Francis D.K.

132

εικ.5

3. αντίληψη και κίνηση

3.2.2 πρωταρχικές δομές (διαμόρφωσης και αντίληψης χώρου) Η κίνηση ως μέσο για την αντίληψη του χώρου συνδέεται άμεσα με στοιχεία που αποτελούν τις πρωταρχικές δομές συγκρότησης χώρου (κέντρο και όριο). Οι έννοιες αυτές δηλαδή, ξεπερνούν τα όρια διαμόρφωσης του χώρου και αποτελούν τις βασικές αρχές αντίληψης του χώρου.

3.2.2.1 το κέντρο εικ.6

εικ.7

η αρχή της κίνησης

Με βάση τον εαυτό μας (το κέντρο μας) βλέπουμε τον κόσμο γύρω μας και με βάση της συγκεκριμένης όρθιας στάσης του σώματος έχουμε την συγκεκριμένη αντίληψη για τον χώρο. Η καθετότητα και η κεντρικότητα έννοιες που πηγάζουν από το ανθρώπινο σώμα δίνουν τις χωρικές συντεταγμένες πάνω στις οποίες στηρίζεται η κατοίκιση. Με βάση το ανθρώπινο σώμα αποκτούν αρχικά νόημα το μέσα-έξω, το πάνω-κάτω και προβάλλονται στον χώρο. Το κέντρο είναι σημείο αναφοράς και προσανατολισμού. Η έννοια της κεντρικότητας υπάρχει ήδη στις πρωτόγονες καλύβες και εμφανίζεται και στις αρχαίες ελληνικές κατοικίες. Στις τελευταίες εκεί που βρισκόταν το Ιερό Κέντρο τοποθετήθηκε η κυκλική εστία. Το κέντρο αποτελούσε κομβικό σημείο της διάρθρωσης του σπιτιού, σημείο εκκίνησης δημιουργίας χώρων. Είχε ταυτιστεί με την θεότητα που ρίζωνε το σπίτι και το προστάτευε. Ο Tadao Ando, στο Kidosaki House (βλ. εικ.3,8), ξεκίνησε τη διαμόρφωση του χώρου από το κέντρο που ήταν αρχικά, τετράγωνο, σχήμα με έντονη κεντρικότητα λόγω απόλυτης συμμετρίας. Όλες οι λειτουργίες εδράζονται γύρω από αυτό το κέντρο (βλ. εικ.7), αυτό αποτέλεσε την συνθετική αρχή. Η συνθετική αυτή διαδικασία γίνεται αντιληπτή κινησιολογικά καθώς όλοι οι χώροι απευθύνονται και διαλέγονται με το κέντρο. Η αντίληψη αυτή εντείνεται στην περίπτωση του αιθρίου (βλ. εικ.1,2,5).

εικ.8

Το κέντρο ως υπόσταση (αν μπορεί να λεχθεί έτσι) ξεπερνάει τα όρια του σπιτιού και φτάνει να αποτελεί στοιχείο χρήσιμο και στον σχεδιασμό της πόλης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της επίδρασης του κέντρου στο σχεδιασμό μιας πόλης είναι η αρχαία Ρώμη. Στη λεπτομερέστατη αφήγηση της ίδρυσης της πόλης της Ρώμης (στη βιογραφία του Ρωμύλου) αναφέρεται ένας κύκλος που χαράζεται γύρω από ένα κέντρο. Το κέντρο παίρνει το σχήμα μιας κυκλικής πλατείας που ονομάζεται mundus. 133

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.3

εικ.1 Διαμόρφωση υπαίθριου χώρου, Aldo Van Eyck, Nieuwmarkt εικ.2 Ορφανοτροφείο, Aldo Van Eyck, Amsterdam εικ.3 Παιδότοπος - “Centrum”, Aldo Van Eyck

134

εικ.4

εικ.4 Σχεδιάγραμμα παιδότοπου, Aldo Van Eyck εικ.5 Sonsbeek pavillion εικ.6 The horizon and the shifting center, Aldo Van Eyck

εικ.5

3. αντίληψη και κίνηση

3.2.2.2 το όριο ο απόηχος του κέντρου Στην περαιτέρω αποσαφήνιση το κέντρο αποκτά υπόσταση και γίνεται αντιληπτό κιναισθητικά με την ύπαρξη του ορίου (κυκλικό ή τετράγωνο, ακανόνιστο ή διατρητο). Το όριο εμπεριέχει μέσα του το κέντρο, περικλείει και διαχωρίζει. “O χώρος είναι(...) το παραχωρήμενο, το ενταγμένο σε ένα όριο, αρχαία ελληνικά πέρας. Όριο δεν είναι αυτό όπου κάτι τελειώνει αλλά εκεί όπου κάτι ξεκινάει να ξεδιπλώνει την ουσία του (οι αρχαίοι έλληνες το είχαν συνειδητοποιήσει). Γι’αυτό και ο ορισμός, το όριο. Ο χώρος έιναι(...)το αφημένο να εισέλθει στο όριό του”. 1

εικ.6

Ο Aldo Van Eyck εισήγαγε την έννοια του ορίου στην αρχιτεκτονική του σύνθεση και το αντιμέτωπισε ως βασική αρχή στη συλλογιστική του. Αναφέρεται στην έννοια του ενδιάμεσου χώρου, της αίσθησης δηλαδή που δημιουργεί το όριο ανάμεσα σε δύο φαινομενικά αντίθετες χωρικές καταστάσεις (μέσα-έξω, φως-σκοτάδι, πάνω-κάτω). Με την παρουσία του ορίου ο ανθρώπινος περίπατος συμφιλιώνεται γρηγόροτερα με τον χώρο και τον αντιλαμβάνεται ως οικείο, ως τον κατάλληλο χώρο για ένταξη του σε αυτόν. 2 Η κίνηση από το κέντρο προς το όριο δημιουργεί πορείες και άξονες στο οριζόντιο αλλά και στο κατακόρυφο επίπεδο. Η κατακόρυφη στάση του ανθρώπινου σώματος και η κίνηση μέσω αυτής μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε την έννοια του ορίου και στον κάθετο άξονα. Είναι μάλιστα πρωταρχικό στάδιο αντίληψης του χώρου η σχέση γης και ουρανού (η σχέση του πάνω με το κάτω). “Aπό τον ορθολογισμό της σωφίτας μέχρι τον παραλογισμό του κατωγιού φαίνεται η πολυπλοκότητα του ορίου”. 3

1 Heidegger Martin, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, σελ.51-53 2 Γρηγοριάδης Ιωάννης, Το ενδιάμεσο στον Aldo Van Eyck, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ 3 Bachelard Gaston, Η ποιητική του χώρου. σελ.45-46

135

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.5

εικ.3

εικ.4

εικ.6

εικ.1 εικ.2 εικ.3 εικ.4

136

Gallaratese housing, Aldo Rossi εικ.5 Black & White, Unkown photographer Interactive art installation, The Pavilion of art and design εικ.6 Sketchy stairs, Lebbeus Woods Gallaratese housing, Aldo Rossi εικ.7 Drawing, TWA Terminal, John F. Kennedy Zwimmer Gallery, John McCracken Αirport

3. αντίληψη και κίνηση

3.2.3 χρόνος Μέσα στις ανθρώπινες αντιληπτικές ιδιότητες και γνωστικές ικανότητες για τη συνάρτηση του χώρου δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί και η έννοια του χρόνου. Ο χώρος της αρχιτεκτονικής όπως αναφέραμε ενέχει την κίνηση και επομένως τον χρόνο. Δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την τέταρτη διάσταση, ή συγκεκριμένα χωρίς τον χρόνο που απαιτείται για να κινηθούμε μέσα του και να αντιληφθούμε τις διαστάσεις του (βλ. εικ.5).Η χρονικότητα επιτρέπει στο αντιληπτικό υποκείμενο να ανοιχτεί προς τα αντικείμενα και να κρατήσει κάποια απόσταση. εικ.7

Συγκεκριμένα συνθετικά στοιχεία εντείνουν την αντίληψη του χρόνου μέσω της κίνησης. Όταν ένα στοιχείο επαναλάμβανεται ρυθμικά (βλ. εικ.3,4) σε ένα ουδέτερο χώρο σχετικά μεγάλων διαστάσεων δημιουργείται η αίσθηση του πεπερασμένου. Όταν η διαδρομή δεν έχει εμφανές τέλος (βλ. εικ.6) ή πρέπει να μετρηθούν πολλές εικόνες του ίδιου πράγματος (στύλου σε στοά) ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την χρονικότητα και μέσω της διάρκειας της κίνησής του συνειδητοποιεί την δυνητική ύπαρξη του χρόνου μέσα στον χώρο. Ο χώρος(αστικός και μη) και ο χρόνος είναι αντικειμενικές πραγματικές μορφές ύπαρξης της κινούμενης ύλης. Η έννοια του χώρου εκφράζει την συνύπαρξη και τον χωρισμό των πραγμάτων του ενός από το άλλο, την έκτασή τους, την τάξη στην οποία είναι τοποθετημένα το ένα σε σχέση με το άλλο. Στο χρόνο εκφράζεται η διαδοχικότητα των υλικών στοιχείων. Όπως αναφέρει και ο Aldo Van Eyck για την κίνηση στον χώρο: “Eνεργοποιείται ο χώρος και γίνεται μέρος. Ενεργοποιείται ο χρόνος και γίνεται περίσταση”. 1 Και είναι στο μέρος και την περίσταση που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος την χωροχρονική διάσταση και μπορεί με βιωματικό τρόπο να εντάξει τον εαυτό του σε αυτή.

1 Aldo Van Eyck, Γρηγοριάδης Ιωάννης, Διάλεξη: το ενδιάμεσο στον Aldo Van Eyck, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

137

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

138

μέρος β: τέχνη και εγκεφαλικές λειτουργίες

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

139

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.3

εικ.2

εικ.4 εικ.6

εικ.5

εικ.1 γραγιστική αναπάρσταση με στοιχεία από τον Rene Magritte, εικ.5 Metamorphosis, M.C.Escher Άγνωστος καλλιτέχνης εικ.6 House of writer, Rodriguez and Orial εικ.2 Cover for repetitions, Max Ernst εικ.7 Uabo - Mexico, Alberta Aranda εικ.3 Waterfall, M.C.Escher εικ.4 Mental arithmetic, Rene Magritte

140

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.1 εικονική πραγματικότητα “Η μόνη πραγματικότητα που αντιλαμβάνομαστε είναι η πραγματικότητα του εγκεφάλου”. 1 Κάθε εξωτερικό αντικείμενο, γίνεται κατανοητό από τον άνθρωπο μέσα από μια διαδικασία αντίληψης, η οποία μετατρέπει τα μηνύματα των αισθήσεων σε ατομική εμπειρία και γνώση. Αυτό που προκαλεί ενδιαφέρον είναι ότι κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας το εξωτερικό ερέθισμα αλλοιώνεται. Η νοητή εικόνα που σχηματίζει κανείς για το αντικείμενο δεν ταυτίζεται ποτέ με την πραγματική εικόνα του. Η εσωτερική εικόνα είναι φορτισμένη με νοήματα που τις προσδίδει αυτόματα το άτομο. Αυτά σχετίζονται με την παιδεία, την πολιτισμική του ιδιαιτερότητα, την ψυχοσύνθεση, ακόμα και τη διάθεσή του. Συνειδητές και ασυνείδητες δυνάμεις συμμετέχουν έτσι ώστε ο ανθρώπινος νους να σχηματίσει και να ερμηνεύσει την εικόνα του έξω κόσμου.

εικ.7

Ο Immanuel Kant πίστευε ότι αν η έγκυρη γνώση των «φαινομένων» αντλεί το υλικό της από την εμπειρία, η μορφοποίηση αυτού του υλικού επιτελείται χάρη στον οπλισμό της συνείδησης με a priori νοητικούς τύπους. Το ασυνείδητο προβάλλει στην αντίληψη εικόνες, συναισθήματα ακόμα και φόβους και συνήθως γίνεται αισθητό εκ του αποτελέσματός του. Η αντίληψη αποτελεί λοιπόν μια σύνθετη εγκεφαλική λειτουργία που λειτουργεί σαν μια εικονική πραγματικότητα εφόσων είναι προιόν εγκεφαλικό. Πάντοτε έρχεται σε ρήξη με το πραγματικό αφού στην προσπάθεια του να γίνει αντιληπτό ένα εξωτερικό ερέθισμα διαφοροποιήθηκε πλήρως απο το αρχικό. “Δεν είναι δυνατόν να γνωρίσουμε το ίδιο το πράγμα , αφού η γνώση που έχουμε για το πράγμα είναι μέσω των λειτουργιών του νου”. 2 Ο Carl Gustav Jung υποστήριξε ότι το έργο τέχνης, η δημιουργία γενικότερα δεν έχει την πηγή της στο προσωπικό ασυνείδητο του δημιουργού, αλλά στη σφαίρα της ασυνείδητης ψυχολογίας της οποίας τα αρχέτυπα είναι η κοινή κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας. Αυτή η σφαίρα έχει ονομαστεί συλλογικό ασυνείδητο, για να διαχωριστεί από το προσωπικό. Το προσωπικό ασυνείδητο (ή υποσυνείδητο σύμφωνα με τη φροϋδική ορολογία) αποτελείται από το σύνολο όλων εκείνων των ψυχικών διεργασιών και στοιχείων που μπορούν να γίνουν συνειδητά, αλλά απωθούνται επειδή δεν είναι αποδεκτά από τη συνείδηση. 1 Zeki Semir, πηγή διαδικτυακή: http://shamanshowmen.tumblr.com/page/21 2 Kant Ιmmanuel, Semir Zeki, Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου, σελ.25

141

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.4

εικ.2

εικ.7

εικ.3

εικ.5

εικ.6

εικ.1 Οι Αδιάφθοροι, Εγγονόπουλος Ν. εικ.4 The Magritte museum εικ.7 Golconda, Magritte R. εικ.2 Φωτογραφία, Yona Friedman εικ.5 Injection parasite, Lebbeus Woods εικ.8 Santa Conversazione, εικ.3 Legal illegal, Manuel Herz εικ.6 Sliced porocity block, Steven Holl Max Ernst

142

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.2 ρεαλισμός έξω από την πραγματικότητα Ο σουρεαλισμός ή υπερρεαλισμός πήρε το όνομά του από τη λέξη sur (επάνω) και realisme (ρεαλισμός-πραγματικότητα). Είναι ο ρεαλισμός έξω από την πραγματικότητα. Το σουρρεαλιστικό κίνημα είχε ντανταϊστικά στοιχεία (βλ. εικ.8) και έντονες αναφορές στη θεωρία του Sigmund Freud για το υποσυνείδητο.

4.2.1 αποδέσμευση από τη φύση των πραγμάτων Η σουρεαλιστική εικόνα είτε ενός πίνακα είτε ενός αρχιτεκτονημένου έργου επιχειρεί να εκφράσει την πολυπλοκότητα της αντίληψης (λόγω του ακατανόητου ασυνείδητου και του φανταστικού) τοποθετώτας υπαρκτά μεν αντικείμενα και μορφές αποσπασμένα δε από το φυσικό τους περιβάλλον και λειτουργία (βλ. εικ.7). Εμφανίζονται δίπλα-δίπλα σε σχέσεις που είναι απροσδόκητες και προσδίδεται έτσι στο καθένα απ’ αυτά μια νέα παρουσία. Πράγματα άνθρωποι και καταστάσεις υπακούουν σε άλλους κανόνες. Η εικόνα που αρχικά ξενίζει, καθρεφτίζεται σε ενδόμυχα δημιουργήματα (συλλογικό ασυνείδητο, βλ. εικ.1). Ο εγκέφαλος λόγω της επιλεκτικής του στάσης μπορεί να συλλέξει συγκεκριμένα στοιχεία απο την ολοκληρωμένη εικόνα και να την επανασυνθέσει αντιληπτικά, καθώς: “Kάτι, και μάλιστα το ουσιώδες (...) αφήνεται πάντα στη φαντασία να το ολοκληρώσει”. 1 Μια αλλιώτικη αντίληψη του χώρου προτείνει και ο αρχιτέκτονας Yona Friedman (βλ. εικ.2). Πραγματοποιεί τα σχέδιά του επάνω σε υπαρκτές φωτογραφίες. Σε ένα πραγματικό περιβάλλον εισβάλλουν συνθέσεις που λίγο ταιριάζουν στη φύση των πραγμάτων.

εικ.8

αρχιτεκτονικά παράσιτα Εντάξη σε μια υπάρχουσα κτιριακή δομή καινούριων στοιχείων που στόχο έχουν τον επαναπροσδιορισμό της υπάρχουσας πραγματικής εικόνας. Μια σουρεαλιστική σκέψη για ένα περιβάλλον όπου τα βασικά στοιχεία παραμένουν ίδια (βλ. εικ.6), αλλά γειτονικά σε αυτά εμφανίζονται αναπάντεχες μορφές.

1 Schopenhauer Arthur, Zeki Semir, Εσωτερική όραση, σελ.216

143

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.3

εικ.4

εικ.1 Piazza d’ Italia, Giorgio De Chirico εικ.2,3,5,7 Sketch studies, Aldo Rossi

144

εικ.4 Matinna agonizzante, Giorgio De Chirico εικ.6 La grande torre, Giorgio De Chirico

εικ.2

εικ.6

εικ.5

εικ.7

εικ.8 La cupola Aldo Rossi

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

Για να κάνουν τις ψευδαισθήσεις τους πειστικές, σουρρεαλιστές σαν τον De Chirico ταίριαξαν τα ανόμοια χωρικά τους συστήματα σε ένα χωρίς αρμούς, φαινομενικά αξιόπιστο ρεαλιστικό σύνολο. Επιδίωκαν μια θεμελιώδη αταξία, δηλαδή την ασυμβατότητα που είναι εγγενής στο συνολικό χώρο καθ’ αυτό. Η χωρική τους αλληλεξάρτηση είναι εκ προθέσεως ανορθολογική (βλ. εικ.1). “Δεν επιδιώκεται να ιδωθούν ως μέρη ενός συνεχούς χώρου αλλά σαν μικρές, αυτόνομες ατομικότητες, τυφλά αλληλοδιασταυρούμενες”. 1 Κάθε στοιχείο έχει τον δικό εσωτερικό παλμό και αυτόν φέρει για την αντίληψη του ανθρώπου σε όποιο συνθετικό πλαίσιο και αν βρεθεί. εικ.8

Παρόμοιο περιβάλλον με αυτό στους πίνακες του Giorgio de Chirico εμφανίζεται και στα σχέδια του Aldo Rossi (βλ. εικ.1,2 - 6,7). Δημιουργείται μια διφορούμενη σχέση ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και την πραγματικότητα σε ένα πλαίσιο της αλήθειας και της εξαπάτησης. Αντικαθιστά ένα αντικείμενο με ένα άλλο και δημιουργείται η αντίληψη για ένα περιβάλλον που δεν εμφανίζει την κλασική σχέση με τα πράγματα. Η ψευδαισθητική ιδιότητα του προοπτικού συστήματος (βλ. εικ.4) δε χρησιμοποιείται για την ορθολογική και σαφή οργάνωση της σύνθεσης, αλλά για τη δημιουργία αποσπασματικών εικόνων. Ο χώρος στα σχέδια του Rossi προκαλεί έκπληξη, πιο λακωνική από έναν σουρεαλιστικό πίνακα, δημιουργεί όμως έναν αντιληπτικά εύπορο αρχιτεκτονικό χώρο, που έχει αναφορές και στην ιστορική παράδοση. Θέλει να ανασύρει κομμάτια της συλλογικής μνήμης και να δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα, μια περαιτέρω τροφή για συλλογισμό. Ο χώρος του Rossi είναι ο χώρος που φιλοξενεί τα βιώματα, τη διαίσθηση και τη φαντασία, και όχι την ορθολογιστική σκέψη. 2 “Τα κτίριά του μοιάζουν να κατοικούνται απο δικά του φαντάσματα”. 3

1 Arnheim Rudolf, Τέχνη και οπτική αντίληψη, σελ.328-329 2 Σερίφη Χρίστινα, Διάλεξη: Η έννοια του θραύσματος στην αρχιτεκτονική των Aldo Rossi και Giorgio Grassi, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ 3 Τουρνικιώτης Παναγιώτης, Ιστορίες του μεταμοντερνισμού: μέρος δεύτερο, τυπολογική προσέγγιση σελ.3

145

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.2

εικ.1

εικ.4

εικ.3 εικ.1 εικ.2 εικ.3 εικ.4

146

εικ.5 Armani fifth avenue, Massimiliano Fuksas Spider, Louise Bourgeois Heydar Aliyev center, Zaha Hadid Guggenheim museum, Frank Gehry

εικ.5 εικ.6 εικ.7 εικ.8

Serac bench, Zaha Hadid Γραφιστικό με στοιχεία από Dali, Unkown artist Coccyx women, Salvador Dali σκίτσο από τον πίνακα επιμονή στη μνήμη, Salvador Dali

εικ.6

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.2.2 φαντασία - μνήμη - ονειρικό Ο σουρεαλισμός (ως εκπρόσωπος του μη ρεαλιστικού) προτάσσει τον αυτοματισμό, την απελευθέρωση του ασυνείδητου για την εξύψωση της φαντασίας, φαντασία με την απουσία του ελέγχου της λογικής (βλ. εικ.6). Υπαγορεύει μια ολόκληρη διαδικασία αντίληψης απαλλαγμένης από τους εξωγενείς παράγοντες του κανονικού, του εικονικά σωστού. Προσπαθούν μια πηγαία απεικόνιση της σύνθετης εικόνας-έννοιας που δημιουργείται από τη νοητική διεργασία. εικ.7

εικ.8

Το όνειρο και η φαντασία αποτελούν κομμάτι της μνήμης του κροταφικού λοβού ο οποίος συμμέτεχει σχεδόν σε κάθε αντιληπτική διαδικασία. Όλα τα μηνύματα (από του διάφορους λοβούς) στέλνονται στο κέντρο ελέγχου του εγκεφάλου (μετωπιαίος) όπου γίνεται η τελική επεξεργασία και δημιουργείται τέλος η αντίληψη. Ωστόσο συνήθως δεν υπόκεινται σε επεξεργασία τα μηνύματα από το ασυνείδητο κομμάτι της μνήμης (καθώς βρίσκεται πολύ βαθιά στην ιεραρχία του Freud για τη συνειδητότητα) και γίνονται αισθητά μόνο εκ του αποτελέσματός τους. Τα ρολόγια που λειώνουν (βλ. εικ.8), στο έργο του Salvador Dali, φέρουν την άποψη ότι στα όνειρα και σε ασυνείδητες διεργασίες χάνεται η έννοια του χρόνου. Ο τίτλος η επιμονή στη μνήμη, μπορεί να μας παραπέμψει και στην επιμονή ότι ο χρόνος έχει σταματήσει σε παλαιότερες αναμνήσεις, στην επιμονή σε αυτό που προυπάρχει. Οι μορφές που ρέουν (βλ. εικ.2,4), τα εξαυλωμένα στοιχεία (βλ. εικ.2) αφυπνίζουν κομμάτια του εγκεφάλου που μπορεί να επιδράσουν έντονα στην αντίληψη καθώς μιλούν στο ασύνειδητο και ενδέχεται να προκαλέσουν κατ’ευθείαν συναίσθημα. Στις εικόνες του παραλογισμού αποδίδεται ο “κρυμμένος κόσμος” του υποσυνείδητου και της φαντασίας τόσο αντικειμενικά όσο και ο κόσμος της φαινομενικής πραγματικότητας. Στον σουρεαλισμό χρησιμοποιούν τον αυθόρμητο εγκεφαλικό μηχανισμό, για να δημιουργήσουν την ψευδαισθητική εικόνα. Η παράλληλη πραγματικότητα που δημιουργείται στα έργα τους γεννάει αναμνήσεις, καθώς δεν είναι παγιωμένη, και δημιουργεί εκ νέου παράσταση (με την έννοια της εγκεφαλικής εικόνας). Οι μορφές του σουρεαλισμού φέρουν το νόημα ότι οι εικόνες βρίσκονται στην εσωτερική όραση1, και όχι στον εξωτερικό κόσμο. “Η φαντασία είναι αυτή που μετατρέπει το αποκτημένο σε ορατό”. 2

1 Zeki Semir, Εσωτερική όραση 2 Κονταράτος Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ.71

147

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1 εικ.1 Illustrations “negative space’, Matthew Borett

148

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.2.3 ονειρική κατοικία Ο Gaston Bachelard στην Ποιητική Του Χώρου μιλάει για την ονειρική κατοικία σαν μια έννοια του νου. Πρόκειται για κάτι που δεν μπορεί να περιγραφεί. Μπορεί να προσεγγιστεί μόνο προσανατολιστικά όπως και το αποτέλεσμα μιας σουρεαλιστικής εικόνας. Ο χώρος αυτός αποτελείται από αναμνήσεις-μνήμες. Όταν ανακαλείται έχει εμπλουτιστεί και άπο άλλες εμπειρίες και έχει μετατραπεί σε έναν καινούριο χώρο ξεκάθαρα προσωπικό και κατ’επέκταση μη πραγματικό. Τίποτα το υπαρκτό με την έννοια των τριών διαστάσεων του χώρου δεν υπάρχει και στον χώρο που δημιουργείται από τον ποιητή ή από τον συγγραφέα. Εμπλουτίζεται μια φανταστική εικόνα με συμβολισμούς και στοιχεία που ανασύρουν μνήμες και έτσι μεταφέρεται στο θεατή μια συγκεκριμένη αίσθηση και γεννιούνται συναισθήματα. “Η εκδήλωση της ποίησης είναι μια εκδήλωση μέθης, μιας τρελλής μέθης της γλώσσας. (...)Δεν είναι αποκάλυψη το ποίημα, είναι η φανέρωση της απόκρυψης, η θεωρία του μη ορατού, του μη διαθέσιμου νοήματος”. 1 Η ποιητική εικόνα είναι μια φαντασιακή εικόνα, μια εικόνα που δεν έχει περάσει από την οπτική αντίληψη. Ο χώρος σε αυτή την εικόνα είναι οργανώμενος πέρα από τους κανόνες της λογικής, της προοπτικής ή της γεωμετρίας. Είναι ένας χώρος χωρίς υλική υπόσταση που μέσω της εμπειρίας έχει περάσει στη μνήμη και δημιουργεί συναίσθημα. Η συγκινησιακή βίωση του χώρου μπορεί να αλλοιώσει δηλαδή και τη γεωμετρία του αντιληπτικού μας χώρου, μας θέτει ενώπιον ορισμένων τροποποιήσεων του αντιληπτικού χώρου που φαίνεται να χαρακτηρίζουν διαμέσου της ποικιλίας των καταστάσεων και των προσώπων αρκετά καθορισμένους τύπους συγκινήσεων. 2 “Ο χώρος, έτσι όπως τον συλλαμβάνει η φαντασία, δεν έχει πια σχέση με τον αδιάφορο χώρο που παραδίνεται στο μέτρο και στο λογισμό του γεωμέτρη. Είναι ένας βιωμένος χώρος. (...) το χαρακτηριστικό του είναι ότι σχεδόν πάντα μας γοητεύει”. 3

1 Franz Kafka, Το κτίσμα, πηγή διαδικτυακή http://leximata.blogspot.gr/2012/11/notes-de-passage.html 2 Kaufmann Pierre,σ Κονταράτος Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ.57-58 3 Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, σελ.76

149

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

Jackson Pollock

Erich Mendelsohn, Einstein Tower, sketches

εικ.2

εικ.3 εικ.1 Number 1A, Jacson Pollock εικ.4 Off the shelf, Chamberlain John εικ.2 Sketches Einstein tower, Erich Mendelsohn εικ.5 Twin tower mem, Lebbeus Woods εικ.3 Γιάννης Γαίτης εικ.6 Drawing, Libeskind Daniel

150

εικ.4 εικ.7 Micromega Libeskind D.

εικ.5

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.3 μηχανική αποτύπωση Ως εξέλιξη της σουρεαλιστικής αντίληψης στον τομέα του αυτοματισμού, της αυθόρμητης και υποσυνείδητης έκφρασης μπορεί να θεωρηθεί ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός με κύριους εκπροσώπους τον Jackson Pollock (βλ. εικ.1), τον Mark Rothko και τον Willem De Kooning. Στη μηχανική αποτύπωση δε δίνεται έμφαση στο ονειρικό αλλά στον αυτοματισμό και στην ταχύτητα. Όταν μια πράξη γίνει μηχανική καταγράφεται ως τέτοια και επαναλαμβάνεται μέσω της αντίληψης έχοντας πια και υποσυνείδητα στοιχεία μέσα της. Στη μηχανική κίνηση αποδεσμέυεται ο νους απο τη διαδικασία. Έτσι προκύπτουν έργα αποδεσμευμένα από οποιαδήποτε σκέψη, μορφή και περιεχόμενο (βλ. εικ.4). Προάγεται η αίσθηση που δίνει η αφηρημένη οπτική εικόνα και η αντίληψη που δημιουργείται δεν ενεργοποιεί συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου (π.χ. Περιοχή για χρώμα, μορφή κλπ) αλλά το μεγαλύτερο τμήμα αυτού στη προσπάθειά του να κατανοήσει τι συμβαίνει. εικ.6

Ο αρχιτέκτονας παρακίνουμενος απο τη δύναμη της γραφής δημιουργεί χώρους εύθραυστους χωρίς δομική υπόσταση (βλ. εικ.6,7). Κάτι άλλο τον υποκινεί και τον παρακινεί.

εικ.7

151

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Not to be reproduced, Rene Magritte εικ.2 εικονογράφηση, Κτίσμα, Franz Kafka

152

εικ.2

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.4 χώρος και ενσυναίσθηση Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η άρθρωση στο χώρο είναι εξωτερική, εισαγόμενη. Ο χώρος μετέχει σε μια συμβολική σχέση με βάση την αντίληψη που έχουμε για αυτόν και τις προθέσεις μας. Επομένως μια συμβολική σχέση με το χώρο είναι μια σχέση προβολής συναισθημάτων και δικών μας εμβιώσεων. Ο χώρος (σύμφωνα με την Einfuhlung, ένας μη μεταφράσιμος όρος που αναφέρεται στο δεσμό μεταξύ των μορφών που προυπάρχουν στον νου και των μορφών που ανακλώνται πίσω σε αυτό) αποκτά εκφραστικότητα όταν γίνεται φορεάς δικών μας εμβιώσεων, ταυτιζόμαστε μαζί του, ζούμε δικές μας εντυπώσεις σαν να μας τις υποβάλλει από την εντύπωση που μας παρέχει. Η κεντρική ιδέα είναι η προβολή υποκειμενικών συναισθημάτων στον χώρο με σκοπό τη συμμόρφωση του υποκειμένου στη χωροχρονική διάσταση που υποβάλλεται. “Το αντικέιμενο της ενσυναίσθησης είναι το δικό μας εγώ εξαντικειμενικευμένο”. 1 Κατ’αυτήν την άποψη η ενσυναίσθηση δεν είναι ένας τρόπος αισθητικής απόλαυσης ή αντίληψης, είναι η ίδια η αισθητική απόλαυση. Η αρχιτεκτονική είναι τέχνη ενσυναισθητική, συσχετίζεται με τον άνθρωπο αντανακλά τη σωματική υπόσταση του ανθρώπου τις συνήθειές του και τις κινήσεις του, εκφράζει το ζωτικό συναίσθημα μιας εποχής. Ο Π. Μιχελής αναφέρει πως ο χώρος των σχημάτων είναι τόπος ψυχολογικών εμβιώσεωνδικών μας. Ωστόσο ο χώρος δεν μπορεί να θεωρείται μόνο υποκειμενικός γιατί στοχεύει στο αντίκειμενο. Ο χώρος ως έννοια εγκεφαλική και κατ’επέκταση αντιληπτική υπάρχει ως υπαρκτός, ως μέρος που θα τοποθετηθεί ο άνθρωπος. Είναι έννοια άμεσα συνδεδεμένη με την αρχέγονη έννοια του κατοικώ. Ασύνειδητα ο άνθρωπος προσπαθεί να ενταχθεί μέσα στον δοσμένο χώρο, και όταν αυτό επιτευχθεί σύνηθως επέρχεται και η ταύτιση με τον χώρο.

1 Lipps, Κονταράτος Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ.76-77

153

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.1 Athens olympic sports center, Sntiago Calatrava εικ.5 The beginning of the world, Brancusi εικ.2,3 Jewish museum, Libeskind Daniel εικ.7 Drawing of the eye, Santiago Calatrava εικ.4,6 drawings, Santiago Calatrava

154

εικ.4

εικ.3

εικ.5

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.5 σύμβολο Ο Piaget μιλάει για τη μίμηση από την παιδική ηλικία ως μέσω γνώσης του κόσμου, μια εσωτερική μίμηση. Η αντίληψη για τον Piaget είναι μια μίμηση των περιγραμμάτων του αντικειμένου και η νοητική εικόνα μια μίμηση εσωτερική. Όταν η μίμηση εσωτερικεύεται τότε αρχίζει η σημειοποιητική διαδικασία και δημιουργούνται εικόνες σύμβολα και σημασιολογήσεις διαμεσολαβημένες από τη γλώσσα.

εικ.6

Ο χώρος εν συνεχεία δεν αποτελεί ένα ουδέτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνει να βρίσκονται τα πράγματα, αλλά το βασικότερο τρόπο τους να υπάρχουν και να γίνονται αντιληπτά. Έτσι ο άμεσα αντιληπτός και βιωμένος χώρος με διαδοχικές αναστοχαστικές αφαιρέσεις (κατά την έκφραση του Piaget) γίνεται ένας χώρος παραστατικός και σημειοποιημένος. O αρχιτεκτονημένος χώρος (ο χώρος που δημιουργείται από τον άνθρωπο) κυοφορείται μέσα στον αντίληπτικό χώρο (τον παραστατικό και σημειοποιημένο από τον ίδιο τον άνθρωπο). 1 Ο Geoffrey Scott μιλάει “για ένα θρίαμβο του συνειρμού πάνω στην άμεση εμπειρία για μια μετατόπιση του ενδιαφέροντος απο την ίδια την τέχνη στα ιδεώδη του πολιτισμού”. 2 Τα στοιχεία από το φυσικό περιβάλλον του Santiago Calatrava (βλ. εικ.1,6) δρουν συνειρμικά στην αντίληψη, έχουν κάτι το γνώριμο, κάτι που δυνητικά θα δημιουργήσει προβολή. Ο Daniel Libeskind (βλ. εικ.2,3) έχει έργα με έντονη συμβολική σημασία, φέρουν νόημα και το δείχνουν. Με έντονες χειρονομίες δεν φοβάται να αλλάξει το αστικό τοπίο και να προβάλλει μια ιδέα. “Αρχιτεκτονική δεν είναι να κάνεις ωραία κτίρια”. 3

εικ.7

Το εβραικό μουσείο έχει συμβολικές “γρατζουνιές” για την πολύπαθη ζωή των εβραίων και το World Trade Center έχει το συμβολικό ύψος των 1776, τη χρονιά διακήρυξης της αμερικάνικης ανεξαρτησίας. Ανακαλεί μνήμες και ζωντανεύει μέσω του συμβόλου την ιστορία. Για να αποκτήσει ενα έργο συμβολική δυναμική δεν είναι απαραίτητο να είναι περιγραφικό, ή μιμητικό μπορεί να φέρει το μήνυμά του και στην πιο απλή μορφή (βλ. εικ.5), όπως θα δούμε και παρακάτω (απλοποίηση συμβόλου σε σχήμα). 1 Δημητρακοπούλου Αλεξάνδρα, Αρχέτυπα, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ 2 Κονταράτος Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ.76 3 Libeskind, διαδικτυακή πηγή: http://www.philenews.com/el-gr/politismos-anthropoi/389/174519/daniel-libeskind-architektoniki-den-einai-na-kaneis-oraia-ktiria

155

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.3

εικ.4 εικ.1 La Sagrada familia, Antoni Gaudi εικ.4 La miniatura, Frank Loyd Wright εικ.2 Krematorium in Berlin, Schyltes Frank εικ.5 Sketch, J.R.R. Tolkien εικ.3 Church of light, Tadao Ando εικ.6,7 Κάτοψη ανθρώπινου σώματος ή ζώου για διαμόρφωση οικισμού

156

εικ.5

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

Ανακεφαλαιώνοντας η έμπνευση και ο σχεδιασμός ενός χώρου είναι στην ουσία η ασυνείδητη ενεργοποίηση μιας αρχέτυπης εικόνας, η επεξεργασία αυτής της εικόνας και η προβολή της στον εξωτερικό κόσμο. Δίνοντας υπόσταση στο σύμβολο, ο καλλιτέχνης το μεταφράζει στη γλώσσα του παρόντος, επιτρέποντας μας να ξαναβρούμε την επαφή με το νόημα που εκφράζει. Βέβαια ένας χώρος αποκτά συμβολικό νόημα και αλληλεπιδρά με το άτομο όταν υπάρχουν συνθήκες ικανές να προκαλέσουν προβολή. Δηλαδή όταν η συγκεκριμένη γνώση των συμβόλων έχει αφομοιωθεί από άτομο και στη θέασή τους μπορεί να ταυτιστεί με αυτά .Η θρησκεία (βλ. εικ. σελ.100) αποτελεί έναν καλό εκπρόσωπο για συνειδητοποίηση της ασύνειδητης επίδρασης του συμβόλου σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων. Σε αρχαίους πολιτισμούς συνήθιζαν να δίνουν στον οικισμό ένα ανθρωπομορφικό σχήμα (βλ. εικ.6). Ήταν ένας πρώιμος τρόπος αντίληψης του χώρου. Με το σώμα είχαν έρθει σε επαφή και ήταν συνηθισμένοι στην όψη του. Στο κέντρο του οικισμού τοποθετούνταν τα γεννητικά όργανα και γύρω από αυτά διαρθρώνονταν τα υπόλοιπα μέλη.

εικ.6

εικ.7

157

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.4

εικ.7 εικ.1 εικ.2 εικ.3 εικ.4

158

εικ.2

εικ.3

εικ.5

εικ.6

εικ.8

εικ.9

Negozio Olivetti, Carlo Scarpa Brion vega semetery, Scarpa C. Brion cemetery, Scarpa C. September, Richard Serra

εικ.5 εικ.6 εικ.7 εικ.8

Κεραμική τέχνη Spiral sculpture, Avtarjeet Dhanjal Απεικόνιση φωλιάς, Τασος Μπίρης Sculpture, Richard Serra

εικ.9 εικ.10 εικ.11 εικ.12

Installation, Dougherty P. Idenburg house, Claus En Kaan London’s City hall, Foster N. Bird nest

εικ.10

εικ.11

εικ.12

4. ασυνείδητες διεργασίες στην αντίληψη

4.5.1 απλοποίηση συμβόλου σε σχήμα Το σύμβολο δηλαδή για να γίνει αντιληπτό στον χώρο πρέπει να υπάρχει ο κώδικας (γλώσσα) για να το ερμηνεύσει. Όταν πια γίνει κομμάτι και της προσωπικής νόησης τότε απλουστεύεται και φέρει το νόημά του και στην πιο απλή μορφή του (μετασχηματισμός συμβόλου σε σχήμα). Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί συχνά σχήματα, καθώς έχουν στενή σχέση με τη φύση της αρχιτεκτονικής. A υτό που προκαλεί ενδιαφέρον είναι πως οποτεδήποτε αντιλαμβανόμαστε σχήμα, συνειδητά ή ασύνειδα το παίρνουμε σαν να αντιπροσωπεύει κάτι, και συνεπώς σαν να αποτελεί τη μορφή κάποιου περιεχομένου. 1 Ο Γιουνγκ ερεύνησε γεωμετρικές συνθέσεις στην τέχνη και την αρχιτεκτονική διαφόρων πολιτισμών και υποστήριξε ότι αποτελούν σύμβολα. Τα γεωμετρικά σχήματα έχουν εσωτερικό παλμό και τον επικοινωνούν με ένταση καθώς με την απλούστευση που τα χαρακτηρίζει έχουν αποβάλλει τα περιττά στοιχεία. Πέρα από τα βασικά σχήματα δεν μπορεί να μην αναφερθεί και αυτό της σπείρας. Η σπέιρα χρησιμοποιείται σε κλίμακες αλλά και σαν διακοσμητικό στοιχείο. Έχει τον ατέρμονο χαρακτήρα του κύκλου (βλ. εικ.4) προκαλεί δέος, το τετράγωνο για π.χ. είναι πιο κοντά στην ανθρώπινη φύση) και σαν αρχιτεκτονικό στοιχείο έχει ροηκότητα και δημιουργεί οπτικές φυγές (βλ. εικ.11), λόγω διάτρητου του σχήματος. Τέλος το σχήμα της φωλιάς αν και δεν έχει πλήρη γεωμετρία έχει συμβολικό χαρακτήρα καθώς είναι το πρώτο ίχνος του “κατοικώ”, η πιο απλή μορφή αυτού. Συγχωνεύει τη συγκέντρωση στο εσωτερικό και τοποθετεί την κίνηση στο εξωτερικά αυτής (σχήμα πλήρους καταμερισμού λειτουργιών).

1 Arnheim Rudolf, Τέχνη και οπτική αντίληψη, σελ 113-114

159

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

160

μέρος γ: συμπεράσματα

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Φωτογραφία, Άγνωστος καλλιτέχνης

162

μέρος γ: συμπεράσματα

Ίχνος του ανθρώπου Ο αρχιτεκτονημένος χώρος είναι αποτέλεσμα της δράσης του ανθρώπου, χώρος που έχει φτιαχτεί από αυτόν ως το πρώτο δείγμα για να εντάξει τον εαυτό του στο αχανές και ακατανόητο όλο. Oι δομές της φύσης, το πρώτο και βασικό ερέθισμα για τον άνθρωπο, μεταφράζονται και μορφοποιούνται για να του προσφέρουν έναν χώρο που μπορεί να οικειοποιηθεί. Πρόκειται για ένα χώρο αλληλένδετα συνδεδεμένο με την αντίληψή του και αποτέλεσμα αυτής. Σύμφωνα με τον Laugier o αρχιτεκτονημένος χώρος αποτελεί έργο όπου επικρατεί ο Λόγος (λογική).1 H πρώτη απόπειρα του ανθρώπου να κατασκευάσει συνειδητά ένα έργο για να προστατευτεί από το περιβάλλον, “η πρώτη καλύβα”, φέρει έναν αφηρημένο οικουμενικό χαρακτήρα, είναι μια νοητική κατασκευή, αλληλένδετα συνδεδεμένη με την αντίληψη. “Δεν υπάρχει κανένας πρωτογονισμός στην πρωτόγονη καλύβα”. 2 Αντίληψη και αρχιτεκτονημένος χώρος Ο χώρος, φυσικός ή μη, βιώνεται με όλες τις αισθήσεις του ανθρώπου και επομένως αναφέρεται στο σύνολο της αντιληπτική διαδικασίας. Όραση, ακοή, όσφρηση, αφή αλλά και το ίδιο το σώμα στο σύνολο του, ενεργοποιούνται και αλληλεπιδρούν με το περιβάλλοντα χώρο. Το υποκείμενο διαλέγεται και προβάλλει το εγώ του στο χώρο σε μια διαδικασία ενσυναισθητική. Έτσι, ο αρχιτεκτονημένος χώρος είναι ο εν δυνάμει βιωμένος και κοινωνικός χώρος, αφού σε αυτόν αναπτύσσονται διανθρώπινες σχέσεις. Όταν ταυτιστεί δε με πρόσωπα και καταστάσεις ανακαλεί μνήμη και περνάει σε μια διαδικασία εσωτερική και καθαρά προσωπική. Η αρχιτεκτονική δημιουργία, λοιπόν, επανερμηνεύει το φυσικό χώρο και αναδημιουργώντας τον χώρο που βιώνει αντιληπτικά ο άνθρωπος, διεγείρει έντονα τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς. Δημιουργεί νοητική διεργασία σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από αυτό που νομίζει ή τουλάχιστον σε αυτό στο οποίο στοχεύει. Ωστόσο, το αρχιτεκτονικό έργο λειτουργεί, όχι μόνο ως φορέας μηνυμάτων από πλευράς δημιουργού, αλλά εφόσων αλληλεπιδρά με τον χρήστη-θεατή προκύπτει να δρα αντιληπτικά, ανεξάρτητα των αρχικών προθέσεων. 1 Laugier, Καραμούζη Γιαννακοπούλου Ίρις, Διάλεξη Η «πρωτόγονη καλύβα» ως παραδειγματική δομή: αρχέτυπο και σύμβολο στην αρχιτεκτονική, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ 2 Laugier, ο.π.

163

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.1 Πειραματικό διδακτικό μοντέλο, Τασος Μπίρης

164

μέρος γ: συμπεράσματα

“Το έργο τέχνης, από την στιγμή που ξεφεύγει από την εσωτερικότητα μιας συνείδησης [της συνείδησης του δημιουργού] και παίρνει τη θέση του στον κόσμο, δεν επικοινωνεί, παρουσιάζεται, δεν πληροφορεί, προσφέρεται ως παρόν”. 1 Τα αντικείμενα, λοιπόν, με την έννοια του υπαρκτού στοιχείου που μπορεί να βιωθεί, και η δυναμικότητα που αυτά φέρουν και καθρεφτίζουν στο υποκείμενο, δημιουργούν ένα πεδίο όπου η αντίληψη κορυφώνεται και ξεπερνάει ακόμα και τα όρια του συνειδητού. Εισαγωγή στον ρόλο του αρχιτέκτονα Τι θα μπορούσε να σημαίνει αντιληπτικά μια σκάλα; ένας στενός διάδρομος; Αποτελούν μόνο στοιχεία μετακίνησης; Είναι δυνατόν να απογυμνωθούν από το συμβολικόμεταφυσικό περιεχόμενο που φέρει η έννοια της ανόδου και της καθόδου, της στάσης και της κίνησης και όπως αυτές ερμηνεύονται στο τρισδιάστατο χώρο; Μια σκάλα που οδηγεί προς τα πάνω υποδηλώνει την κίνηση προς μία πνευματική ανάταση, σε αντίθεση με την κατεύθυνση προς τα κάτω, που υπονοεί την είσοδο σε χώρους με μυσταγωγικά στοιχεία. Η άνοδος προς το φως, την γνώση, η κάθοδος προς το σκοτάδι, το άγνωστο. Ο αρχιτέκτονας πρέπει να αναγνωρίζει τη δυναμική του χώρου που δημιουργεί και να μπορεί να προβλέψει, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, το πλήθος των μηνυμάτων που αυτή φέρει. Να δημιουργεί μια αρχιτεκτονική αλήθεια που δεν στοχεύει σε ένα περιγραφικό σύστημα του αρχιτεκτονικού έργου, αλλά προσπαθεί να μας κάνει να αφουγκραστούμε το ίδιο το έργο με τα νοήματα που φέρει και να το κατανοήσουμε. Με τη διαμόρφωση του χώρου να προσφέρει δηλαδή τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να διεγερθεί στο μέγιστο η εγκεφαλική λειτουργία, όπου τίποτα πια δεν χρειάζεται να ειπωθεί και όλα μπορούν πια να ρέουν στη σφαίρα του νοητού. Αν η νοητική διεργασία συλλάβει τον εσωτερικό παλμό του αρχιτεκτονικού χώρου τότε το αρχιτεκτονικό έργο εγκαθιδρύει έναν καινούριο κόσμο, μέσα στον οποίο δημιουργεί τα κατάλληλα υπαρξιακά ερείσματα του Loci και δίνει τη δυνατότητα της ουσιαστικής κατοίκησης του Heidegger. Το σύνολο των αισθήσεων θα διεγερθούν από την εξιδανικευμένη αυτή αρχιτεκτονική, χωρίς την οποία δε θα μπορούσε να τοποθετήσει σώμα και νόηση στον κόσμο. Και πρέπει όχι μόνο να εντάσσεται στο εκάστοτε πολιτιστικό πλαίσιο, αλλά να επαναπροσδιορίζει το περιβάλλον, παράγοντας ένα νέο κόσμο, πιο ουσιαστικό και πλούσιο νοηματικά. 1 Cesare Brandi, Κονταράτος Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ.100

165

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

166

μέρος γ: συμπεράσματα

Η αμφίδρομη λειτουργία της αντίληψης Μέσα από αυτή την έρευνα έγινε κατανοητό πως η λειτουργία του εγκεφάλου επιλέγει ότι είναι ενδιαφέρον για αυτήν και το ΄΄φέρει΄΄ μαζί της. Το μετάβαλλει με την περαιτέρω εγκεφαλική επεξεργασία και το ΄΄αλλοιώνει΄΄ με σκοπό να το κάνει κτήμα προσωπικό και να δημιουργήσει την αντιληπτική εικόνα-προιόν εγκεφαλικό. Αυτό είναι που τελικά αντιλαμβάνεται και με αυτό προχωράει στην περαιτέρω συνείδηση. Εφόσον λοιπόν οποιοδήποτε σήμα εισόδου θα αλλοιωθεί εγκεφαλικά, μια συνθετική διαδικασία που έχει αναχθεί στα ουσιώδη φαίνεται να πλησιάζει πιο κοντά στη λειτουργία της αντίληψης. Η απλότητα των συνθετικών στοιχείων βοηθούν την αντίληψη του όλου. Κάθε στοιχείο στην ΄΄αρχική΄΄ του μορφή είναι ειλικρινές. Βέβαια αυτό δεν πρέπει να θεωρηθεί μια ελιτίστικη και μινιμαλιστική άποψη της μορφής. Αντιληπτικά τα πάντα αργά ή γρήγορα θα γίνουν κατανοητά στον αρχιτεκτονικό χώρο. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι λοιπόν η σύνθεση του κάθε στοιχείου με τα υπόλοιπα για το καλύτερο (αισθητικά και αντιληπτικά) αποτέλεσμα και όχι η αλλοίωση και οι παραλλαγές αυτού. Είναι η σύνθεση των πάντων που θα φέρει την αντίληψη. Και είναι η σύνθεση αυτών που θα πρέπει να παρακινεί τον αρχιτέκτονα για μελέτη και δημιουργία και όχι το στοιχείο αυτό καθ’εαυτό.

167

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

168

βιβλιογραφία

Αντίληψη-Τέχνη-Χώρος: Νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179