01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Pรกgina 1
EUSKALmemoriaALDIZKARIA 2010.eko UZTAILA 1. zenbakia
GERNIKAKO SEME-ALABAK
ELKARRIZKETA
ITZIAR AIZPURUA HERRIKO ESKARMENTUA: USURBIL ETA ONDARROA, AITZINDARIAK JORGE CORTES IZAL ETA JESUS LEZAUN
IN MEMORIAM
BAKEAREN HEZKUNTZAKO PLANA,
GERRA LEGE
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Pรกgina 2
Iraganik ez, dena presente. Horra oroimenaren lege zorrotza. Joan den mendeko gau hura eta gaurko hauxe, gau bera. Orduan hasitakoa hirurogeita hamar urtez luzatu da, sekula heldu ez eta sekula helduko ez zaion egunsentiaren zain. Xabier Montoia, Golgota (Elkar)
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 3
Nuestra memoria En estos últimos meses hemos asistido a un escenario en el que no solo el presente y el futuro, como es habitual, se convierten en caballo de batalla, sino también el pasado. La conquista de Navarra, hace ya 500 años, los 200 años de la quema de Donostia ordenada por el general Castaños, la impunidad del franquismo avalada por los tribunales actuales, la reactivación de los símbolos de la colonización en Euskal Herria, la negación de la especificad de la lengua vasca por París, etc… han traspasado el ambiente de los expertos, historiadores, investigadores, para convertirse en arma arrojadiza. No hubo conquista sino pacto, ni quema sino incendio fortuito, no símbolos españoles sino normalidad social, etc. Los vascos, por lo visto, somos pérfidos desde siempre, para los que admiten nuestro pasado, y unos fabuladores de tomo y lomo para quienes niegan nuestra propia historia. Sin ser una novedad esta circunstancia, meramente política, la primicia llega esta vez de eso, precisamente, que no hay novedad. A pesar de un franquismo sanguinario, de una
Iñaki Egaña, presidente de Euskal Memoria
3
transición matizada sobradamente por los poderes fácticos (¿quién se atreve en 2010 a tirar la primera piedra diciendo que no existen?), a pesar del devastador influjo colonizador de ambas metrópolis… a pesar de todo ello, los estados que ejercen nuestra custodia mantienen el apoyo estratégico, desde a izquierda o desde la derecha, contra lo vasco. Como si estuviéramos en la Edad Media o como en la Primera República española. Nada nuevo y eso, como decía, es la novedad. Porque la situación nos abronca que la modernidad por estas tierras es quimera. En esta coyuntura, como en otras, ante la negativa a poder contar y desarrollar nuestra propia historia nos queda el recurso de la memoria. Sin memoria no hay futuro y con memoria y, sobre todo con su transmisión, tantas y tantas esperanzas llevarán camino de florecer. Durante años, durante siglos, los nuestros han ido tejiendo un tronco de madera y de acero que nos ha permitido sobrevivir. Y la raíz de ese tronco, con hojas de muchos estilos es, precisamente, nuestra memoria.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
4
19/7/10
13:26
Página 4
ERTZAINTZAK GURE HISTORIA BORTXATZEN DU
Azken hilabeteotan Rodolfo Aresek zuzenduriko polizia autonomikoak orain artekoak eta bi gehiago egin ditu herri omenaldia edota dolua adierazteko deituriko ekitaldiak zapuztearren. Gertakari gogoangarri asko kriminalizatu diren arren, hiru kasu deigarri hauek ekarri nahi ditugu lerrotara, bereziki salagarriak direlako. 1975eko irailaren 27an erregimen frankistak Jon Paredes Txiki zarauztarra, Angel Otaegi azpeitiarra eta FRAP erakundeko beste hiru lagun fusilatu zituen. 2009ko irailaren 27an, urteurrenarekin bat eginez, urtero bezala Ahaztuak 19361977 taldeak Zarauzko hilerrian dagoen Txiki-ren hilobiaren aurrean ekitaldia deituta zuen, frankismoko biktimei omenaldia egiteko. Baina, hamar-hamabi ertzain azaldu ziren hilerrira, armekin. Han bildutakoei ez zieten ezer egiten utzi. Jon Paredes Txiki-ren senitartekoek adierazi dutenez, «omenaldi intimo bat egiten ere ez» zieten utzi ertzainek. Gainera, Txiki-ren
Ertzaintzak Azkoitian eramandako plakak . Ertzaintza Zarauzko hilerrian: Jon Paredesen anaia eta Martxelo Alvarez identifikatuta
Esteban Muruetagoiena
hainbat senitarteko identifikatu zituzten. Azkenean, ezer egiteko aukerarik gabe hilerria utzi behar izan zuten. 2010ko maiatzaren 8an, ertzainek Esteban Muruetagoiena zenaren plaka hautsi zuten mailu batekin Oiartzungo anbulategian. Ondoren, zakarrontzira bota zituzten puskak, lekukoek adierazi zutenez. Esteban Muruetagoiena medikua izan zen. 1982ko martxoaren 16an Guardia Zibilak atxilotu eta martxoaren 25ean libre utzi zuten. Hiru egun geroago hil
zen. Tortura aztarna nabarmenak zituen gorputzean. Ertzaintzak Jabier Larrañaga Peru, Ramon Oñederra Kattu eta Jose Luis Salegi Txipi azkoitiarren omenez parroki ondoko lorategian jarritako oroitarriak kendu zituen 2010ko ekainaren 19an, Eusko Jaurlaritzaren Herrizaingo Sailaren arabera, “edukiak lege xedapenak urratzen zituelako, eta terrorismoaren biktimen memoriari kalte egiten zielako”. Monolitoak parrokiaren ondoan zeuden jarrita, baina ez zegoen Azkoitiko Udalaren lurretan, ezta parrokiarenean ere.
Dignidad y Justiciak eskatu zuen kentzeko. Nolanahi ere, Ramon Oñaederra GALek bere gain hartutako ekintza terrorista baten ondorioz zendu zen; beste bi hildakoei dagokienez, Larrañagaren heriotza Hendaian jazo zen, eskola bateko zaindariak tiro egin eta errefuxiatuaren burua jo ondoren; Salegi, familiak eta sektore zabalek salaturiko “gerra zikinaren” testuinguruan hil zen Mexikon, bere heriotza bihotzeko baten ondorioz izan zela sinestarazi zuten iturri ofizialek. Edozein kasutan, frogatzeke daude hiru pertsona hauen lotura “terrorismoarekin”.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 5
zerberri
Imagen de la niña Begoña Urroz en brazos de sus padres.
INSULTO A NUESTRA MEMORIA
El 27 de junio de 1960, un grupo antifascista de nombre DRIL, colocaba seis bombas en las dos estaciones de tren de Donostia, en la de Atxuri de Bilbao, en la del Norte de Barcelona, en la de Chamartín de Madrid y en el tren correo de Madrid a Barcelona. Por efecto de la deflagración en la estación de Amara, falleció la niña Begoña Urroz, de tan sólo 22 meses. Cincuenta años después, una vez que la policía franquista, toda suerte de historiadores y la propia organización que colocó las bombas, asumieron que la acción nada tenía que ver con ETA, la historiografía oficial y las instituciones han inscrito su nombre como el de la “primera víctima del terrorismo” atribuida a la organización armada vasca. En febrero de 2010 el consistorio de Lasarte otorgó el reconocimiento oficial a la niña, al tiempo que homenajeaba a su anciana madre. Hoy por hoy, la gran patraña construida en un
despacho del ministerio de Interior ha sido rubricada por todas las organizaciones de víctimas. Una vez más, nuestra historia es burdamente manipulada.
JAQUE MATE A GARZÓN
Llorando y entre aplausos y gritos de apoyo de compañeros y simpatizantes, el juez Baltasar Garzón abandonó la Audiencia Nacional, en el que ha estado al frente de uno de sus juzgados de instrucción durante 22 años. Fue suspendido cautelarmente de sus funciones en mayo de 2010, acusado de presunta prevaricación intencionada en su investigación de los crímenes del franquismo. No vertió una sola lágrima, en cambio, ante los testimonios de decenas de personas torturadas que declararon ante él tras cinco días de incomunicación en centros de detención. A casi todas aquellas personas las mandó a prisión sin manifestar emoción o un principio de congoja. Desde
Euskal Memoria no dudamos de la buena fe de muchas de las organizaciones que han expresado su solidaridad al “juez estrella”, pero por nuestra parte, velar desde la distancia el cadáver jurídico de Garzón nos provoca más gratificación que pesadumbre al constatar la podredumbre del poder judicial hispano. La Falange no hará un héroe de este peón de brega del estado.
SARAJEVORAINO EGIA ESKE
Lau Haizetara Gogoan plataformako ordezkaritza batek bilera egin zuen ekainaren 23an NBE-ko (Nazio Batuen Erakundeko) Desagertuen Lan Batzordearekin, BosniaHerzegovinako Sarajevo hiriko egoitzan.
Egun berean, Gasteizko Parlamentuaren aurrean, plataformako beste kide batzuek kontzentrazioa egin zuten. Bertan irakurri zuten Sarajevora joatearen arrazoiak, baita bileran egitekoak ziren eskaerak ere. Plataformak salatu zuen erantzukizuna duten instituzioek eta alderdi politikoek “bizkarra ematen jarraitzen” dietela frankismoaren biktimei: “PNV-k eta PSOE/PSE-k erresistentzia egiten dute egiaren, justiziaren eta erreparazioaren kontra”. Horregatik, duela aste batzuk azpimarratu zuten Egiaren Batzordea sortzeko beharra dagoela Euskal Herrian, eta iragarri zuten Nazio Batuen babesa eskatuko zutela, Estatu espainiarrari erreparazioa exijitzeko. Euskal ordezkaritzak NBEari eskatuko dio Estatu espainiarrari eta bere mende dauden instituzio guztiei exijitu diezaiela Giza Eskubideei buruz hitzartutako paktu eta nazioarteko akordio guztiak bete ditzatela.
5
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Pรกgina 6
Euskal Herriko historiaren azken hamarkadatako lehen lerroko protagonistetako bat dugu, eta hori dela-eta errepresioaren jomugan behin eta berriz, Burgosko epaiketatik hasita. Euskal Memoria Fundazioaren sustatzaile berriak iraganari begiratuz etorkizuna eraikitzeko tresnak eskuratzeko gonbita egin digu ondorengo solasaldian.
6
ITZIAR AIZPURUA
Lehen lerroko protagonista izan zaitugu herri honen azken hamarkadatako historian, askapen prozesuan. Gaur egungo euskal gizartea Frankismotik honako gertakarien, bilakaeraren jakitun eta kontziente dela uste al duzu? Gaur egungo euskal gizarteak nahi izanez gero, badu non ikasia, eta nola jantzia, baina hori bai, ez du dena ahora. Gaurko gazteek gure garaian ezagutu gabeko bitartekoak dituzte bere aurrekoen berri jakiteko, baita orainaren jabe izateko ere: mundu osoko liburuen berri eta gehienak eskuragarriak; egunkari, aldizkari, irrati, telebista, internet, telefono mugikorra, eta ia egunero lanabes berriren bat harreman berrietarako. Eta hala eta guztiz, nire uste apalean, euskal gizartea oro har, eta gazteak bereziki, ez dira azkenengo 50 urteotako gertakarien bilakaeraren jakitun. Ez dira bere iraganaren, bere historia hurbilaren jabe.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
“
19/7/10
13:26
PĂĄgina 7
oroimena ahotik
Euskal Herriaren historiak, euskal herritarren oroimenak, bakoitza dagokion tokian utziko dute 7
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
PĂĄgina 8
Ezinbesteko dugu oroimen kolektiboa berreskuratzea egia nagusitzeko euskal herritarren baitan, bestela etsaiak idatziko du berriro ere Euskal Herriaren historia, geurea, beti bezala trukatuz edo erabat ezabatuz, Gernikako bonbardaketa kontatu ziguten bezala.
8
Ez dut zalantzarik hau dela hain zuzen, herri bezala zapaltzen gaituen bi Estatu, Frantzia eta Espainiaren lan nagusienetakoa: Euskal Herriaren historia ezabatzea. Era honetan laster hilko litzateke Euskal Herriaren arnasa. Izan ere, iraganik gabeko herririk ez du etorkizunik, beraz, gure historia berreskuratzen ez badugu, gureak egin du, orainean hilik geratuko gara herri bezala. Eta orduan beste edonor edo edozer izango gara, baina ez Euskal Herria. Non ikusten dituzu errealitate horren arrazoiak? Estatuen lan ideologikoa aipaturiko ildotik joan da, doa eta joango da. Beren helburua Euskal Herria herri bezala desagertzea baita, hau da, asimilatuak izatea euren
kulturan, euren izaeran, euren asmoetan, eta euren etorkizunean, espainol edota frantsez bihurturik. Honetarako, lehen, errepresioari buruz aipatu ditudan mass media edo hedabide nagusiak eta morroi andana dituzte, denek ezinbesteko lanabes bihurturik; gezurra, egia erdizka, edo isiltasuna erabiltzeko eskubide osoa, eta legedi berezi eta aproposak babesten dituztela. Garbi esateko, hau errepresio ideologikoa besterik ez da, eta ezinbesteko tresna dute Euskal Herriaren jatorria eta izaera ezeztatzeko, gu geu ez izateko; gure buruaren jabe sekula izan ez gaitezen pentsatua, alegia. Baina, ez da gaur goizeko maltzurkeria. Gure aurrekoek jasan zuten haien neurrikoa, eta guk frankismoan zein sasidemokrazian geure neurrirako egina jasaten ari gara. Eraso ideologikoaren aurrean, beti kontuan hartu behar dugu berria nondik datorren, eta galbahea eskura izan. Noski, ezinbesteko dugu oroimen kolektiboa berreskuratzea egia nagusitzeko euskal herritarren baitan, bestela etsaiak idatziko du berriro ere Euskal Herriaren historia, geurea, beti bezala trukatuz edo erabat ezabatuz, Gernikako bonbardaketa kontatu ziguten bezala. Egia da ere, aldaketa sozialek badutela eragin oso zuzena ideologian. Eta aldaketa hauek azken 30 urteotan ez dira huskeria izan. Ez dezagun iparra galdu gure azterketetan aldaketa sozialak ekonomiarekin zerikusirik ez daukatelakoan, bada, aldaketa hauek lanharremanekin zerikusi zuzena dute.
Jakin beharko dugu nondik gatozen, zein garen, eta nora goazen herri bezala, gure sustraien jabe izan, alegia.
Izan ere, mundu zabaleko ekonomiak baldintzatzen ditu aldaketa sozialak hein handi batean. Eta Euskal Herria ez dago mundutik at, beraz, eragin zuzena dauka gugan, inguru hurbilean eta urrunean gertatzen denak. Egun, eraldaketa sakonak bizitzen ari gara lan-harremanetan zein giza harremanetan onerako, zein txarrerako.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
PĂĄgina 9
Itziar kartzelatik atera eta urte gutxitara.
Jokin Gorostidi eta Itziar Aizpuruaren arteko maitasuna gori-gorian gauzatu zen, errepresioa bidaide eta kontzientzia akuilu beti.
Lan-harremanak giza harreman desberdinetara eraman gaitu, eta honekin aldatu egin da errealitatearen perzepzio eta ezagutza. Beste herrialdeetako ohiturei eta kulturari bidea eman zaio gurean, nagusitzeraino leku askotan, gure kultura eta ohiturak baztertuz.
Beraz, edozein herritan, eta bereziki gure herriaren eraikuntza eta askapen prozesuan, gure asabek utzitako kontzientzia, iraganaren kontzientzia alegia, berebiziko altxorra dugu: nola bizi izan ziren; noraino heldu ziren askatasun bidean; zein trabak izan zituzten Euskal Herriaren eraikuntzan; zein motatako egitura politiko eta soziala lortu zuten; nolako errepresioa jasan zuten...
Berrikuntza zaleak izan behar dugunik ez dut zalantzarik aurrera jo nahi badugu, batez ere, Euskal Herri burujabe estatu propioa duelarik baldin bada gure helburu. Baina, ez edozein berrikuntza zale beste herrialdeetatik hartutako nolahalako ohiturak modan jarririk. Globalizazioak, lan-harremanei eta kulturari dagokionez, berak nahi duen tokira eramaten ari gaitu, hau da, geure nortasunaz ahaztea: herri izaera, euskaldun jitea, kultura eta ohitura propioak ezabatzera. Globalizazioaren izenean beste edonor izatera, yankiak adibidez, edota arrotzak izatera gure herrian. Nire iritziz, denbora gutxian abiadura handia hartu dute aldaketa sozialek, eraldatzen ari baitira ez soilik giza harremanak baita herri harremanak ere. Eta hauekin estatuen funtzio politikoa bera. Askapen mugimenduak nekez jabetu zitekeen hain sakoneko aldaketa sozialetaz, eraldaketa hau beste indar politikoek ere ikusi ez dutenean, eta hori, hauek ez dutela jasan behar izan guk egunero aurre egin behar diogun errepresio bortitzari.
Honek lagunduko digu gaur bizi dugun egoera politiko eta soziala hobeto ulertzen, eta batez ere, aurrerako pausoak ematen. Nola aurre egin iraganaren estaltze eta gezurtatze nahi horri? Gure herriaren iraganaren estaltzeari aurre egiteko, ezinbesteko dugu oroimen kolektiboa aktibatzea Euskal Herriaren geroa gaurtik eraiki nahi badugu, bestela, orain artekoa gertatuko zaigu: herri honen betidaniko etsaiak bere era kontatuko duela Euskal Herriaren historia gure herriaren kalterako, baita mundu osoaren kalterako ere. Horretarako eskura du tresneria osoa: hedabideak, hezkuntza, lege antiterrorista, polizia eta legedi bereziak, hau da, era guztietako zapalkuntza egia trukatzeko edo ezabatzeko. Hau lortuko balu, ez ginateke herria izango, ez hemen ezta munduaren aurrean, gizarte ororen kalterako, noski.
Ze eragina dauka herri baten eraikuntza eta askapen prozesuan iraganaren kontzientzia horrek?
Tarte horretan herri hau eszenatoki berriak sortzen joan da eta aldaketa politikorako pausoak indartzen doazen garai honetan ze garrantzi ematen diozu iraganaren sustraiak ezagutzeari?
Herri kontzientziarik gabe ez dago herririk. Kontzientzia izateak berak dakar etorkizunerako bidea. Kontzientzia hori ez da gugan bat-batean sortzen, gure aurrekoengandik jasotako memorian datza hein handi batean.
Ezinbesteko garrantzia duela deritzot. Garbi adierazi dut, herri kontzientziarik gabe ez dagoela herririk, ezta bera izateko borondaterik gabe ere. Izan ere, nekez lortuko dugu independentziaren bidea jorratzea, ez badugu
9
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 10
Herri kontzientziarik gabe ez dago herririk. Kontzientzia izateak berak dakar etorkizunerako bidea. Kontzientzia hori ez da gugan bat-batean sortzen, gure aurrekoengandik jasotako memorian datza hein handi batean.
10
herritarrok gure historiaren berri, gutxienez, gure historia hurbilaren berri. Jakin beharko dugu nondik gatozen, zein garen, eta nora goazen herri bezala, gure sustraien jabe izan, alegia. Herri ukatua eta zapaldua izan arren, baldin geu izateko borondatea badugu, gaur egun ditugun lanabes, eta lortuko ditugun berrien erabilpenaz baliatuz, alegia, izango dugu herri bezala helburuak lortzerik. Bide honetan, euskal memoria berreskuratzea ezinbesteko lanabes bihurtzen da bere buruaren jabe izan nahi duen herriarentzat, gure kasuan, Euskal Herriarentzat. Euskal Memoriaren sustatzaile gisa, ze balio ematen diozu egitasmo honi? Berebiziko garrantzia du historia nork idazten duen, beraz, geure berezko historiaren gidoigile eta narratzaile nagusi izatea ez da ahuntzaren gaberdiko eztula. Gogora ekarri bizi izandakoa, eta besteei gogora arazi bizi eta entzundakoa, etsaiaren helburuei aurre egitea da. Azken batean, borroka ideologiko horretan, irabaztea da gakoa. Erronka handia dugu esku artean, egun batean, geure bidea geure ikusmira propioarekin osatutako dokumentazio-gune propioa izatea baita helburu. Ze ekarpen egin behar du, zure ustez? Euskal Memoriak berreskuratze lana egin behar du, eta gerora begira idatzi behar luke, bai iragan hurbila baita oraina ere. Honekin hau esan nahi dut: etorkizunari begira idatzi behar du, beldurrik gabe, egia bere gordintasun osoan eskainiz. Eta era berean, duintasunez eta maitasunez esandako egia izan dadila, geurea baita azken 50 urtetako historia sufrikarioz betea, baina geurea.
Gainera, gazteei zuzendua izan beharko luke bereziki, haiek uler dezaten eran, hor baitago etorkizuna. Bada, kontuan izan behar dugu beti eginkizun guztietan, gaurko jende gaztea geroaren ardatz bihurtuko dela. Memoria kolektiboaren eraikuntza horretan herritarrek ze paper bete behar dutela uste duzu? Herritarrek badute zeregin zuzena nire aburuz. Bat, informazioa dutenek “Euskal Memoria”ra helaraztea zuzenean edo ezagun baten eskutik; bi, informazioa biltzen laguntzea herriz herri, auzoz auzo, horretarako aproposa den lanabesa sortuz: herri sarea. Era honetara, batetik, estatuen gezurrak indargabetzen dira, eta bestetik, dokumentazio zein dibulgazio alorretan herri ikuspegia bermatzen da. Ze mezu eskainiko zenieke espainiar eta frantziar kronistek geure iraganaz gezurra esaten ari direla pentsatzen duten horiei guztiei? Hobe dela txiro bizi arren, tortura eta kartzela igaro arren, nor bere buruarekin bakean, eta Herriaren harrotasun eta duintasunez jantzia bizi hil arteraino, eta ez boteretsuen menpeko, haien esanetara, kontzientziaren harrak bizitzen uzten ez duela, nortasunik gabeko gizaki bihurtua nahiz dirua erruz izan. Onassis-ek esandakoaren kontrakoa diot: “Mas vale honra sin barcos que barcos sin honra”. Mezu hau ere nahi diet bidali mass media horietako parte zuzena direnei, beren lanak gizartean duen eragina kontuan izanik.“Kronistagileok, kazetariok eta ideologo txiki zein handi zaretenoi, urteetan zehar urteko miloika orduak eraman duzutenok gure herriaren desagerpena kontatu eta kantatuz, hau da zuengandik irakatsi dudan errealitate bakarra: desagertzen zaretenok zuek zaretela Euskal Herriak Espainia zein Frantziarekin duen gatazka
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 11
ITZIAR AIZPURUA, HISTORIA BIZIA Euskal Herriaren azken hamarkadatako historiaren lekuko eta, are gehiago, protagonista dugu Debarra (Gipuzkoa), bereziki modu batera eta bestera askapen mugimenduan izan duen partehartzeagatik. Borroka esparru ezberdinetan aritzeagatik ezaguna zaigu bere irudi eta erreferentzia, eta horrek erakarri dizkion ondorio errepresiboak ere ezagunak dira, Frankismotik hasita. ETAn hasi eta Herri Batasunan jarraituriko bide luze horretan Jokin Gorostidi izan du beti bidelagun eta kide, 2006an hau zendu zen arte. 60ko hamarkadan, Frankismo betean, hasi zuen ETAn bere ibilbidea eta, Jokinekin batera atxilotua, Burgosko Prozesu (1970) gisa ezaguna izan zen auziaren baitan epaitu zuten. 8 urteko espetxealdiaren ostean, 1977ko indultoa zela-eta kaleratu zuten eta buru-belarri murgildu zen Herri Batasunaren sorreran. 1978an sortu zenetik Mahai Nazionaleko kide izan zen 20 urtez eta, tarte horretan Eusko Legebiltzarreko parlamentari (1982tik 1986ra eta 1994tik 1998ra) espainiar Kongresuko diputatu (bi legealdi 1986tik 1993ra) lanetan aritu zen, besteak beste. Diputatu zereginak zirela-eta, hain zuzen ere, harrapatu zuen Madrilen, Alcala hoteletan, bere kide Josu Muguruza hil zuen atentatuak (1989). Bere lan politikoagatik bala-soinuak gertu sumatu ditu, baina baita hainbat espetxealdi ere. Burgosko prozesuan 15 urteko espetxe zigorra ezarri zioten ETAkide izateagatik, baina ia hiru hamarkada beranduago ere Alternatiba Demokratikoa bake proposamena ezagutarazteagatik espainiar Entzutegi Nazionalak espetxera igorri zuen Herri Batasunako gainontzeko mahaikideekin batera. 20 hilabete egin zituen espetxeratuta, Auzitegi Konstituzionalak sententzia bertan behera utzita kaleratu zuten artean. Errepresioaren ziztada eta zauriek ez dute eragotzi Itziar Aizpuruaren ekarpen politikoa desagertaraztea, ordea. Enerjia biziz heltzen die bere sinesmen politikoa islatzen duten dinamikei, azken hamarkadan ere. 2004an “Orain Herria Orain Bakea” proposamena plazaratzeko Anoetako ekitaldian Jon Idigoras zenarekin batera agerian utzi bezala, hasitako bideak segida behar baitu. Eta horretarako geure memoria propioa berreskuratzeari beharrezkotzat irizten dio.
Itziarren Aizpuruaren argazkia Alkala Emakumeak kartzelako patioan. Bere ondoan, beste euskal preso politikoak.
politikoaren kontura bizi ondoren, gure bizkarretik, izainak bezala, alegia. Aldiz, Euskal Herria zutik dirau ekaitz guztien artetik, errepresio bortitz guztien gainetik, eraso maltzur guztiei aurre egiteko kemenez beterik. Eta bukatzeko, hauxe: Euskal Herriaren historiak, euskal herritarren oroimenek, bakoitza dagokion tokian utziko dute. Euskal gudariak, euskal borrokalariak, betiko biziko dira, inongo zalantzarik gabe, zeren, etorkizuna Herriarena baita, eta garaipena ere. Zuen izenak, berriz, ez dira inon agertuko, ezta salduak, zuriak, beldurtiak eta abarreko zerrendetan ere, nirean ez behinik behin. Bejondeizuela zuen kontzientziarekin!”
11
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
PĂĄgina 12
BAKEAREN HEZKUNTZAKO 12
Armada bidezko bakea, beti da gerra lege eta "bakearen eta giza eskubideen aldeko hezkuntzako euskal planak" badu horren antza. Aipatu plana ez da inolaz ere helburu hezitzaileekin egina, are gutxiago ikasleak askatasunez eta autonomiaz bere iritzia eraiki dezan.
Hezkuntza, formazioa, instrukzioa..., norbere ingurune sozial, politiko, ekonomikoan..., jarduteko, gizakiak sortu dituen bitartekoak dira. Tresna guztiak bezala, beraien erabileran bitasun bat dute bere baitan. Hezkuntza, ezagutza zientzia, gizakiaren askatasuna ahalbideratzeko tresna izan daitezke pedagogia bera askatasun jarduera moduan garatzen bada (Paulo Freirek, 1986); alta, zapaltzailearen pedagogia ere izanen da, herri kulturaren gainetik garatu eta honen aurka ekiten badu. Hezkuntza eta ezagutza, kultura jakin baten aurka erabil baitaiteke, herri baten akulturazioa lortzeko edota multzo sozial jakin batekiko atxikimendua desegiteko. Prozesu honen bitartez, norberarenganako ukaziora eraman gaitzakete. Beraz, hezkuntza bitarteko askatzailea izan daiteke, ezagutza mugagabean oinarritzen bada eta herri kulturan erroturiko gizarte askeago, justuagoa lortzeko bide berriak urratzea ahalbideratzen baditu. Herri eta kultura ukatuen historian, hezkuntza formalaren edukiek, aipatu kulturari arrotz zaizkion ikuspegi eta dimentsio bakarreko ikusmoldeak kontrajarri dizkio. Talka honetatik bi aterabide eraiki daitezke, lehen aterabideak, akulturaziora garamatza, hau da, erabateko asimilazio kolektibora; bigarren aterabidea, autodefentsarako erreakzioak piztu eta garatzean datza, kultura propioa berresteko dinamikak indartzera, errealitatearen parte diren adierazgarri esanguratsu berriak interpretatu ahal izateko, finean, hezkuntza eredu propio batez sorreraz ari gara. Beraz, hezkuntza instituzionalizatua eta herri kulturaren arteko desloturak, hezkuntza eredu alternatiboak eraikitzera eraman gaitzake, herri kulturaren bilakaeraren baitan kokatua eta honekin batera garatu ahal izango dena. Adibidez, 1936.ko errebelamendu militarra eta ondoren ezarritako diktadura frankista, armaz, suz, eta isipuaz burutu zen, baina gramatikaz eta herri historiaren ahanztura inposatuaz ere bai.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 13
herriaren oroimena
PLANA, GERRA LEGE Gotzon Garmendia
Askatasuna eta eskubide berdintasuna aldarria egiten zutenengan, hau da, galtzaileengan, ahanztura eta debekua; aldiz, irabazleentzat ohorea eta “jainkoa eta Españarentzat” erori zirenen izenak zizelatzeko, elizetako marmolezko hormak. Erregimen autoritarioek hori dute..., indartsu eta irabazle sentitzeko, galtzaileak behar, hori da beraien kulturaren zioa. Eta horren erakustokia NODOa eta “escuela nacionala”. Hala eta guztiz ere, historia ofizialaren gainetik (edo azpitik), gizartearen baitan bide alternatiboak eraikitzen joan dira, oroimenean eta herri kulturan oinarrituak, horrela izan dira jasoak eta loratuak, Agirre, Saseta, Ordoki, Monzon, Chiapuso, Larrañaga, Mendizabal, Iturbe, Beñaran..., deiturak. Armada bidezko bakea, beti da gerra lege eta “bakearen eta giza eskubideen aldeko hezkuntzako euskal planak” badu horren antza. Aipatu plana ez da inolaz ere helburu hezitzaileekin egina, are gutxiago ikasleak askatasunez eta autonomiaz bere iritzia eraiki dezan. Horrela balitz, egitasmo honen funtsa ikaslea litzateke; bere behar intelektualak eta gaitasunen garapena. Ez dago, ordea, plan honen oinarrian helburu hau, ustezko irabazle eta galtzaileen arteko eskema autoritarioa baizik. Plan honen helburua ez da ikasleen giza eskubideenganako izan dezaketen ezagutza sakontzea, are gutxiago beraien bizitza sozialean zein kulturalean, berauek egikaritzeko bitartekoak bermatzea, aldiz, garai bateko “flechas” eta “pelayoen” antzera, gazteria Estatuaren eta proiektu politiko jakin baten morrontzan jarri nahi da.
Sufrimendu orok merezi du gizatasunaren arreta, biktima orok behar du justizia eta erreparazioaren erantzuna, baina ekinbide hauek Estatuaren gerra tresnak bihurtzean, gizartearen etendura sozial eta kulturala eragin nahi da. Sentidu honetan, oso adierazgarri suertatzen da, bakea eta giza eskubideen aldeko hezkuntza plan hau defendatzen duten berberak, 1936. urteko altxamendu militarrak, frankismoak eta Estatu terrorismoak eragindako biktimen familiarren eskubideak ez dituztela aintzat hartu, alta, diktadorea hil geroztik igaro diren 35 urteetan zehar, ahaztu, isilarazi eta baztertu nahi izan gaituzte. Dirudienez biktima batzuk molestagarri suertatzen gara, José Bonori espainiar parlamentuan errepublikar ikurra erakustea suertatzen zaion bezain molestagarria. “Escuela nacionala”-ri deitura aldatu zaio baina haren espiritua, publiko zein kontzertatuak deritzonen hezkuntza sistemetara hedatzeari ekin zaio, unean uneko gobernuaren interes politiko eta ikusmolde “monarkiko konstituzionalera” egokitua, bai horixe. Horrela eraiki nahi dira hezkuntza proiektuak eta iritzi sormenerako kanpainak, ikaslea ZEN planaren biziberrituaren bitarteko bihurtuz.
13
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 14
…zeirakzidla
14
En esta sección os haremos sugerencias en relación con libros, películas o reportajes de interés relacionados con nuestra memoria colectiva.
,zameniz
BOTILEN HERRIA Iñaki Alforja Eguzki Bideoak
Duela 70 urtetik, San Cristobaleko gotorlekuaren hilerrian hamarnaka botila lurpean daude. Haien barrenean paperezko mezu bat daramate, bere sekretua erakusteko lur azalera noiz aterako zain. Ezkaba mendian Aranzadi elkarteak eginiko exhumazioaren giroa ezagutzeko gonbitea, eta, aldi berean, gure historian murgiltzeko senitartekoen eta elkarteen arrazoiei buruzko hausnarketa beharrezkoa. Euskara, gaztelania eta inglelesa.
,zarutaretil
JUAN RENA, CLAVE EN LA CONQUISTA DE NAVARRA Pedro Esarte Muniain Pamiela
Cuando Fernando el Católico ocupó Navarra no pudo encontrar mejor servidor que el capellán Rena, porque manejaba la documentación e información que conseguía para coaccionar al sometido e informar al de arriba. Juan Rena fue la eminencia gris de la conquista, el administrador militar y el conquistador de Navarra en la sombra.
kaoidnemog
EZ DAGO ETXEAN Jokin Urain Susa
Liburu hau kartzelako euskal literaturaren ibilbide orri bat da. Idazle presoen eta preso idazleen lanen berri dakar, hala aldizkarietan nola genero guztietako liburuetan argitara emandakoaren entziklopedia txiki bat. Idazleak La Moraleja espetxetik (PalenciaEspainia) zorrotz so egiten dio munduari. Idazlea preso dago baina ez mundutik lekora, munduaren muinean baizik.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
PĂĄgina 15
islak gomendioak
literaturaz,
zinemaz,
aldizkariez‌
i 15
GITE-IPESek Josu Martinezek eta Txaber Larreategik idatzi eta zuzendutako dokumental berria aurkeztu digu: SAGARREN DENBORA. Alfonso Etxegarai eta Kristiane Etxaluz: 25 urte deserritik itzultzen.
Euskal Herriaren historia izan da eta da beren lan ildo nagusi bat. Eta Euskal Herriko egungo historiaren orririk beltzenetariko bat da errepresioa, zalantzarik gabe. Euskal Herri txiki honen aurka bortizkeria latza erabiltzen baitute etengabe, sistematikoki, gobernu handi eta nagusi biek. Errepresio horren alde ilunenetariko baten testigantza eman nahi du film honek, DEPORTAZIOArena. Gaur egungo historia,
belaunaldiz belaunaldi bermatu behar dugun transmisioa, ikusentzunezko euskarriari lotu nahi izan dio GITE-IPESek. Sinopsia: Kristiane Etxaluz xiberotarra eta Alfonso Etxegarai bizkaitarra ezohiko bikotea dira. Biak gaztetik lotuak Euskal Herriaren askapenerako borrokari, beren maitasuna sorterritik 7.000 kmtara bizitzera kondenatuta daude, Alfonso Afrikako irla tipi batean baitaukate aspaldi, deportaturik. Baina erbesteak erbeste, Bidasoaren Herrian dauzkate biek begiak eta sagarren denboran bihotzak; Oraindik iristear den sagarren denbora emankorrean.
IZARREN ARGIA
filmak Victoriaren istoria kontatzen du. Victoria beste asko bezala, errepublikar baten alarguna izenik, errejimen frankistak eginiko saiakuntza kakabroenetako baten biktima izan zen; hau da, seme alabengatndik banadu, errejimenarekin bat zetozen familietan adopzioan uzteko helburu argi batekin: komunismoaren katea haustea. Izan ere, Victoriari beste emakume askori bezala, Gerra Zibilean ez zioten askatasuna bakarrik kendu; ama batek duen kutunena ere kendu zioten: semea. Duintasuna berreskuratzeko borroka da filma honen
argumentua, duintasuna emakume moduan eta duintasuna ama moduan. Horrelako zerbaiten aurrean aukera bi baino ez daude: itxaropena izan edo betirako galdu. Vitoriak semea berreskuratzearen itxaropenaz bizitzen ikasiko du.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 16
babestu & eraiki
16
Herriz herri, auzoz auzo, kide berriak gehitu nahi ditugu sorrerako eginahal honetara. Memoria historikoaren arloko lana medio batzuk eta bere babesarekin besteak. Dokumentazio eta ikerketaren esparruan garatzen ditugun ekimenez gain, agiria hau sinatzen duen pertsona orok urtero, abenduan, bere etxean jasoko du gure lanaren euskarri nagusia izango dena: “egia ofizialak” inoiz jasotzen ez dituen -edo desitxuratzen dituen- gai historiko nagusien inguruko urteko liburua, euskaraz zein gazteleraz argitaratua, taxuera handikoa eta diseinu zein sakontasun esanguratsukoa. Liburuak euskarri informatiko osagarria izango du Era berean, EUSKAL MEMORIAk urtean bi aldizkari argitaratuko ditu, Euskal Herriarentzat interesgarri diren errebelazio historikoekin loturiko gaiak jasoko dituena. Liburua zein aldizkaria fundazioaren sustatzaileek jasoko dituzte, ez beste inork. Euskarri horiek 65 €ko kostua izango dute urtean eta, nahi izatekotan, behin liburua jaso ostean kobratuko direnak. Hiru ordainketa modu eskaintzen dizkizugu, kontua korrontearen bitartez beti ere. 2010eko abendutik aurrera urteroko liburua jasotzeko konpromisoa hartzen duten 6.000 babesle behar ditugu egitasmo honen oinaAgiri honetan nire datu pertsonalak jartzearekin, “GERNIKAKO SEME-ALABAK” liburua erosten dut hirurogehita bost euroko (65 €) salneurrian. Liburu hau, EUSKALmemoria bildumako lehena, 2010eko abenduaren 15ean igorriko du nire hel-bidera EUSKAL MEMORIA FUNDAZIOAk AISE Liburuak S.A. banatzailearen bidez, egoitza soziala Andoaingo (Gipuzkoa) Ama Kandida 21ean duenak – Denak Poligonoko 200-201– eta IFK A-20633285 duenak. Kontrakoa agintzen ez dudan bitartean, EUSKALmemoria, bildumaren hurrengo liburuak ere nire etxean jaso nahi ditut aurrerantzean, jarraian zehazten dudan ordainketa motaren bitartez. Izaera Pertsonaleko Datuen Babeserako abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoaren arabera, baimena ematen dut nire datu pertsonalak AISE LIBURUAK S.A.ren fitxategian gehitzeko, liburu salmenta eta promozio zerbitzuetarako. Era berean, datuok entitate finantzario bat edo batzuei lagatzea baimentzen du, elkarte argitaratzailearen operazioak finantzatzeko soilik. Sarbide izateko, zuzentzeko, bertan behera uzteko eta kontra azaltzeko nire eskubideak egikaritu ditzaket AISE LIBURUAK S.A.ri, Ama Kandida 21, Denak Poligonoa 200-20. 20140 Andoain helbidera idatziz zuzenduta.
rria izan daitezen. Zu ere pertsona horietako bat izatea nahi dugu. Parte har ezazu geurekin EUSKAL MEMORIA. proiektuan. Ondoko fitxa bete, eta bidali iezaguzu ondoko helbidera: EUSKAL MEMORIA FUNDAZIOA Denak Poligonoa 200-201 20.140 ANDOAIN (Gipuzkoa) Hala eskatuz gero, urteroko liburua jaso bitartean ez duzu ezer ordaindu beharko. Bitartean, sortzen diren ekimenen berri emango dizugu. Informazio gehiago nahi izanez gero, deitu telefono honetara:
688 693 778
Besarkada bero bat eta milesker. Gure iraganak, gure historiak, aztarnak utzi dituzte. Lagundu bilatze lanean eta, etxean izanez gero, guri bidali: argazkiak, agiriak, dokumentuak,... oriomena kolektiboa eraiki ahal izateko zure partaidetza ezinbestekoa da.
EUSKALmemoriaAREN BABESLE Izena...................................................................................................................................... Abizenak................................................................................................................................ NAN ................................................................................ Jaiotza-urtea .............................. Helbidea................................................................................................................................ Posta Kodea .................. Herria............................................................................................. Herrialdea ............................ Telefonoa..................................... E-maila............................. BANKU-KONTU KORRONTEREN BIDEZ: Banku edo kutxaren izena .................................................................................................... Entitate kodea........................ Sukurtsal kodea..................... Kontrol zbkia......................... Kontu zenbakia...................................................................................................................... Hau da ordaintzeko aukeratzen dudan era: • Behin liburua etxean jaso dudala, 65 € deskontatu nire kontu korrontetik. • Eskaera sinatu bezain pronto, 65 € deskontatu nire kontu korrontetik. • Urte bakoitzeko uztailaren 1ean 30 € deskontatu kontutik, eta beste 35 € urteko liburua jasotzerakoan. DATA SINADURA
URTEKO LIBURUA HONAKO HIZKUNTZAN JASO NAHI DUT
EUSKARA
CASTELLANO
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 17
Busca tú también nuevos promotores. Invítales a entrar en nuestra página web, ofréceles esta hoja y, una vez completementada, envíanosla. Pueblo a pueblo, barrio a barrio, queremos incorporar nuevas personas a este esfuerzo fundacional. Unas con el trabajo militante en el campo de la memoria histórica, y otras con su apoyo. Cada persona que suscriba este documento recibirá anualmente en su domicilio, en el curso del mes de diciembre, y mientras no manifieste lo contrario, el que será soporte principal de nuestro trabajo: un libro cada año, en euskara o castellano, que tratará en gran formato y con un ambicioso planteamiento de diseño y profundidad, alguno de los temas históricos sobre los que la “verdad oficial” nunca incide. El libro tendrá un complemento en soporte informático. Así mismo, EUSKAL MEMORIA editará dos revistas cada año, en las que se abordarán aspectos relacionados con revelaciones históricas de interés para Euskal Herria. Tanto el libro como las revistas se repartirán exclusivamente sólo entre los impulsores de la fundación. Todo ello costará 65€ por año, que, si así lo deseas, sólo se pasarán al cobro una vez recibido el libro anual. Te ofrecemos tres modalidades de pago diferentes, siempre mediante cuenta corriente. Necesitamos 6.000 fundadores que pongan las bases de este proyecto Al tiempo que dejo constancia de mis datos personales en este documento, compro a la distribuidora AISE LIBURUAK S.A. con domicilio social en Andoain-Gipuzkoa, (Ama Kandida, 21 – Pol. Denak, 200201; C.I.F. núm. A-20633285), al precio de sesenta y cinco euros (65 €), el libro “NO LES BASTÓ GERNIKA”, editado por la Fundación EUSKALmemoria, y que me será enviado a mi domicilio el 15 de diciembre de 2010. Así mismo, solicito recibir en mi domicilio, mientras no manifieste lo contrario, los siguientes ejemplares anuales de la colección EUSKALmemoria, escogiendo la forma de pago que se detalla más abajo. De acuerdo con la Ley Orgánica 15/1999, de 13 de diciembre, de Protección de Datos de Carácter Personal, autorizo que mis datos personales pasen a formar parte de un fichero propiedad de AISE LIBURUAK, S.A. con la finalidad de prestar los servicios de venta de libros y promociones. Asimismo consiento en la cesión de dichos datos a una o varias entidades financieras para el único fin de financiar operaciones de la sociedad distribuidora. Puedo ejercitar mis derechos de acceso, rectificación, cancelación y oposición dirigiéndome por escrito a AISE LIBURUAK, S.A. Ama Kandida 21, Denak Poligonoa 200-201. 20140 Andoain.
comprometiéndose a adquirir, a partir de diciembre de 2010, el libro anual referido. Queremos que tú seas una de esas personas. Participa con nosotras y nosotros en el proyecto EUSKAL MEMORIA. Rellena la ficha adjunta, y envíala a: EUSKAL MEMORIA FUNDAZIOA Denak Poligonoa 200-201 20.140 ANDOAIN (Gipuzkoa) Recuerda que, si así lo prefieres, no has de pagar nada hasta recibir el libro anual. Mientras, te mantendremos al corriente de las iniciativas que vayan surgiendo. Para más información, ponemos a tu disposición estos dos números de teléfono:
688 693 778 Un fuerte abrazo y muchas gracias.
PROMOTOR DE EUSKALmemoria Nombre.................................................................................................................................. Apellidos................................................................................................................................ DNI............................................................................ Año de nacimiento............................. Domicilio................................................................................................................................ Código Postal:......................... Población.............................................................................. Provincia..................................Teléfono................................................................................ E-mail............................................................... PAGO POR CUENTA BANCARIA Nombre del banco o caja:..................................................................................................... Código entidad................Código sucursal.............................Dígito control......................... Número cuenta ..................................................................................................................... La forma de pago que elijo es: • Descontar los 65 € al año, una vez recibido el libro en mi domicilio • Descontar los 65 € de mi cuenta en la fecha de firma de este pedido. • Descontar 30 € el 1 de julio, y otros 35 € al recibir el libro del año. FECHA FIRMA
EL LIBRO DESEO RECIBIRLO EN:
EUSKARA
CASTELLANO
17
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 18
zifratan
EUSKAL HERRIAN AZKEN EHUN URTEETAN
Ba al dakizu...? 18
1936KO GERRAN HILDAKO EUSKAL GUDARIAK
¿Sabías que... en estos últimos cien años ha habido en Euskal Herria...
7.000
VASCOS REPUBLICANOS MUERTOS EN LA GUERRA DE 1936
1936KO GERRAN BANDO FRANKISTAN HILDAKO EUSKALDUNAK
10.500
VASCOS MUERTOS EN EL BANDO FRANQUISTA
ERREPUBLIKAREN ALDEKO FUSILATUAK, 1936-1938 EPEALDIAN BONBARDAKETETAN HILDAKOAK
6.000
FUSILADOS
970
CIVILES MUERTOS EN BOMBARDEOS
PRESO POLITIKOAK 1936KO GERRA AMAITU OSTEAN KONDENA LUZEKO PRESOAK 1936KO GERRA OSTEAN ERBESTERATUAK
50.000
PERSONAS ENCARCELADAS
11.700
PRESOS CON LARGAS CONDENAS
70.000
EXILIADOS
¿Y QUE EN ESTOS ÚLTIMOS 50 AÑOS HA HABIDO...
1959-2009 EPEALDIAN… ESTATUEN INDARKERIAK HILDAKOAK ESPETXERATUAK ATXILOKETA POLITIKOAK TORTURA SALAKETAK ERBESTERATUAK
465
VASCOS MUERTOS POR LOS ESTADOS ESPAÑOL Y FRANCÉS
7.000
PERSONAS ENCARCELADAS
50.000
DETENIDOS
10.000
TORTURADOS
2.500
EXILIADOS
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 19
Genozidio zantzuak 19
Askotan datuak eta datuak entzuten ditugu, esanahi berezirik eman gabe. Datu askok, bere bakardadean ez dute ezer esaten. EAEn, 2008. urtean 316.857 osasun alta sinatu ziren. Asko al dira? Gutxi? Zer esan nahi du horrek? Askotan, datu baten benetako zentzua zein den jakiteko konparazioa erabilgarriagoa egiten zaigu. Horregatik, Euskal Memoria aldizkariaren lehen ale honetara lau datu xume ekarri ditugu. Konparazioa egin nahi izan dugu Txileko diktaduraren datuen artean eta “Gernikako seme-alabak” lanean topatuko ditugunen antzekoen artean. Egun, inork ez du zalantzan jarriko Pinochet-en diktadura latza izan zela. Datuak hor daude (Txileko legebiltzarrak TXILE
GARAIA
MAIZTASUNA
TASA (0/00)
Atxilotuak Torturatuak
Diktadura (1973-1990) Diktadura (1973-1990)
33.221 25.620
2,5 1,9
sorturiko “Comisión Valech” delakoak 2003an emanak). 33.221 atxilotu, guztira mila pertsonako 2,5 pertsona atxilotuak. 25.620 tortutatu, guztira mila pertsonako 1,9 pertsona torturatuak. Euskal Herrira etorriz, Sabino Ormazabal Elolak “Sufrimenduaren mapa (osatugabea)”, Manu Robles-Arangiz, 2003- landutako datuen arabera (nahiko kontserbadoreak bestalde), 1968-2003 tartean 30.000 atxilotu baino gehiago egon ziren Hego Euskal Herrian. Amnistiaren aldeko Mugimenduaren estimazioen arabera, ordea, 35.000 izan dira atxilotuak 1978-2003 urteen arteko epealdian. Gure kalkuluen arabera, gutxienez 50.000 atxiloketa politiko egon dira 1960-2010 urteen artean. Har dezagun aintzat Ormazabalen estimazioa. Honek Hego Euskal Herriko biztanleriara ekarria, mila pertsonako 11,2 ematen ditu. 1977-2003 bitartean 5.390 torturatu egon ziren. Biztanleriaren datuekin gurutzatuta, mila pertsonako 2,0 torturatu daudela ondorioztatzen dugu.
HEGO EUSKAL HERRIA GARAIA
Atxilotuak Torturatuak Zauritutakoak
MAIZTASUNA TASA (0/00)
1968-2003 30.000 1977-2003 5.390 1968-2003 4.338
11,2 2,0 1,6
Beraz, Txileko datuak beldurgarriak baldin badira, zer esanik ez Hego Euskal Herrikoak. Txilen mila pertsonako 2,5 atxilotu, Hego Euskal Herrian 11,2. Txilen mila pertsonako 1,9 torturatu, Hego Euskal Herrian 2,0. Diferentziak eta ñabardura asko egin daitezke noski. Baina edozein modutan Hego Euskal Herrian pairatutako errepresioaren tamainaren ideia bat eman ahal digu konparazio xume honek. Alderaketa honen bidez, “Gernikako seme-alabak” liburuak aletzen dituen gertakarien dimentsioa hobeto ulertuko delakoan gaude.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Pรกgina 20
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
PĂĄgina 21
Gernikako seme-alabak Joxean Agirre
“Gernikako seme-alabak� ez dago liburu estilo jakin batekin lerrokatzerik. Ez ohiko formatoa eta orrialde kopurua dauzka, eta makina bat ahots jasotzen du. Hori zen hasierahasieratik bildu nahi genuen mosaikoa: pertsonen testigantzak, bizi-bizirik dagoen memoria kolektiboaren talde-islapena.
Jendearen mina sintesi modura tratatzea ariketa gogorra da, baina halabeharrak agintzen du askotan.
Arazoen labirintoan ibili gara lan honek eskatzen duen doitasuna uneoro zaintzen. Izan ere, errepresioak utzi dituen zaurien latzean zaila baita objektibotasunaren arauak txertatzea. Edozein modutan, lortu dugulakoan gaude. Datua eta iritzia uztargarriak dira, baldin eta atal ezberdinetan sailkatzen baldin badira. Arazoak arazo, larriena espazio falta izan da, mila orrialde ez dira nahiko izan estatuen indarkeriak euskal herritarrei jasanarazitakoa laburbiltzeko. Jendearen mina sintesi modura tratatzea ariketa gogorra da, baina halabeharrak agintzen du askotan. Bisaian zehar erortzen ikusi ditugun malko anpulu guztiak aipatzerik ez izatea kitatu gabeko zorra dugu, zama alegia, beraz, aldez aurretik barkamenak eskatu nahi diegu bere ekarpen alea letra larriz idatzita aurkituko ez dutenei. Hainbeste samina ukitu behar izateak irakaspen baliotsuak dakartza berekin: historia ezin da zatikatu arbitrarioki, jarrera kolektiboen kateatzea politikoa da beti, eta Euskal Herriko historiaren katebegiak geure begien bistatik kanpo ezarri dizkigute maiz. Bidean barrena gure helburuen zuzentasuna eta Euskal Memoria eginahalaren ezinbestekotasuna agertu zaizkigu behin eta berriro. Hutsuneen itzala bidaide, jasotakoaren mugatasuna kezka.
21
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 22
Aspecto interior del libro “No les bastó Gernika”
22
EL CAPITÁN HIDALGO Manuel Hidalgo Salas, capitán de la Guardia Civil, adscrito al servicio de información del Cuerpo, y con mando en plaza en todas las comarcas vascoparlantes de Bizkaia, era un tipo vulgar. Tan vulgar como criminal. Casado con una vecina de Erandio, fue destinado a Gernika con el objetivo de triturar aquella comarca y buena parte de Bizkaia. Los que lo conocieron en los interrogatorios que personalmente dirigía, lo califican como “un torturador con aspiraciones”. Sádico, fanfarrón, sin escrúpulo de ningún tipo, únicamente aspiraba a “hacer carrera” y cumplir uno de sus sueños: “ser teniente coronel antes de haber cumplido los 55 años”. Así se lo confesó, entre sesión y sesión de tortura, a José Antonio Torre Altonaga Medius, en una de las múltiples detenciones del vecino de Mungia. En su haber se cuentan todo tipo de tropelías a lo largo y ancho de Bizkaia. Es difícil encontrar algún pueblo sin el recuerdo vivo de las andanzas del capitán Hidalgo, fueran a cargo de guardias civiles de uniforme por él comandados, o como responsable e inductor de las decenas de actos de vandalismo y terrorismo parapolicial atribuídos a la extrema derecha entre los años 1974 y 1976. Ametrallamiento de locales, bombas en bares y edificios, voladuras de villas, amenazas, palizas a curas y quema de coches son el sello de los mercenarios que Hidalgo reclutaba, organizaba y pagaba. Entre los crímenes que se le atribuyen se encuentran el asesinato de Iñaki Garai, Blanca Salegi y Jesús Mari Markiegi en Gernika, así
como la muerte a tiros de Iñaki Etxabe, en Kanpazar. Hechos ocurridos, todos ellos, en 1975. En diciembre de 1976, el diario El País daba cuenta de su traslado al servicio de vigilancia de Renfe en León, acompañando la noticia con comentarios acerca de las múltiples quejas por parte de grandes sectores de la población vasca durante los años anteriores, subrayando que su relevo había sido pedido reiteradamente al Gobierno por dirigentes políticos de la oposición. Todo daba a entender que había sido sido destituído o, cuando menos, relegado en la escala de mando. Por ello es escandaloso encontrar en el Boletín Oficial de la Junta de Andalucía (número 93 de 21/11/1989), un anuncio de subasta de armas a realizar bajo la tutela de la 213 Comandancia de la Guardia Civil, en Jaén, que viene convocada precisamente por Manuel Hidalgo Salas, ya por entonces Teniente Coronel Primer Jefe en la citada comandancia. Dicho de otra manera, en noviembre de 1989, sólo trece años después de abandonar el cuartel de Gernika, el sádico torturador Hidalgo ya había cumplido su sueño de ser teniente coronel. Gracias al PSOE, responsable de su reubicación y sucesivos ascensos, Manuel Hidalgo amortizó su dedicación en la Guerra del Norte, y alcanzó aquella graduación antes incluso de haber cumplido los cincuenta años. Veinte años más tarde, ya en el retiro o en el cementerio, que nadie dude de que descansará con los galones de coronel e incluso general en las hombreras del uniforme.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Pรกgina 23
Transizioak ehunduriko legedia zenbatuezin, ikustezin izatera kondenatu zituen faxismoaren biktimak.
Gure herrian desehortze lana amaitu gabe dago. Ehunka dira oraindik lurperaturiko pertsonak.
Goiko irudian Madrid ari dira defenditzen euskal gudariak; behekoan, ordea, herritarrek defenditzen dute Itoitz. Trataera berdina izan zuten.
23
Gure herrian desehortze lana amaitu gabe dago. Ehunka dira oraindik lurperaturiko kaskahezur zulatuak, milizianoak, gudariak, anarkistak, abertzaleak edo bizilagun baten bekaizkeriak erail zituen pertsonak. Haietako asko topatu gabe daude. Zenbatu ere ez ziren taxuz egin toki askotan, harik eta herri ekimenak argitara atera zituen arte. 1936ko altxamenduaren izugarrikeria asko inpunitatearen itzalean zimeldu dira, eta egun behin-betiko erroldarik ez dugu euskaldunok: ez hildakoena, ez sufrimenduarena. Transizioak ehunduriko legedia zenbatuezin, ikustezin izatera kondenatu zituen faxismoaren biktimak. Orduz geroztik gertatutakoak ere ehortzirik dirau. Errepresioaren ondorioak genozido baten neurrikoak izanda ere, euskaldunoi egotzi zaizkigu azken mende erdiz luzatu den gatazkaren osteak. Egia hilobiratu zuten, Kasedako errepublikazaleek, Oiartzungo Kattin-txikin ehortziriko jende xeheak, Lauxetak edo Kandido Sasetak horrenbeste maite zuten lur nabarrean lurperatu zituzten bezala. Hamarka mila pertsona ezagutu dituzte komisaldegietako dardara 19602010 epealdian; torturatuak ere milaka; ia 7.000 izan dira Espainia, Frantzia eta munduko beste bazter urruneko kartzelak ezagutu dituztenak; erbesteratuak, zaurituak, isunduak, mehatxatuak,... Minaren atlasa geografikoa eta politikoa da: pertsonak hibai eta mendi gisara agertzen dira, eta
estatuen herra eta euskaldunen borroka, gatazka ulertzeko gida modura. Ahanzturaren azpian gordetakoa ikusgai jartzen ahalegintzen ari gara. Alfonbra lodi hori astindu eta, behingoz, geure Historia geuk kontatzeko baldintza berriak sortze aldera, urrats berriak emateak xaxatzen gaitu. Egi osoa lurrazalera ateratzea zilegi zaigu. Frankismoa, Erreforma, frantziar zentralismoa eta espainiar konstituzioaren osteko garaiak ere kate-maila berean dira horietan gertaturikoaren ezkutatze eta faltsutze etengabeaz ari garelarik. Eta horietan kokatzen dira, besteak beste, geure herriak estatuekin duen gatazkaren sustrai, zergati eta oinarriak. Honen konponbidearen oinarriak bezalaxe. Ikuspegi horretatik ere, gure ekinbidea ez da neutrala: egia eta justizia dira bakearen ifrentzua. 1960-2010 epealdian gisa guztitako geratera larrik astindu dute euskal lurraldea. Batzuk aski ezagunak izan dira, instituzioen bozgorailu eta begirune lanak lau haizetara zabaldu baitute lubaki batean sufritu dutenen oinaze legitimoa. Badago, alta, beste pairamen asko errekonozimendu ofiziala ez jasotzeaz gainera, instituzioen aldetik izen txarra izan duena. Mespretxua eta isiltasuna ezarri dute ehunka hildakoren izenen gainean.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 24
Ahanzturaren azpian gordetakoa ikusgai jartzen ahalegintzen ari gara. Alfonbra lodi hori astindu eta, behingoz, geure Historia geuk kontatzeko baldintza berriak sortze aldera, urrats berriak emateak xaxatzen gaitu.
24
Etienne Gonzales Herria astekariaren kontaketaren arabera, 1963ko apirilaren 25ean, Dantxarinea inguruan oinez zebilen CRS bikote batek bi gazte ikusi zituen, eta identifikatzeko eskatu zien. Agiria soinean ez zutenez, etxera haiekin joateko prest agertu ziren CRSak, nortasuna jakiteko, baina bidean ilundu zuen, eta bi gazteak iluntasunean desagertu egin ziren. CRSek abisua eman zuten, ihesi zihoazen bi kontrabandista zirelakoan, eta ordu erdi geroago bi gazteak atxilotu egin zituzten zaintza postu batean. Polizietako bat gazteengana lasterka zihoan bitartean, besteak pistola atera zuen eta hirutan egin zuen tiro: tiro batek Etienne Gonzales zorigaiztokoaren kopetan jo zuen. Bigarren iheslaria Etiennen anaia Emile Gonzales zen, eta poliziek jipoitu egin zuten. Ondoren, bi gazteek ez zutela kontrabando sarearekin zerikusirik esan zuten, baina gaulanak aztoratuta bizi ziren lurraldea zaintzen zuten poliziak.
En la imagen, Josu Zabala, muerto en las fiestas de Hondarribia de 1976 por un balazo de la Guardia Civil.
Jasangaitza da doilorkeria hori. Harrorik moztu nahi izan dizkigute oroimena eta adimena, geure orainaren eta etorkizunaren ikusmira eta kontzientzia galbidean jartzeko. Izan ere, azken urteetan gertatu denaren kontakizuna monopolizatzea eta, horrekin, minaren bisualizazioaren monopolioa ere erdietsi dute nolabait, Euskal Herriari eragin diote guztia ezkutaraziz. “Gernikako seme-alabak” lana erantzun kolektiboa da, inpunitateran izotz geruza kraskatuko duen eztena. Herri arnasa izan zen, 70ko hamarkadan, afusilatuen gorpuzkinak aurkitzeko egin ziren idusketen eragilea. Egun, berdin. Abiapuntu gisa Euskal Memoria Fundazioak jendarteratuko duen lehen liburua auzolanaren fruitua da. Ehunka pertsonak astindu dute oroitzapenen gordelekua, errepresioan utzitako gertaerak, testigantzak edota argazkiak aurkitzeko. Horrenbestez, liburu kolektiboa da, herriz herri egokiturikoa. Hala egitea erabaki genuen, eta aurrerantzean ere modu berean lan egiten jarraituko dugu, “Gernikako seme-alabak” ez baita ikerketaren helmuga, abiapuntua baizik. Urte askotxo beharko ditugu errepresioaren kolpea pairatu duten pertsona guztien izen-abizenak bildu arte; Euskal Herriari oinazea ekarri dioten gertakariak jaso eta kontatu arte; urte asko ere Herri honek bidean eman duena eta eraiki duen guztia ezagutzera eman
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 25
Gernikako seme-alabak
El dolor y el sufrimiento no son patrimonio de nadie. En la fotografía, los padres de Mikel Kastresana lloran a su hijo, muerto por la Policía en el año 1988.
25
Los únicos que se portaron con nosotros como personas civilizadas fueron los militares, porque la policía nos trató como a perros. Cuando me presentaron el cadáver de mi hijo en el depósito, fui a abrazarme a él y me dijeron: “Señora, retírese y no lo toque.” “Ustedes van a decirme que no toque a mi hijo?”, y me abracé a él. Cuando mi hija fue a abrazarse a él, la sacaron de allí a rastras. Al día siguiente nos presentamos en el hospital una hora antes del entierro. La víspera no nos dejaron entrar ropa, ya que -aseguraban- Andoni se encontraba vestido. Cuando, tras la negativa inicial, conseguimos que nos abrieran la puerta del depósito, me quedé horrorizada cuando vi el espectáculo. Mi hijo estaba sin meter en la caja, ensangrentado, cubierto con una sábana y desnudo. Gracias al coronel, pudimos cubrirle con una camisa, un jersey del primo, y los pantalones del propio Andoni. También nos negó la policía el que, antes de llevarlo al cementerio, pudiéramos hacerle un responso en la capilla. Bego Alkorta, madre de Andoni Campillo, muerto por la Guardia Civil en el año 1975
arte. Egia esanda, ikuspegi oso zabala daukagu eta sakon sustraitzen ari da Euskal Memoriaren proiektua. Zuek zarete, babesleok, irrikari segida eta auzolanari arrakasta emango diezuenak. Bide onetik goaz, eta “Gernikako semealabak” liburua lur emankorrean eroritako hazia da. Durangoko Azokako ateak zabaldu aurretik etxean jasoko duzue, eta Euskal Herria ezagutzeko beste leihatila bat izango du munduak. Joxe Manuel Pagoaga Peixoto-k kontatu zigun pasadizoa gogoratzen amaituko dut sinopsi luze hau. 70ko hamarkadan epaitzen zituzten lehen errefuxiatuen aurkako epaiketetan, Koko Abeberri abokatuak argudio sendoa erabiltzen zuen defentsaren txanda iritsita: “aulkian eserita dauden gazte hauek ez dira terroristak, Gernikako seme-alabak baizik, lehergailu su-eragilez bonbardaturiko hiriaren garrak ez baitira oraindik itzali”. Gerraren logikatik kanpo egotea behar du Euskal Herriak. Gogoa eta ahalegina aspaldi jarri dugu norabide horretan, baina egia, egi osoa zor zaigunez, gure oroimen kolektiboa eraikitzea ezinbesteko erronka dugu. Gernikako sua behin betiko itzaltzeko memoria da gakoa, eta errekonozimendu soziala tresna. Presarik gabe bildu eta pentsatu, geratu gabe ekin. Hala dihardugu.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 26
Jesus Lezaun
26
in mem
Siempre nos quedará la duda de si, cuando Jesús Lezaun y Jorge Cortés Izal decidieron ponerse al frente de Euskal Memoria, ya sabían que les quedaba poco tiempo entre nosotros y decidieron dejarnos esta Fundación como testamento político. O si lo hicieron como una aportación más de su larga vida militante y la casualidad hizo que fuera la última. Lo cierto es que Jesús Lezaun apenas podía subir las escaleras del notario cuando fue a firmar la constitución de la Fundación, a la que donaba 18.000 euros, todo el dinero que tenía, ahorrado en una vida de humilde austeridad. “¿Para qué lo quiero yo, habiendo causas a las que dedicarlo? Espero que sirva para el primer ladrillo del edificio de la Memoria, y que las próximas generaciones sepan lo que ha ocurrido en este pueblo y obren en consecuencia”.
La justicia y los derechos de Euskal Herria fueron las guías de actuación de Jesús Lezaun.
Nacido en una familia carlista de Arizala, su padre había sido requeté convencido en la guerra del 36, como tantos navarros manipulados por su buena voluntad, sus atavismos y su religiosidad. Aquello marcó a Jesús y lo llevó desde joven a un enfrentamiento integral contra el régimen que engañó a su familia, dividió su pueblo y llenó de cadáveres hermanos las cunetas de Navarra. El afán de evitar nuevos enfrentamientos fraticidas entre vascos marcó la trayectoria de Jesús que, apoyado en el Evangelio, estuvo toda su vida al lado de las causas populares y emancipadoras. Cuando hace más de treinta años se comenzaron a abrir los campos para sacar los huesos y los ideales republicanos, allí estaba Lezaun fundiéndose entre los que lloraban y levantaban los puños y las esperanzas. Fuese homilía o artículo incendiario; fuese desde lo alto un púlpito o al final de una manifestación; frente a su Obispo o frente al Gobernador Civil… siempre hemos visto a Jesús a la cabeza del compromiso, acompañado por Patxi Larrainzar y otros religiosos “asilvestrados” y heterodoxos, convencidos de que su Nazareno se hallaba entre los que peleaban, entre los trabajadores organizados, entre los perseguidos por la ley, entre los presos y torturados. El 16 de enero, sólo unos días después de constituir la Fundación Euskal Memoria, falleció. Según su última voluntad, sus cenizas se esparcieron en Aralar, símbolo mítico, religioso y ancestral de Euskal Herria.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 27
Jorge Cortes Izal
moriam Seis días antes, había fallecido Jorge Cortés y Izal, el segundo fundador de Euskal Memoria. De diferente tradición política, Jorge había pertenecido al bando represaliado en el 36; su suegro había sido fusilado y desde joven participó en la lucha antifranquista. Su militancia se concretó pronto en la recuperación del euskara, que él había visto morir (matar podríamos decir) en su Otsagabia natal. En 1963 le cerraron la primera ikastola. Dos años más tarde inauguraba una nueva, la que sería el germen de la Ikastola San Fermín primero y del resto de ikastolas navarras después. Para él, el euskara era la máxima expresión de la memoria colectiva de los vascos y a su difusión se dedicó toda su vida. Pero la memoria vasca tenía también otras necesidades que cubrir y de ahí su interés en los fusilados del 36, en recuperar la historia
Jorge Cortés Izal fue uno de los principales impulsores del movimiento de las ikastolas en Nafarroa, siempre trabajando en silencio.
de Navarra tapada por el franquismo y la Transición, en ayudar a los presos y represaliados. “Esto es por lo que yo siempre he luchado” nos dijo cuando se puso a la cabeza de Euskal Memoria. No pudo ver sus frutos. Como Lezaun, quiso que sus cenizas fueran regadas en los símbolos de nuestro imaginario colectivo: la cumbre de Elkorreka, solar del bardo de Izalzu, y las campas de Noain, en recuerdo a los caídos por la independencia de Navarra. Si somos capaces de trabajar en Euskal Memoria con el mismo tesón, entrega y amor a nuestro pueblo que tuvieron nuestros primeros fundadores, el éxito está asegurado. En ellos tenemos dos buenos ejemplos a imitar y a recordar.
27
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 28
Euskal Memoriak bere jardunari bide eman aurretik, herri askotan ikertu zituzten errepresioaren ondorioak. Hasieratik izan dugu, beraz, gure burua islatuta ikusteko ispilu gardena. Usurbilgoa eta Ondarroakoa bi adibide dira.
Usurbil Ondarroa 28
Usurbilgo herriak dolu handiz hartu zituen Joxe Martin Sagardiaren gorpuzkinak, 1981. urtean BVEk eraila
Nola sortu zen “Herriak badaki” ekimena? Batallón Vasco-español talde ultraeskuinak 1981n Biarritzen erail zuen Joxe Martin Sagardia errefuxiatu politikoaren heriotzaren XX. urteurrenaren harira, ekimen batzuk antolatzea pentsatu genuen Senideak eta Amnistiaren aldeko mugimenduak. Horretan ari ginela, gazte batek galdetu zuen nor zen Sagardia eta bai bera zein gertakariak ezagutu genituenok ohartu ginen gure buruetan ez ezik, nonbait bildu behar zirela azken urteotan errepresioak Usurbilen ere izan dituen ondorioak. Noaua! herri-aldizkariak herriko historia ikertzeko beka deialdia egina zuen eta proiektua aurkeztu ostean, ontzat eman zuten.
Ondarroako balkoietan sarri ikusi dira ikurriñak xingola beltzez. Errepresio gogorra pairatu du
Errepresioaren Ondarroako Biktimen Ahotsa da Garraxika; biktima sentitzen direnek osatzen duten elkartea “Hainbat gara herrian noiz edo noiz errepresioa sufritu dugunak. Atxilotu, preso, iheslari zein isunen bat jaso dutenak batzea bururatu zitzaigun, eta horretarako errepresaliatu guztien iritzia, aholkua zein babesa premiazkoa dira. Laurehun pertsonako zerrenda osatu dugu honez gero”. zioten Garraxika elkarteko bozeramaleek publikoki estreinakoz agertu ziren egunean. Garraxika Errepresioaren Ondarroako Biktimen Ahotsa taldea sortu zuten Ondarroan. 2007. urtean izan zen taldearen aurkezpena, Alameda aurrean dagoen Gudarien Oroitarriaren inguruan.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 29
herritik sareko herri esperientziak
HERRIKO ESKARMENTUA:
USURBIL ETA ONDARROA, AITZINDARIAK
Usurbil Ondarroa 29
Arantxa Manterola (eskubian) eta Agurtzane Solabarrieta, “Herriak badaki” txostenaren egileetako bi.
Errepresioaren ondorioak ezagunak al ziren usurbildarren artean? Era orokor batean, behar bada, bai. Baina bilduma egin ostean, konturatu ginen herritar batzuk ez zituztela hainbat kasu gogoratzen eta beste askok –belaunaldi gazteagoak, batez ere– ez zekitela, esaterako, halako herritarra hirutan atxilotua izan zenik, beste batek Guardia Zibilaren tiro bat jaso zuela, herrian bertan, Lemoizko zentral nuklearraren kontrako pankarta bat kentzera ukatzeagatik edota bost zinegotzi epaituak izan zirela hildako herritar bat ‘seme kuttuna’ izendatzeagatik. Errepresioak kolpatutako askotariko eremuak jaso genituen erreportaje, elkarrizketa edo zuzeneko lekukotasunen bidez: atxiloketak, torturak, espetxeak, iheslariak, intsumituak, epaituak, langileak, elkartasuna, euskara... Zerrendak, kronologiak, dokumentuak eta udalean aurkeztutako mozioen bildumarekin nahiko
“Garraxika” elkarteko taldekide batzuk, memoria kolektiboaren zaindariak.
Aurkezpenean, preso ohi, atxilotu eta errepresaliatuak batu ziren: “Azken finean, estatuaren errepresioaren biktima sentitzen garen guztiak.. Abestiak esaten duen modura, ez gara ez lapurrak, ez zakurrak... Gure helburua Euskal Herria askea lortzea izan da eta izango da”, esan zuten aurkezpenean. “Eta gure esfortzuaren ordainetan, kolpe frankista, errepresioa, kartzela..., azken finean sufrimendua jaso genuen”. Garraxika izena jartzearen arrazoiak honako hauek direla adierazi zuten: Atxilotuak izan zirenean “jasotako egurragatik egindako garraxiak” gogoratzeko; ukatu egiten delako torturatu egiten dela, eta presoen alde eta berauen eskubideen alde egiten duten garraxiaren erakusgarri. Helburua, garraxi bidez preso eta iheslarien egoeraren inguruan sentsibilizatzea da.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 30
Kolorea iritsi zen argazkigintzara, baina ondarrutarren lutoa ez da itzali.
30
osatua geratu zen 1973tik-2002 arteko argazki ilun baina, aldi berean, argigarri hura. Zenbat denboran eman zenuten eta zenbat jenderekin egon lan bikain hura egiteko? Egia esateko lan luzea izan zen, horretan ibili ginenok nahiko astirik ez baikenuen. Blokeatuta ere egon zen zenbait hilabeteetan baina Noaua! elkarteko kideak lanera uztartu zirenean, aurrera egin zuen eta, azkenean, argitaratu genuen. Udalak laguntza garrantzitsua eman zigun eta etxez etxe banatu zen liburua.
Elkartea bera zabala dela ere gehitzen dute. “Guztientzako dago irekia, atxilotu, erbesteratu, eta errepresioa jasan duten guztientzat. Biktima sentitzen diren guztientzako dago irekia Garraxika elkartea”. Nortzuekin lan egiten duten azaltzerakoan errepresaliatuen senideak eta amnistiaren alde lan egiten duten talde ezberdinak aipatu zituzten. “Guztiok batera lan egin behar dugu, presoen egoera ez delako aldatu; txartu ere egin zaie: Aske egon behar zutenek preso jarraitzen dute, zigorraren bi herenak eginda dituztenek preso jarraitzen dute, gaixoak ez dituzte askatzen eta ez dira jipoiak eta zigorrak amaitu”.
Jarraipenik? “Herriak badaki” liburuaren amaieran zera aipatu genuen: “jarraituko du... zoritxarrez”. Eta hala da, beste herri asko bezala, gurea ere errepresioaren hatzaparretatik ez baita salbu geratu. 2002z geroztik hamaika kasu gertatu dira eta beste bilduma egiteko asmotan gabiltza, azkenekoa izango den esperantzarekin. Amaitzeko eta bi hitzetan, zer garrantzia ematen diozue oroimen kolektiboari? Zer irizten diozue Euskal Memoria Fundazioaren lanari? Guk geuk pairatutakoa transmitzeko obligazioa dugu. Gure lekukotasunak jasotzen ez baditugu, gure historiaren zati asko eta asko galdu edo manipulatu egingo dira eta hainbeste sufrimendu, samin eta borroka inoiz gertatu ez balira bezala izango da. Gerla zibilean eta ondoren gertatutakoa ikusi besterik ez dago hortaz jabetzeko. Gainera, gure liburuan genion bezala, antzeko izugarrikeriak errepika ez daitezen ezagutarazi behar ditugu. Zentzu horretan, bi hitz Euskal Herri osorako Euskal Memoria Fundazioak abiatu duen proiektuaz: bazen garaia ! Omenaldia, Usurbilgo frontoian, Juan Mari Zubimendiri 1977. urtean.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Página 31
irudiak
ari gara Presentación de Euskal Memoria el 27 de noviembre de 2009 en Iruñea.
31
Feria de Durango de 2009: nuestro primer contacto con la gente. La acogida a nuestro proyecto fue excelente.
Periko Solabarria, Laia Alsina y Helena Salas, narrador y editoras del documental “Euskal Memoria”, en un momento de la grabación.
Gran acogida de las presentaciones de nuestro proyecto. Decenas de pueblos han proyectado el documental. En las fotografías, dos momentos de los actos de Portugalete y de Barakaldo.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
Joxe Mari Igerategik egindako egurlana
19/7/10
13:26
Pรกgina 32
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:26
Pรกgina 33
EUSKAL MEMORIA BERRESKURATUZ, ETORKIZUNA ERAIKI EUSKALmemoria
egitasmoak 2009aren hondarretan hasi zuen bere ibilbidea, herri honen izaera ukatuak eragindako errealitateari aurre egiteko asmoz. Geure herriaren historia, iragana, Espainia eta Frantziako kronistek idatzi dute eta idazten dute, finean Euskal Herriaren historiaren faltsutze etengabea herri honen ukazio-estrategiaren zutabe garrantzitsutzat jorratuz. Geure iragana gezurtatuz, geure historiaren sustraiak ezkutatuz, ortzimuga estali nahi digute.
Estatuek azken hamarkadatan geure iraganaren irakurketarekin egindako lan ideologikoaren ondorioak ikusi besterik ez daude konturatzeko geure orainaren eta etorkizunaren ikusmira eta kontzientzia dugula kolokan euskal herritarrok. Izan ere, azken urteetan gertatu denaren kontakizuna monopolizatzea eta, horrekin, minaren bisualizazioaren monopolioa ere erdietsi dute nolabait, Euskal Herriari eragin diote guztia ezkutaraziz.
Iraganaz ari garenean gaurdaino gertaturikoaren irakurketaz ari gara, gainera. 1936ko gerra bezala, Frankismoa, Erreforma, frantziar zentralismoa eta espainiar konstituzioaren osteko garaiak ere katemaila berean dira horietan gertaturikoaren ezkutatze eta faltsutze etengabeaz ari garelarik. Eta horietan kokatzen dira, besteak beste, geure herriak estatuekin duen gatazkaren sustrai, zergati eta oinarriak. Honen konponbidearen oinarriak bezalaxe.
Honi guztiari aurre egiteko geure historia berridazteko ariketa egitera dator, finean, EUSKALmemoria . Hurrengo belaunaldiei zer garen, zergatik borrokatu garen eta prozesu luze honetan gertatu denaren kontakizun zehatza uzteko tresnak sortzera. Eta memoria berreraikitzeko prozesu hau, egiteke dagoenez, modu kolektiboan soilik egin daitekeenez, herriz herri egin beharreko ariketa batez ari gara. Memoria eraikiz herria eraikitzeko ekarpena eginez.
33
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
34
19/7/10
13:26
Página 34
EUSKAL MEMORIAREN FUNDATZAILEAK
ORGANIZACIONES DEL ÁMBITO DE LA MEMORIA QUE APOYAN EL PROYECTO
Jesús Lezaun.................................................APAIZA
ALTAFFAYLLA KULTUR TALDEA
Jorge Cortés Izal
AFAN (ASOCIACIÓN FAMILIARES ASESINADOS NAVARROS. 1936)
.......................................IKASTOLEN SORTZAILEA
Iñaki Egaña .....................................................IDAZLEA
LAU HAIZETARA GOGOAN
Fermín Balentzia.............................ABESLARIA
AHAZTUAK
Graxi Etxebehere............................ERIZAINA
IPAR-HEGOA FUNDAZIOA
Iñaki O’Shea ...................................GITE/IPESeko KIDEA
GITE -IPES BILBO
Periko Solabarria............................APAIZA ETA SINDIKALISTA
OLASO DORREA FUNDAZIOA
Erramun Martikorena ..............................ABESLARIA
ORREAGA FUNDAZIOA
Andoni Txasko ..............................................MARTXOAK 3ko ELKARTEKIDEA
SANFERMINES 78
Floren Aoiz ......................................................ANALISTA POLITIKOA
ASOCIACIÓN 3 DE MARZO
Jose Mari Esparza .....................................EDITOREA Ane Muguruza ..............................................IKASLEA Lucio Urtubia .................................................IGELTSERO ETA ANARKISTA Jose Manuel Pagoaga Peixoto .........IHESLARI POLITIKOA Eñaut Elorrieta .............................................KEN ZAZPI TALDEKO ABESLARIA Koldo Amezketa ..........................................E.A.KO PARLAMENTARIA Joxe Elorrieta................................................E.L.A.KO SINDIKALISTA Fernando Larruquert .................................ARGAZKILARI ETA ZINEMAGILEA Itziar Aizpurua...............................................MILITANTE ABERTZALEA
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:27
Página 35
RECORDAR ES VENCER En 1936 al fascismo español no se le pudo derrotar con las armas, pero lo hemos humillado con la Memoria. Hubo que abrir las cunetas de Navarra para que todos abrieran los ojos. Hubo que publicar libros que plasmaran para siempre lo ocurrido. Pero todavía queda mucho que hacer para descubrir lo que nos han hecho durante los 40 años de Franquismo y los años de la Transición, hasta nuestros días. Para eso surge Euskal Memoria. Para seguir recogiendo y divulgando nuestra historia. Para que Euskal Herria tenga una base de datos documentada con la que contrarrestar las mentiras del Estado. Euskal Memoria parte con una serie de colaboradores (editoriales, Asociaciones de la Memoria, grupos culturales, etc.) que le han aportado la mayor base de datos existente hoy día sobre el coste humano que ha supuesto a Euskal Herria su lucha social y política durante el último siglo. Y parte con una serie de fundadores, que tienen una larga trayectoria en la lucha por la libertad vasca en todas sus expresiones. Nos comprometemos a seguir trabajando, a actualizar nuestro fondo documental y a divulgarlo por todos los medios posibles (libros, web, revistas, exposiciones, charlas...) hasta conseguir su total asunción por la sociedad y la demanda, por parte de ésta, de las consecuentes reparaciones individuales y colectivas.
01 Em* ALDIZKARIA:aldizkaria
19/7/10
13:27
Pรกgina 36
www.euskalmemoria.com
Euskal Memoria Denak Poligonoa 200-201, 20140 ANDOAIN, Gipuzkoa
688 693 778