Λεωφόροι της Μοντέρνας Εποχής: Παρίσι, Βερολίνο by Archetype.gr Architectural Magazine

ΛΕΩΦΟΡΟΙ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΕΠΟΧΗΣ: ΠΑΡΙΣΙ - ΒΕΡΟΛΙΝΟ

Μοντέλα ιδανικών τόπων από το Παρίσι του Haussmann ως το Ανατολικό Βερολίνο των μέσων του 20ου αιώνα

Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Σεπτέμβριος 2018

Κατσαντώνης Βασίλης Μπούσιος Ιωάννης

Επιβλέπων καθηγητής Τουρνικιώτης Παναγιώτης

Τομέας Ι Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ _ La Città Ideale - Urbino Panel

σελ 6

ΠΑΡΙΣΙ _ βιομηχανική εποχή : η περίπτωση του Παρισιού _ πειραματισμός πρώτος : Pierre Patte _ πειραματισμός δεύτερος : Commission des Artistes _ ο Haussmann καταφθάνει στο Παρίσι

σελ 10 σελ 13 σελ 13 σελ16

_ La Ville est Vide!

σελ 18

Rue de Rivoli

σελ20

_ η αρχή _ μια αναδρομική εξέταση του αστικού μετώπου : το παράδειγμα της Place Royale από τον Henri IV _ προσπάθειες για τη γενίκευση του τύπου _ ένα ακόμα εργαλείο για τον Haussmann : απαλλοτριώσεις και κατεδαφίσεις _ η οδός συνεχίζεται _ μοντέλα πολυκατοίκησης _ προς ένα νέο τύπο δημόσιου χώρου _ η πόλη ως κάδρο της συλλογικής μνήμης _ όταν η εικόνα της πόλης αλλάζει _ μια εισαγωγή στη μνημειακότητα

σελ 21 . σελ 21 σελ 25 . σελ 25 σελ 28 σελ 28 σελ 31 σελ 31 σελ 34 σελ 35

Rue de l’ Opéra

σελ 38

_ προς μια νέα τοποθεσία για την Όπερα _ μια πρωτοφανής έκρηξη δραστηριοτήτων _ Opéra Garnier _ ένα μοντέλο για όλα τα μέτωπα _ τόποι αναψυχής προς εξερεύνηση _ ένα εργαλείο για την εικόνα της πόλης _ καθώς τα τοπόσημα γίνονται μνημεία _ μνημειακότητα : ένα επίσημο λεξιλόγιο για τη νέα αστική εικόνα

σελ 39 σελ 41 σελ 42 σελ 42 σελ 45 σελ 46 σελ 48 σελ 50

Περιεχόμενα

σελ 52

_ La Città Ideale - Baltimore Panel

ΒΕΡΟΛΙΝΟ σελ 56 σελ 56 σελ 60 σελ 62 σελ 62

_ Βερολίνο 1945 _ η πόλη διαιρείται _ για μια σοσιαλιστική αρχιτεκτονική _ ένα ταξίδι στην Ανατολή _ προς μια σύγχρονη πόλη

σελ 64

_ Die Stadt wird endlich offenbart!

σελ 66

Stalinallee

σελ 67 σελ 68 σελ 68 σελ 70 σελ 72 σελ 74 σελ 76 σελ 76 σελ 78

_ η αρχή _ σαν να μην υπήρξε ποτέ _ η αλλαγή στο αρχιτεκτονικό ύφος _ οι βάσεις για μια νέα σοσιαλιστική οδό _ η λεωφόρος : μια νέα σοσιαλιστική πραγματικότητα _ ένα αναδρομικό μοντέλο μνημειακού χώρου _ Stalinallee : το παράδειγμα εφαρμογής _ περί μνήμης _ το τέλος μιας εποχής

σελ 80

Unter den Linden

σελ 81 σελ 83 σελ 85 σελ 88 σελ 89 σελ 89 σελ 91

_ η ιστορία ενός μονάρχη _ η οδός μέσα στο χρόνο _ η αποκατάσταση _ ένας καινούργιος | παλαιός τόπος _ η διπλή φύση της οδού _ μια διαδρομή ανάμεσα στα μνημεία της πόλης _ πάντα στις αρχές της μνημειακότητας

σελ 94

_ νέες εικόνες | νέες πραγματικότητες

σελ 96

_ La Città Ideale - Berlin Panel

σελ 98

_ βιβλιογραφία | πηγές

La Città Ideale - Urbino Panel Δημιουργός άγνωστος, Ιταλία, 15ος αιώνας

Περιεχόμενα πίνακα: 1 πλατεία σε σχήμα Τ 2 πηγάδια 1 κεντρικό περίκεντρο κτίριο 4 όμοια πολυώροφα κτίρια φόντο : ο αστικός χώρος φυσικό περιβάλλον : υπονοείται

Το 15ο αιώνα που σχεδιάζεται η εικόνα, η μεσαιωνική πόλη δε διακρίνεται για κάποιο από τα παραπάνω γνωρίσματα. Στενοί δρόμοι, έλλειψη δημόσιου χώρου και πυκνά κτισμένα κτίρια, δημιουργούν μια αρκετά διαφορετική εικόνα. Σε εκείνη την πραγματικότητα, ο παραπάνω πίνακας αποτελεί μια ουτοπία, την εξωτερίκευση των κοινών επιδιώξεων μιας ολόκληρης κοινωνίας. Η επιτυχία της βασίζεται στη γεωμετρική αρμονία των στοιχείων της πόλης, κάτι που συνδέεται με την αρμονία στην λειτουργία του αστικού χώρου. Φυσικά κανείς δεν είναι σε θέση να γνωρίζει τι συμβαίνει πίσω από αυτές τις συμμετρικές όψεις. Ο καλλιτέχνης προσφέρει την εικόνα μιας ιδανικής πραγματικότητας. Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι δε συμπεριλαμβάνει ανθρώπους στο σχέδιό του. Σε ένα τόπο απόλυτης γεωμετρίας που κάθε στοιχείο καθορίζεται από την κεντρική προοπτική, το άτομο αδυνατεί να βρει τη θέση του. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μάλλον περίεργο καθώς η πόλη μοιάζει έτοιμη να κατοικηθεί ή να έχει μόλις εγκαταληφθεί. Ωστόσο, καθώς κανείς προσπαθεί να συμμετάσχει σε αυτό το συναρπαστικό παιχνίδι γεωμετρίας, συναντάει το αδιαπέραστο επίπεδο του θεατή. Η μισάνοιχτη πόρτα στο κεντρικό κτίριο και το κενό από πίσω της υποδηλώνουν ίσως μία διέξοδο από αυτό το κλειστό κτισμένο περιβάλλον. Τι μπορεί να λείπει όμως από αυτό τον τέλειο τόπο, ώστε να επιθυμεί κανείς να αποχωρήσει;

Η έρευνα ξεκινάει από τις εκτεταμένες παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται στον αστικό χώρο του Παρισιού στα μέσα του 19ου αιώνα και συνεχίζει με τις εργασίες στο Ανατολικό Βερολίνο μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Εξετάζεται η διαμόρφωση νέων τόπων στα όρια της παλαιάς πόλης, στο εκάστοτε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Θα επιχειρηθεί να συνδεθεί η καινούργια εικόνα της πόλης με τη δημιουργία ιδανικών τόπων, τα γνωρίσματα των οποίων διαφέρουν σε κάθε περίπτωση. Ως εργαλείο για αυτό το σκοπό αναδεικνύεται το βασικότερο μέσο που χρησιμοποιείται κατά τις παρεμβάσεις τόσο στο Παρίσι, όσο και στο Ανατολικό Βερολίνο: η λεωφόρος.

ΠΑΡΙΣΙ “A landscape whose every rock tells a story may make difficult the creation of fresh stories.” - Kevin Lynch

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Βιομηχανική εποχή: η περίπτωση του Παρισιού Ο 19ος αιώνας αποτελεί για την Ευρώπη και όχι μόνο, πεδίο σημαντικών αλλαγών καταρχάς στις οικονομικές δραστηριότητες που διαμόρφωσαν τη νέα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Μια εντυπωσιακή αύξηση του πληθυσμού1, συνοδεύεται από μία χωρίς προηγούμενο αστικοποίηση2. Σταδιακά καθιερώνεται το εξής χωρικό μοντέλο: το κέντρο αποτελεί τόπο κατοικίας, διάθεσης και κατανάλωσης των παραγόμενων αγαθών, ενώ γύρω από αυτό αναπτύσσονται προάστια που σχετίζονται με την παραγωγική δραστηριότητα3. Σε μια περίοδο που η βιομηχανική παραγωγή αφορά ακόμα σε συγκεκριμένα αγαθά και εξελίσσεται με αργούς ρυθμούς, καθοριστικός παράγοντας για τις μεταβολές στο πεδίο της πόλης αυτής της περιόδου, αναδεικνύονται οι μετακινήσεις. Ο σιδηρόδρομος συνδέει τώρα πια σημαντικά αστικά κέντρα μεταξύ τους καθώς και με τις περιοχές παραγωγής. Καθημερινά στους σταθμούς μετεπιβίβασης διακινούνται μαζικά άνθρωποι και εμπορεύματα. Μέσα σε αυτό το τοπίο ανεπανάληπτων αλλαγών, οι πόλεις αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις που σχετίζονται με την προσαρμογή στη νέα βιομηχανική πραγματικότητα. Με αμείωτη ένταση τα φαινόμενα αυτά παρατηρούνται και στο Παρίσι του 19ου αιώνα που από τον πληθυσμό των 547.000 κατοίκων το 1801, έχει φτάσει το ένα εκατομμύριο μόλις το 18464. Περιμετρικά εντοπίζονται οι νέοι σιδηροδρομικοί σταθμοί, τα σημεία περιοδικής εισόδου μεγάλου αριθμού ατόμων στην πόλη5. Μια σειρά από σημαντικά έργα που έχουν πραγματοποιηθεί με την πάροδο του χρόνου, έχουν διαμορφώσει συσσωρευτικά την εικόνα της πόλης. Πρόκειται για έργα κατασκευασμένα ώστε να απαντήσουν σε συγκεκριμένα προβλήματα που ανακύπτουν κάθε φορά. 1 . Lewis, Mumford, The Culture of Cities, New York, 1938, σελ 146, “In 1800 England had a population of a little over nine million, Germany had some twenty-four million, France about twenty-seven million, and the United States not much over five million. By 1930, their population in round numbers had risen to respectively forty-five million, sixty-six million, forty-two million, and one hundred twenty-three million.” 2 . Francoise, Choay, The modern city: Planning in the 19th Century, New York, 1969, σελ. 8 “From 1830 to 1900 the population of London doubled, jumping from two to four million inhabitants. The population of Paris rose from one million to more than two, and that of Berlin, 150.000 at the start of the century, had reached 1.300.000 by the 1890’s.” 3 . Lewis, Mumford, όπ.αν., σελ 147 “This land migration in turn helped to bring to the European system of agriculture the resources of hitherto untapped parts of the world: particularly a whole series of new energy crops, maize and potato-and that instrument of relaxation and social ceremony, the tobacco plant. Moreover the thrusting open of tropical and subtropical lands added a further energy crop now supplied to Europe for the first time on a grand scale-cane-sugar. A surplus of grain had already made possible the distillation of liquors in the seventeenth and eighteenth centuries : whiskey, cognac, and the poor man’s drink, gin, supplemented the imperfect fireplaces and stoves with an internal application of warmth : potent if treacherous aids in facing all manner of rough weather. And with the cultivation of the wheatlands of the New World, wheaten flour began to come again into common use, instead of the barley and oaten flour which had, in so many parts of Europe, become the staple ingredient for bread.” 4 . Δημήτρης Ν., Καρύδης, Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, 2η έκδοση, Αθήνα, 2008, σελ. 91

Παρίσι

1. Χάρτης του Παρισιού, 1800, πλήθος σημειακών παρεμβάσεων συσσωρεύονται στον παλαιό αστικό ιστό.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Χαρακτηριστικές είναι οι Place Royale όπως εκείνη η οποία σχεδιάστηκε την περίοδο του Henri IV στις αρχές του 17ου αιώνα, στα πλαίσια ενός φιλόδοξου οικονομικού προγράμματος6, ή εκείνη που διαμορφώθηκε στη διάρκεια της βασιλείας του Louis XIV (σήμερα Place Vendôme). Αντίστοιχα μέχρι το 1670 στη θέση των παλαιών τειχών γύρω από την πόλη, εγκαθίστανται γραμμικοί φυτεμένοι χώροι που μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα αναπτύσσουν γύρω τους σημαντική εμπορική και ψυχαγωγική δραστηριότητα7. Καίρια είναι η προσθήκη πράσινων εκτάσεων από την Marie de Médicis, το Cours-La-Reine δυτικά των βασιλικών κήπων Tuileries. Σημειακές παρεμβάσεις που σταδιακά εμπλουτίζουν το αστικό πεδίο και επιχειρούν να καλύψουν τις ανάγκες των κατοίκων της πόλης. Πλήθος σημαντικών κτιρίων και ιδρυμάτων που σχετίζονται με τον πολιτισμό και το εμπόριο, συμπληρώνει αυτές τις παρεμβάσεις. Χαρακτηριστική είναι η ανακατασκευή και επέκταση της σχολής Sorbonne το 1624-1642 από τον Richelieu, το Observatoire 1667-1672 που αποτελεί το πρώτο ίδρυμα επιστημονικής έρευνας μέσα στην πόλη8, καθώς και μια σειρά από έργα του 18ου αιώνα9. Κάπως έτσι διαμορφώνεται ένα περιβάλλον που συγκροτείται από οργανωμένους χώρους πρασίνου, σημαντικά πολιτιστικά ιδρύματα και σημειακές πολεοδομικές παρεμβάσεις. Ωστόσο ταυτόχρονα αποτελεί ένα επιβαρυμένο αστικό χώρο που βασίζεται ακόμα στο μεσαιωνικό οδικό δίκτυο και μαστίζεται από συχνές επιδημίες λόγω ακατάλληλων συνθηκών υγιεινής10. Αυτοί οι παράγοντες σε συνδυασμό με τη μαζική ροή μεταναστών προς την πόλη έχουν καταστήσει ήδη απαραίτητες συνολικές εξυγιαντικές παρεμβάσεις από τις αρχές του 19ου αιώνα.

5 . David, Van Zanten, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York, 1994, σελ. 11, “the Gare Saint-Lazare (1837; 1840-1843), the Gare de l’Est (1844-1849), the Gare du Nord (1845-1846), and the Gare de Lyon (1847-1852).” 6 . Hilary, Ballon, The Paris of Henri IV, New York, 1991, στο σύγγραμμά της αναλύει μία τετράγωνη πλατεία που περιβάλλεται από πανομοιότυπες όψεις στις τέσσερις πλευρές της, αρχικά το 1605 προορίζεται για συντεχνίες μεταξοπαραγωγών μέσα από ένα αισιόδοξο οικονομικό πρόγραμμα του Henri IV, γρήγορα όμως καταλήγει σε κατοικίες ευγενών και κρατικών αξιωματούχων. Ένας χώρος που λειτουργεί παρασιτικά για την υπόλοιπη πόλη τη στιγμή που γύρω του οργανώνει μόνο κατοικίες ευκατάστατων ιδιοκτητών και εξυπηρετείται από τις γύρω εμπορικές οδούς. 7 . Spiro, Kostof, The City Shaped: Urban patterns and Meanings Through History, London, 1991 , σελ. 249 8 . Howard, Saalman, Haussmann Paris Transformed, New York, 1971, σελ. 39 - 40 9 . Nicholas, Papayanis, Planning Paris before Haussmann, Baltimore, 2004 , σελ. 15, “the École militaire (1752-57), the Hôtel des Monnaies (1768-75), the École de Droit (1770-83), the Ecole de Medicine (1779-86); and the Théâtre Français at the Odeon (1779-82).” 10 . Δημήτρης Ν., Καρύδης, Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, 2η έκδοση, 2008, σελ 92, “Δύο χρόνια μετά την ανάρρηση στο θρόνο του Λουδοβίκου - Φίλιππου, το 1832, μια επιδημία χολέρας είχε οδηγήσει στο θάνατο 18.000 κατοίκους του Παρισιού μέσα σε ένα μήνα.”

Παρίσι

_ Πειραματισμός πρώτος: Pierre Patte Στις 27 Ιουνίου του 1748 ζητείται βασιλική άδεια από τον Louis XV για να ανεγερθεί ένα άγαλμα προς τιμήν του1. Προτείνεται ένας σημαντικός αριθμός χώρων μέσα στην πόλη από τους φοιτητές της ακαδημίας Καλών Τεχνών στους οποίους ανατίθεται το έργο. Ωστόσο, ύστερα από επιλογή του βασιλιά, το άγαλμα τοποθετείται στο κενό σημείο μεταξύ των βασιλικών κήπων Tuileries και Champs Élysées2 - εκεί όπου λίγα χρόνια αργότερα θα σχεδιαστεί από τον Gabriel μια μεγάλη πλατεία, η Place Louis XV (σήμερα Place de la Concorde). Ωστόσο ενδιαφέρον έχουν οι προτάσεις των φοιτητών και των καλλιτεχνών, καθώς θέτουν την αφορμή για ευρύτερες πολεοδομικές αναζητήσεις. Συγκεκριμένα αρκετές από αυτές δίνουν έμφαση στη σχέση της νέας πλατείας του αγάλματος με τον γύρω αστικό χώρο, απαντώντας σε ερωτήματα λειτουργικά όσο και μορφολογικά. Έτσι από τις 50 περίπου προτάσεις ο Pierre Patte (1723-1814) συλλέγει εκείνες που θεωρεί πως απαντούν σε καίρια ζητήματα της πόλης και συνθέτει έναν πρώτο χάρτη εκτεταμένων πολεοδομικών παρεμβάσεων3. Παρεμβάσεις που απαντούν στον προβληματικό τρόπο με τον οποίο έχει αναπτυχθεί το Παρίσι, εισάγοντας στοιχεία όπως οι μεγάλες λεωφόροι και οι διάσπαρτες πλατείες που αποσκοπούν στη δημιουργία ενός συνεκτικότερου χώρου. Με μια πρόταση που ουσιαστικά προβλέπει την κατεδάφιση σημαντικών τμημάτων της πόλης, με κύριο στόχο τον εξωραϊσμό και χωρίς σημαντική πολιτική υποστήριξη, το σχέδιο του Patte δεν μπορεί παρά να απορριφθεί.

_ Πειραματισμός δεύτερος: Commission des Artistes Το έργο του Pierre Patte περιλαμβάνει και το “Mémoires sur les objets les plus importans de l’architecture”, μια εργασία που αναφέρεται στο ζήτημα των υποδομών μέσα στην πόλη. Ειδικότερα θίγει το πρόβλημα της διανομής νερού, την ανάγκη για ένα επαρκές αποχετευτικό σύστημα και κανονισμούς για αποφυγή πυρκαγιάς. Παράλληλα αναζητά τις προϋποθέσεις για τον ιδανικό αστικό τόπο, που πραγματοποιείται κατά μήκος ενός πρότυπου οργανωμένου δρόμου. Πρόκειται για έναν τύπο δημόσιου χώρου που περιλαμβάνει την καθορισμένη σε ζώνες κίνηση πεζών και οχημάτων και θα χρησιμοποιηθεί για να ενώσει κομβικά σημεία της πόλης, εξαλείφοντας το πρόβλημα της αυξημένης κίνησης στους δρόμους. Οι τομείς που αναλύονται από τον Patte, αποτελούν,

1 . William, Walton, The History of Paris, From the Earliest Period to the Present Day, Vol. 3, London, 1825, σελ. 43, αναφέρεται πως ο ανδριάντας αφιερώνεται στον Louis XV ύστερα από τη σύνοδο AixLa-Chapelle που οδήγησε στην παύση του πολέμου για την Αυστριακή διαδοχή, όπως ονομάζεται 2 . Στο ίδιο, σελ. 44 3 . Nicholas, Papayanis, Planning Paris before Haussmann, Baltimore, 2004 , σελ. 24

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

2. Χάρτης του κέντρου της πόλης με τις προτάσεις των φοιτητών για την τοποθέτηση του αγάλματος προς τον Louis XV.

Παρίσι

3. Χάρτης του Παρισιού με την πρόταση της Commission des Artistes. Η rue de Rivoli διαγράφεται για πρώτη φορά με κόκκινο χρώμα πάνω στον παλαιό ιστό.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

αντικείμενο μελέτης και προβληματισμού για τους Maille Dussausoy, Louis-Sébastien Mercier και A.-C. Quatremère de Quincy που την ίδια περίπου περίοδο εκδίδουν έργα σχετικά με μεθόδους εξυγίανσης του Παρισιού1. Σε αυτό το πλαίσιο συγκροτείται και η Commission des Artistes, συγκεκριμένα το 1793 με σκοπό να προτείνει λύσεις για την αξιοποίηση της κρατικής περιουσίας, όπως προκύπτει από τη δέσμευση της ιδιοκτησίας των ευγενών και της εκκλησίας στη διάρκεια της επανάστασης. Στο σχέδιο που κατατίθεται, υπάρχουν μεγάλες λεωφόροι που συναντώνται σε κομβικές πλατείες, καθιερώνοντας το δρόμο ως εργαλείο για τη σύνδεση των νέων εκτάσεων με τον υπάρχοντα αστικό ιστό. Καθώς η επανάσταση έχει οδηγήσει σε μία ιδιαίτερα έκρυθμη περίοδο συνεχών πολιτικών αλλαγών, το σχέδιο δεν υλοποιείται και η επιτροπή διαλύεται το 1797.

_ ο Haussmann καταφθάνει στο Παρίσι Η ταραχώδης περίοδος των γεγονότων της επανάστασης, δίνει τη θέση της στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα που χαρακτηρίζεται από διαδοχικές πολιτικές μεταβολές. Ξεκινώντας από την επικράτηση του Napoléon Ι, ακολουθεί η παλινόρθωση της δυναστείας των Bourbon και η ανατροπή τους με τα γεγονότα του 18482. Τελικά με το πραξικόπημα του 1851, ο Napoléon ΙΙΙ τίθεται επικεφαλής ενός απολυταρχικού καθεστώτος. Σε αυτό το έκρυθμο πολιτικό σκηνικό, εμφανίζεται στις 22 Ιουνίου του 1853 ο Georges-Eugène Haussmann που αναλαμβάνοντας υπεύθυνος για τη διοίκηση του Παρισιού, πραγματοποιεί μια σειρά από πολεοδομικές παρεμβάσεις με σκοπό την εξυγίανση του. Η κατάσταση στην πόλη αυτές τις τελευταίες δεκαετίες δεν έχει βελτιωθεί σε σχέση με όσα έχουν ήδη αναφερθεί. Αντιθέτως, παρά τις βίαιες εξεγέρσεις που έχουν προηγηθεί, η εσωτερική μετανάστευση προς το Παρίσι συνεχίζει με αμείωτους ρυθμούς, καθιστώντας απαραίτητη την ανάγκη για σημαντικές αλλαγές στον αστικό χώρο. Ο σχεδιασμός υπό τον Haussmann περιλαμβάνει ένα εκτεταμένο πρόγραμμα βασισμένο σε κόμβους, λεωφόρους, και σε συνεχή μέτωπα, στοιχεία που αναδεικνύονται ως αναπόσπαστα εργαλεία για τις επεμβάσεις του.

1 . Nicholas, Papayanis, Planning Paris before Haussmann, Baltimore, 2004 , σελ. 25-31 2 . Selim, Kurt, “The Revolutions of 1848 and its reflections to modern political mentality”, στο άρθρο του αναλύει τις βασικές αιτίες που οδήγησαν αρχικά τη μεσαία και στη συνέχεια την εργατική τάξη σε επανάσταση το Φεβρουάριο του 1848. Συγκεκριμένα οι περιορισμένες σοδειές των ετών 1845-47 και η επερχόμενη άνοδος των τιμών στα προϊόντα, το εμπορικό έλλειμμα που οδήγησε σε οικονομική κρίση, καθώς και η κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος προκάλεσαν μια έκρυθμη κατάσταση η οποία εκτονώθηκε μέσα από πλήθος επαναστάσεων στις ευρωπαϊκές πόλεις, Συγκεκριμένα στη Γαλλία, η μη ικανοποίηση των αιτημάτων της εργατικής τάξης είχε σαν αποτέλεσμα νέες εξεγέρσεις τον Ιούνιο του ίδιου έτους στο Παρίσι, πράγμα που οδήγησε σταδιακά στην ανάδειξη ενός καθολικά αποδεκτού προσώπου, του Louis Napoléon.

Παρίσι

- Εργαλείο πρώτο, Δρόμος: Πρόκειται για εκείνα τα σαφώς καθορισμένα κανάλια κίνησης μεταξύ αστικών κόμβων που βασίζονται στην ευθεία χάραξη, στα συνεχή μέτωπα και σε συγκεκριμένη αρχή και τέλος. Οι καμπύλοι δρόμοι του μεσαιωνικού Παρισιού δεν έχουν θέση στο νέο σχέδιο που προτείνεται με τις ευθύγραμμες λεωφόρους να διατρυπούν τον προηγούμενο αστικό ιστό. Ο γενικός αυτός τύπος δρόμου, λαμβάνει γενικά σημαντικά πλάτη ώστε να εξυπηρετείται η ταυτόχρονη κίνηση πεζών και οχημάτων. Θα ανταποκριθεί στην περιοδικά αυξημένη κίνηση που δημιουργείται από όσους καταφθάνουν στους σιδηροδρομικούς σταθμούς και κατευθύνονται στα σημαντικά σημεία της πόλης. - Εργαλείο δεύτερο, Κόμβος: Το σχέδιο του Haussmann αναλύεται βάσει συγκεκριμένων σημείων που συγκεντρώνουν γύρω τους τις πολλαπλές νέες χαράξεις. Αυτοί οι κόμβοι που κατά κανόνα φιλοξενούν τις υπηρεσίες της πόλης, λειτουργούν ως εμφανή μέσα προσανατολισμού στον αστικό ιστό. Βασικοί προορισμοί οργανώνονται γύρω από αυτούς και κατ’ επέκταση δημιουργείται ένα πολυκεντρικό σύστημα κίνησης που εξυπηρετεί τα διαφορετικά τμήματα του Παρισιού. Πρόκειται για σημεία που φιλοξενούν πολιτιστικές, διοικητικές ή εμπορικές δραστηριότητες αλλά και για ήδη υπάρχοντες κόμβους κίνησης στην πόλη που επαναπροσδιορίζεται η θέση τους στον αστικό ιστό. Προκύπτουν λοιπόν χαρακτηριστικές τυπολογίες τριπλών ή και πολλαπλών διαδρομών3 που καταλήγουν σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο, με πολυπλοκότερη ίσως την περίπτωση της Place de l’Étoile στην οποία καταλήγουν δώδεκα διαφορετικές λεωφόροι. - Εργαλείο τρίτο, Αστικό Μέτωπο: Το εκτενές δίκτυο ροών που δημιουργεί ο Haussmann πλαισιώνεται από ένα πολύ συγκεκριμένο και επαναλαμβανόμενο τύπο πολυκατοικίας. Καθορίζεται το κανονιστικό πλαίσιο για τη διάρθρωση του κτιρίου, αλλά η κατασκευή βασίζεται αποκλειστικά στην ιδιωτική πρωτοβουλία και επένδυση. Έτσι δημιουργείται ένας ιδιαίτερος τύπος κτιρίου διαμερισμάτων, με πέντε ή έξι ορόφους, όπου το ισόγειο καταλαμβάνεται από κάποιο κατάστημα και στις επόμενες τρεις στάθμες οργανώνονται ομοιόμορφα διαμερίσματα 4.

3 . Spiro, Kostof, The City Shaped: Urban patterns and Meanings Through History, London, 1991 , σελ. 249 4 . Howard, Saalman, Haussmann Paris Transformed, New York, 1971, σελ. 26

Μια νέα πόλη έχει ολοκληρωθεί. Διαθέτει μεγάλες λεωφόρους.

Κοσμείται από εντυπωσιακά μνημεία. Παρέχει οργανωμένο δημόσιο χώρο και πλήθος δραστηριοτήτων.

La Ville est Vide!

Ένας ιδανικός τόπος. Τα καινούργια κτίρια και οι λεωφόροι αποτυπώνονται στην αρχική τους κατάσταση, δίχως χρήστες. Έχουν μόλις ολοκληρωθεί οι εργασίες κατασκευής τους και αναμένεται η αξιοποίησή τους από τους νέους ενοίκους. Σε ένα μέρος απόλυτης γεωμετρίας, κάθε στοιχείο υποτάσσεται στις προοπτικές φυγές που δημιουργούνται με τους νέους άξονες κίνησης. Περιστασιακά εντοπίζονται συγκεκριμένα κτίσματα - μνημεία που συμμετέχουν σε αυτό το ιεραρχικό σύστημα οργάνωσης του χώρου. Ένα νέο είδος τόπου έχει δημιουργηθεί. Το 1865, οι πολεοδομικές επεμβάσεις που πρόκειται να αλλάξουν ολοκληρωτικά το κέντρο του Παρισιού έχουν ήδη αρχίσει. Καθώς ο Haussmann συνεχίζει για 13ο χρόνο το έργο του, πολλές από τις συνοικίες της πόλης έχουν απομακρυνθεί, παραχωρώντας τη θέση τους σε μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα. Το εντυπωσιακό αποτέλεσμα των εργασιών αποτυπώνεται από τον Charles-Henri Plaut που σε μια χρονική διάρκεια 5 ετών φωτογραφίζει σκηνές από τη νέα πόλη. Η τεχνολογία της εποχής όμως φιλτράρει το τελικό αποτέλεσμα, καθώς η έλλειψη φωτοευαίσθητου υλικού για την αποτύπωση της εικόνας, καθιστά ιδιαίτερα χρονοβόρα τη διαδικασία. Με κάθε λήψη να χρειάζεται τουλάχιστον 10 λεπτά χρονική διάρκεια για να πραγματοποιηθεί, είναι αδύνατη η καταγραφή των διερχομένων ανθρώπων. Το αποτέλεσμα είναι ανεπανάληπτο. Η πόλη είναι άδεια.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Rue de Rivoli “But I believe that the mind reconstructs its memories under the pressure of society.” Maurice Halbwachs

Παρίσι

_ Η Αρχή Το έτος 1793 και ενώ συνεχίζει ακόμα η επανάσταση, πραγματοποιείται στο κέντρο της πόλης ο διαμοιρασμός της εκκλησιαστικής περιουσίας. Συγκεκριμένα δεσμεύονται τα εδάφη του βασιλικού μοναστηριού Feuillants, στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγραμματισμού που αφορά στην αναδιανομή της γης μεταξύ του Palais de Tuileries και της Rue Saint Honoré για τη δημιουργία νέων οικοπέδων. Μέχρι το 1801 στη βόρεια πλευρά του Palais des Tuileries εντοπίζεται μια οδός στο ίχνος της Rue de Rivoli1, στα πρότυπα της χάραξης που διαφαίνεται ήδη από το 1793 με το σχέδιο για την ανασυγκρότηση του Παρισιού από την Commission des Artistes. Η μορφή αυτής της νέας οδού θα αποκρυσταλλωθεί με το σχέδιο για τις όψεις των κατοικιών στην οικοδομική γραμμή της Rue de Rivoli από τους Charles Percier και Pierre Fontaine, οι οποίοι το 1807 δημιουργούν το πρώτο κτίριο - πρότυπο για την ανάπτυξη της υπόλοιπης οδού. Τελικά, μέχρι το 1835 έχουν πωληθεί τα οικόπεδα έως την Rue Richelieu και έχουν ανεγερθεί οι χαρακτηριστικές συνεχόμενες όψεις με τις τοξοστοιχίες στο ισόγειο. Ταυτόχρονα όμως, με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται ένα αρχικό μοντέλο αστικών παρεμβάσεων που βασίζεται στη χάραξη ευθύγραμμων οδών και στην πλαισίωσή τους με συνεχόμενες όψεις. Πρόκειται για την εφαρμογή στοιχείων που θα χρησιμοποιηθούν κατά κανόνα στις εκτεταμένες παρεμβάσεις υπό τον Haussmann στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αυτά δεν ανέκυψαν ξαφνικά με τη διάνοιξη της Rue de Rivoli, αλλά είναι το αποτέλεσμα μακροχρόνιων πειραματισμών και βαθμιαίων αλλαγών.

_ Μια αναδρομική εξέταση του αστικού μετώπου: το παράδειγμα της Place Royale από τον Henri IV Στην ευρωπαϊκή μεσαιωνική πόλη η ιδιότητα του ατόμου ως κατοίκου της δεν καθορίζεται από τον πλούτο, το επάγγελμα ή φυλετικά κριτήρια, αλλά από την κατοχή γης εντός του αστικού χώρου2. Με αυτό τον τρόπο η όψη των κατοικιών - που συνήθως στο ισόγειο φιλοξενούν κάποιο εργαστήρι - αποτελεί την επιφάνεια αλληλεπίδρασης του ατόμου με την πόλη και το στοιχείο εδραίωσης της θέσης του σε αυτή. Βαθμιαία λοιπόν με την πάροδο των ετών η όψη εμπλουτίζεται από τις προσθήκες που επιβάλλει κάθε γενιά 1 . Pierre, Pinon, Mémoire sur le caractère historique et la qualité architecturale du site de la rue Rivoli autour de la Samaritaine, Note historique sur la rue de Rivoli et l’îlot de l’ex-magasin 4 de la Samaritaine,, σελ. 6

2. Pier Vittorio, Aureli (editor), The City as a Project, Maria Sheherazade, Giudici, Government and the Emergence of architecture d’accompagnement, 1584 – 1765, Berlin, 2013, σελ. 142

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

7. Το πρώτο τμήμα της rue de Rivoli, βόρεια του Palais des Tuileries, έχει κατασκευαστεί. Μια ημιτελής παρέμβαση συστήνει τη νέα αστική εικόνα.

Παρίσι

στην οικογενειακή οικία1, κάτι το οποίο πρόκειται σταδιακά να αλλάξει. Ειδικότερα, με την εδραίωση της τάξης των εμπόρων στο αστικό πεδίο και τη διαμόρφωση ενός νέου οικονομικού συστήματος που βασίζεται ολοένα και περισσότερο στον καταμερισμό της εργασίας, εντοπίζονται αλλαγές και στον τρόπο οργάνωσης της εικόνας της πόλης. Τη θέση των μεσαιωνικών κατοικιών, λαμβάνουν νέα κτίρια με τις όψεις τους να οργανώνονται βάσει ενός καινούργιου συστήματος κανόνων. Πρόκειται για μια περίοδο που η μελέτη των ρωμαϊκών αρχαιοτήτων έχει οδηγήσει ήδη σε σημαντικές εφαρμογές κλασικών τύπων, πράγμα που σταδιακά θα επεκταθεί και στις πόλεις της Γαλλίας. Ειδικότερα, το 1605 ανακοινώνεται η κατασκευή μιας τετράγωνης πλατείας δυτικά του κέντρου του Παρισιού. Πρόκειται για την Place Royale, τμήμα ενός ευρύτερου σχεδιασμού για την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας υπό τον Henri IV2. Στον αρχικό αυτό σχεδιασμό η πλατεία προορίζεται για τη φιλοξενία εργαστηρίων κατεργασίας μεταξιού, σε ένα πρότυπα σχεδιασμένο χώρο, ικανό να προωθήσει αυτό το νέο για τη Γαλλία τομέα της οικονομίας. Σύντομα όμως οι κατοικίες των μεταξοπαραγωγών εκτοπίζονται από τον χώρο περιμετρικά της νέας πλατείας και μέχρι το 1607 απομακρύνονται και οι τελευταίες βιοτεχνίες μεταξιού από τη βόρεια πλευρά. Τη θέση τους λαμβάνουν κατοικίες που στη συνέχεια θα παραχωρηθούν σε ευγενείς και κρατικούς αξιωματούχους. Προκύπτει έτσι ένας χώρος αποκλειστικής κατοικίας των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, γύρω από μία τετράγωνη πλατεία - ιδανική για δημόσιες εκδηλώσεις. Παράλληλα όμως διαμορφώνεται ένα πρότυπο σχεδιασμού του αστικού μετώπου. Αυτό αντιμετωπίζεται ως σκηνικό για το δημόσιο χώρο και οργανώνεται με τις επαναλαμβανόμενες προσόψεις. Είναι το αποτέλεσμα ενός ευρύτερου σχεδιασμού, που δεν αφήνεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά προκύπτει ύστερα από κρατική παρέμβαση. Ωστόσο, η συνέχεια στις όψεις δεν βρίσκει κάποιο αντίκρυσμα στη διάρθρωση των κατόψεων καθώς αυτές σχεδιάζονται ανεξάρτητα, βάσει των δυνατοτήτων κάθε ιδιοκτήτη και των χαρακτηριστικών του οικοπέδου. Η τομή με την έως τώρα πρακτική είναι γεγονός. Η μεσαιωνική όψη που φανερώνει στοιχεία για τον ιδιοκτήτη και την οικογένειά του, έχει δώσει τη θέση της σε σκηνοθετημένες επιφάνειες που κρύβουν.

1. John, Ruskin, The Seven Lamps of Architecture, New York, 1849, σελ. 150, 151, “ I look to this spirit of honorable, proud, peaceful self-possession, this abiding wisdom of contented life, as probably one of the chief sources of great intellectual power in all ages, and beyond dispute as the very primal source of the great architecture of old Italy and France. To this day, the interest of their fairest cities depends, not on the isolated richness of palaces, but on the cherished and exquisite decoration of even the smallest tenements of their proud periods.” 2 . Hilary, Ballon, The Paris of Henri IV, New York, 1991, σελ. 64

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

8. Χαρακτικό που απεικονίζει την Place Royale. Ένα νέο είδος αστικού χώρου εμφανίζεται στο Παρίσι.

Παρίσι

_ Προσπάθειες για την γενίκευση του τύπου Ο Luis XIII, διάδοχος του Henri IV, αναθέτει στον αρχιτέκτονα Pierre Le Muet να συντάξει ένα εγχειρίδιο τύπων και προσόψεων κατοικιών, το πλαίσιο που θα μπορούσε σταδιακά να οδηγήσει στη δημιουργία μιας βελτιωμένης πόλης. Έτσι προκύπτει το “Manière de bastir pour toutes sortes de personnes”1 που εκδίδεται πρώτα το 1623 με δεκάδες ανατυπώσεις στη συνέχεια. Ο Le Muet μέσα από όψεις και κατόψεις προτείνει μια αρχιτεκτονική γλώσσα, ανεξάρτητη από κοινωνικές διαφοροποιήσεις ή εισοδηματικά κριτήρια. Αντίθετα αναφέρεται στην bienseance, στοιχείο που θα πρέπει να εντοπίζεται σε οτιδήποτε κτίζεται οδηγώντας σε ένα ισορροπημένο αστικό σύνολο. Συνεχίζοντας, το 18ο αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται τα maisons à loyer (ενοικιαζόμενες κατοικίες), που πρόκειται για διαμερίσματα διατιθέμενα αρχικά στα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα2. Έτσι, ο αστικός χώρος αποτελούμενος από ιδιωτικές κατοικίες, παραχωρεί σταδιακά τη θέση του σε διαμερίσματα που ενοικιάζονται από την εργατική τάξη. Στη νέα αυτή βιομηχανική οικονομία το αστικό περιβάλλον μεγαλώνει σε κλίμακα. Τώρα πια αποτελείται από όσο δυνατόν περισσότερα διαμερίσματα, προορισμένα να καλύψουν τις ανάγκες κατοίκησης που δημιουργούνται από το κύμα εσωτερικής μετανάστευσης προς τις πόλεις. Στο 19ο αιώνα το μοντέλο οργάνωσης της όψης έχει ήδη διαμορφωθεί και αφορά πια στην κλίμακα της νέας βιομηχανικής πόλης. Η Rue de Rivoli είναι το παράδειγμα εφαρμογής του μοντέλου αυτού, κάτι που θα ολοκληρωθεί με την έλευση του Haussmann και τη διάνοιξη της υπόλοιπης οδού.

_ Ένα ακόμα εργαλείο για τον Haussmann: Απαλλοτριώσεις και Κατεδαφίσεις Δεν αναφέρθηκε μαζί με τα τρία αρχικά χωρικά εργαλεία - δρόμος, αστικό μέτωπο, κόμβος - τα οποία χρησιμοποιούνται κατά την περίοδο των παρεμβάσεων υπό τον Haussmann, αλλά αναδεικνύεται απαραίτητο σε αυτές τις περιπτώσεις που ο ήδη υπάρχων ιστός αντικαθίσταται από τον καινούριο. Ειδικά στην περίπτωση του Παρισιού του 19ου αιώνα, μιας πόλης που αναπτύσσεται σταδιακά στην πάροδο των ετών, η απομάκρυνση του μεσαιωνικού τμήματος, αποτελεί μια από τις βιαιότερες μεταβολές στον αστικό χώρο. Η αρχή πραγματοποιείται με τις απαλλοτριώσεις που εφαρμόζονται από τις κιόλας πρώτες επεμβάσεις στη Rue de Rivoli στις αρχές του 19ου αιώνα. Πρόκειται για εκείνες τις απότομες μεταβολές του ιδιοκτησιακού καθεστώτος που εδώ έχει σαν αποτέλεσμα την αναδιανομή της γης. Συγκεκριμένα, δεσμεύονται μεγάλες εκτάσεις από την εκκλησία, δίνοντας τη θέση τους σε μικρότερα οικόπεδα που προορίζονται για τους ιδιώτες. 1 . μετάφραση : “Η τέχνη της οικοδόμησης για όλες τις κατηγορίες ανθρώπων” 2 . Pier Vittorio, Aureli (editor), The City as a Project, Maria Sheherazade, Giudici, Government and the Emergence of architecture d’accompagnement, 1584 – 1765, Berlin, 2013, σελ. 161

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

9, 10, 11, 12. Σχέδια από το έργο του Pierre Le Muet. Ένα εγχειρίδιο της νέας αρχιτεκτονικής με πρότυπες κατόψεις και προσόψεις που θα δομήσουν την καινούργια πόλη.

Παρίσι

Ωστόσο, αυτή η κατάτμηση της γης αφορά μάλλον στις ήδη υπάρχουσες τάσεις για οικονομική ανάπτυξη της πόλης του 19ου αιώνα. Εμφανίζονται με τη μέγιστη δυνατή εκμετάλλευση της γης για την δημιουργία μικρών διαμερισμάτων, όπως έχει ήδη παρατηρηθεί που θα καλύψουν τις ανάγκες στέγασης των εργατών1. Μοιάζει με κάποιο φυσικό γεγονός που εκτυλίσσεται στο χρόνο και επαναλαμβάνεται ανάλογα με τις αλλαγές στο οικονομικό καθεστώς. Εδώ επιταχύνεται στα πλαίσια ενός οργανωμένου σχεδίου που θα οδηγήσει γρηγορότερα στα ίδια αποτελέσματα: αναδιανομή, κατεδάφιση, ανέγερση. Συνοδευτικά με τις απαλλοτριώσεις λειτουργούν οι κατεδαφίσεις που επισφραγίζουν την οριστική μεταβολή στην εικόνα της πόλης. Είναι πράγματι εκείνη η ταχεία αντικατάσταση του αστικού κελύφους που δημιουργείται συσσωρευτικά στην πάροδο των ετών. Οι παρεμβάσεις υπό τον Haussmann σηματοδοτούν την έναρξη μιας μακράς περιόδου κατεδαφίσεων στην κλίμακα ολόκληρης της πόλης, το μέγεθος των οποίων μπορεί να συγκριθεί μόνο με καταστροφές είτε λόγω φυσικών φαινομένων είτε λόγω πολέμου. Λειτουργεί όντως συνοδευτικά με τις απαλλοτριώσεις, αποτελώντας μέθοδο για την επιτάχυνση των μακροχρόνιων φυσικών διαδικασιών ανανέωσης του αστικού ιστού. Οι εκτεταμένες παρεμβάσεις που πρόκειται να πραγματοποιηθούν επιβάλλουν την ύπαρξη της νομοθεσίας που θα επιτρέψει την επιτάχυνση των διαδικασιών. Αντίστοιχα η επικύρωση μιας σειράς από νόμους επιβεβαιώνει και τον ασυνήθιστο χαρακτήρα των χωρικών αλλαγών που θα μεταβάλουν ανεπανάληπτα το Παρίσι. Συγκεκριμένα ο νόμος για τις απαλλοτριώσεις που επικυρώνεται στις 3 Μαΐου 1841, τις καθορίζει ως το πλέον ιδανικό εργαλείο για τις βελτιωτικές παρεμβάσεις στον αστικό χώρο και καθιστά δυνατή τη χάραξη ευθύγραμμων οδών μεγάλου μήκους2. Ακόμα ο συμπληρωματικός νόμος στις 26 Μαρτίου 1852, επιτρέπει την απαλλοτρίωση ολόκληρων τετραγώνων, ανεξάρτητα από τα όρια των ιδιοκτησιών, ώστε να εξασφαλίζονται οι απαραίτητες συνθήκες υγιεινής. Πρόκειται για ένα νόμο που ουσιαστικά προδιαγράφει την εξάλειψη του ήδη υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος στην κλίμακα που θα πραγματοποιηθεί.

1 . Aldo, Rossi, Η Αρχιτεκτονική της πόλης (τίτλος πρωτ.: L’Architettura della citta), μετ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη, 1991 αναλύοντας την άποψη του M. Haldwachs σχετικά με τις απαλλοτριώσεις καταλήγει πως αφορούν στη φυσική οικονομική ανάπτυξη της πόλης που εκδηλώνεται χωρικά με την εκμετάλλευση της γης σε διαφορετική έκταση κάθε φορά. Ανάλογα με το επικρατέστερο οικονομικό μοντέλο ανά εποχή, αστικές εκτάσεις διαμορφώνουν μικρότερα ή μεγαλύτερα τεμάχια γης. Κάθε διαταραχή σε αυτό το μοντέλο θα οδηγήσει αργά ή γρήγορα στην αναδιανομή αυτής της γης. 2 . David, Van Zanten, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York, 1994 , σελ. 9

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Η οδός συνεχίζεται Το 1848 εγκρίνεται η επέκταση της Rue de Rivoli και παρά τις πολιτικές αναταραχές της περιόδου, το γενικό πλάνο των απαλλοτριώσεων δημοσιεύεται ήδη από το 1851 και αρχικά αφορά σε μία έκταση έως το Hôtel de Ville. Η διαδικασία μεταφοράς της ιδιοκτησίας θα ξεκινήσει από το 1852 οπότε και θα ψηφιστεί ο σχετικός νόμος. Παράλληλα η είσοδος του Haussmann στο προσκήνιο οδηγεί σε μερικές τροποποιήσεις στο σχέδιο αυξάνοντας το πλάτος των κάθετων οδών1 και μεγεθύνοντας την Place du Palais - Royal2. Τελικά η οδός διανοίγεται έως την rue Saint Antoine σχηματίζοντας έναν συνεχή άξονα που ενώνει δύο υπάρχοντες ανοικτούς χώρους της πόλης, την Place de la Concorde με την Place de la Bastille. Πρόκειται για την πρώτη εφαρμογή από τον Haussmann αυτού του τύπου που θα επαναληφθεί αργότερα γενικευμένα, με την ευθύγραμμη λεωφόρο να ενώνει δύο σημεία της πόλης. Παράλληλα αποτελεί τον τόπο εφαρμογής του μοντέλου πολυκατοικίας που θα χρησιμοποιηθεί και στις υπόλοιπες παρεμβάσεις.

_ Μοντέλα πολυκατοίκησης Χαρακτηριστικός είναι ο διπλός χαρακτήρας της οδού, όπως εκτυλίσσεται εκατέρωθεν της rue du Louvre. Συγκεκριμένα στο δυτικό τμήμα του δρόμου, οι προσθήκες της περιόδου Haussmann ακολουθούν το πρότυπο που θέτουν οι όψεις του 1807, από τους Charles Percier και Pierre Fontaine, με τις χαρακτηριστικές τοξοστοιχίες στο ισόγειο. Αντίθετα, ανατολικά αναπτύσσεται ένας καινούργιος επαναλαμβανόμενος τύπος κατοικίας που χαρακτηρίζεται από τριμερή δομή. Περιλαμβάνει δύο πρώτες στάθμες που αντιστοιχούν στο κατάστημα του ισογείου, τρία ακόμα όμοια επίπεδα με μεγάλα διαμερίσματα και τέλος δύο ορόφους ρετιρέ3. Πρόκειται για μία ελαφρά διαφοροποίηση από το μοντέλο του Napoléon των αρχών του 19ου αιώνα που ακολουθεί όμως πάντα τις βασικές αρχές διάρθρωσης σε ζώνες και επαναληψιμότητας των στοιχείων του. Η δυσκολία πώλησης των κατοικιών Percier, Fontaine καθιστά εμφανή την ανάγκη για επαναδιαπραγμάτευση του μοντέλου κατοίκησης ώστε να ανταποκρίνεται στις συνθήκες του Παρισιού στα μέσα του αιώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της πώλησης των οικοπέδων γύρω από την Place du Palais - Royal στην Compagnie de l’Hôtel 1 . Συγκεκριμένα πρόκειται για τις οδούς rue de l’Echelle, rue de Rohan, rue de Richelieu, rue de Marengo, rue de l’Oratoire, rue des Poulies 2 . David, Van Zanten, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York, 1994 , σελ. 7 3. Howard, Saalman, Haussmann Paris Transformed, New York, 1971, σελ. 26 - 27

Παρίσι

et des Immeubles de la rue Rivoli στις 31 Ιανουαρίου 1855 και η καθυστέρηση στην έναρξη της ανέγερσης εξαιτίας των περιορισμών στο σημείο1. Ωστόσο οι περιορισμοί αυτοί σχετίζονται με τη γειτνίαση της οδού με το Λούβρο και τη δημιουργία ενός πρότυπου μετώπου προς το παλάτι. Χαρακτηριστικά ο Nicolas Goulet αναφέρει το 1808 για τις νεόδμητες όψεις στην rue de Rivoli, πως πετυχαίνουν να αποκρύπτουν την ταυτότητα του ιδιοκτήτη, επιτρέποντας παράλληλα επιλεγμένες χρήσεις για τα καταστήματα του ισογείου που θα αρμόζουν σε αυτή την οδό2. Διαφαίνεται και εδώ ο χαρακτήρας σε αυτό το πολύ ιδιαίτερο τμήμα του άξονα ο οποίος τελικά διαφέρει από το πρότυπο που θα αναπτυχθεί κατά μήκος του υπόλοιπου. Εκεί, ο νέος βελτιωμένος τύπος πολυκατοικίας καθορίζει την απρόσκοπτη ανάπτυξη καταστημάτων στο ισόγειο, τη χρήση των διαμερισμάτων από τα μεσαία και υψηλά στρώματα στους τρεις ομοιόμορφους ορόφους και τη στέγαση της εργατικής τάξης στα μικρά δωμάτια των ρετιρέ. Ένα μοντέλο που επιτρέπει τη μέγιστη δυνατή ευελιξία στην εκμετάλλευση του αστικού χώρου και στην κάλυψη των αναγκών, ενώ παράλληλα διαχωρίζει την εσωτερική κατανομή των επιπέδων από την πρόσοψη. Η όψη υπάγεται στην κλίμακα της πόλης, καθώς η μονάδα χρησιμοποιείται επαναληπτικά, ακολουθώντας τις βασικές αρχές που έχουν τεθεί ήδη από το εγχειρίδιο του Pierre Le Muetκαι έχουν εφαρμοστεί πρόσφατα από τους Percier και Fontaine ελαφρώς δυτικότερα.

1 . Pierre, Pinon, Mémoire sur le caractère historique et la qualité architecturale du site de la rue Rivoli autour de la Samaritaine, Note historique sur la rue de Rivoli et l’îlot de l’ex-magasin 4 de la Samaritaine, σελ. 7 2 . Nicolas, Goulet, Observations sur les embellissemens de Paris et sur les monumens qui s’y construisent. Paris, 1808, σελ. 39, ““Mais est-ce un prince, un grand dignitaire, un maréchal de l’empire, un ministre , un préfet du palais, un chambellan, qui viendra se loger dans l’une de ces arcades toutes pareilles, dont la maison ne pourra se distinguer ni par la porte d’entrée, ni par la hauteur des étages, ni par une décoration marquante, mais seulement par le numéro, comme la maison du plus simple bourgeois ?”. Ο Goulet παρατηρεί τη νέα αυτή δυνατότητα της όψης να αποκρύπτει την ταυτότητα του ενοίκου της μέσα από μία την ομοιομορφία και προτείνει τη γενίκευση του συστήματος στο Παρίσι. Φυσικά αναφέρεται για κρατικούς αξιωματούχους και άτομα υψηλών στρωμάτων σε αυτή την οδό, καθώς πρόκειται πράγματι για μια εξαίρεση στον αστικό ιστό, αντικριστά από το Λούβρο.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

13, 14 Μοντέλο πολυκατοίκησης σε τομή και όψη. Μια καλά κρυμμένη πραγματικότητα πίσω από απόλυτα οργανωμένες προσόψεις.

Παρίσι

_ προς ένα νέο τύπο δημόσιου χώρου Με την κατασκευή των νέων πολυκατοικιών κατά μήκος της Rue de Rivoli μεταξύ 1853 και 1855, ολοκληρώνεται η πρώτη συνολικά σχεδιασμένη οδός που θα αποτελέσει και το πρότυπο για τις υπόλοιπες παρεμβάσεις υπό τον Haussmann. Συνοψίζει όλο το πλήθος των χαρακτηριστικών που θα γενικευθούν αργότερα, από τη γενική της διάταξη μέχρι τη διάρθρωση των μερών της. Αποτελούμενη από ένα ευθύγραμμο τμήμα και συγκεκριμένα άκρα σε σημαντικούς αστικούς κόμβους, δημιουργεί ένα μοντέλο ανανέωσης του αστικού ιστού. Ταυτόχρονα δομείται από επαναλαμβανόμενες πολυλειτουργικές μονάδες οι οποίες πρόκειται να καθιερωθούν στις μελλοντικές παρεμβάσεις στην υπόλοιπη πόλη. Τελικά, αφορά σε ένα τύπο δρόμου που συνοψίζει συνδυαστικά όλα εκείνα τα δεδομένα που έχουν προκύψει με την πάροδο των ετών ύστερα από διαδοχικές μεταβολές και πειραματισμούς στο αστικό πεδίο. Από το δρόμο με τις καθορισμένες ζώνες κίνησης πεζών και οχημάτων, μέχρι τις μονάδες κατοίκησης που αποκρύπτουν την εσωτερική τους διάρθρωση, δημιουργείται αναδρομικά ένας πρότυπος δημόσιος χώρος. Είναι εκείνος ο τύπος δρόμου, σχεδιασμένος με έμφαση στην παραγόμενη εικόνα της πόλης που όπως έχει ήδη αναφερθεί καθορίζει το τελικό αστικό σκηνικό. Ωστόσο, εκτός από τις αρετές του τύπου αυτού στην οργάνωση του δημόσιου χώρου, δημιουργείται ένα πρωτότυπο εργαλείο που αφορά στη γενική ανανέωση της εικόνας της πόλης.

_ η πόλη ως κάδρο της συλλογικής μνήμης Η πόλη συνιστά πεδίο σύγκρουσης οικονομικών συμφερόντων και κοινωνικών ανακατατάξεων. Το Παρίσι του 19ου αιώνα δεν είναι εξαίρεση σε αυτή την πρωτοφανή βιομηχανική εποχή και τις διαρκείς αλλαγές τις οποίες γνωρίζει ο αστικός χώρος. Ωστόσο, ανεξάρτητα από την επιτάχυνση των ρυθμών μεταβολής του τόπου, πρόκειται για αλλαγές το αποτέλεσμα των οποίων δεν ακολουθεί τη σύντομη διάρκεια μιας ανθρώπινης γενιάς, αλλά εντοπίζεται στην μακρά και αργή μεταβολή της εικόνας της πόλης μέσα από τις τυπικές οικονομικές διαδικασίες. Έτσι, αυτή η εικόνα της πόλης είναι φαινομενικά σταθερή, αλλάζοντας μόνο στις λεπτομέρειές της, το αποτέλεσμα των οποίων επιδρά συσσωρευτικά στο σύνολο1. Σε ένα τέτοιο λοιπόν, κατά βάση σταθερό περιβάλλον, αναπτύσσονται διαφορετικές λειτουργίες και δρουν ένα πλήθος από κοινωνικές ομάδες. Με την πάροδο των ετών δημιουργούνται εκείνες οι δομές - συνοικίες - που φιλοξενούν τους κατοίκους καθώς και τις δραστηριότητές τους. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στη μεσαιωνική πόλη, 1 . Kevin, Lynch, The Image of the City, Cambridge, 1960, σελ. 2

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

15. Τμήμα πρόσοψης από την rue de Rivoli, προσωπική επεξεργασία. Το νέο μοντέλο επαναλαμβάνεται όσο χρειάζεται. Η κλίμακα της μονάδας παραχωρεί τη θέση της στην κλίμακα της πόλης.

Παρίσι

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

η ιδιότητα του ατόμου ως κατοίκου της συνδέεται άρρηκτα με την κατοχή γης μέσα στα όριά της, καθιστώντας τη σχέση του με το χώρο στοιχείο της ταυτότητάς του. Ομάδες ατόμων που μοιράζονται τον ίδιο χώρο - συνοικία - με κοινές επιδιώξεις και συμφέροντα επιδρούν συνολικά στη διάρθρωσή του και την διαμόρφωση της εικόνας του, βάσει των αναγκών τους. Προκύπτει έτσι ο κοινός χώρος αναφοράς, το αστικό πεδίο που ανταποκρίνεται στην ταυτότητα της κοινωνικής ομάδας η οποία το χρησιμοποιεί καθημερινά. Ο δημόσιος χώρος λοιπόν, είναι το μέρος στο οποίο παρατηρούνται όλες οι κοινές εκδηλώσεις της αστικής ζωής. Αντίστροφα, οι κοινωνικές εμπειρίες σχετίζονται πάντα με συγκεκριμένα χωρικά πλαίσια, εικόνες της πόλης. Το άτομο φαίνεται πως αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μέλος μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, είτε αυτής που βρίσκεται στην καθημερινότητά του είτε αυτής που ανακαλεί μέσω της μνήμης του και βασίζεται στις εικόνες εκείνης της καθημερινότητάς του1. Κοινές εικόνες τροφοδοτούν όμοια στοιχεία στις συνειδήσεις των ατόμων, διαμορφώνοντας μια συλλογική μνήμη, πλήρως συνδεδεμένη με το περιβάλλον από το οποίο πηγάζει.

_ όταν η εικόνα της πόλης αλλάζει Οι παρεμβάσεις υπό τον Haussmann προκαλούν απότομες αλλαγές στη φαινομενικά σταθερή εικόνα του Παρισιού. Με το σχέδιο να περιλαμβάνει αρχικά την απομάκρυνση των προηγούμενων κτιριακών κελυφών και στη συνέχεια την εισαγωγή νέων στοιχείων, διαμορφώνεται ένα εργαλείο ολοκληρωτικής αναμόρφωσης της αστικής εικόνας. Χωρίς προηγούμενο μεταβολές, πρόκειται να επηρεάσουν εκείνο το χωρικό πλαίσιο όπου εκτυλίσσονται οι καθημερινές δραστηριότητες. Την ίδια στιγμή επανακαθορίζεται η ίδια η συλλογική μνήμη που πηγάζει από τον αστικό χώρο. Μήπως όμως εξαρχής δεν ήταν καθορισμένη από τις πιέσεις που επιβάλλει η κοινωνία στην οργάνωση του δημόσιου χώρου2 ; Η διαφορά εδώ είναι πως πρόκειται για μια ραγδαία μεταβολή σε συνολικό επίπεδο, προκαλούμενη από διαδοχικές κατεδαφίσεις και κενά που εξαφανίζουν την παλαιά πόλη. Στη θέση της, ένας απόλυτα οργανωμένος χώρος εμφανίζεται, στον οποίο προδιαγράφεται η εικόνα που λαμβάνει, χωρίς αυτή να αφήνεται στην απρόβλεπτη εξέλιξη των οικονομικών δραστηριοτήτων. Η συλλογική μνήμη πρόκειται να τροφοδοτηθεί από το νέο προτεινόμενο αστικό σκηνικό που όπως έχει ήδη αναφερθεί λειτουργεί αποκρύπτοντας τις αποκλίσεις της κοινωνίας. Αντίθετα η εικόνα της πόλης η οποία διαμορφώνεται από τις παραδοσιακές οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, πρόκειται να αντικατασταθεί από ένα νέο σύστημα κανόνων που καθορίζει τα μέρη της. Αυτό το σύστημα βασίζεται στη μνημειακότητα.

1. Maurice, Halbwachs, On Collective Memory, Chicago, 1992, σελ. 49 2. Maurice, Halbwachs, On Collective Memory, Chicago, 1992, σελ. 51

Παρίσι

_ μια εισαγωγή στη μνημειακότητα Η μεσαιωνική πόλη του Παρισιού βασίζεται αιώνες τώρα σε ένα πολύπλοκο σύστημα δρόμων και στην φαινομενικά απρόβλεπτη ανάπτυξη των αστικών κελυφών όπως προκύπτει από τις εκάστοτε οικονομικές δραστηριότητες. Η διάνοιξη και μακροχρόνια κατασκευή της Rue de Rivoli στο κέντρο της πόλης σηματοδοτεί τη μετατόπιση προς ένα νέο σύστημα οργάνωσης του αστικού χώρου, βασιζόμενο στην επαναληψιμότητα και στην έννοια του απέραντου χώρου, εισάγοντας μια νέα κλίμακα. Αρχικά η επέμβαση συνίσταται στη δημιουργία μιας ευθύγραμμης οδού στον άξονα ανατολής - δύσης που εκτείνεται σε μήκος χιλιομέτρων από την Place de la Concorde μέχρι την Place de la Bastille. Η αίσθηση της απεραντοσύνης και του ατελείωτου είναι εμφανής σε μία λεωφόρο που το οπτικό της τελείωμα είναι ευθυγραμμισμένο προς τη φορά κίνησης του περιπατητή, προσεγγίζοντας μνημειώδεις διαστάσεις. Η ολοκλήρωση της επέμβασης πραγματοποιείται από την πλαισίωση του δρόμου με τις χαρακτηριστικές μονάδες κατοίκησης που όπως έχει ήδη αναφερθεί, βασίζονται σε ένα συγκεκριμένο σύστημα διάρθρωσης της όψης. Το τελικό αποτέλεσμα προκύπτει μέσα από έντονες συνθήκες επαναληψιμότητας κατά τη δημιουργία του συνεχούς μετώπου, πράγμα που καθιστά εφικτή τη μετάβαση από την κλίμακα της μονάδας, στην κλίμακα ολόκληρου του δρόμου. Στη σύμπραξη ακριβώς αυτών των στοιχείων, του φαινομενικά ατελείωτου μήκους και της επαναληψιμότητας των επιμέρους μονάδων, εντοπίζονται οι συνθήκες μνημειακότητας και η νέα κλίμακα που εισάγουν στην πόλη. Πρόκειται για ένα μοντέλο που δημιουργεί αυτές τις συνθήκες απόλυτου χώρου μέσα από την δραστική επέμβαση πάνω στον παλαιό ιστό της πόλης και την κατάλληλη διαχείριση του δρόμου και του αστικού μετώπου. Παραμένει όμως και ένα ανολοκλήρωτο μοντέλο για το οποίο η Rue de Rivoli αποτελεί τον τόπο πειραματισμού. Προκειμένου να ολοκληρωθεί θα απαιτηθεί η εισαγωγή ενός ακόμα στοιχείου, του μνημείου, μέσα από τη διάνοιξη μιας νέας λεωφόρου, της Rue de l’Opera.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

16. Η rue de Rivoli έχει ολοκληρωθεί. Η νέα πραγματικότητα είναι γεγονός.

Παρίσι

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Rue de l’Opera “While we toiled up the steep path that wound around the mountain, I saw the abbey. I was amazed, not by the walls that girded it on every side, similar to others to be seen in all the Christian world, but by the bulk of what I later learned was the Aedificium.”, Umberto Eco, The Name of the Rose

Παρίσι

_ προς μια νέα τοποθεσία για την Όπερα Ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα οι συζητήσεις για την μεταφορά της όπερας του Παρισιού έχουν εντατικοποιηθεί σχετικά με την εύρεση του σημείου ανέγερσης και της μορφής του νέου κτιρίου. Όμως το πρώτο μισό του 19ου αιώνα χαρακτηρίζεται ως μια ακόμα περισσότερο πλούσια περίοδος σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που επιχειρούν να απαντήσουν σε αυτό το ζήτημα. Ειδικότερα το 1838 ο François Debret, επίσημος αρχιτέκτονας για τον προσδιορισμό του νέου σημείου ανέγερσης του ιδρύματος, σε συνεργασία με τον Edme-Jean-Louis Grillon καταθέτουν την πρότασή τους. Ουσιαστικά αναφέρονται στη δημιουργία ενός περίοπτου κτιρίου επί της οδού GrangeBatelière προς την Boulevard des Italiens1. Πέντε χρόνια αργότερα ο Hector Horeau επιλέγει για τη δική του πρόταση, την ίδια την Boulevard des Italiens, ως σημαντικό πολιτιστικό άξονα στο Παρίσι. Καθοριστικότερος όμως, αναδεικνύεται ο Charles Rohault de Fleury που έχοντας πρώτα αντικαταστήσει τον Debret ως υπεύθυνος αρχιτέκτονας για την ανέγερση του κτιρίου, το 1846 εκδίδει μια λίστα με 9 πιθανές τοποθεσίες για τη νέα όπερα. Το 1858 καταθέτει την τελική αναθεωρημένη πρότασή του για την τοποθέτηση επί της Boulevard des Capucines, σε ένα πολύγωνο περίοπτο οικοδομικό τετράγωνο, που ύστερα από ακόμα δύο έτη διαβουλεύσεων και αλλαγών εγκρίνεται, καθιερώνοντας την τελική τοποθεσία. Υπεύθυνη για την έγκριση της νέας τοποθεσίας είναι μια επιτροπή, αποτελούμενη από πλήθος ατόμων και ειδικοτήτων2. Ωστόσο η επιλογή του χώρου δεν θα παραμείνει η μοναδική της συμβολή. Αντίθετα, τα μέλη της καθιστούν απαραίτητη τη διάνοιξη μιας ευθύγραμμης λεωφόρου που θα οδηγεί στη νέα όπερα, με στόχο να αναδειχθεί η κλίμακα του καινούργιου κτιρίου3. Παράλληλα όμως με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται κάτι ακόμα. Η έως τώρα σημειακή επέμβαση, αφορά πλέον στην κλίμακα μιας ολόκληρης συνοικίας.

1 . Christopher Curtis, Mead, Charles Garnier’s Paris Opera: Architectural Empathy and the Renaissance of the French Classicism, New York, 1991, σελ. 52 2 . David, Van Zanten, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York, 1994, σελ. 21 “The commission was an impressive one, presided over by G.-L.-A.-V.-A.-C.-St.-Q. Chaix d’Est-Ange, a lawyer (and later senator) much involved in urban affairs, and included Auguste-Nicolas Caristie (1783-1862) of the Conseil des Batiments Civils, the composer Scribe, the theater manager and journalist Veron as well as Louis Cornudet, Guillaume Deniere, and the engraver Louis-Desire Varin.” 3 . Στο ίδιο, σελ. 21

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

17. Χάρτης στον οποίο διαγράφεται η θέση της Όπερας και η χάραξη της νέας οδού. Ένας καινούργιος τόπος καλύπτει την παλαιά συνοικία.

Παρίσι

_ Μια πρωτοφανής έκρηξη δραστηριοτήτων Με την κατεδάφιση των παλαιών τειχών γύρω από το Παρίσι το 17ο αιώνα, στη θέση τους ακολουθεί η φύτευση πολλαπλών σειρών από δέντρα και η διαμόρφωση κατάλληλων διόδων για περιδιάβαση πεζών και οχημάτων. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα οι γραμμικοί αυτοί τόποι φιλοξενούν πλήθος από σημεία εστίασης και διασκέδασης1. Η Boulevard des Capucines, τμήμα αυτού του αρχικού δακτυλίου περιμετρικά της πόλης, έχει ήδη ακολουθήσει εκείνο το μοντέλο ανάπτυξης, καθιστώντας αιτιολογημένη την τελική επιλογή της τοποθεσίας, σε ένα τόπο έντονης πολιτιστικής και οικονομικής δραστηριότητας. Ωστόσο ήδη από το 1853 και πριν ακόμα οριστικοποιηθεί ο χώρος για την καινούργια όπερα, ξεκινάει μία πρωτοφανής περίοδος συνεχών μεταβιβάσεων οικοπέδων σε ολόκληρη την έκταση της μελλοντικής συνοικίας. Συγκεκριμένα, τα αδέρφια Periere αγοράζουν το Hôtel Osmond μέσω της εταιρείας τους Compagnie des Immeubles et de l’Hôtel de la Rue de Rivoli και μέχρι το 1859 έχουν αποκτήσει την πλειονότητα των οικοπέδων γύρω από τη μελλοντική επέμβαση. Η εταιρεία αυτή2 λαμβάνει δάνειο ύψους 11 εκατομμυρίων φράγκων από την κρατική τράπεζα επενδύσεων και το 1859 ξεκινάει τις κατεδαφίσεις εντός της νέας συνοικίας. Όπως αναφέρουν και οι ίδιοι οι Periere3, στόχος είναι η ενίσχυση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων μέσα από τη δημιουργία των κατάλληλων υποδομών. Οι προγραμματιζόμενες επενδύσεις σχεδιάζονται βάσει του ύφους που θα έχει η νέα συνοικία και έτσι απευθύνονται στα ανώτερα οικονομικά στρώματα. Τόποι εστίασης προορίζονται για τα ισόγεια, ενώ στους ορόφους προβλέπονται χώροι ενοικίασης για επιχειρήσεις. Πριν ακόμα λοιπόν εγκριθεί η ίδια η θέση για το νέο κτίριο της όπερας, έχει προδιαγραφεί μια ολόκληρη συνοικία αποτελούμενη από πολυτελή ξενοδοχεία, σε μια κλίμακα και πυκνότητα πρωτοφανή για τα δεδομένα της πόλης. Η επερχόμενες κατεδαφίσεις θα επισφραγίσουν αυτή την αλλαγή και θα αποτελέσουν το πρώτο βήμα για τη δημιουργία ενός νέου τόπου στα όρια της ιστορικής πόλης του Παρισιού. 1 . Spiro, Kostof, The City Shaped: Urban patterns and Meanings Through History, London, 1991, σελ. 249 2 . Η εταιρεία το 1859 μετονομάζεται σε Compagnie Immobiliere de Paris. 3 . David, Van Zanten, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York, 1994, σελ. 17, “The center of Paris, or, more accurately, of Parisian society, today is the boulevard des Capucines at its meeting with the Rue de la Paix and the Rue de la Chaussée d’Antin. The projected percements, which will bring together here broad thoroughfares extending to the extreme points of the capital, will definitively fix this [circumstance] and produce a movement [here] of population only a feeble idea of which is given us by what we have before our eyes”.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Opera Garnier Ο υπεύθυνος αρχιτέκτονας για την ανέγερση του κτιρίου, Charles Rohault de Fleury, το έτος 1860 καταθέτει την τελική, αναθεωρημένη πρότασή του για το κτίσμα της νέας όπερας επί της Boulevard des Capucines. Επιθυμία του είναι η ανάθεση ουσιαστικά στον ίδιο της κατασκευής του κτιρίου, με την υποστήριξη του νέου νομάρχη του Παρισιού, Georges-Eugène Haussmann. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν είναι πια δυνατό. Η δημοσιότητα που έχει λάβει το ζήτημα για τη νέα όπερα του Παρισιού, καθώς και οι συνεχιζόμενες προτάσεις από πλήθος αρχιτεκτόνων που δημοσιεύονται στον γαλλικό Τύπο ανά τακτά χρονικά διαστήματα, καθιστούν αδύνατη μια απλή ανάθεση ενός τόσο σημαντικού δημόσιου έργου. Έτσι, καθιερώνεται ο πρώτος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για το σχεδιασμό των εγκαταστάσεων του ιδρύματος στις 30 Δεκεμβρίου 1860 με 31 Ιανουαρίου 1861. Σε αυτή τη διάρκεια συγκεντρώνονται συνολικά 170 προτάσεις από πλήθος αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών. Ύστερα από την εξέταση των προτάσεων από την επιτροπή, διαμορφώνεται η εξής κατάταξη για την πρώτη φάση του διαγωνισμού: 1. Ginain, 2. Botrel and Crépinet, 3. Garnaud, 4. Louis Duc, 5. Garnier. Στα μέσα Μαρτίου του ίδιου έτους, οι παραπάνω αρχιτέκτονες καλούνται να επανεξετάσουν και να εμβαθύνουν στις προτάσεις τους, για τη δεύτερη φάση του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Κατά κοινή ομολογία από τους συμμετέχοντες, η απουσία συγκεκριμένης τυπολογίας για το κτίριο όπερας, καθιστά δύσκολο ολόκληρο το εγχείρημα. Σαν αποτέλεσμα παρατηρείται έντονη η διάθεση για πειραματισμό, ειδικά στη διαμόρφωση της όψης του νέου κτιρίου, με την επιστράτευση διαφορετικών κάθε φορά ιστορικών στοιχείων ανά σχέδιο. Οι αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους προτάσεις κατατίθενται στην αρμόδια επιτροπή προς εξέταση. Στις 23 Μαΐου και στις 3 η ώρα βραβεύεται ομόφωνα η πρόταση του Charles Garnier.

_ ένα μοντέλο για όλα τα μέτωπα Ήδη από το 1859 και πριν ακόμα κατατεθούν οι προτάσεις για το κτίριο της όπερας, καθώς και ο προσδιορισμός της ίδιας της τοποθεσίας της, εκτεταμένες κατεδαφίσεις επεμβαίνουν ριζικά στο χαρακτήρα της συνοικίας. Γύρω από την Place de l’Opéra και κατά μήκος της Rue de l’Opéra, στη θέση των παλαιών πολυκατοικιών εμφανίζεται σταδιακά μια νέα πολυλειτουργική μονάδα. Ένα σχέδιο πρόσοψης που κατατίθεται στη δημοσιότητα τον Απρίλιο του 1860 από άγνωστη πηγή1, φανερώνει το πρότυπο στο οποίο θα βασιστεί η οικοδομική δραστηριότητα. Ακόμα, ένας νόμος του 1859 ορίζει, πως σε δρόμους όπου το

Παρίσι

18. Σχέδιο πρόσοψης από τον Charles Garnier για τη νέα Όπερα του Παρισιού. Το κτίριο στην κορυφή της οδού πρέπει να είναι το καλύτερο δυνατό.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

19. Σχέδιο πρόσοψης κτιρίου της rue de l’Opéra, δημιουργός άγνωστος. Παρά τον αυξημένο διάκοσμο, η λογική παραμένει η ίδια: μία μονάδα προς επανάληψη.

Παρίσι

πλάτος τους υπερβαίνει τα 8 μέτρα, είναι δυνατό τα κτίρια εκατέρωθεν αυτού να φτάνουν σε ύψος τα 20 μέτρα2. Το καινούριο quartier θα βασιστεί σε αυτά και θα αποτελέσει πρωτοφανές παράδειγμα συνολικού σχεδιασμού στο Παρίσι. Ένα μοτίβο που περιλαμβάνει ισόγειο διευρυμένου ύψους, διώροφες παραστάδες στους ορόφους ανάμεσα στα ανοίγματα και τρεις στάθμες ρετιρέ, φαίνεται να αντλεί τη διάρθρωσή του από προηγούμενες σχετικές προτάσεις και εφαρμογές. Χαρακτηριστικά είναι τα σχέδια του Gabriel Davioud για την place Saint-Michel του 1858 ή οι όψεις που έχει ήδη σχεδιάσει ο Hittorff γύρω από την place de l’Etoile το 18543. Παρά την έντονη παρουσία στοιχείων διακόσμου, το τελικό αποτέλεσμα, είναι ένα γενικευμένο μοντέλο, βασισμένο στην επαναληψιμότητα της μονάδας και προσαρμοσμένο πάντα στις τάσεις της εποχής. Ταυτόχρονα οι ελάχιστες διαφοροποιήσεις που παρουσιάζονται κατά την εφαρμογή του, δεν αφορούν στην κλίμακα του συνόλου και έτσι δεν διαταράσσουν την ομοιομορφία του. Τελικά στις αρχές του 1860, στο κέντρο του Παρισιού, διαμορφώνεται σταδιακά ένας νέος τόπος. Αφορμή αποτελεί το νέο κτίριο της όπερας. Ωστόσο πριν ακόμα ξεκινήσουν οι εργασίες κατασκευής των εγκαταστάσεων της, μια καινούρια οδός διατρυπάει τον παλαιό αστικό ιστό και εκτείνεται έως την Rue de Rivoli, πλαισιωμένη από συνεχόμενα ψηλά μέτωπα. Η ομοιομορφία του εξωτερικού δεν αποκαλύπτει στοιχεία για την εσωτερική κατανομή των χώρων. Χρειάζεται κανείς να επισκεφθεί κάποιο από αυτά και τότε εμφανίζεται μια εντελώς διαφορετική ιστορία.

_ Τόποι αναψυχής προς εξερεύνηση Στη δυτική πλευρά της Place de l’Opéra υψώνεται το ξενοδοχείο Grand Hôtel de la Paix. Εκτός από το εντυπωσιακό του μέγεθος, καθώς καταλαμβάνει ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο, τίποτα από την εξωτερική του εμφάνιση δεν προδιαθέτει τον επισκέπτη για τους εσωτερικούς χώρους. Παραμένει διαρκώς εναρμονισμένο με το μοντέλο όψης που επαναλαμβάνεται σε τόσα κτίρια στη συνοικία της όπερας. Ωστόσο, τη στιγμή που εισέρχεται κανείς σε αυτό, αποκαλύπτεται ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος που χαρακτηρίζεται από ποικιλία στα υλικά και τους διακόσμους, καθώς και από πολυώροφους, εντυπωσιακά διαμορφωμένους χώρους. Πρόκειται για την πρώτη σημαντική επένδυση στο σημείο από τους αδελφούς Perieres, υπό την εταιρία τους. Άλλωστε ήδη από το 1853 με την ίδρυση του Grand Hôtel du Louvre επί της rue de Rivoli, η εταιρεία έχει πειραματιστεί με το αμερικάνικο μοντέλο πολυτελούς ξενοδοχείου. Την ίδια στιγμή, στο ισόγειο του ξενοδοχείου

1 . David, Van Zanten, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York, 1994, σελ. 15 2 . Francois, Loyer, Paris XIXsiecle L’immeuble et la rue, Paris, 1987, σελ. 234 3 . David, Van Zanten, όπ.αν. σελ. 27

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

βρίσκεται το Café de la Paix, ένας τόπος εστίασης και αναψυχής που σε συνδυασμό με τις εγκαταστάσεις στους παραπάνω ορόφους, συνιστά το πολυλειτουργικό μοντέλο το οποίο απαντάται σε ολόκληρη τη rue de l’Opéra. Κατά τον ίδιο τρόπο, πίσω από τις επαναλαμβανόμενες όψεις κατά μήκος της λεωφόρου, υπάρχουν μεγαλειώδεις και πολύπλοκες αίθουσες από ξενοδοχεία, λέσχες και θέατρα, ενώ στις στάθμες του ισογείου εντοπίζεται σημαντικό εμπόριο πολυτελών ειδών σε εξειδικευμένα καταστήματα. Χαρακτηριστικά αναφέρονται το Jockey Club από τον αρχιτέκτονα Alfred Armand, 1861 1862, το Théâtre du Vaudeville από τον Auguste-Joseph Magne, 1868 που με τη διάρθρωση του εσωτερικού τους, συναγωνίζονται σε πλούτο το ίδιο το κτίριο της όπερας. Με αυτό τον τρόπο, σχεδιάζεται μία πρότυπη συνοικία που απευθύνεται στα ψηλότερα οικονομικά στρώματα και περιλαμβάνει πλήθος ιδρυμάτων και καταστημάτων. Ωστόσο, αυτοί οι τόποι αναψυχής παραμένουν διαρκώς κρυμμένοι πίσω από τις ομοιόμορφες όψεις. Στο επίπεδο της εικόνας της πόλης η ιεραρχία των στοιχείων της είναι σαφής και ξεκινάει από το κτίριο της όπερας. Τα υπόλοιπα στοιχεία απλώς ενδυναμώνουν αυτή τη σχέση. Δεν ισχύει όμως και το ίδιο για τη κατανομή των λειτουργιών. Πράγματι, δημιουργείται μια συνοικία πόλος έλξης για τους κατοίκους του Παρισιού, όχι όμως βασισμένη στην περιοδικά ανοικτή όπερα. Αντίθετα, τα καταστήματα και τα κρυμμένα δωμάτια δημιουργούν συνεχείς ροές επισκεπτών προς τη rue de l’Opéra και τις εκπλήξεις που αυτή επιφυλάσσει. Πίσω από τις συνεχείς και γενικευμένες πια όψεις εκτυλίσσεται η πολυτελής καθημερινότητα της αστικής τάξης.

_ Ένα εργαλείο για την εικόνα της πόλης Μέσα από αυτή την παρέμβαση αποκαλύπτεται το τρίτο εργαλείο που θα χρησιμοποιηθεί στις εργασίες της περιόδου Haussmann, το τοπόσημο. Σε ολόκληρη τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα, το Παρίσι εμπλουτίζει τον αστικό του ιστό με πλήθος από πολιτιστικά, εμπορικά και διοικητικά κτίρια που καλούνται να καλύψουν τις σταδιακά αυξανόμενες ανάγκες της πόλης. Αυτά εντοπίζονται διάσπαρτα μέσα στον αστικό χώρο και συγκεντρώνουν γύρω τους σημαντική δραστηριότητα και ροές επισκεπτών. Η νέα βιομηχανική πραγματικότητα σε συνδυασμό με τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της πόλης, καθιστά το υπάρχον δίκτυο ακατάλληλο για να ανταποκριθεί στις καθημερινές ανάγκες σε μετακίνηση. Το νέο σχέδιο λοιπόν συμπεριλαμβάνει αυτά τα καίρια σημεία για τη λειτουργία της πόλης τα οποία τελικά αποτελούν την αφετηρία για τη σύστασή του. Ένα πλήθος κόμβων που ενώνονται από ευθύγραμμες λεωφόρους πρόκειται σταδιακά να αντικαταστήσει την προηγούμενη πραγματικότητα. Οι κόμβοι αυτοί κατά κανόνα φιλοξενούν

Παρίσι

20, 21. Μεγαλειώδεις αίθουσες από το Grand Hôtel της Place de l’Opéra, 19ος αιώνας. Πίσω από τις γενικευμένες όψεις εκτυλίσσεται η πολυτελής καθημερινότητα της αστικής τάξης.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

εκείνους τους πυρήνες δραστηριότητας που αναδεικνύονται ως τοπόσημα. Στο καινούργιο περιβάλλον με την έντονη επαναληψιμότητα στα μέτωπα των κτιρίων, ο προσανατολισμός επιτυγχάνεται με εκείνα τα σημεία που από χώρους αποκλειστικής εξυπηρέτησης λειτουργιών, μετατρέπονται σε μέσα προσανατολισμού. Η rue de l’Opéra αποτελεί αναμφισβήτητα το απόλυτο μοντέλο αυτής της παρέμβασης, κάθε στοιχείο της οποίας κατασκευάζεται εξαρχής ακολουθώντας την εξής ιεραρχία: τοπόσημο - δρόμος - μέτωπα. Ταυτόχρονα είναι ο τόπος στον οποίο γενικεύεται αυτό το μοντέλο. Σημεία όπως η κεντρική αγορά του Παρισιού ή οι σιδηροδρομικοί σταθμοί πράγματι συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέγεθος της δραστηριότητας και της κίνησης στην περιοχή όπου βρίσκονται. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο και με την Όπερα. Η τοποθέτησή της στην άκρη του δρόμου και η λειτουργία της ως τοπόσημο, καθώς και ο συμπληρωματικός χαρακτήρας των γύρω στοιχείων, είναι η πιστή εφαρμογή αυτού του μοντέλου, καθιστώντας το, ένα εργαλείο για την εικόνα της πόλης. Η επανάληψη αυτού του μοντέλου και η πρόθεση για τη δημιουργία ενός απόλυτου χώρου που εκτείνεται σε ολόκληρο το Παρίσι αφορά σε κάθε περίπτωση στην οργάνωση της εικόνας, αλλά χωρίς απαραίτητα να φανερώνονται οι πραγματικοί φορείς δραστηριοτήτων.

_ Καθώς τα τοπόσημα γίνονται μνημεία Η εμφάνιση του Georges-Eugène Haussmann στο Παρίσι στις αρχές της δεκαετίας του 1850 σηματοδοτεί την έναρξη μιας περιόδου σημαντικών αλλαγών. Ένα νέο σύστημα οργάνωσης του χώρου πρόκειται να υιοθετηθεί και να αντικαταστήσει το παλαιότερο που κρίνεται πια προβληματικό και ξεπερασμένο. Με αυτό τον τρόπο, η εικόνα της πόλης μεταβάλλεται ραγδαία, τη στιγμή που άξονες κίνησης διατρυπούν τα παλαιά οικοδομικά τετράγωνα και ένας νέος πολυλειτουργικός τύπος αντικαθιστά τα κτίρια της. Σε αυτό το περιβάλλον συνεχών αλλαγών, παραμένουν άθικτες συγκεκριμένες τοποθεσίες, πυρήνες λειτουργιών της πόλης που συμπεριλαμβάνονται στο νέο σχέδιο. Οι κόμβοι στα άκρα των καινούργιων λεωφόρων φιλοξενούν εκείνα τα σημεία αναφοράς. Τη στιγμή όμως που ο αστικός χώρος μεταλλάσσεται τόσο έντονα και δημιουργείται τελικά ένα καινούργιο περιβάλλον, αυτά τα σημεία μετατρέπονται στους μοναδικούς φορείς μιας πραγματικότητας που δεν υπάρχει πια. Παράλληλα, καθώς η παλαιά πόλη παραχωρεί τη θέση της στην καινούργια, συγκεκριμένοι φορείς λειτουργιών κρίνονται διαχρονικοί και διατηρούνται για την νέα αστική πραγματικότητα. Αυτά τα σημεία της παλαιάς πόλης αποτελούν την αφετηρία για το σχεδιασμό της καινούργιας. Σε ένα τόπο που η διάρκεια ζωής των τμημάτων του δεν υπερβαίνει μόλις μερικές δεκαετίες, κτίρια που επιβιώνουν των κατεδαφίσεων, συνιστούν μοναδικά τεκμήρια μιας πραγματικότητας που έχει απολεσθεί και συνεπώς της συλλογικής μνήμης που σταδιακά θα εξαφανιστεί, μαζί με την εικόνα που τη δημιούργησε. Ως κατάλοιπα μιας ξεπερασμένης πραγματικότητας, τα τοπόσημα έχουν γίνει μνημεία.

Παρίσι

22, 23. Στη νέα Όπερα, το μνημείο εφευρίσκεται. Στην Colonne de Juillet, το μνημείο αναδεικνύεται. Κάθε φορά όμως η ύπαρξή του απαιτείται σύμφωνα με το καινούργιο σχέδιο.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Μνημειακότητα: ένα επίσημο λεξιλόγιο για τη νέα αστική εικόνα

Με τη rue de l’Opéra το μοντέλο έχει πια ολοκληρωθεί. Ο δρόμος, τα συνεχόμενα μέτωπα και το μνημείο χρησιμοποιούνται συνδυαστικά για τη δημιουργία του νέου περιβάλλοντος. Μέσα από καθορισμένες σχέσεις τα στοιχεία αυτά αξιοποιούνται με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός απόλυτου χώρου, βασισμένου στη γεωμετρική διάταξη των μερών του. Παράλληλα η επαναληψιμότητα των μονάδων και ο ευθύγραμμος χαρακτήρας της λεωφόρου είναι στοιχεία που συμπληρώνουν αυτό το μοντέλο παρέμβασης. Διαμορφώνεται ένα λεξιλόγιο επεμβάσεων, βασισμένο στη μνημειακότητα το οποίο ολοκληρώνεται με το μνημείο. Είναι επίσης ένα μοντέλο που αφορά στην εικόνα της πόλης. Στην περίπτωση της rue de l’Opéra, το μνημείο εφευρίσκεται, χωρίς όμως να υπερβαίνει την ένταση των δραστηριοτήτων κατά μήκος της λεωφόρου. Αντίστοιχα, την ίδια στιγμή που συνεχόμενες γενικευμένες όψεις κρύβουν στο εσωτερικό τους αίθουσες αξεπέραστης πολυτελείας, στη rue de Rivoli τα νέα μέτωπα δεν αποκαλύπτουν τη συμβίωση πίσω από αυτά μιας υψηλής αστικής τάξης σε συνθήκες άνεσης, με μια εργατική τάξη που στοιβάζεται στις ελάχιστες διαστάσεις. Η εκ φύσεως πολυπλοκότητα και διαφορετικότητα της καπιταλιστικής πόλης του 19ου αιώνα δεν βρίσκει έκφραση στον αστικό ιστό, αλλά παραμένει κρυμμένη πίσω από ένα καινούργιο λεξιλόγιο που επιστρατεύεται για την οργάνωση του χώρου. Η μνημειακότητα καλείται να καλύψει το κενό που αφήνουν οι διαδοχικές κατεδαφίσεις στη συλλογική μνήμη των κατοίκων της πόλης. Το αστικό περιβάλλον ως χωρικό πλαίσιο της καθημερινότητας και των δραστηριοτήτων των κατοίκων του, καθορίζει τις εμπειρίες τους. Η αντικατάσταση αυτού του χώρου και η δημιουργία μιας νέας αστικής εικόνας θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας. Εδώ οι παρεμβάσεις οδηγούν στη δημιουργία νέων εμπειριών και σε συνέχεια μνήμης για τους κατοίκους της πόλης. Ο δημόσιος χώρος καθορίζεται αυστηρά με αυτό το σύστημα δημιουργώντας έναν απόλυτο χώρο μνημειακότητας, αναμφισβήτητα το ιδανικό περιβάλλον για τη λειτουργία της πόλης. Σε περιπτώσεις που ο αστικός χώρος μεταβάλλεται απότομα, προκαλείται έλλειμμα αναγνωρισιμότητας ανάμεσα στην εικόνα της πόλης και στους κατοίκους της. Ένας νέος τόπος εφευρίσκεται, βάσει συγκεκριμένων προτύπων κάθε φορά. Στο Παρίσι των μέσων του 19ου αιώνα επιστρατεύεται ένα σαφές λεξιλόγιο βασισμένο στη μνημειακότητα προκειμένου να καλυφθεί αυτό το κενό. Η δημιουργία ενός ιδανικού τόπου θα επιχειρηθεί ξανά, μέσα από διαφορετικά συστήματα και πρότυπα. Σε ένα άλλο μέρος, σε μια διαφορετική χρονική στιγμή, όταν οι συνθήκες καταστροφής του αστικού περιβάλλοντος θα είναι ακόμα εντονότερες και η απώλεια της εικόνας ολοκληρωτική.

Παρίσι

24. Το απόλυτο μοντέλο είναι ολοκληρωμένο. Ο ιδανικός αστικός τόπος έχει πια διαμορφωθεί.

La Città Ideale - Baltimore Panel Δημιουργός άγνωστος, Ιταλία, 15ος αιώνας

Περιεχόμενα πίνακα: 1 ρωμαικό αμφιθέατρο 1 θριαμβευτική αψίδα 1 εκκλησιαστικό κτίριο 1 μεσαιωνικός πύργος 2 γενικευμένα κλασικά κτίρια 4 κίονες 1 κρύνη 2 επίπεδα δράσης άνθρωποι

Η πόλη εδώ έχει μετατραπεί ξεκάθαρα σε ένα σκηνικό. Γύρω από την κεντρική πλατεία ορθώνονται κτίρια διαφορετικών ρυθμών και περιόδων, κάθε ένα προορισμένο για μια ιδιαίτερη λειτουργία. Ένας χώρος θεαμάτων, ένα σημείο πολιτικής έκφρασης και ένα μέρος τέλεσης θρησκευτικών καθηκόντων συνθέτουν την πολύπλευρη αστική πραγματικότητα. Όμως για μία ακόμα φορά, κάθε στοιχείο τοποθετείται βάσει της απόλυτης γεωμετρίας που συνθέτει αυτό τον τόπο. Η πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη πόλη, υποτάσσεται στους γενικότερους κανόνες προοπτικής με τους οποίους έχει κατασκευαστεί ο πίνακας. Εδώ ο άνθρωπος πραγματοποιεί την εμφάνιση του. Οι τέσσερις κίονες ορίζουν ένα κεντρικό πεδίο, στο οποίο το άτομο παρουσιάζεται σημαντικό σε μέγεθος, ελεύθερα τοποθετημένο στο χώρο. Δεν ισχύει το ίδιο και για το δεύτερο επίπεδο. Εκεί οι διαστάσεις του ατόμου εκμηδενίζονται σε σχέση με τα γύρω κτίρια. Μοιάζει με επισκέπτη που περιδιαβαίνει σε ένα χώρο προορισμένο όχι για τον ίδιο, αλλά για τα κτίσματα - εκθέματα που φιλοξενεί. Κάθε οικοδόμημα είναι ταυτόχρονα και ένα σύμβολο, σχετικό με τη λειτουργία που επιτελεί. Ακόμα και το ψηλό κτίσμα στο βάθος τονίζει τα όρια της πόλης, υιοθετώντας τον αμυντικό χαρακτήρα ενός μεσαιωνικού πύργου. Προκειμένου να δημιουργηθεί ο συμβολικός αυτός χαρακτήρας, επιστρατεύονται ρυθμοί και μορφές από διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Επομένως, ο ιδανικός αστικός τόπος δημιουργείται στη διάρκεια του χρόνου και προϋποθέτει τον ιστορικό χαρακτήρα των μερών του. Η πόλη εδώ έχει μετατραπεί σε μία έκθεση - διαδρομή μέσα από τις διαφορετικές της πτυχές. Κάθε κτίσμα με τον έντονα συμβολικό του χαρακτήρα, έχει μετατραπεί σε ένα αντικείμενο το οποίο τοποθετημένο διαδοχικά, βρίσκεται σε ανταγωνιστική σχέση με τα υπόλοιπα. Είναι ένας ανταγωνισμός για την καθήλωση της προσοχής του επισκέπτη. Η πόλη αυτή τη φορά επικοινωνεί.

ΒΕΡΟΛΙΝΟ The ruins of Berlin should be preserved as a modern Babylon or Carthage - as a memorial to Prussian militarism and the Nazi regime. The city is completely deserted. You can drive miles through smoking ruins and see nothing that is habitable. The city can never be rebuilt. -Air Chief Marshal, Sir Arthur Tedder, 1945

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Βερολίνο 1945 Στο τέλος του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το Βερολίνο είναι σχεδόν κατεστραμμένο. Έπειτα από έναν ισχυρό βομβαρδισμό και ταυτόχρονα μια σημαντική καταστροφή που υπέστη από τις πολεμικές μάχες των τελευταίων εβδομάδων του πολέμου στους δρόμους της πόλης, το ένα τρίτο των κατοικιών είναι ισοπεδωμένο. Πολλά από τα υπόλοιπα διατηρούνται μερικώς κατοικήσιμα. Σύμφωνα με στατιστικές έρευνες του 1946 σε κάθε άτομο τώρα αναλογούν 8 τετραγωνικά μέτρα κατοίκησης, όταν το 1939 αντιστοιχούν 16,4. Στο κέντρο της πόλης, στην περιοχή Mitte, η κατάσταση παρουσιάζεται ακόμα χειρότερη. Το παλάτι και ο καθεδρικός ναός του Βερολίνου, μουσεία, Γαλλικές και Γερμανικές εκκλησίες, το Εθνικό Θέατρο και πολλά άλλα δημόσια κτίρια συνιστούν πλέον ερείπια1. Κατά συνέπεια, και απολύτως δικαιολογημένα, η περιοχή αυτή ονομάστηκε “dead eye” ή “dead heart” 2 της πόλης. Το μοναδικό στοιχείο που παραμένει σχετικά αμετάβλητο είναι οι δρόμοι. Οι άξονες κίνησης που σηματοδοτούν τόσο την πολιτική όσο και την κοινωνική ζωή στην πόλη, είναι τα σταθερά σημεία πάνω στα οποία θα ξεκινήσει η ανασυγκρότησή της, με στόχο τον ανασχηματισμό μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Ο Μάιος του 1945 αποτελεί για το Βερολίνο την “ώρα μηδέν”. Τα ερείπια αποτελούν πλέον τα σύμβολα της περιόδου αυτής. Η μνήμη, εικόνες της παλαιάς πόλης, εντοπίζεται διάσπαρτα μέσα από τα αλλοιωμένα δημόσια και όχι μόνο κτίρια. Παραμένει στις οδούς του παλιού Βερολίνου, καλά κρυμμένη κάτω από τα χαλάσματα.

_ Η πόλη διαιρείται Το 1945 η πολιτική διαίρεση της Ευρώπης είναι πια γεγονός. Ύστερα από δύο επάλληλες πολεμικές συρράξεις που έχουν προκαλέσει ανυπολόγιστες καταστροφές σε ολόκληρη την Ευρώπη, το μέλλον της Γερμανίας αναδεικνύεται σε πρωταρχικό ζήτημα προς επίλυση από τις Συμμαχικές Δυνάμεις. Έπειτα από αρκετές διασκέψεις και συμφωνίες που έλαβαν χώρα τα χρόνια 1943 έως 1945 και τον θάνατο του Ρούσβελτ τον Απρίλιο του 1945, εγκαταλείπεται το σχέδιο του Μόργκενταου, κατά το οποίο η Γερμανία γίνεται μια καθαρά αγροτική χώρα, με την ταυτόχρονη διάλυση της βιομηχανίας. Η Ουάσινγκτον, το Λονδίνο και η Μόσχα σταματούν να διαπραγματεύονται τον χωρισμό της Γερμανίας και στρέφονται στην κατοχή ενός ενιαίου Γερμανικού κράτους, όπως καθορίστηκε από την συμφωνία του Potsdam τον Αύγουστο του 1945. Έτσι, αντιμετωπίζεται ως μια ενιαία οικονομική ενότητα, όπου η εκάστοτε κυβέρνηση, σε κάθε μια από τις τέσσερις ζώνες κατοχής δρά αυτόνομα, ακολουθώντας όμως τις 1 . T.H., Elikns and B., Hofmeister, BERLIN, The spatial structure of a divided city, New York, 1998, σελ. 165 2 . μετάφραση : “νεκρό μάτι” ή “νεκρή καρδιά” της πόλης

Βερολίνο

1. Βερολίνο 1945. Το μοναδικό στοιχείο που διατηρείται είναι οι δρόμοι, η αφετηρία για την ανασυγκρότηση της πόλης.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

τέσσερις βασικές πολιτικές κατευθύνσεις γνωστές και ως τα τέσσερα D’s: Denazifizierung, Demilitarisierung, Dezentralisierung, Demokratisierung1,2. Σύντομα, όμως, θα φανεί οτι οι στρατηγικές και η πολιτική της κάθε ζώνης και ιδιαίτερα των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας από τη μια και της Σοβιετικής Ένωσης από την άλλη είναι πολύ διαφορετικές. Πρόκειται για δύο αντίθετους ιδεολογικούς κόσμους που εκφράζονται μέσα από διαφορετικά πολιτικά και οικονομικά συστήματα. Με την λήξη του πολέμου εμφανίζονται οι διαφορές, τη στιγμή που η συνεργασία μεταξύ των εθνών δεν κρίνεται πια αναγκαία, στο βαθμό που κάθε κράτος απαιτείται να διαχειριστεί τα δικά του οικονομικά και όχι μόνο συμφέροντα. Για τις ΗΠΑ, η επέκταση του σοσιαλισμού στη Γερμανία θα πρέπει να αποφευχθεί, κάτι που προϋποθέτει ένα σταθερό πολιτικό και οικονομικό σύστημα. Επίσης, η ανάκαμψή της θα συμβάλει στην Αμερικανική οικονομία, η οποία χρειάζεται ισχυρούς εμπορικούς συμμάχους, ιδιαίτερα τώρα στην μεταπολεμική Ευρώπη. Από την άλλη, η Σοβιετική Ένωση, έχοντας πληγεί σημαντικά στη διάρκεια του πολέμου, θέτει ως βασικό τη στόχο την εξασφάλιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερων αποζημιώσεων, προκειμένου να καλυφθούν οι καταστροφές που υπέστη η οικονομία κατά τη διάρκεια αυτού. Τίθεται ως αρχή της ιδεολογίας της η αποναζιστικοποίηση, συγχέοντας τον γερμανικό καπιταλισμό με τον ναζισμό, ενώ παράλληλα διατηρεί την Γερμανία χωρισμένη, λαμβάνοντας υπόψη πως σε μια ισχυρή και ενιαία Γερμανία δεν θα είναι δυνατή η υποταγή, τουλάχιστον ιδεολογικά, στη Μόσχα και ότι είναι σχεδόν βέβαιη η συμμαχία της με την Δύση. Συνεπώς, ο Στάλιν επιβάλλει τον αποκλεισμό σε οδικό και σιδηροδρομικό επίπεδο του Δυτικού Βερολίνου με στόχο τον έλεγχο ολόκληρης της πρωτεύουσας. Η αντίδραση των ΗΠΑ συνίσταται στη δημιουργία “αερογέφυρας”3, διάρκειας ενός χρόνου που εξασφαλίζει τη διάθεση απαραίτητων αγαθών στους κατοίκους της πόλης4. Στις 23 Μαΐου 1949 ιδρύεται η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (Δυτική Γερμανία), με πρωτεύουσα τη Βόννη, και έξι μήνες αργότερα, στις 7 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, η Σοβιετική Ένωση δημιουργεί τη συμπληρωματική της ζώνη κατοχής, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (Ανατολική Γερμανία), με πρωτεύουσα το Ανατολικό Βερολίνο. Το Βερολίνο παραμένει ανεξάρτητο από τα δύο γερμανικά διαιρεμένο σε ανατολικό και δυτικό τμήμα. Το δυτικό συνιστά μια νησίδα δυτικής κυριαρχίας, μέσα σε μια εκτεταμένη περιοχή

1 . T.H., Elikns and B., Hofmeister, BERLIN, The spatial structure of a divided city, New York, 1998, σελ. 28 , In accordance with the Agreement on Control Machinery in Germany, supreme authority in Germany is exercised, on instructions from their respective governments, by the Commanders-in-Chief of the armed forces of the United States of America, the United Kingdom, the Union of Soviet Socialist Republics, and the French Republic, each in his own zone of occupation, and also jointly, in matters affecting Germany as a whole, in their capacity as members of the Control Council. (GDR Ministry of Foreign Affairs 1964b:39) 2 . μετάφραση : “αποναζιστικοποίηση, αποστρατιωτικοποίηση, αποκέντρωση και εκδημοκρατισμό” 3 . “Operation Vittles” ή “The Big Lift” όπως ονομάστηκε 4. Χαρακτηριστικά αναφέρεται πώς μέσα σε έναν χρόνο πραγματοποιήθηκαν 270.000 πτήσεις και μεταφέρθηκαν 1.830.000 τόνοι εφοδίων (63% κάρβουνο, 28% τρόφιμα και 9% βιομηχανικός εξοπλισμός.

Βερολίνο

2. Ένας χάρτης της εποχής αποτυπώνει το διαιρεμένο Βερολίνο. Το νέο τείχος καθιερώνει μια ιδιαίτερη πραγματικότητα.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

του σοβιετικού τμήματος. Παράλληλα τα σύνορα, καθώς διασχίζουν τον αστικό ιστό αναδεικνύονται ως μέσο διαφυγής προς την Δύση για τους κατοίκους της Ανατολικής Γερμανίας. Με σαφείς κινδύνους τόσο για την οικονομία όσο και για ολόκληρη την ανατολική Γερμανία από το ρεύμα μετανάστευσης προς τη Δύση, η ανέγερση του τείχους του Βερολίνου τον Αύγουστο του 1961, θα επιφέρει την οριστική ρήξη μεταξύ των δύο περιοχών της πρωτεύουσας.

_ Για μια σοσιαλιστική αρχιτεκτονική Επιτακτική, λοιπόν, εμφανίζεται η ανάγκη ανασυγκρότησης της πόλης σε αυτή τη μεταπολεμική περίοδο. Το Βερολίνο έχει διαιρεθεί και κάθε ένα από τα μέρη του θα οικοδομήσει διαφορετικούς όρους και κανόνες την πόλη. Στο ανατολικό Βερολίνο, πρωτεύουσα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, μεγάλη σημασία προσδίδεται στη μνημειακότητα. Τείνει να ακολουθήσει τη στρατηγική της Μόσχας υιοθετώντας ένα είδος μνημειακότητας που εφαρμόζεται στα πλαίσια της πρότυπης σοσιαλιστικής κοινωνίας Ο Walter Ulbricht, αρχηγός του κομμουνιστικού κόμματος τέθηκε υπέρ της κατασκευής μνημειακών κτιρίων ώστε να εκφράσουν την δύναμη του Γερμανικού μέλλοντος. Κατέστησε όμως ξεκάθαρο ότι ο ρυθμός και η κλίμακα παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Επιπροσθετα, αυτή η “εμμονή” στην γερμανική παράδοση, επέτρεψε στο σοσιαλιστικό καθεστώς να παρουσιάζεται ως φύλακας της εθνικής κληρονομιάς, σε αντίθεση με τον καπιταλιστικό τρόπο ζωής που προβάλλεται από το δυτικό Βερολίνο. Η αρχιτεκτονική, λοιπόν, γίνεται ένα εργαλείο με σκοπό να απομακρύνει τους πολίτες του ανατολικού Βερολίνου από τις δυτικές επιρροές1. Χαρακτηριστικά ο καθηγητής Hans Schmidt σε μια εισήγησή του για την θεωρία και ιστορία της κατασκευής στη Γερμανική Ακαδημία του Βερολίνου, παρατηρεί πως η άσκηση της αρχιτεκτονικής αλλά και της επιστήμης της κατασκευής των πόλεων θα πρέπει να δημιουργεί κτίρια και εγκαταστάσεις για τη νέα κοινωνική ζωή. Τα έργα της επιστήμης αυτής μετατρέπονται σε έργα τέχνης, αντικατοπτρίζοντας καλλιτεχνικά την κοινωνική πραγματικότητα και επηρεάζοντας κατά συνέπεια τη συνείδηση των ανθρώπων. Η σοσιαλιστική αρχιτεκτονική μπορεί να εξελιχθεί όταν οι αρχιτέκτονες ξεκινήσουν τις εργασίες που τους θέτει η σοσιαλιστική κοινωνία. Σύμφωνα με τη μαρξιστική - λενινιστική οπτική του κόσμου, η οποία παρουσιάζει τα επιστημονικά θεμέλια για την κατασκευή της σοσιαλιστικής κοινωνίας και την εξέλιξη της σοσιαλιστικής τέχνης, οι θέσεις της σοσιαλιστικής αρχιτεκτονικής και κατασκευής πόλεων πρέπει να σταθεροποιηθούν και να επεκταθούν. Συνεπώς, οι θέσεις της σοσιαλιστική αρχιτεκτονικής θα εδραιωθούν στο ανατολικό Βερολίνο και θα προσδιοριστούν μετά από μία επίσκεψη στη Μόσχα2.

1 . Michael Z., Wize, Capital Dilemma, Germany’s search for a new architecture of democracy, New York, 1998, σελ 39-54 2 . Hans, Schmidt, 1959, “Was verstehen wir unter sozialistischer Baukunst”, Deutsche Architecture, 10, σελ 577

Βερολίνο

3. “16 Αρχές για τον Πολεοδομικό Σχεδιασμό”. Οι προδιαγραφές για τη νέα πόλη έχουν ήδη τεθεί και αναμένεται η εφαρμογή τους.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ ένα ταξίδι στη Ανατολή Πολύ σημαντικό αναδεικνύεται ένα ταξίδι τεσσάρων εβδομάδων που πραγματοποιεί μια αντιπροσωπεία νέων αρχιτεκτόνων από το ανατολικό Βερολίνο στη Μόσχα, με στόχο να παρατηρήσουν και να υιοθετήσουν τις αντίστοιχες αρχιτεκτονικές μορφές. Έτσι θα καταστούν ικανοί να οικοδομήσουν μια νέα πόλη, βασισμένη στις σοσιαλιστικές αρχές σχεδιασμού, με σκοπό τη δημιουργία μιας ισχυρής πρωτεύουσας της ανατολικής Γερμανίας, την στιγμή που η ύπαρξη και ισχύ της τίθεται διαρκώς υπό αμφισβήτηση. Το ταξίδι αυτό θα αποτελέσει τη βάση για ένα έγγραφο το οποίο θα φέρει την ονομασία “Sixteen Principles of Urban Planning” και θα περιλαμβάνει τις αρχές για μελλοντικό σχεδιασμό στην Ανατολική Γερμανία. Σύμφωνα με αυτό ο δρόμος δεν αποτελεί μέρος μόνο για την κίνηση των μηχανοκινήτων αλλά έναν χώρο γιορτής και ανάταξης της μαζικής συνείδησης. Η καρδιά της πόλης είναι ένα πολιτικό κέντρο, ένα μέρος με μνημειακά κτίρια που κυριαρχούν στην αρχιτεκτονική σύνθεση του πολεοδομικού σχεδίου και καθορίζουν την αρχιτεκτονική μορφή της πόλης. Αποτελείται επίσης και από σημεία όπου ο λαός θα μπορεί να εκφράζεται μέσα από εκδηλώσεις και παρελάσεις. Ο στόχος του πολεοδομικού σχεδιασμού είναι η αρμονική εκπλήρωση των βασικών δικαιωμάτων του ανθρώπου στην απασχόληση, στη στέγαση, στον πολιτισμό και στην αναψυχή. Η πόλη είναι η έκφραση της πολιτικής ζωής και της εθνικής συνείδησης των πολιτών1. Διαμορφώνονται λοιπόν αρχές που αφορούν σε όλες τις πτυχές του αστικού σχεδιασμού, από τον δρόμο και τη φύτευση μέχρι το δημόσιο κτίριο και την κατοικία.

_ προς μια σύγχρονη πόλη Το Ανατολικό Βερολίνο αποτελεί μια από τις σημαντικότερες πόλεις της μεταπολεμικής περιόδου στην οποία η ανακατασκευή της, όπως αυτή κρίθηκε αναγκαία μετά την καταστροφή της, θα στηριχθεί πάνω στις αρχές μιας σύγχρονης σοσιαλιστικής πόλης. Ο δρόμος, λοιπόν, ως το μοναδικό στοιχείο της πόλης που παραμένει σχεδόν ανέπαφο μετά το τέλος του πολέμου, θα αποτελέσει το σημείο μηδέν πάνω στο οποίο θα ξεκινήσει η ανασυγκρότηση της πόλης και εν μέρει αν χρειαστεί, θα προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και στις νέες απαιτήσεις. Χαρακτηριστικά ο Walter Ulbricht, αναφέρει πως πρέπει να ανοικοδομηθούν οι κατεστραμμένες πόλεις από τον πόλεμο, δίνοντας μεγάλη σημασία στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Συνεπώς, ελπίζει πως τουλάχιστον 15.000 νέες κατοικίες θα αναγερθούν στα κέντρα των πόλεων. Έτσι, απαιτούνται μεγαλύτεροι, ευρείς δρόμοι και περισσότεροι πράσινοι - φυτεμένοι χώροι. 2 Ο δρόμος αναδεικνύεται αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής ζωής σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση θα χρειαστεί

1. Michael Z., Wize, Capital Dilemma, Germany’s search for a new architecture of democracy, New York, 1998, σελ 39-54 2. Hans, Schmidt, 1958, “Der Wiederaufbau historischer Städte”, Deutsche Architecture, 12, σελ. 312

Βερολίνο

να απαντήσει στις σύγχρονες απαιτήσεις, καθώς και να ακολουθήσει τις νέες αρχές σχεδιασμού μιας πόλης. Αρχικά, η ανάπτυξη και η χρήση του μηχανοκινήτου δημιουργεί αναπόφευκτα μια νέα δομή δικτύου μεταφορών, η οποία με τη σειρά της επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη δομή και τον σχεδιασμό του κέντρου της εκάστοτε πόλης. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αποτελούν οι δυνατότητες παράκαμψης του κέντρου, η δημιουργία πεζοδρόμων και χώρων στάθμευσης. Επίσης, η ανάγκη για σύνθετες, βιομηχανικές χρήσεις αντικατοπτρίζεται στην ανοιχτή μορφή της κατασκευής. Έτσι, οι δρόμοι πλαισιώνονται από νέα, απλά κτίρια, χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια προς τον εσωτερικό χώρο που σχεδιάζεται με έμφαση στην ευελιξία και την ικανότητα να φιλοξενήσει οποιαδήποτε λειτουργία χρειαστεί1.

1. Hans, Schmidt, 1958, “Der Wiederaufbau historischer Städte”, Deutsche Architecture, 12, σελ. 312

Die Stadt wird endlich offenbart! Λήψεις με ελικόπτερο, Βερολίνο, 1990

Ιστορικά κτίρια συνυπάρχουν με σύγχρονες εγκαταστάσεις. Η εικόνα της πόλης διαμορφώνεται από τα ανοικοδομημένα κτιριακά συγκροτήματα και από τις νέες κατασκευές. Παράλληλα, μεγάλες λεωφόροι και πλατείες συνιστούν ένα πλούσιο δίκτυο δημόσιων χώρων, σε ένα αστικό κέντρο που φαίνεται να σφύζει από ζωή. Σε ένα ξεκάθαρα ιστορικό περιβάλλον που προσφέρει όμως και όλες τις ανέσεις της σύγχρονης ζωής, έχει στηθεί ένας ιδανικός τόπος. Σε αυτό τον τόπο δεν συναντάει κανείς σημάδια της καταστροφής. Κάθε ίχνος του πολέμου έχει επίμονα απομακρυνθεί. Μόλις μερικές εβδομάδες μετά την πτώση του τείχους, ένα ελικόπτερο πραγματοποιεί μια πτήση κατά μήκος του άλλοτε αδιαπέραστου ορίου, καθώς και πάνω από το ανατολικό τμήμα του ενοποιημένου πια Βερολίνου. Εκτελώντας μια πρωτότυπη διαδρομή, εξασφαλίζονται λήψεις από ύψος 50 μέτρων που αποτυπώνουν μια πρότυπη ιστορική πόλη. Η εικόνα του ανατολικού Βερολίνου είναι γνωστή μέσα από όσους το επισκέπτονται καθώς και από αναμνηστικές φωτογραφίες. Αυτό πρόκειται να αλλάξει. Επιτέλους η πόλη αποκαλύπτεται!

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

stalinallee The symbols of the old Germany - the imperial palace, Hitler’s Reich chancellery, and the police headquarters - were destroyed in the Second World War. The men and women of the new Germany are clearing away the ruins of the old imperial Germany. From the ruins of the old Germany a new one arises. - Walter Ulbricht, 1951

Βερολίνο

_ Η Αρχή Η Karl-Marx Allee αρχικά γνωστή ως Grosse Frankfurter Strasse, μετονομάζεται το 1949 σε Stalinallee προς τιμήν των εβδομηκοστών γενεθλίων του Stalin. Έπειτα, το 1961 και κατά τη διάρκεια της διαδικασίας “αποσταλινοποίησης” που θα εφαρμοστεί στην Ανατολική Γερμανία, το όνομα που τελικά θα της δοθεί και θα διατηρηθεί μέχρι και σήμερα είναι Karl-Marx Allee, προς τιμήν του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου. Ο δρόμος αυτός καθιερωμένος, πριν την ανακατασκευή του στα χρόνια της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, ως εμπορικός δρόμος, περιβάλλεται κατά βάση από τα Mietskasernen, ή αλλιώς τα “φθηνά σπίτια” τα οποία ακόμα μπορούν να βρεθούν σε διαφορετικές αυτή τη φορά περιοχές του Βερολίνου. Τα Mietskasernen1 λόγω της ευελιξίας τους, αποτελούν το βασικό μοντέλο κατοίκησης κατά την περίοδο της βιομηχανικής ανάπτυξης του Βερολίνου. Αυτό αναδεικνύεται ως η μεγαλύτερη πόλη αποτελούμενη από “στρατώνες προς ενοικίαση”, όπου διαμένει μεγάλος αριθμός ανθρώπων σε εξαιρετικά ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης. Το καθεστώς του Βερολίνου, ως στρατιωτική πόλη, καταδεικνύει ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, την εποχή πριν από το 1850, αποτελείται από στρατιώτες. Προκειται για την περίοδο που γεννήθηκε ο όρος Mietskasernen τα οποία βέβαια θα χρησιμοποιηθούν σε μεγαλύτερο βαθμό κατά την διάρκεια των βιομηχανικών δεκαετιών του Βερολίνου, λίγα χρόνια αργότερα. Η μεταλλουργία, η οποία αποτελεί την βασική βιομηχανία στις αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνα, θέτει την αφετηρία για το μετασχηματισμό του Βερολίνου σε μια ισχυρή βιομηχανική μονάδα ενέργειας. Κατά συνέπεια, οι χώροι αυτοί που έως τώρα στεγάζουν στρατιώτες, αρχίζουν να καταλαμβάνονται από εργαζόμενους του εργοστασίου ασκώντας νέα πίεση στην ανάγκη στέγασης αυτού του καινούργιου τμήματος του πληθυσμού. Έτσι, τα Mietskasernen κατοικούνται πια από οικογένειες της μεσαίας, εργατικής τάξης οι οποίες όμως αναγκάζονται να πληρώνουν υψηλά ενοίκια, λόγω της έλλειψης άλλων επιλογών στέγασης. Αυτό αποτελεί βασικό λόγο για τον οποίο πολλές οικογένειες, μέσου όρου τουλάχιστον έξι ατόμων, νοικιάζουν διαμερίσματα με ένα μόνο δωμάτιο. Μέχρι το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα τα Mietskasernen έχουν γίνει τόποι εξαθλίωσης με αυξημένη την πιθανότητα επιβράδυνσης της προόδου της πόλης μέσω της εξάπλωσης ασθενειών. Αυτό, λοιπόν, οδηγεί πολλούς αρχιτέκτονες να σχεδιάζουν με όρους φωτός, αέρα και πράσινων χώρων. Ως εκ τούτου, από τις αρχές της δεκαετίας του 1900, το πρόβλημα της στέγασης αρχίζει να αντιμετωπίζεται υπό τη σκοπιά της υγείας του πληθυσμού, καθώς οι οικονομικές ωφέλειες και ένα υγιές εργατικό δυναμικό αποτελούν παράγοντες αλληλένδετους2.

1. μετάφραση : Στρατώνες προς ενοικίαση 2. Marisela Soto, Salas, The Berlin Block as an Urban Tool: Rethinking the urban fabric σελ. 3-7

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ σαν να μην υπήρξε ποτέ Έπειτα από τον μεγάλο βομβαρδισμό του Βερολίνου κατά τη διάρκεια του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ένα μεγάλο μέρος της πόλης έχει καταστραφεί. Στην αρχικά Grosse Frankfurter Strasse και μετέπειτα Stalinallee, τα περισσότερα από τα κτίρια έχουν μετατραπεί σε σωρούς από υλικά. Οι πρώτες ανάγκες καλύπτονται με εθελοντική κατά βάση εργασία των πολιτών. Χαρακτηριστική αποτελεί η μαζική πρωτοβουλία 34.000 ανθρώπων, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι γυναίκες, να συλλέξουν τους σωρούς από τούβλα και να αξιοποιήσουν τα υπόλοιπα υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις πρώτες “επείγουσες” αποκαταστάσεις των κτιρίων1. Τα περισσότερα από τα Mietskasernen που περιβάλλουν την Grosse Frankfurter Strasse είναι ολοσχερώς κατεστραμμένα. Λίγα μόνο από αυτά στέκουν ακόμα, ενώ δύσκολα μπορούν ξανά να κατοικηθούν. Έτσι, το ενδιαφέρον στρέφεται πια σε μορφές και τεχνικές της εποχής πρίν του 1930 ειδικότερα σε ότι αφορά στο θέμα της κατοίκησης. Αυτό επιφέρει την κατεδάφιση ολόκληρων συγκροτημάτων και των αντίστοιχων, σχεδόν κατεστραμμένων, Mietskasernen. Πρόκειται για ένα τρόπο να απαλλαγεί το Βερολίνο από τα λάθη του δέκατου ένατου αιώνα στην αστική ανάπτυξη. Οι δομές αλλεπάλληλων πλακών από οπλισμένο σκυρόδεμα είναι αυτές που κυριαρχούν τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι τη στιγμή που θα εισαχθεί ένα νέο αρχιτεκτονικό στοιχείο, αυτό του “πύργου” το οποίο θα κυριαρχήσει για λίγες μόνο δεκαετίες2. Η Grosse Frankfurter Strasse, λοιπόν, θυμίζει έρημο τοπίο, δεν υπάρχει τίποτα που να θυμίζει τη μεγάλη αυτή κεντρική οδό του Βερολίνου. Ένα καινούργιο κεφάλαιο της ιστορίας όμως, είναι έτοιμο να γραφτεί στο συγκεκριμένο τόπο. Η οδός πρόκειται να ανακατασκευαστεί με νέους, σοσιαλιστικούς αυτή τη φορά, όρους και να γίνει μια σημαντική λεωφόρος της σύγχρονης εποχής όπως τη γνωρίζουμε μέχρι και σήμερα.

_ η αλλαγή στο αρχιτεκτονικό ύφος Η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (GDR), ορίζει ως την πρωτεύουσα της το Ανατολικό Βερολίνο. Οι εργασίες, λοιπόν, δημιουργίας μιας ισχυρής πρωτεύουσας του Σοβιετικού τμήματος της Γερμανίας ξεκινούν σχεδόν αμέσως. Σε αυτό το πλαίσιο, το κεντρικό σημείο ανασχεδιασμού της πόλης επιλέγεται να είναι μια οδός σε άξονα ανατολής - δύσης, η Stalinallee. Το πρώτο κτίριο κατασκευάζεται το 1949-1951 και αποτελεί δημιούργημα της Ludmilla Herzenstein, βοηθό του αρχιτέκτονα Hans Scharoun. Αποτελεί ένα μακρύ, πενταόροφο κτίριο άκρως διαμορφωμένο πάνω στην γερμανική μοντερνιστική παράδοση του 1920. Την επόμενη, όμως, δεκαετία, η μοντερνιστική αρχιτεκτονική και ο φονξιοναλιστικός σχεδιασμός θεωρήθηκαν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Δυτικής 1 . T.H., Elikns and B., Hofmeister, BERLIN, The spatial structure of a divided city, New York, 1998, σελ 165 2 . Marisela Soto, Salas, The Berlin Block as an Urban Tool: Rethinking the urban fabric, σελ. 7

Βερολίνο

4. Ο άξονας κίνησης της Grosse Frankfurter Strasse διατηρείται. Η λεωφόρος συνιστά την αρχή του νέου τόπου.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

καπιταλιστικής κουλτούρας και γι’ αυτό γρήγορα απορρίφθηκαν. Στο “σταλινικό” λεξιλόγιο, οι λέξεις “φορμαλισμός” και “κοσμοπολιτισμός” χαρακτηρίζουν τον παγκόσμιο μοντερνισμό και έρχονται αντίθετες στη νικήτρια εργατική τάξη αλλά και γενικότερα στο γερμανικό έθνος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο αρχιτέκτονας Hermann Henselmann, ο οποίος ενώ στην αρχή, όπως και πολλοί άλλοι συνάδελφοί του, αρνούνταν να σχεδιάσουν σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, προσπαθεί να διατηρήσει την δική του γραμμή, έναν μοντερνισμό άμεσα επηρεασμένο από αυτόν του Le Corbusier. Ωστόσο, γρήγορα η δουλειά του κατηγορείται ως φορμαλιστική, πως δεν καταφέρνει να ανταποκριθεί στην ευαισθησία της εργατικής τάξης και εν τέλει απορρίπτεται. Η Stalinallee θα σχεδιαστεί υπό όρους μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας με επίκεντρο την εργατική τάξη, ώστε να αναδείξει το Βερολίνο ως την ισχυρή σοσιαλιστική πρωτεύουσα της Ανατολικής Γερμανίας.

_ οι βάσεις για μια σοσιαλιστική οδό Σύμφωνα με τα νέα δεδομένα που έφερε η επικράτηση του σοβιετικού καθεστώτος στο Ανατολικό Βερολίνο, στην αρχιτεκτονική και την κατασκευή της πόλης, ο σχεδιασμός μιας πρωτεύουσας πρέπει να χαρακτηρίζεται από τα εξής στοιχεία: να απεικονίζει συγκεντρωτισμό, ιεραρχική διάρθρωση των μερών της και μνημειακότητα. Ταυτόχρονα σκόπιμο κρίνεται η εμφάνισή της να αντανακλά, την εθνική της παράδοση1. Κατά συνέπεια, στην αρχιτεκτονική, αυτή η πολιτική ανοίγει το δρόμο για μια ενσυνείδητη επιστροφή στο εθνικό και τοπικό ύφος, τον κλασικισμό δηλαδή, της εποχής του Karl Friedrich Schinkel. Η κατασκευή των κτιρίων στην Stalinallee αποτελεί έργο έξι αρχιτεκτόνων της Ανατολικής Γερμανίας. Πιο συγκεκριμένα, τα κτίσματα αποτελούνται από επτά έως δέκα ορόφους και οι όψεις τους είναι φανερά αναλογικά σχεδιασμένες με έναν άκρως πλούσιο διάκοσμο. Η βάση του εκάστοτε κτιρίου είναι επενδυμένη με πέτρα και συχνά φέρει κιονοστοιχία, ενώ οι υπόλοιποι όροφοι είναι διακοσμημένοι με κεραμικά πλακίδια από το Meissen, μια περιοχή νότια του Βερολίνου. Εσκεμμένα, λοιπόν, ώστε να παραπέμπουν στην εποχή πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα κτίρια φέρουν την υπόσχεση μιας νέας κοινωνίας στην οποία η εργατική τάξη είναι ικανή να απολαμβάνει τις ανέσεις της παλιάς αστικής. Εκτός βέβαια από την αρχιτεκτονική και τον τρόπο δόμησης και διακόσμησης των κτιρίων, ολόκληρος ο σχεδιασμός της οδού φαίνεται να απομακρύνεται αρκετά από τον μοντερνισμό, ακολουθώντας σχεδόν κατα γράμμα τις “Sixteen Principles of City Planning” 2 του 1950. Εμβαθύνει έτσι στην πολιτική και οπτική σημασία του κέντρου της πόλης το οποίο αντιτίθεται πια με τις κατευθύνσεις του μοντέρνου κινήματος προς μια αποκεντρωμένη πόλη.

1 . Brian, Ladd, The Ghosts of Berlin, Conforting German History in the Urban Landscape, Chicago, 1997 2 . μετάφραση : δεκαέξι αρχές για τον πολεοδομικό σχεδιασμό

Βερολίνο

5. “Ο σχεδιασμός μιας πρωτεύουσας πρέπει να χαρακτηρίζεται από τα εξής στοιχεία: να απεικονίζει συγκεντρωτισμό, ιεραρχική διάρθρωση των μερών της και μνημειακότητα”. Η Stalinallee είναι αναμφισβήτητα το απόλυτο μοντέλο εφαρμογής.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ η λεωφόρος : μια νέα σοσιαλιστική πραγματικότητα Η Stalinallee αποτελεί το παράδειγμα επιστροφής στην κλασική αρχιτεκτονική παράδοση. Πρόκειται για μια γραμμικά δενδροφυτεμένη μεγάλη λεωφόρο. Τα επιβλητικά κτίρια με τις σχεδόν συνεχόμενες και αρθρωμένες ενιαίες όψεις, την περιβάλλουν προσδίδοντας έμφαση στον ίδιο τον άξονα κίνησης. Ο δρόμος, με επαρκή χώρο για μαγαζιά, εστιατόρια και διάφορα πολιτιστικά κτίρια προορίζεται να γίνει ένας τόπος τόσο εμπορίου και αναψυχής, όσο και κατοίκησης. Η έντονη παρουσία της λεωφόρου σημειώνεται επίσης και με τα ζευγάρια των πύργων, αναπόσπαστο στοιχείο της σοβιετικής αρχιτεκτονικής, τα οποία σηματοδοτούν και πλαισιώνουν το εκάστοτε άκρο της οδού. Κατασκευασμένα από τον Hermann Henselmann (1905-1995), ο οποίος, όπως έχει σημειωθεί, ενώ έως το 1951 ήταν βασικός υποστηρικτής του μοντέρνου ύφους, έγινε ένας από τους πιο γνωστούς αρχιτέκτονες στην Ανατολική Γερμανία και συνέβαλε στην κατασκευή της Stalinallee. Ωστόσο λάθος θεωρείται πολλές φορές ότι σχεδίασε ολόκληρη την οδό. Η απουσία κάποιου μνημείου σηματοδοτείται επαρκώς με την ύπαρξη αυτών των πύργων. Τοποθετημένοι στρατηγικά στη διασταύρωση κάποιου δευτερεύοντος δρόμου και της κεντρικής Stalinallee, λειτουργούν ως τοπόσημα, σημεία προσανατολισμού για τους διερχόμενους. Εδώ σηματοδοτείται ο κενός δημόσιος χώρος - πλατεία με σκοπό την ενίσχυση της δύναμης της εργατικής τάξης η οποία χρησιμοποιεί πια τον δρόμο και την πλατεία ως μέσα διάδοσης του νέου καθεστώτος μέσω παρελάσεων, διαδηλώσεων και γενικότερα συγκεντρώσεων. Χαρακτηριστικό σε αυτή την περίπτωση αποτελεί και η κατεδάφιση του Stadtschloss1 με σκοπό τη δημιουργία όχι πια ενός μνημείου αλλά επαρκούς κενού χώρου. Αποτέλεσμα αυτού είναι η δημιουργία της Marx - Engels - Platz η οποία συνιστά ένα σημαντικό κενό χώρο στην πόλη . Η οδός αυτή αποτελεί το πρώτο βήμα στην “σοσιαλιστική” ανακατασκευή ολόκληρης της πόλης του Βερολίνου.

1. Το Stadtschloss ή αλλιώς Berlin Palace (παλάτι του Βερολίνου) αποτελούσε ένα επιβλητικό κτίριο στο κέντρο του Βερολίνου, τοποθετημένο στο νησί των μουσείων απέναντι από το Lustgarden. Ήταν ένα βασιλικό αυτοκρατορικό παλάτι και εξυπηρετούσε ως κατοικία των βασιλέων της Πρωσσίας και των μετέπειτα γερμανικών αυτοκρατόρων. Καταστράφηκε από την κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας τη δεκαετία του 1950, ενώ σήμερα ανακατασκευάζεται και αναμένεται να ολοκληρωθεί μέσα στο 2018.

Βερολίνο

6. Κάτοψη της Stalinallee. Η νέα πραγματικότητα θα βασιστεί στη λεωφόρο. Ένας πολυλειτουργικός τόπος γεννιέται.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ ένα αναδρομικό μοντέλο μνημειακού χώρου Η ανακατασκευή της Stalinallee αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής της νέας, σοσιαλιστικής πραγματικότητας στην πόλη. Αυτό επιτυγχάνεται με την εισαγωγή μιας καινούργιας κλίμακας στον αστικό χώρο. Με τη σειρά της αυτή, χρησιμοποιεί τα στοιχεία της επαναληψιμότητας, τις μεγάλες διαστάσεις και τη συμμετρική οργάνωση των μερών της, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός τόπου που υποτάσσει τους χρήστες σε ένα περιβάλλον μνημειακού χαρακτήρα. Αυτές οι αρχές σχεδιασμού του χώρου συμπίπτουν με το έργο ενός σημαντικού αρχιτέκτονα θεωρητικού που έδρασε στο 18ο αιώνα και ονομάζεται Étienne-Louis Boullée. Πιο συγκεκριμένα, ο Boullée, προσπαθεί να δημιουργήσει κάτι ταυτόσημο, στην αρχιτεκτονική, με αυτό που οι σύγχρονοί του φιλόσοφοι, αποκαλούν “μεγαλείο” ή “υψηλό”. Πρόκειται για μια ιδέα που αναπτύσσεται βασικά την περίοδο του 18ου αιώνα. Χρησιμοποιείται πρώτα για να περιγράψει την κατάσταση κατά την οποία νιώθει κανείς συγκλονισμένος από φαινόμενα και γεγονότα που δεν μπορούν εύκολα να περιγραφούν. Έτσι το “μεγαλείο” αυτό αντιστοιχεί σε εκείνα τα οποία δεν μπορούν να μετρηθούν, να αναπαρασταθούν και να κατανοηθούν. Οι εικόνες που δημιουργεί, ο Boullée χρησιμοποιώντας αποκλειστικά στυλό και μελάνι, είναι θεματικά συνδεδεμένες με την έννοια του μεγαλείου, όπως στο παράδειγμα του έργου του “City of the Dead” το οποίο αποτελεί δείγμα της αρχιτεκτονικής του θανάτου αλλά και στο “Perspective View of the Interior of a Metropolitan Church”, χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής του υψηλού. Προσπαθεί, λοιπόν, να αναπαραστήσει κάτι το οποίο δεν μπορεί εύκολα να παραχθεί μέσα από μια αρχιτεκτονική μορφή. Στη συνέχεια, ο τύπος ή αλλιώς η τυπολογία είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό στοιχείο του σχεδιασμού του. Η αρχιτεκτονική αυτή τυπολογία αντιπροσωπεύει ένα σύνολο χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων τα οποία με τη σειρά τους έχουν ώς στόχο να δημιουργήσουν ή να προκαλέσουν ένα συγκεκριμένο είδος αντίδρασης. Ο Boullée στο πρώτο παράδειγμα την ονομάζει “buried architecture” 1. Η ιδέα εδώ είναι ότι θάβεται μια κολοσιαία δομή με στόχο η αρχιτεκτονική να γίνει ανάλογη ενός τύμβου. Τέλος, στη συνέχεια με τις παραπάνω αρχές σχεδιασμού που εφαρμόζει, αναπτύσσει και την “architecture parlante” 2. Το ίδιο το κτίριο έχει την ικανότητα να εξηγεί την λειτουργία και τη χρήση του χρησιμοποιώντας τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορούν να τοποθετηθούν τα περισσότερα από τα έργα του όπως για παράδειγμα το Project for a city Gate το οποίο απεικονίζει με όρους μνημειακότητας, αναλογίας και συμβολισμού μια πύλη εισόδου στην πόλη που καθιστά άμεσα φανερή τη χρήση και τη λειτουργία της. Βασίζεται σε κανονικά στερεά χρησιμοποιώντας σφαίρες, πυραμίδες, κύβους δίνοντάς τους μια συγκεκριμένη χρήση. Ο Boullée δεν ενδιαφέρεται αν αυτό που σχεδιάζει γίνεται να κατασκευαστεί. Αυτό που τον απασχολεί είναι ο συμβολικός χαρακτήρας και η κοινωνική χρησιμότητα του εκάστοτε κτιρίου3. 1 . μετάφραση : θαμμένη αρχιτεκτονική 2 . μετάφραση : η αρχιτεκτονική που μιλάει 3 . Phillip, Denny, Étienne-Louis Boullée: Utopia & the Enlightenment Metropolis

Βερολίνο

7, 8, 9. Ο E. L. Boullée προτείνει: μια συμβολική αρχιτεκτονική βασισμένη στην “architecture parlante”. Το κτίριο μέσα από τη μορφή του δηλώνει τη λειτουργία του και μέσα από τις διαστάσεις του καθηλώνει το άτομο.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Stalinallee : το παράδειγμα εφαρμογής Οι παραπάνω αρχές γίνονται εύκολα εμφανείς στο παράδειγμα ανακατασκευής της Stalinalle τόσο μέσα από αρχιτεκτονικές και μορφολογικές όσο και από πολεοδομικές αποφάσεις. Αρχικά, ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα ζευγάρια πύργων που βρίσκονται τοποθετημένα στη Strausberg platz και στο σημείο στο οποίο διασταυρώνονται η Stalinalle με την Warschauer Strasse αντίστοιχα. Σηματοδοτούν τα δύο άκρα της οδού. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα εντοπίζονται όλες οι αρχές που εφαρμοζεί ο Boullée στο έργο του όπως έχουν ήδη αναφερθεί. Η κυβέρνηση της Ανατολικής Γερμανίας σε μια προσπάθειά ενίσχυσης του κράτους της ανακατασκευάζει τη Stalinallee με όρους αυτή τη φορά μνημειακότητας και μεγαλείου, στα πλαίσια μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Έτσι και οι δομές αυτές αποτελούν πύργους ορισμένης αρχιτεκτονικής τυπολογίας και ακολουθούν τις παραπάνω αρχές αποκατάστασης της οδού. Επίσης, με την τοποθέτησή τους στον χώρο κάνουν εμφανή τη λειτουργία τους ως “πύλες” αυτής της οδού, μια πραγματική εφαρμογή της architecture parlante. Τα κτίρια αυτά έχουν κατά βάση συμβολικό χαρακτήρα τη στιγμή που η μορφή τους δεν απορρέει από την καθημερινή τους χρήση αλλά από τη θέση τους στον αστικό ιστό. Αποτελούν σημεία τοπόσημα της οδού προσδίδοντάς της τον μνημειακό χαρακτήρα που αρμόζει σε μια τόσο κεντρική λεωφόρο του διαιρεμένου Βερολίνου. Εκτός από τα παραπάνω, βέβαια, οι αρχές του Boullée αντικατοπτρίζονται και στο πρότυπο κτίριο κατοικιών, Palace of the people όπως αναφέρεται που αποτελεί τη βασική μονάδα κατοίκησης και επαναλαμβάνεται σχεδόν σε όλο το μήκος της οδού. Κτίρια γραμμικά, με σημαντικές διαστάσεις και επαναλαμβανόμενες, συνεχείς όψεις μικρών ορθογωνικών ανοιγμάτων, διαθέτουν κιονοστοιχίες στο ισόγειο σηματοδοτώντας τη διαφορά στη χρήση η οποία εδώ αποκτά έναν περισσότερο δημόσιο χαρακτήρα. Μια αρχιτεκτονική τυπολογία, λοιπόν, η οποία επαναλαμβανόμενη σε όλο σχεδόν το μήκος της οδού προσδίδει στα κτίρια αυτά το μεγαλείο που τους αντιστοιχεί και καθιστά εμφανή τη χρήση τους τόσο στην αρχική στάθμη όσο και στα ανώτερα επίπεδα. Τύπος, μεγαλείο, μορφολογία και συμβολισμός αποτελούν και σε αυτή την περίπτωση αρχές σχεδιασμού όπως κάποτε τις περιέγραψε ο Boullée δημιουργώντας τις δικές του δομές, αποτυπωμένες όμως μόνο σε χαρτί.

_ περί μνήμης Η καταστροφή, λοιπόν, μετά το τέλος του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έφερε μια νέα ευκαιρία στο Βερολίνο. Κατασκευάζεται σχεδόν από την αρχή με νέα εργαλεία και λεξιλόγιο. Δημιουργείται μια πόλη στα πρότυπα του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Βασικό στοιχείο σχεδιασμού καθίσταται η μνημειακότητα που με τη σειρά της επιτυγχάνεται μέσα από αρχές που θυμίζουν τις ουτοπικές προτάσεις του Boullee, όπως αυτές έχουν γίνει γνωστές δύο σχεδόν αιώνες πριν. Στο ανατολικό Βερολίνο θα επιχειρηθεί να εξαφανιστεί η μνήμη του πολέμου,

Βερολίνο

10, 11. Ο H. Henselmann προτείνει: πύργους για τα άκρα της λεωφόρου. Οι μονάδες πολυκατοίκησης μετατρέπονται στις πύλες της πόλης

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

“αφαιρώντας” τα σημάδια του και θα δημιουργηθεί μια νέα πόλη ικανή να συγκριθεί με τις υπόλοιπες σύγχρονες Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Πρόκειται να στηθεί μια νέα ιστορία για αυτό το αστικό κέντρο, βασισμένη στις δομές της Πρωσικής Αυτοκρατορίας και του γερμανικού κλασικισμού. Αυτό όμως θα γίνει φανερό στην αποκατάσταση μιας άλλης οδού, της Unter den Linden. Το λεξιλόγιο ανακατασκευής του Ανατολικού Βερολίνου θα βασιστεί στη μνημειακότητα που σε οποιαδήποτε μορφή και αν αναπαραχθεί, θα επιχειρηθεί η απόδοση στην πόλη του ιστορικού μεγαλείο που της αρμόζει, ακολουθώντας κάθε φορά τις εκάστοτε κατευθύνσεις καθώς και τις αρχιτεκτονικές και όχι μόνο αποφάσεις. Όπως αναφέρει ο Aldo Rossi στο βιβλίο του, L’Architettura della città:

“Η μορφή της πόλης είναι πάντα η μορφή μιας εποχής και στη μορφή μιας πόλης συνυπάρχουν πολλές εποχές. Ακόμα και στη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου η πόλη γύρω του αλλάζει όψη και οι αναφορές σ’αυτήν δεν είναι πάντα ίδιες.”

_ το τέλος μιας εποχής Το 1954, το έτος μετά τον θάνατο του Stalin, ο Nikita Khrushchev, ο νέος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης και βασικός υποστηρικτής και πρωτουργός της αποσταλινοποίησης της χώρας, ασκεί ισχυρή κριτική στην “σταλινική”, όπως χαρακτηρίστηκε, αρχιτεκτονική. Τονίζεται κυρίως η έλλειψη αποδοτικότητας στα νέα κτίσματα. Χαρακτηριστικά υποστηρίζεται ότι ο καλύτερος τρόπος δημιουργίας μέσων κατοίκησης για τον πληθυσμό, αποτελεί η ανάπτυξη προκατασκευασμένων βιομηχανικών μορφών που θα χρησιμοποιηθούν στις μονάδες πολυκατοίκησης. Η άποψη αυτή γρήγορα υιοθετείται από την Ανατολική Γερμανία, αν και η κατασκευή της Stalinallee συνεχίζεται ακόμα για κάποια χρόνια. Η αλλαγή αυτή συμπίπτει με την κυριαρχία της άποψης πως το Ανατολικό Βερολίνο δεν πρόκειται, τουλάχιστον άμεσα, να επανενωθεί με το δυτικό τμήμα της πόλης, συνέπεια του οποίου αποτελεί η απουσία, πια, έμφασης στην γερμανική παράδοση τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και σε άλλους τομείς της γερμανικής καθημερινότητας. Έτσι, μέχρι το τέλος του 1950, κτίρια από οπλισμένο σκυρόδεμα με απουσία διάκοσμου θέτουν τον κανόνα στο Ανατολικό Βερολίνο. Για παράδειγμα, στο δυτικό τμήμα της Stalinalle κοντά στην Alexanderplatz στο κέντρο της πόλης, χτίζονται μεγάλα κτίρια κατοικιών τα οποία ακολουθούν αυτό το νέο αρχιτεκτονικό ύφος. Τοποθετούνται παράλληλα μεταξύ τους αφαιρώντας έτσι την δυνατότητα διαμόρφωσης όψης στον δρόμο και περιέχουν αποκλειστικά κατοικίες. Το “διεθνές ύφος” της μοντέρνας αρχιτεκτονικής λοιπόν, εντοπίζεται ξανά στο Ανατολικό Βερολίνο μόλις μια δεκαετία μετά από τη στιγμή που θεωρήθηκε ακατάλληλο και μη ανθρωπιστικό. Το τέλος αυτής της εποχής θα σηματοδοτηθεί το 1961, με την αλλαγή του ονόματος της οδού σε Karl - Marx Allee και την απομάκρυνση από αυτή του αγάλματος του Stalin.

Βερολίνο

12. Ένας νέος τόπος έχει στηθεί, αλλά πριν ακόμα ολοκληρωθεί θεωρείται ξεπερασμένος. Ελαφρώς δυτικότερα πρόκειται να εφαρμοστούν αποτελεσματικότερα μέσα για τη δημιουργία του ιδανικού αστικού χώρου.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Unter Den Linden “Gothic churches, Renaissance banks, and Jacobean manors were frankly picturesque. The mixing of styles meant the mixing of media. Dressed in historical styles, buildings evoked explicit associations and romantic allusions to the past to convey literary, ecclesiastical, national, or programmatic symbolism.” Robert Venturi - Denise Scott Brown, Learning from Las Vegas

Βερολίνο

_ η ιστορία ενός μονάρχη Ο Φρειδερίκος ο δεύτερος ή αλλιώς Φρειδερίκος ο Μέγας καθώς αποκαλείται, διατελεί ως βασιλιάς του Πρωσικού καθεστώτος από το 1740 έως το 1786. Αναδεικνύεται σε καθοριστικό ηγέτη καθώς επιτυγχάνει μέσα από τις πολεμικές του επιτυχίες να ισχυροποιήσει σημαντικά το κράτος της Πρωσίας. Έτσι και το Βερολίνο, ταυτόχρονα, ακολουθεί την ανάπτυξη της Πρωσικής αυτοκρατορίας. Αναπτύσσεται τόσο σε τομείς πολιτισμού όσο και στο επίπεδο του στρατού. Στην προσπάθεια να καλλιεργηθεί ένα επαρκές μορφωτικό επίπεδο για τους στρατιώτες του ώστε να μπορούν να διαβάζουν και να γράφουν, εφαρμόζει ένα νέο σύστημα διδασκαλίας - εκπαίδευσης (universal primary education). Ταυτόχρονα, εκείνη την περίοδο, περίπου το 1720 κατασκευάζεται, υπό τις εντολές του Φρειδερίκου, το πρώτο και μεγαλύτερο νοσοκομείο και, παράλληλα ιατρική σχολή “Charite” το οποίο βρίσκεται στη Chariteplatz, βορειοδυτικά της Unter den Linden. Μέχρι και σήμερα, τοποθετημένο κατά μήκος αυτής της ιστορικής οδού του Βερολίνου, αποτελεί το μεγαλύτερο νοσοκομειακό πανεπιστήμιο ολόκληρης της Ευρώπης. Ο ίδιος και η διακυβέρνησή του θα αποτελέσουν πρότυπο για το Ναζιστικό καθεστώς και γι’ αυτό το λόγο θα κατακριθεί από την κυβέρνηση της Ανατολικής Γερμανίας μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι ο αρχικός προσανατολισμός θα είναι η απαλλαγή μετά τον πόλεμο από τα ίχνη της διακυβέρνησής του και κατ’ επέκταση του πρωσικού μιλιταρισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Stadtschloss ή αλλιώς “το παλάτι του Βερολίνου” όπως ονομάστηκε η κατοικία του Φρειδερίκου. Το κτίριο αυτό αποτελεί στόχο αλλεπάλληλων βομβαρδισμών κατά την περίοδο του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και για μερικά χρόνια, παραμένει σε ερειπιώδη μορφή καθώς και χρησιμοποιείται ως μουσειακός χώρος. Όμως, κατα τη διάρκεια των επόμενων ετών και ενώ το Βερολίνο ξεκινάει να αποκαθίσταται στο σύνολό του, το Stadtschloss, με εντολή της κυβέρνησης της Ανατολικής Γερμανίας θεωρείται ως σύμβολο του πρωσικού μιλιταρισμού και κατεδαφίζεται. Ο Φρειδερικος ο Μέγας, εκτός των άλλων, είναι “υπεύθυνος” για πολλά δημόσια κτίρια που κατασκευάζονται εκείνη την εποχή και κυριαρχούν ακόμα και σήμερα στην εικόνα του Βερολίνου. Τα περισσότερα από αυτά, όπως για παράδειγμα η Berlin State Opera, η Royal library (σήμερα State Library Berlin) και το Prince Henry’s Palace (σήμερα Humboldt University), βρίσκονται στην Unter den Linden μια από τις σημαντικότερες και πιο κεντρικές λεωφόρους του Βερολίνου. Διαμορφώνεται έτσι μια περιοχή στην οποία τα πολιτιστικά κτίρια, οι αρχιτεκτονικές μορφές και η ζωή της πόλης συνθέτουν ένα αξιόλογο ιστορικό αρχιτεκτονικό περιβάλλον.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

13,14. Η Unter den Linden ανάμεσα στα σημαντικότερα δημόσια κτίρια. Η εικόνα του κέντρου της πόλης σχηματίζεται και είναι εντυπωσιακή.

Βερολίνο

_ η οδός μέσα στον χρόνο Η Unter den Linden αρχίζει από την Schlossbrucke (η γέφυρα του παλατιού) η οποία βρίσκεται στο νησί των μουσείων και εκτείνεται μέχρι την πύλη του Βρανδεμβούργου. Η λεωφόρος έχει μήκος 1.5 χιλιόμετρο και πλάτος 60 μέτρα. Στα μέσα του 17ου αιώνα, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Friedrich William, ή Große Kurfürst (Great Elector), όπως παραμένει γνωστός, φυτεύονται σε γραμμική διάταξη, φιλύρες, ώστε να διατηρείται ο δρόμος σκιερός, δροσερός και πιο άνετος κατά τις καθημερινές μετακινήσεις. Έτσι, κυριολεκτικά, η διαδρομή με την άμαξα θα γίνεται “κάτω από τις φιλύρες” (Unter den Linden). Έναν αιώνα αργότερα, ο βασιλιάς Frederick ο δεύτερος όπως έχει σημειωθεί εμπλουτίζει αυτή την οδό με σημαντικά κτίρια (βλέπε κεφάλαιο : _η ιστορία ενός μονάρχη) και διευρύνει το μήκος της. Το πλήθος δημοσίων κτιρίων που εμφανίζονται στις πλευρές της μέχρι το 19ο αιώνα, αναδεικνύουν την Unter den Linden ως την κεντρικότερη οδό της πόλης. Μετά τη νίκη του Πρωσικού κράτους απέναντι στο Ναπολέοντα τον Γ’ το 1871, η οδός συνεχίζει να κατασκευάζεται υπό τα σχέδια τώρα του αρχιτέκτονα Friedrich Schinkel. Σε αυτή την περίοδο ανήκουν η Schlossbrucke και το Neue Wache (Royal Guardhouse) καθώς και σημαντικός αριθμός από αγάλματα που τοποθετούνται κατά μήκος της οδού. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ο ανδριάντας του Friedrich Wilhelm, καθώς παραμένει ένα από τα λίγα που διασώζονται μέχρι και σήμερα. Αναφέρεται, πως κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, κόβονται οι 250 ετών φιλύρες, καθώς τα δέντρα είναι πια πολυτιμότερα ως καυσόξυλα. Σε συνδυασμό με την ερειπιώδη κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει τα κτίρια της λεωφόρου μετά τη λήξη του πολέμου, η εικόνα καταστροφή είναι συνολική. Τελικά, η Unter den Linden βρίσκεται στο κέντρο του διαιρεμένου πια Βερολίνου και πιο συγκεκριμένα στο Ανατολικό. Σχεδόν αμέσως θα ξεκινήσει η διαδικασία αποκατάστασής. Ωστόσο η πραγματική ανοικοδόμηση δεν θα συμβεί πριν από τα τέλη της δεκαετίας του 1950.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

15. Στη νέα πραγματικότητα γενικής καταστροφής, για μια ακόμα φορά η οδός αποτελεί την αφετηρία του σχεδιασμού.

Βερολίνο

_ η αποκατάσταση Όπως έχει προαναφερθεί η βασιλεία του Φρειδερίκου του Μέγα, αρχικά συνιστά για την Ανατολική Γερμανία παρελθόν που επιχειρείται να αποσιωπηθεί, καθώς έχει αποτελέσει πρότυπο για το ναζιστικό καθεστώς. Τελικά όμως, η κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας στρέφεται προς την ενίσχυση του ιστορικού χαρακτήρα του Βερολίνου. Αυτό συμβαίνει καθώς επανεξετάζεται η Πρωσική κουλτούρα, στα πλαίσια διαμόρφωσης της γερμανικής ταυτότητας. Έτσι, θα ξεκινήσει η αποκατάσταση των κτιρίων και κατ’ επέκταση ολόκληρης της Unter den Linden. Οι αρχιτέκτονες θα επιλέξουν μορφές από το άμεσο παρελθόν, χρησιμοποιώντας ένα νέο μέσο, τα προκατασκευασμένα στοιχεία σκυροδέματος. Ο τρόπος αποκατάστασης που θα ακολουθηθεί είναι κοινός με αυτόν που θα υιοθετήσουν και άλλα κατεστραμμένα από τον πόλεμο αστικά κέντρα στην Σοβιετική Ένωση. Πρόκειται για ένα τόσο τεχνικό και οικονομικό, όσο αρχιτεκτονικό και πολιτιστικό πρόβλημα. Στα πλαίσια αυτά, κυριαρχούν τρια διαφορετικά συστήματα διαχείρισης των κτιρίων του ιστορικού κέντρου και ιδιαίτερα αυτών που βρίσκονται στο ανατολικό τμήμα της Unter den Linden κοντά στην Alexanderplatz. Αρχικά, η ακριβής αποκατάσταση των φθαρμένων από τον πόλεμο κτιρίων συνιστά ένα βασικό τρόπο ανακατασκευής. Κτίρια μιας περασμένης εποχής αναστηλώνονται προσεγγίζοντας όσο είναι δυνατό στην αρχική τους μορφή. Στη συνέχεια εμφανίζεται η ιδέα της μίμησης κάποιων παλαιότερων αρχιτεκτονικών μορφών. Οι δυνατότητες και η ευελιξία που προσφέρει το σκυρόδεμα στους κατασκευαστές, συνδέεται με την ελευθερία αναπαραγωγής μορφών ενός σύντομου σχετικά, παρελθόντος, όπως για παράδειγμα αψίδες, ανώφλια, πυλώνες και άλλα. Κατά συνέπεια, ερειπωμένες δομές από τον πόλεμο ανακατασκευάζονται με εμφανή τα σημάδια της καταστροφής λόγω της διαφοράς του υλικού και διατηρούν με σχετικά αμείωτο ενδιαφέρον την αίσθηση και το προηγούμενο τους μεγαλείο. Τέλος, σε περιπτώσεις απόλυτης καταστροφής ακολουθείται η διαδικασία κατεδάφισης και επανάκτησης του κτιρίου από τα θεμέλιά του όσο πιο κοντά γίνεται στην αρχική του μορφή. Δημιουργείται, δηλαδή, μια κατασκευασμένη ιστορική μονάδα έτοιμη να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός ιστορικού κέντρου. Πρόκειται για αρχές οι οποίες θα εφαρμοστούν καθόλη τη διάρκεια ανοικοδόμησης της Unter den Linden στα πλαίσια της δημιουργίας μιας ιστορικής λεωφόρου. Πέραν όμως της αποκατάστασης των ιστορικών κτιρίων της οδού θα κατασκευαστουν και νέα, στη βάση μιας σοσιαλιστικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για κτίρια τα οποία θα φιλοξενήσουν καινούριες, δημόσιες χρήσεις και είναι ικανά να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις μιας σύγχρονης πρωτεύουσας.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Η επέμβαση είναι συνολική και αφορά σε όλο το μήκος της λεωφόρου. Τα κτίσματα αποκαθίστανται και τα κενά συμπληρώνονται, σε ένα τόπο που δεν έχουν θέση τα ίχνη από την καταστροφή του πολέμου. Το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά πειστικό.

Βερολίνο

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ ένας καινούργιος | παλαιός τόπος Το Δεκέμβριο του 1958, φιλοξενείται ένα άρθρο στα τεύχη γερμανικής αρχιτεκτονικής που αναφέρεται στην επιστροφή του Βωμού της Περγάμου. Εκθειάζεται η πρωτοβουλία του υπουργικού συμβουλίου της Ε.Σ.Σ.Δ. να επιστρέψει τον πολύτιμο αυτό θησαυρό, μαζί με άλλα κειμήλια που έχουν αφαιρεθεί από τα γερμανικά μουσεία στο τέλος του πολέμου. Μεταξύ άλλων ο συντάκτης αναφέρεται στην αποκατάσταση του Μουσείου της Περγάμου που είχε υποστεί σημαντικές καταστροφές. Μέσα από αυτή την πράξη φιλίας και εμπιστοσύνης, η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας ανοικοδομείται στο σωστό πνεύμα του σοσιαλισμού. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της πρωτεύουσας παραμένει σε κατάσταση ερήμωσης και ένα κατάλοιπο από την αρχαιότητα, πραγματικά δύσκολα φανερώνει τη χρησιμότητά του. Μέσα σε ένα περιβάλλον γενικευμένης καταστροφής, αρχίζει ένα έργο που διαφέρει από τα υπόλοιπα. Αφορά όχι στην ταχεία ανέγερση κατοικιών που θα μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες για στέγαση, αλλά στην αποκατάσταση ενός ολόκληρου συγκροτήματος παλαιών κτιρίων εκατέρωθεν της κεντρικότερης ίσως, λεωφόρου του Βερολίνου. Μια πρωτόγνωρη δραστηριότητα εκδηλώνεται σε αυτόν τον κατεστραμμένο δρόμο, με ερείπια να συνδυάζονται με νέα στοιχεία, τα κενά να συμπληρώνονται σχολαστικά με καινούργιες κατασκευές, στα πλαίσια μιας προσπάθειας να σβηστεί κάθε σημάδι του πολέμου. Το αποτέλεσμα είναι ξεχωριστό. Κλασικά οικοδομήματα επανεμφανίζονται στον ορίζοντα της πόλης, σε μια απόπειρα να καλυφθεί ένα ακόμα κενό που δημιουργήθηκε από αυτό τον πόλεμο. Ο στόχος τώρα είναι να κατασκευαστεί ένας καινούργιος – παλαιός τόπος για την πρωτεύουσα του γερμανικού κράτους. Κτίρια τα οποία συνδέονται με την εξέλιξη της πόλης μέσα στο χρόνο και που έχουν μετατραπεί σε ερείπια μετά την καταστροφή, ανακτώνται προς όφελος της νέας αστικής πραγματικότητας. Σε ένα περιβάλλον συνεχών αλλαγών και καινούργιων κατασκευών, κρίνεται αναγκαία η δημιουργία ενός ιστορικού τόπου, άμεσα συνδεδεμένου με το χαρακτήρα του γερμανικού έθνους. Η αξία των μνημείων της Unter den Linden μέσα από την ύπαρξη τους στη διάρκεια του χρόνου, θυσιάζεται προς όφελος της σημασίας που έχουν για μια κοινωνία που πρέπει να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά της1. Το τελικό αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά πειστικό. Η εικόνα του ιστορικού πυρήνα της πόλης είναι πια γεγονός. Τελικά δεν μοιάζει καθόλου τυχαία η χρήση του Βωμού της Περγάμου για το εξώφυλλο του τεύχους του 58. Το κενό που έχει δημιουργηθεί παραμένει σημαντικό και θα χρειαστούν πολλά περισσότερα για να καλυφθεί. 1 . Alois, Riegl, 1982, “The modern cult of monuments: its character and origin”, Oppositions, 25, σσ. 20-51

Βερολίνο

_ η διπλή φύση της οδού Στην κεντρική οδό του Ανατολικού Βερολίνου, η ιστορία της πόλης συνυπάρχει με τα καινούργια ιδρύματα του νέου καθεστώτος. Η Friedrichstrasse αποτελεί το μέσο της οδού εκατέρωθεν της οποίας αναπτύσσεται αυτή η ιδιαίτερη εικόνα της πόλης. Στο ανατολικό κομμάτι της κυριαρχούν τα αποκατεστημένα, ιστορικά κτίρια τα οποία συνιστούν τα μνημεία του Γερμανικού έθνους. Κτίρια άλλοτε ολοσχερώς κατεστραμμένα και ανακατασκευασμένα από την αρχή, όπως για παράδειγμα το Alte Kommandantur το οποίο έχει τοποθετηθεί σε διαφορετική θέση από την αρχική που εντοπίζεται πριν από το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Άλλα μερικώς αλλοιωμένα που επισκευάστηκαν και επανήλθαν ακριβώς στην αρχική τους μορφή, όπως για παράδειγμα το Zeughaus. Τέλος, ένα ακόμα παράδειγμα αποτελεί η πρεσβεία της Σοβιετικής Ένωσης, που πριν τον πόλεμο λειτουργεί ήδη ως ανάκτορο. Η καταστροφή, όμως οδηγεί στην ανακατασκευή στην ίδια τοποθεσία με ένα νέο κτίριο. Το κτίσμα αυτό, αρχιτέκτονας του οποίου είναι η Anatoli Strischewski, ακολουθεί τις νέες αρχές της σοβιετικής αρχιτεκτονικής και αποτελεί το πρώτο έργο που πραγματοποιείται κατά την περίοδο μετά τον πόλεμο στο Ανατολικό Βερολίνο. Στο δυτικό τμήμα επικρατούν δομές του σοβιετικού καθεστώτος. Νεόδμητα κτίρια της δεκαετίας του 1960 και μετέπειτα αποτελούν παραδείγματα της νέας αρχιτεκτονικής στο Βερολίνο. Συνεχείς αρθρωτές όψεις με μικτά ανοίγματα στους ορόφους και μεγάλες στοές στο ισόγειο θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό τα πρώτα κτίρια της Karl - Marx Allee. Στο τμήμα αυτό της οδού στεγάζονται υπουργεία, πρεσβείες και διάφορες εταιρίες. Γενικά αποτελεί το πολιτικό και οικονομικό κέντρο του Ανατολικού Βερολίνου το οποίο αποπνέει το νέο σοσιαλιστικό ύφος που έχει καθιερωθεί από το καινούργιο καθεστώς. Τα δυο αυτά διαφορετικά αρχιτεκτονικά περιβάλλοντα συνυπάρχουν στην ίδια οδό και μαζί επιχειρούν να συνθέσουν την επιθυμητή ταυτότητα του γερμανικού έθνους.

_ μια διαδρομή ανάμεσα στα μνημεία της πόλης Το Νοέμβριο του 1962 δημοσιεύεται η αποκατάσταση της λεωφόρου Unter den Linden μεταξύ της πύλης του Βραδεμβούργου και της Marx - Engels Platz1. Προτείνεται η δημιουργία μιας ιστορικής διαδρομής που θα ξεκινάει από τον ανακτημένο δημόσιο χώρο των παλαιών ανακτόρων του Βερολίνου και θα διασχίζει σε σειρά όλα τα σημαντικά ιδρύματα της πόλης, πτυχές στην ιστορία της. Εδώ τα κτίσματα λαμβάνουν έναν ακόμα ρόλο στον καινούργιο αστικό τόπο. Μετατρέπονται σε εκθέματα προς αναγνώριση και επίσκεψη και η ίδια η λεωφόρος καθίσταται το σκηνικό αυτής της ιδιόρρυθμης πραγματικότητας. Ο επισκέπτης καταφθάνει με τη γραμμή του μετρό στην Marx-Engels Platz ή αφήνει το αυτοκίνητό του στο ίδιο σημείο που έχει μετατραπεί σε έναν απέραντο χώρο οργανωμένης στάθμευσης. Η διαδρομή του ορίζεται ξεκάθαρα 1 . Peter, Schweitzer, 1962, “Zwei Wettbewerbe in Berlin, Gaststättenkomplex Unter den Linden - Friedrichstraße Hotelkomplex am Bahnhof Friedrichstraße”, Deutsche Architecture, 11, σελ 660

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

16,17. Ο καινούργιος τόπος είναι μια διαδρομή μέσα από τα κτίρια - εκθέματα της πρωτεύουσας. Σε αυτά προστίθενται και οι νέες εγκαταστάσεις που αντιπροσωπεύουν το σοσιαλιστικό καθεστώς και που καθόλου τυχαία τοποθετούνται στη συνέχεια της Unter den Linden.

Βερολίνο

από τη Schlossbrucke που διασχίζει τον ποταμό Spree και την πύλη του Βραδεμβούργου στο τέρμα της λεωφόρου. Διαδοχικά παρατάσσονται ένα μουσείο, μια όπερα, ένα πανεπιστήμιο, ένας καθεδρικός, μια βιβλιοθήκη και στη συνέχεια η πρεσβεία της Σοβιετικής Ένωσης, το υπουργείο παιδείας και λοιπά δημόσια ιδρύματα. Κάθε κτίσμα αντιστοιχεί σε μία ξεχωριστή λειτουργία και κάθε μορφή διαφέρει από τις υπόλοιπες. Ό,τι δε συνάδει με αυτό το μοντέλο κτισμάτων στις πλευρές του δρόμου έχει ήδη απομακρυνθεί από τις εκτενείς εργασίες αποκατάστασης. Τα μεμονωμένα διαδοχικά κτίρια μετατρέπονται σε φορείς συγκεκριμένου νοήματος χάριν στη μοναδική τους εμφάνιση. Ο συμβολικός τους χαρακτήρας είναι γεγονός και τα καθιστά αντικείμενα που καθηλώνουν την προσοχή των διερχομένων. Δημιουργείται ένας πρότυπος χώρος για το κέντρο της πόλης. Αυτός βασίζεται στην υπέρθεση στοιχείων και ρυθμών από διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Εδώ όμως τα ίχνη του πολέμου δεν ταιριάζουν και έχουν εξαφανιστεί. Το κτίριο αντιμετωπίζεται ως απόλυτο και αψεγάδιαστο μοντέλο, φορέας μοναδικών νοημάτων και αυτή είναι πια η λειτουργία του στο επίπεδο της πόλης. Το κτίριο - έκθεμα επικοινωνεί.

_ πάντα στις αρχες της μνημειακότητας Αρχές, λοιπόν, που ήδη έχουν χρησιμοποιηθεί τόσο στο Παρίσι όσο και στο Βερολίνο εμφανίζονται με αμείωτο ενδιαφέρον και σε αυτό το παράδειγμα. Το σημαντικό μήκος της οδού που καταλήγει σε ένα συγκεκριμένο σημείο και η μνημειακότητα των μεγάλων και ιστορικών δημόσιων κτιρίων που την συνιστούν, είναι τέτοια χαρακτηριστικά στοιχεία που αποσκοπούν να δημιουργήσουν μια “υβριδική” οδό, όπου παρουσιάζονται επιλεκτικά διαφορετικές φάσεις της γερμανικής ιστορίας. Από τη μία, μεγάλα και ιστορικά κτίρια ανακατασκευάζονται και εξιστορούν μια πραγματικότητα που προηγείται του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ από την άλλη δομές συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών μορφών, άμεσα επιβεβλημένων από το κυρίαρχο καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης, συμπληρώνουν την εικόνα της πόλης και με τη σειρά τους προβάλλουν την νέα πραγματικότητα στο Βερολίνο. Η μνημειακότητα, εδώ, ανασυστήνεται με την αξιοποίηση ενός υπαρκτού συστήματος οργάνωσης του χώρου, το οποίο αποτελείται από τον ευθύγραμμο άξονα και το μνημείο στον κόμβο, και με τη συμπλήρωση και αποκατάσταση της αλληλουχίας από ιστορικά κτίρια. Ωστόσο, το μνημείο στην άκρη της οδού δεν οδηγεί κάπου, καθώς πίσω από αυτό περνάει συνεχές το τείχος του Βερολίνου. Ταυτόχρονα τα παλαιά μνημεία της οδού δεν είναι τόσο παλαιά. Συνιστούν νέες κατασκευές στην προσπάθεια επανάκτησης μιας κατεστραμμένης πραγματικότητας. Κάθε σύμβολο λειτουργεί αυτόνομα ως “μνημείο” εκφράζοντας κάποια συγκεκριμένη λειτουργία ενώ παράλληλα στο σύνολό του αποτελεί μια διαδρομή μεταξύ φαινομενικά ανταγωνιστικών εικόνων της πόλης, είτε έχει να κάνει με το μακρινό παρελθόν είτε με το άμεσο παρόν. Αυτά όμως κρίνονται λιγότερο σημαντικά, καθώς τελικός στόχος είναι η δημιουργία μιας εικόνας για να καλύψει το κενό το οποίο δημιουργήθηκε από τον πόλεμο.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

18, 19, 20. Τα μεμονωμένα διαδοχικά κτίρια μετατρέπονται σε φορείς συγκεκριμένου νοήματος, χάριν στη μοναδική τους εμφάνιση. Το κτίριο - έκθεμα επικοινωνεί.

Βερολίνο

21. Τουρίστες προσπαθούν να πλησιάσουν την Πύλη του Βραδεμβούργου, όμως μια μπάρα τους φράζει την πρόσβαση. Το μνημείο συνιστά αναπόσπαστο τμήμα αυτού του νέου ιστορικού τόπου, αλλά δύσκολα μπορεί κανείς να το προσεγγίσει όταν πίσω του περνάει συνεχές το τείχος του Βερολίνου.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

_ Νέες εικόνες, νέες πραγματικότητες Το Παρίσι των μέσων του 19ου αιώνα έχει κορεστεί. Η αύξηση του πληθυσμού με την ταυτόχρονη επέκταση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων έχει καταστήσει τον παλαιό αστικό χώρο, απαρχαιωμένο και ακατάλληλο για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της νέας πραγματικότητας. Μια διαδικασία ολικής αναδιαμόρφωσης που πρόκειται να μεταβάλλει ολόκληρη την πόλη, εγγυάται τη δημιουργία ενός νέου τόπου, απαλλαγμένου από τα προβλήματα τα οποία έχουν προκύψει από μια χωρίς προηγούμενο αστικοποίηση. Συνεχίζοντας, 100 περίπου χρόνια αργότερα, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει λήξει και το ισοπεδωμένο Βερολίνο δεν συνιστά πλέον πόλη. Με την πλειονότητα των αστικών δομών κατεστραμμένη, ο τόπος αντιμετωπίζει άμεσα προβλήματα. Μετά από την κάλυψη των πρωταρχικών αναγκών, καθίσταται επιτακτική και η εφεύρεση μιας καινούργιας πραγματικότητας για τον αστικό χώρο. Στο Ανατολικό Βερολίνο, το κενό αυτό απαντάται μέσα από παρεμβάσεις που καθορίζουν τη νέα εικόνα της πόλης, σβήνοντας συστηματικά τα ίχνη του πολέμου. Η καινούργια πραγματικότητα θα βασιστεί σε αυτή την εικόνα. Με εργαλείο τη γεωμετρία, επιστρατεύονται μοντέλα ιδανικών πόλεων για την οργάνωση του αστικού χώρου, προσαρμοσμένων στα εκάστοτε πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα. Οι παρεμβάσεις ρυθμίζουν το περιβάλλον όπου ζουν οι κάτοικοι της πόλης, σε μια προσπάθεια να καθοριστεί ο χώρος της καθημερινότητάς τους. Έτσι η βελτίωση της εικόνας του αστικού πεδίου δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε μια βελτιωμένη εκδοχή της λειτουργίας της πόλης. Στην πρώτη περίπτωση αυτός ο ιδανικός τόπος εφαρμόζεται μέσα σε ένα περιβάλλον απόλυτης γεωμετρίας όπου κυριαρχεί η λεωφόρος και οργανώνει τις δομές του αστικού χώρου. Το αποτέλεσμα είναι ένας έντονα μνημειακός δημόσιος τόπος στον οποίο δεν έχουν θέση τα προβλήματα που αντιμετωπίζει μέχρι τώρα η πόλη. Εάν η rue de Rivoli αποτελεί έναν πειραματισμό για αυτό το μοντέλο, τότε η rue de l’Opéra είναι ο πρότυπος καινούργιος τόπος, αποτελούμενος από τον άξονα κίνησης, τις συνεχόμενες όψεις και το μνημείο στην άκρη της οδού. Η δυνατότητα για επαναληψιμότητα αυτού του μοντέλου σε ολόκληρη την έκταση της πόλης, προσφέρει ένα νέο εργαλείο για τη διαμόρφωση ενός βελτιωμένου αστικού τόπου. Στη δεύτερη περίπτωση, ο ιδανικός τόπος εφαρμόζεται μέσα από συμβολικές μορφές, τοποθετημένες σε σχέση με τις κεντρικές λεωφόρους. Το μοντέλο εδώ σχετίζεται με την ανάκτηση μιας προσωρινά εξαφανισμένης ιστορικής ταυτότητας, σε μία καινούργια σοσιαλιστική κοινωνία. Η Stalinallee λειτουργεί ως είσοδος προς την πόλη. Με δύο πύργους σε κάθε της άκρο και επαναλαμβανόμενες πολυτελείς και πολυλειτουργικές μονάδες κατά μήκος της, συνιστά ένα μεγαλειώδη αστικό χώρο που οδηγεί στο κέντρο. Εκεί, στήνεται ένας καινούργιος - παλαιός χώρος - στην Unter den Linden, ενώ συστηματικά απομακρύνεται κάθε ίχνος του πολέμου. Διαδοχικά κτίρια μνημεία συνδυάζονται με τις δομές του νέου σοσιαλιστικού καθεστώτος, στην προσπάθεια επιβολής μιας διαφορετικής εικόνας.

Βερολίνο

Με έναν εξίσου επιδέξιο τρόπο στεγάζονται λειτουργίες και κάτοικοι στη νέα αστική πραγματικότητα. Πίσω από τις συνεχόμενες όψεις της rue de Rivoli στοιβάζονται τα καταπιεσμένα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα και στα παλάτια του Λαού της Stalinallee, ο πληθυσμός της πόλης θα αρκεστεί στις ελάχιστες διαστάσεις. Ωστόσο δεν πρόκειται παρά για στάδια στη δημιουργία μιας νέας εικόνας. Ο καινούργιος χώρος ορίζει ξεκάθαρα τα κομμάτια της πόλης που θα είναι φανερά και εκείνα που απαιτείται να παραμείνουν κρυμμένα. Άλλωστε ο ιδανικός τόπος που υπόσχονται αυτές οι επεμβάσεις πηγάζει αποκλειστικά από το δημόσιο χώρο. Η νέα πραγματικότητα ξεκινάει από τον ιδανικό τόπο. Η εικόνα είναι το εργαλείο αυτού του τόπου. Έτσι γίνονται ιδανικές πόλεις.

La Città Ideale - Berlin Panel Δημιουργός άγνωστος, Ιταλία, 15ος αιώνας

Περιεχόμενα πίνακα: 1 υπόστεγο 3 επίπεδα δράσης θάλασσα 3 ξύλινα πλοία κάδρο: αστικός χώρος φόντο: φυσικό τοπίο

Η πόλη παύει να είναι ένας κλειστός τόπος, με τα μέτωπά της να υποχωρούν δημιουργώντας μια διέξοδο προς το φυσικό περιβάλλον. Η κεντρική προοπτική οργανώνει ολόκληρο τον πίνακα και θέτει τον αστικό χώρο σε άμεση συνέχεια με την ύπαιθρο. Καθώς κατασκευάζεται στην προέκτασή του, η πόλη αναμετριέται με το φυσικό τοπίο και με το άπειρο που υπονοείται από το ατελείωτο βάθος. Εκτός από το υπόστεγο που στέκεται ο παρατηρητής, δεν υπάρχει κάποιο άλλο κτίσμα στην εικόνα που να λειτουργεί ως κέντρο βάρους της σύνθεσης. Προτεραιότητα λαμβάνει το κενό και η διαχείρισή του μέσα από τον κατάλληλο αστικό χώρο που το περιβάλλει. Για μια ακόμα φορά επιστρατεύεται ένας χώρος απόλυτης γεωμετρίας για την απεικόνιση της ιδανικής πόλης. Διαφοροποιήσεις στο ίδιο μνημειακό μοντέλο οργάνωσης του χώρου, αποτυπώνουν διαφορετικές αντιλήψεις για το πρότυπο αστικό περιβάλλον. Με τη χρήση αυτού του νέου και συναρπαστικού εργαλείου, της προοπτικής, ο άγνωστος καλλιτέχνης του 15ου αιώνα, ολοκληρώνει σε αυτό τον πίνακα μια σειρά από προτάσεις για ένα βελτιωμένο κόσμο. Ωστόσο, είναι ακόμα νωρίς για να εφαρμοστούν τέτοιες αρχές οργάνωσης του χώρου.

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Βιβλιογραφια | πηγες Καρύδης Ν. Δημήτρης , Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, 2η έκδοση, Αθήνα: Παπασωτηρίου, 2008 Ballon, Hilary, The Paris of Henri IV, New York: The MIT Press, 1991 Choay, Francoise, The modern city: Planning in the 19th Century, New York: George Braziller, 1969 Elikns, T.H. and Hofmeister, B., BERLIN, The spatial structure of a divided city, New York: Methuen, 1998 Giedion, Sigfried, Space, Time and Architecture, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1959 Goulet, Nicolas, Observations sur les embellissemens de Paris et sur les monumens qui s’y construisent. Paris: Leblanc, 1808 Grewe, Cordula, From Manhattan to Mainhattan: Architecture and Style as Transatlantic Dialogue 1920-1970, Washington DC: German Historical Institute, 2005 Halbwachs, Maurice, On Collective Memory, Chicago: T he University of Chicago Press, 1992 Kostof, Spiro, The City Assembled: The Elements of Urban Form Through History, London: Thames and Hudson Ltd, 1992 Kostof, Spiro, The City Shaped: Urban patterns and Meanings Through History, London: Thames and Hudson Ltd, 1991 Ladd, Brian, The Ghosts of Berlin, Conforting German History in the Urban Landscape, Chicago: The University of Chicago Press, 1997 Loyer, Francois, Paris XIXsiecle L’immeuble et la rue, Paris: Fernand Hazan, 1987 Lynch, Kevin, The Image of the City, Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1960 Mead, Christopher Curtis, Charles Garnier’s Paris Opera: Architectural Empathy and the Renaissance of the French Classicism, New York: The MIT Press, 1991 Mumford, Lewis, The Culture of Cities, New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1938 Papayanis, Nicholas, Planning Paris before Haussmann, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2004 Pier Vittorio Aureli (editor), The City as a Project, Berlin: Ruby Press, 2013 Rossi, Aldo, Η Αρχιτεκτονική της πόλης (τίτλος πρωτ.: L’Architettura della citta), μετ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 1991 Ruskin, John, The Seven Lamps of Architecture, New York: John Wiley, 1849

Βιβλιογραφία Πηγές

Saalman, Howard, Haussmann Paris Transformed, New York: George Braziller, 1971 Urban, Florian, Neo-historical East Berlin, Architecture and Urban Design in the German Democratic Republic 1970 - 1990, Farnham: Ashgate, 2009 Van Zanten, David, Building Paris, Architectural Institutions and the Transformation of the French Capital 1830-1870, New York: Cambridge University Press, 1994 Venturi, Robert, Scotte Brown, Denise, Steven Izenour, Learning from Las Vegas, Cambridge Mass.: The MIT Press, 1977 Walton, William, The History of Paris, From the Earliest Period to the Present Day, Vol. 3, London: Geo B. Whittaker, 1825 Wize, Michael Z., Capital Dilemma, Germany’s search for a new architecture of democracy, New York: Princeton Architectural Press, 1998 Zucker, Paul (editor), New Architecture and City Planning, New York: Philosophical Library, 1944

ΑΡΘΡΑ Bärhold, Heinz, 1960, “Gedanken zur Großplattenbauweise an der Stalinallee”, Deutsche Architecture, 6, σσ. 297. Buttner, Horst, 1958, “Eine hochherzige Tat der Freundschaft : Der Pergamon-Altar kommt nach Berlin”, Deutsche Architecture, 12, σσ. 635 Funk, Georg und Wiel, Leopold, 1958, “Die Ausbildung der Architekten an den Moskauer Hochschule für Architektur”, Deutsche Architecture, 12, σσ. 670 Gericke, Hans, 1962, “Aufbau der Strasse Unter den Linden”, Deutsche Architecture, 11, σσ. 635 Hopp, Hans, 1959, “Sozialistische Industrialisierung und Baukunst”, Deutsche Architecture, 10, σσ. 573. Kostelanetz, Richard, “Through the Wall to East Berlin, The New York Times”, www.nytimes.com Kurt, Selim, “The Revolutions of 1848 and its reflections to modern political mentality”, www.researchgate.net Riegl, Alois, 1982, “The modern cult of monuments: its character and origin”, Oppositions, 25, σσ. 20-51

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

Schmidt, Hans, 1958, “Der Wiederaufbau historischer Städte”, Deutsche Architecture, 12, σσ. 312 Schmidt, Hans, 1959, “Uber die Bedeutung der Künstlerischen Form, Deutsche Architecture, 10, σσ. 578 Schmidt, Hans, 1959, “Was verstehen wir unter sozialistischer Baukunst”, Deutsche Architecture, 10, σσ. 577 Schmidt, Hans, 1963, “Städtebau unterwegs”, Deutsche Architecture, 5, σσ. 270. Schweitzer, Peter, 1962, “Zwei Wettbewerbe in Berlin, Gaststättenkomplex Unter den Linden - Friedrichstraße Hotelkomplex am Bahnhof Friedrichstraße”, Deutsche Architecture, 11, σσ. 660. Ziling, Gerhard, 1957, “Bedeutet das industrielle Bauen einen Versicht auf die Weiterentwicklung nationaler Formen im Städtebau und in der Architektur”, Deutsche Architecture, 11, σσ. 610

εργασιες | δημοσιευμενο υλικο Denny, Phillip, Étienne-Louis Boullée: Utopia & the Enlightenment Metropolis, www. andrew.cmu.edu, τελευταία επίσκεψη: 27.08.2018 Geuna, Alberto, The City in the City, Berlin as a magnetic archipelago, www.issuu.com, τελευταία επίσκεψη: 17.08.2018 Harrmann, André, Architectural Reconstructions: The Current Developments in Germany, www.getd.libs.uga.edu, τελευταία επίσκεψη: 19.08.2018 Paccoud, Antoine, Paris, Haussmann and Property Owners (1853-1860): Researching Temporally Distant Events, www.academia.edu, τελευταία επίσκεψη: 14.07.2018 Pinon, Pierre, Mémoire sur le caractère historique et la qualité architecturale du site de la rue Rivoli autour de la Samaritaine, Note historique sur la rue de Rivoli et l’îlot de l’ex-magasin 4 de la Samaritaine, www.sppef.fr, τελευταία επίσκεψη: 19.07.2018 Salas, Marisela Soto, The Berlin Block as an Urban Tool: Rethinking the urban fabric, www.academia.edu, τελευταία επίσκεψη: 02.09.2018 Swiney, Staci L., Viewing The Champs-Élysées as a transitional space, www.rc.library. uta.edu, τελευταία επίσκεψη: 14.07.2018 Thomas, Emily, Cold War Architecture: A comparison between the architectural styles of East and West Berlin in the 1950’s, focusing on Interbau (West) and Stalinallee (East), www.undergraduatelibrary.org, τελευταία επίσκεψη: 21.08.2018 Zarecor, Kimberly E., Architecture in Eastern Europe and the Former Soviet Union, www.lib.dr.iastate.edu, τελευταία επίσκεψη: 12.08.2018

100

Βιβλιογραφία Πηγές

Zubovich-Eady, Katherine, To the New Shore: Soviet Architecture’s Journey from Classicism to Standardization, www.iseees.berkeley.edu, τελευταία επίσκεψη: 02.09.2018 Stangl, Paul, Restoring Berlin’s Unter den Linden: ideology, world view, place and space, www.elsevier.com, τελευταία επίσκεψη: 12.08.2018

πηγες εικονων Ένθετα I. https://www.quora.com II. https://art.thewalters.org III. https://commons.wikimedia.org

Παρίσι 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

www.oldmapsofparis.com www.gallica.bnf.fr paris-projet-vandalisme.blogspot.com http://www.messynessychic.com http://www.messynessychic.com http://www.messynessychic.com www.paris1900.lartnouveau.com www.bibliorare.com Le Muet, Pierre (1623). Manière de bastir, pour touttes sortes de personnes. Le Muet, Pierre (1623). Manière de bastir, pour touttes sortes de personnes. Le Muet, Pierre (1623). Manière de bastir, pour touttes sortes de personnes. Le Muet, Pierre (1623). Manière de bastir, pour touttes sortes de personnes. www.newhavenurbanism.org www.lingopage.com https://www.expedia.com.au || πρωσοπική επεξεργασία www.gettyimages.ch fr.wikipedia.org commons.wikimedia.org David Van Zanten, Building Paris, 1830-1870, New York, 1994 www.historichotelsthenandnow.com www.historichotelsthenandnow.com https://thegraphicsfairy.com www.todocoleccion.net www.culturacontemporaneauntref.blogspot.com

Βερολίνο 1. https://rarehistoricalphotos.com 2. https://imgur.com 3. https://www.metalocus.es 4. http://kontrakty.ua 5. https://culture.pl 6. http://oro.open.ac.uk

101

Λεωφόροι της μοντέρνας εποχής : Παρίσι Βερολίνο

https://www.artsy.net http://www.graphicine.com http://www.graphicine.com https://nulluslocussinegenio.com https://www.skyscrapercity.com https://www.pinterest.com https://www.museothyssen.org https://de.wikipedia.org https://rarehistoricalphotos.com https://de.m.wikipedia.org https://de.m.wikipedia.org https://theculturetrip.com https://www.tbs-genussreisen.de https://www.flickr.com https://commons.wikimedia.org

102

.7 .8 .9 .10 .11 .12 .13 .14 .15 .16 .17 .18 .19 .20 .21