Οργάνωση του Λόγου τόμος δεύτερος by Aris Giavris

www.arisgiavris.gr ψηφιακή έκδοση 2011

Η Οργάνωση του Λόγου Β’ τόμος © Άρης Γιαβρής Πρώτη έκδοση 1990, GUTENBERG 12 Έντυπες επανεκδόσεις [1990-2000] Πρώτη Ψηφιοποιημένη έκδοση 2012 Τύπος αρχείου: Portable Document Format (PDF) Με την παρούσα μορφή η Οργάνωση του Λόγου προσφέρεται εντελώς δωρεάν αποκλειστικά και μόνο από την ιστοσελίδα του συγγραφέα: www.arisgiavris.gr Τα ανυπόγραφα κείμενα αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία του συγγραφέα. Σχεδίαση: MagiCircle Ψηφιοποίηση: AERTON – SMART LEARNING

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ

ΤΟΜΟΣ Β΄

ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 2012

www.arisgiavris.gr MagiCircle - AERTON

Στον πατέρα μου Χαράλαμπο Γιαβρή που μου έμαθε τι σημαίνει να είναι κανείς μηχανικός

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα ..........................................................................................................................V Εισαγωγή στην ψηφιακή έκδοση του 2012 .......................................................................XI Πώς να διαβάσετε αυτό το βιβλίο ....................................................................................XIII Η ενότητα των θεμάτων ................................................................................................... XIV Μια πρόταση για την καθηγήτρια και τον καθηγητή ..................................................... XVI Πρόγραμμα Μελέτης ....................................................................................................... XVII Κείμενο 113 ......................................................................................................................... 19 Τα ήθη των νέων ...................................................................................................... 19 Κείμενο 114 ......................................................................................................................... 21 Τα ήθη των γερόντων ............................................................................................... 21 Κείμενο 115 ......................................................................................................................... 24 Συντήρηση και Δημιουργία........................................................................................ 24 Δοκίμιο 12 ........................................................................................................................... 28 Κείμενο 116 ......................................................................................................................... 32 Το πρόβλημα των ναρκωτικών ................................................................................. 32 Κείμενο 117 ......................................................................................................................... 37 Η παθητικότητα ......................................................................................................... 37 Κείμενο 118 ......................................................................................................................... 42 Κείμενο 119 ......................................................................................................................... 43 Η ροπή καταστροφής................................................................................................ 43 Κείμενο 120 ......................................................................................................................... 45 Μια κοινωνία βίαιη γεννά τη βία ................................................................................ 45 Κείμενο 121 ......................................................................................................................... 46 Η σημερινή κοινωνία οδηγεί τα παιδιά της σε αδιέξοδο ............................................ 46 Κείμενο 122 ......................................................................................................................... 49 Το παράλογο της Βίας και ο βιασμός της Λογικής .................................................... 49 Ερωτήσεις ........................................................................................................................... 53 Κείμενο 123 ......................................................................................................................... 54 Η εύκολη λύση της ποινής ........................................................................................ 54 Κείμενο 124 ......................................................................................................................... 57 Το στίγμα του εγκληματία ......................................................................................... 57 Κείμενο 125 ......................................................................................................................... 63 Οι δυο σημασίες της ελευθερίας ............................................................................... 63 Κείμενο 126 ......................................................................................................................... 66 Ηθική και Δίκαιο ........................................................................................................ 66

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 127 ......................................................................................................................... 70 Η δραματοποίηση της εγκληματικής βίας μέσα από τον Τύπο ................................. 70 Κείμενο 128 ......................................................................................................................... 73 Ταινίες βίας και επιθετικά παιδιά ............................................................................... 73 Κείμενο 129 ......................................................................................................................... 75 Η τεχνική της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων ................................................. 75 Κείμενο 130 ......................................................................................................................... 78 Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.) ....................................................................... 78 Κείμενο 131 ......................................................................................................................... 81 Πληροφόρηση... ........................................................................................................ 81 Κείμενο 132 ......................................................................................................................... 84 Ο Τύπος και τα άλλα μέσα πληροφόρησης .............................................................. 84 Κείμενο 133 ......................................................................................................................... 87 Κατευθυνόμενη Πληροφόρηση ................................................................................. 87 Πώς μπορούμε να αντισταθούμε στην κατευθυνόμενη πληροφόρηση; .................... 88 Κείμενο 134 ......................................................................................................................... 90 Πληροφόρηση και Γνώση ......................................................................................... 90 Πληροφορία... καταναλωτικό είδος ........................................................................... 92 Η δύναμη της πληροφόρησης................................................................................... 94 Κείμενο 135 ....................................................................................................................... 102 Δοκίμιο 13 ......................................................................................................................... 104 Κείμενο 136 ....................................................................................................................... 109 Αυτοσυνειδησία....................................................................................................... 109 Κείμενο 137 ....................................................................................................................... 113 Ελευθερία και Δημοκρατία ..................................................................................... 113 Κείμενο 138 ....................................................................................................................... 120 Η Ελευθερία σήμερα ............................................................................................... 120 Κείμενο 139 ....................................................................................................................... 123 Ισότητα - Ελευθερία - Δημοκρατία .......................................................................... 123 Κείμενο 140 ....................................................................................................................... 126 Δημοκρατία: Το «τέλειο» πολίτευμα; ....................................................................... 126 Κείμενο 141 ....................................................................................................................... 128 Έλεγχος της Δημοκρατικής ιδέας ............................................................................ 128 Κείμενο 142 ....................................................................................................................... 131 Συναίσθηση της ευθύνης ........................................................................................ 131 Κείμενο 143 ....................................................................................................................... 135 Πολιτική .................................................................................................................. 135 Κείμενο 144 ....................................................................................................................... 137 Πολιτική αγωγή ....................................................................................................... 137 Κείμενο 145 ....................................................................................................................... 140 Πολίτης - Υπήκοος - Οπαδός .................................................................................. 140

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

VII

Κείμενο 146 ....................................................................................................................... 142 Ο αιώνας των μαζών .............................................................................................. 142 Μαζικές συγκεντρώσεις .......................................................................................... 142 Κοινωνική ομάδα: Προστασία και καταπίεση .......................................................... 143 Κείμενο 147 ....................................................................................................................... 144 Γραμματισμένοι και αναλφάβητοι πολίτες ............................................................... 144 Κείμενο 148 ....................................................................................................................... 147 Κατεστραμμένη ελπίδα - Άδεια ζωή - Φανατισμός .................................................. 147 Κείμενο 149 ....................................................................................................................... 150 Μεσσιανισμός ......................................................................................................... 150 Κείμενο 150 ....................................................................................................................... 152 Η πάλη κατά του ολοκληρωτισμού.......................................................................... 152 Κείμενο 151 ....................................................................................................................... 154 Η δημοκρατία ως καθημερινό βίωμα και πράξη ...................................................... 154 Κείμενο 152 ....................................................................................................................... 157 Πνευματική ελευθερία ............................................................................................. 157 Κείμενο 153 ....................................................................................................................... 158 Λαϊκότητα και λαϊκισμός .......................................................................................... 158 Λαϊκισμός και Δημοκρατία ....................................................................................... 160 Κείμενο 154 ....................................................................................................................... 161 Γραφειοκρατία ......................................................................................................... 161 Δοκίμιο 14 ......................................................................................................................... 167 Κείμενο 155 ....................................................................................................................... 170 Ελευθερία και Αλήθεια ............................................................................................ 170 Δοκίμιο 15 ......................................................................................................................... 171 Κείμενο 156 ....................................................................................................................... 174 Λόγος - Συνομιλία ................................................................................................... 174 Κείμενο 157 ....................................................................................................................... 176 Η μοναξιά των καιρών μας ...................................................................................... 176 Κείμενο 158 ....................................................................................................................... 177 Γραμμή ζωής - S.O.S. ............................................................................................. 177 «Βρήκα τη λύση στο Ζάππειο» ............................................................................... 179 Κείμενο 159 ....................................................................................................................... 180 Αγάπη και «ρεαλισμός ............................................................................................ 180 Κείμενο 160 ....................................................................................................................... 182 Μασκαρευόμαστε πρόσωπα; .................................................................................. 182 Κείμενο 161 ....................................................................................................................... 185 Η σημαία του ανθρώπου ........................................................................................ 185 Αντίο γαλάζιε ουρανέ .............................................................................................. 187 Κείμενο 162 ....................................................................................................................... 189 Ο εγωισμός ............................................................................................................. 189

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

VIII

Κείμενο 163 ....................................................................................................................... 190 Προσωπική ευθύνη - καθήκον - θυσία .................................................................... 190 Δοκίμιο 16 ......................................................................................................................... 194 Κείμενο 164 ....................................................................................................................... 197 Αντριλίκια ................................................................................................................ 197 Κείμενο 165 ....................................................................................................................... 198 Φύση και Ιστορία διαψεύδουν την ανισότητα των δυο φύλων ................................ 198 Κείμενο 166 ....................................................................................................................... 201 Δεν κερδίζουν με νόμους την ισότητα ..................................................................... 201 Κείμενο 167 ....................................................................................................................... 205 Αρσενικό-Θηλυκό.................................................................................................... 205 Κείμενο 168 ....................................................................................................................... 207 Η κρίση του θεσμού της οικογένειας ....................................................................... 207 Κείμενο 169 ....................................................................................................................... 210 Κείμενο 170 ....................................................................................................................... 217 Η κρίση των νεοελληνικών αξιών ............................................................................ 217 Κείμενο 171 ....................................................................................................................... 219 Ο Ελληνισμός σήμερα ............................................................................................ 219 Ασκήσεις - Ερωτήσεις ..................................................................................................... 227 στ ....................................................................................................................................... 228 Κείμενο 172 ....................................................................................................................... 234 Η Νεοελληνική φυσιογνωμία ................................................................................... 234 Κείμενο 173 ....................................................................................................................... 237 Η προσφορά των Ελλήνων ..................................................................................... 237 Δοκίμιο 17 ......................................................................................................................... 241 Κείμενο 174 ....................................................................................................................... 245 Πολιτισμός - Πολιτιστική ταυτότητα ......................................................................... 245 Κείμενο 175 ....................................................................................................................... 253 Το σύνθημα του ’2l ................................................................................................. 253 Κείμενο 176 ....................................................................................................................... 258 Ελληνικό φως.......................................................................................................... 258 Κείμενο 177 ....................................................................................................................... 260 Μνήμη ..................................................................................................................... 260 Δοκίμιο 18 ......................................................................................................................... 262 Κείμενο 178 ....................................................................................................................... 265 Η έννοια της γλωσσικής ταυτότητας ....................................................................... 265 Δοκίμιο 19 ......................................................................................................................... 267 Κείμενο 179 ....................................................................................................................... 271 Ο τόπος της μνήμης................................................................................................ 271 Κείμενο 180 ....................................................................................................................... 272 Η γλωσσική παρουσία του έθνους .......................................................................... 272

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 181 ....................................................................................................................... 275 Αποσπάσματα ........................................................................................................ 275 Κείμενο 182 ....................................................................................................................... 280 Η κερκόπορτα ......................................................................................................... 280 Κείμενο 183 ....................................................................................................................... 281 Παράδοση ............................................................................................................... 281 Κείμενο 184 ....................................................................................................................... 282 Η φωνή των πατέρων ............................................................................................. 282 Κείμενο 185 ....................................................................................................................... 284 Παράδοση ............................................................................................................... 284 Κείμενο 186 ....................................................................................................................... 289 Αναξιφόρμιγγες Ύμνοι ............................................................................................ 289 Κείμενο 187 ....................................................................................................................... 293 Η Ενωμένη Ευρώπη ............................................................................................... 293 Επίλογος ........................................................................................................................... 296 Εικόνες και γελοιογραφίες για ασκήσεις σχολιασμού .................................................. 300 Εικόνα 1 .................................................................................................................. 301 Εικόνα 2 .................................................................................................................. 302 Εικόνα 3 .................................................................................................................. 303 Εικόνα 4 .................................................................................................................. 304 Εικόνα 5 .................................................................................................................. 305 Εικόνα 6 .................................................................................................................. 306 Εικόνα 7 .................................................................................................................. 307 Εικόνα 8 .................................................................................................................. 308 Εικόνα 9 .................................................................................................................. 309 Εικόνα 10 ................................................................................................................ 310 Εικόνα 11 ................................................................................................................ 311 Εικόνα 12 ................................................................................................................ 312 Εικόνα 13 ................................................................................................................ 313 Εικόνα 14 ................................................................................................................ 314 Εικόνα 15 ................................................................................................................ 315 Εικόνα 16 ................................................................................................................ 316 Εικόνα 17 ................................................................................................................ 317 Εικόνα 18 ................................................................................................................ 318 Εικόνα 19 ................................................................................................................ 319 Εικόνα 20 ................................................................................................................ 320 Εικόνα 21 ................................................................................................................ 321 Εικόνα 22 ................................................................................................................ 322 Εικόνα 23 ................................................................................................................ 323 Εικόνα 24 ................................................................................................................ 324 Εικόνα 25 ................................................................................................................ 325

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 26 ................................................................................................................ 326 Εικόνα 27 ................................................................................................................ 327 Εικόνα 28 ................................................................................................................ 328 Εικόνα 29 ................................................................................................................ 329 Εικόνα 30 ................................................................................................................ 330 Εικόνα 31 ................................................................................................................ 331 Εικόνα 32 ................................................................................................................ 332 Εικόνα 33 ................................................................................................................ 333 Εικόνα 34 ................................................................................................................ 334 Εικόνα 35 ................................................................................................................ 335 Εικόνα 36 ................................................................................................................ 336 Εικόνα 37 ................................................................................................................ 337 Εικόνα 38 ................................................................................................................ 338 Εικόνα 39 ................................................................................................................ 339 Εικόνα 40 ................................................................................................................ 340 Εικόνα 41 ................................................................................................................ 341 Εικόνα 42 ................................................................................................................ 342 Εικόνα 43 ................................................................................................................ 343 Εικόνα 44 ................................................................................................................ 344 Εικόνα 45 ................................................................................................................ 345 Εικόνα 46 ................................................................................................................ 346 Εικόνα 47 ................................................................................................................ 347 Εικόνα 48 ................................................................................................................ 348 Εικόνα 50 ................................................................................................................ 349 Εικόνα 51 ................................................................................................................ 350 Εικόνα 52 ................................................................................................................ 351 Εικόνα 53 ................................................................................................................ 352 Εικόνα 54 ................................................................................................................ 353 Εικόνα 55 ................................................................................................................ 354 Εικόνα 56 ................................................................................................................ 355 Εικόνα 57 ................................................................................................................ 356 Εικόνα 58 ................................................................................................................ 357 Εικόνα 59 ................................................................................................................ 358 Εικόνα 60 ................................................................................................................ 359 Εικόνα 61 ................................................................................................................ 360 Εικόνα 61 ................................................................................................................ 361 Εικόνα 62 ................................................................................................................ 362

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εισαγωγή στην ψηφιακή έκδοση του 2012 Ένα πρωτοποριακό βιβλίο

Δεν ήταν εύκολο να το παραδεχτώ: Μετά από τόσα χρόνια –από το 2002, χρονιά της τελευταίας έντυπης επανέκδοσης– πολλοί συνάδελφοι φιλόλογοι αναζητούσαν, ακόμη και το 2010, την Οργάνωση του Λόγου. Την έψαχναν σε βιβλιοπωλεία και σε εκδοτικούς οίκους. Μου ζητούσαν κάποιο βιβλίο ή έστω ένα αξιοπρεπές αντίγραφο... Συγχωρήστε μου το πρώτο πρόσωπο, αλλά είναι ο μόνος τρόπος να αποδώσω τα συναισθήματα που μου προκάλεσε η επεξεργασία του πρώτου τόμου. Η Οργάνωση του Λόγου, αποτέλεσε ένα φιλόδοξο, τολμηρό και ριψοκίνδυνο εκπαιδευτικό εγχείρημα για την εποχή που εκδόθηκε. Μέχρι τότε κυριαρχούσαν τα μονολογικά γλωσσικά βοηθήματα: εκείνα που περιείχαν αναλυμένα θέματα ή αλλιώς «εκθέσεις ιδεών». Οι μαθητές τα χρησιμοποιούσαν σαν «λυσάρια». Οι καθηγητές από την πλευρά τους –χωρίς να το ομολογούν– αμφέβαλλαν καθημερινά για τη βαθμολόγηση όσων γραπτών τούς φαίνονταν πολύ καλά: ήταν προϊόντα της πρωτότυπης σκέψης των μαθητών ή αποτελέσματα της ήρεμης αντιγραφής «λυσαριών» που δεν είχαν στη βιβλιοθήκη τους; Αυτόν τον ιδιότυπο «κλεφτοπόλεμο» ανάμεσα σε βιβλία εκθέσεων διαφορετικών συγγραφέων ήρθε να διακόψει η Οργάνωση του Λόγου. Όπως θα διαβάσετε στην πρόταση για την καθηγήτρια και τον καθηγητή, της πρώτης έκδοσης, στόχος του βιβλίου ήταν να συμβάλει στην καλύτερη συνεργασία του καθηγητή με τους μαθητές του. Ζητούμενο ήταν να μετατραπεί η Οργάνωση του Λόγου σε ευέλικτο εργαλείο που θα βοηθούσε τον πρώτο να οργανώσει καλύτερα τη διδασκαλία του, και τον δεύτερο να σχηματίσει οργανωμένα επιχειρήματα. Όλα τα θέματα της έκθεσης συγκοινωνούν. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούμε σ’ ένα θέματα μπορούν να αξιοποιηθούν σε πολλά άλλα. Αυτά ήταν τα μηνύματα της Οργάνωσης του Λόγου. Οι εικόνες και οι γελοιογραφίες αποτέλεσαν το δεύτερο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, βήμα. Για πρώτη φορά η Έκθεση περιείχε εικόνες! Τη σκληρή σοβαρότητα των πυκνά τυπωμένων βοηθημάτων διαδεχόταν ένα βιβλίο με πρωτοποριακό περιεχόμενο και πολλά, μικρά διαλείμματα γέλιου και ευχαρίστησης. Η ψηφιακή έκδοση

Η Οργάνωση του Λόγου ήταν ένα πρωτοποριακό για την κατηγορία του βιβλίο. Ξεφυλλίζοντάς το κατά την ψηφιοποίηση, συνειδητοποίησα ότι τα δο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

XII

κίμια και τα κείμενα στοιχειοθετούν μιαν ιστορία την οποία μπορεί κανείς να αφηγηθεί κάθε φορά από διαφορετική αρχή –αρκεί να αλλάξει τη σειρά των επεισοδίων που τη συνθέτουν. Στην ψηφιακή έκδοση του 2011 έγιναν ελάχιστες αλλαγές. Διατηρήθηκαν αναλλοίωτες οι εικόνες και οι γελοιογραφίες της έντυπης έκδοσης. Βελτιώθηκαν όμως τα Περιεχόμενα και προστέθηκαν ενεργοί δεσμοί (hyperlinks) που παραπέμπουν κατευθείαν σε διαδικτυακές πηγές. Επιπλέον φροντίσαμε να περιλάβουμε στο τέλος του βιβλίου ένα κεφάλαιο με 62 επιπλέον εικόνες και γελοιογραφίες, προκειμένου να τις αξιοποιήσετε σε ασκήσεις σχολιασμού. Καθώς μάλιστα καθεμιά από αυτές καλύπτει το επάνω μέρος μιας σελίδας Α4, μπορείτε να ζητήσετε από τους μαθητές σας να τις σχολιάσουν, να γράψουν τα κείμενα που επιθυμείτε και, τελικά, να συνδέσουν την εικόνα με τα επιχειρήματα και το εννοιακό υλικό που θα τους προσφέρετε. Μια ακόμη πρωτοτυπία: Επειδή στις ασκήσεις Β1 (ανάπτυξης περιόδου σε παράγραφο) πολλοί μαθητές μας επηρεάζονται από την αναφορά στον αριθμό των λέξεων, μπορείτε να τους ζητήσετε να εστιάσουν την προσοχή τους στις περιόδους που θα συγκροτήσουν την παράγραφο και όχι στις λέξεις που τις συνθέτουν. Για τους συναδέλφους που επιθυμούν να θυμηθούν ή να γνωρίσουν τα εισαγωγικά κείμενα των έντυπων εκδόσεων από το 1989 μέχρι το 2002, τοποθετήσαμε ως σημείο αναγνώρισης την εικόνα του εξωφύλλου που βλέπετε. Η Οργάνωση του Λόγου προσφέρεται δωρεάν στους συναδέλφους φιλολόγους.

Άρης Γιαβρής

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

XIII

Πώς να διαβάσετε αυτό το βιβλίο Από την πρώτη έκδοση του 1990

Το πιο σημαντικό γνώρισμα αυτού τον βιβλίου είναι η ΘΕΜΑΤΙΚΗ και ΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ των Θεμάτων και των Κειμένων που περιέχει. Η αλληλουχία Θεμάτων και Κειμένων κρίθηκε αναγκαία επειδή μπορεί να σας βοηθήσει: 1. Να αξιοποιήσετε τις γνώσεις που ήδη έχετε. 2. Να οργανώσετε το διάβασμα σας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. 3. Να σχηματίσετε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τα προβλήματα του καιρού μας. Μπορείτε λοιπόν να προσαρμόσετε το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου στις ανάγκες της μελέτης σας επιλέγοντας μόνοι σας τη μέθοδο και τη σειρά που θα ακολουθήσετε κατά τη διάρκεια του διαβάσματος σας. Υπάρχουν μάλιστα και δυο (2) λευκές σελίδες στις οποίες μπορείτε να καταγράφετε το ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ (τη σειρά Θεμάτων και Κειμένων) που εσείς θα επιλέξετε! Μπορείτε να προγραμματίσετε τη δική σας ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΜΑΤΩΝ και ΚΕΙΜΕΝΩΝ από αυτά που περιέχει το βιβλίο. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν πρέπει να ξεχάσετε ότι όλα τα θέματα επικοινωνούν μεταξύ τους. Δεν υπάρχουν άσχετα θέματα, απομονωμένα από τον κορμό των προβλημάτων που μας απασχολούν καθημερινά.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

XIV

Η ενότητα των θεμάτων Από την πρώτη έκδοση του 1990

Υπάρχει η εντύπωση (για την επικράτηση της οποίας δεν ευθύνονται οι μαθητές) πως διδασκαλία της Έκθεσης σημαίνει «επεξεργασία διαφορών θεμάτων ποικίλου περιεχομένου». Αυτό έχει ως συνέπεια να θεωρείται το μάθημα της Έκθεσης ένα σύνολο από θέματα, η επεξεργασία των οποίων γίνεται χωρίς συνοχή και χωρίς να τονίζεται η λογική συνέχεια ανάμεσα τους, με αποτέλεσμα να αποθαρρύνονται οι μαθητές και να παραιτούνται από την προσπάθεια να το παρακολουθήσουν. Είναι γνωστό πια ότι σε μια έκθεση αξιολογείται η κριτική ικανότητα του υποψήφιου. Αυτή η κριτική ικανότητα ενισχύεται και πλουτίζει όταν γίνεται και συνδυαστική ικανότητα, δηλαδή όταν ο μαθητής δεν αναλώνει τη σκέψη και το χρόνο του ασχολούμενος μόνο με ένα θέμα, αλλά όταν συνειδητοποιεί ότι όλα τα θέματα της έκθεσης συγκοινωνούν. Αυτό σημαίνει πως τα προβλήματα, τα φαινόμενα (κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά) εφάπτονται ή τέμνονται μεταξύ τους και πως διαμορφώνουμε ένα συγκροτημένο γραπτό όταν μάθουμε να τα αντιμετωπίζουμε με την ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει το καθένα απ' αυτά αλλά και τη συγγένεια που τα χαρακτηρίζει. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούμε σ' ένα θέμα δεν τελειώνουν στον επίλογο του αλλά μπορούν να τροφοδοτήσουν και να ενεργοποιήσουν τη σκέψη μας για την αντιμετώπιση πολλών θεμάτων

Η αποσπασματική αντιμετώπιση του μαθήματος της Έκθεσης, η πεποίθηση δηλαδή πως κάθε θέμα είναι και ένας «ανεξάρτητος κόσμος» ιδεών και απόψεων, δυσκολεύει αφάνταστα τους υποψήφιους καθώς νομίζουν πως έχουν μπροστά τους ένα χάος θεμάτων, το οποίο είναι αδύνατο να αντιμετωπίσουν. Είναι φυσικό να παραιτούνται, να αδιαφορούν και να εγκαταλείψουν την επιτυχία τους στην τύχη ή σε μια «καλή απομνημόνευση» ενός αναλυμένου εκ των προτέρων θέματος. Σ' αυτές τις περιπτώσεις τα αποτελέσματα είναι μάλλον αρνητικά αφού προσπαθούν να προσαρμόσουν στο θέμα που τους δόθηκε εκείνο που έχουν αντιγράψει ή απομνημονεύσει. [...] Τι συμπεραίνουμε: α. Ότι το μάθημα της Έκθεσης γίνεται πολύ πιο απλό έχοντας υπόψη ότι στόχος μας δεν είναι να καταγράψουμε απόψεις αλλά να οργανώσουμε τη γνώμη μας σε επιχειρήματα πείθοντας τον αναγνώστη-διορθωτή για την ορθότητα τους. β. Ότι τα θέματα δεν είναι άσχετα μεταξύ τους. γ. Ότι η διερεύνηση ενός θέματος είναι αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση και ανάλυση του.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

δ. Ότι τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούμε για την κάλυψη ενός θέματος δεν ισχύουν αποκλειστικά και μόνο για το συγκεκριμένο θέμα.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

XVI

Μια πρόταση για την καθηγήτρια και τον καθηγητή Από την πρώτη έκδοση του 1990

Τα μεγαλύτερα, ίσως, από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε διορθώνοντας τις Εκθέσεις των μαθητών είναι αυτά που σχετίζονται με την κατανόηση των θεμάτων και την οργάνωση των ιδεών κατά τη διάρκεια της ανάλυσης τους. Οι μαθητές δυσκολεύονται να πειθαρχήσουν στις συγκεκριμένες απαιτήσεις ενός θέματος ή ενός απλού ζητουμένου· δυσκολεύονται να καταλάβουν τι σημαίνει επιχείρημα και πώς πρέπει να γράφουν ώστε να πείσουν για την ορθότητα των απόψεών τους. Διαπιστώσουμε δηλαδή ότι δεν έχουν μια οργανωμένη εικόνα των προβλημάτων τα οποία καλούνται να καλύψουν. Το βιβλίο αυτό έχει σκοπό να συμβάλει στην καλύτερη συνεργασία με τους μαθητές σας. Γράφτηκε λοιπόν με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι «ανοιχτό» στις όποιες παρεμβάσεις σας και να «υπακούει» στις εκάστοτε ανάγκες της επίπονης διδακτικής σας προσπάθειας. Δεν είναι ένα βιβλίο γραμμικά ολοκληρωμένο. Είναι ένα βιβλίο που αρχίζει να πλάθεται κάθε φορά που αποφασίζετε να τροποποιήσετε τη θεματική του αλληλουχία. Η Οργάνωση του Λόγου περιέχει περίπου 870 Ασκήσεις, Ερωτήσεις και Θέμα-τα για επεξεργασία, από τα οποία μπορείτε να επιλέξετε εκείνα που θεωρείτε περισσότερο κατάλληλα για τους μαθητές σας. Υπάρχουν Ασκήσεις που αξιολογούν την αυτενέργεια των μαθητών, Ασκήσεις Διατύπωσης και Ερωτήσεις που τους βοηθούν να κατανοήσουν μερικά σημαντικά για την επίδοσή τους θέματα. Οι δυο λευκές σελίδες που ακολουθούν έχουν τον τίτλο: Πρόγραμμα Μελέτης. Αυτό έγινε με σκοπό να οργανώσετε με το δικό σας τρόπο την πορεία της διδασκαλίας του μαθήματος ενσωματώνοντας, στα υπάρχοντα Θέματα και Κείμενα, όσα κρίνετε εσείς αναγκαία και ικανά να βοηθήσουν τους μαθητές σας, και να κάνουν το δύσκολο έργο σας ακόμη πιο αποδοτικό. Άρης Γιαβρής

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Πρόγραμμα Μελέτης

XVII

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Πρόγραμμα Μελέτης

XVIII

Κείμενο 113 Τα ήθη των νέων Οι νέοι αισθάνονται σφοδρές επιθυμίες και μπορούν να εκπληρώσουν εκείνο που επιθυμούν. Από τις επιθυμίες πάλι που σχετίζονται με το σώμα αισθάνονται κυρίως τις ερωτικές και δεν μπορούν να κυριαρχήσουν επάνω τους. Είναι ευμετάβλητοι και γρήγορα χορταίνουν με κείνα που επιθύμησαν, και γι' αυτό, ενώ δοκιμάζουν σφοδρές επιθυμίες, πολύ γρήγορα αδιαφορούν. Επειδή η θέλησή τους, ενώ είναι έντονη δεν είναι ταυτόχρονα και μεγάλη ‒όπως συμβαίνει στον άρρωστο με την πείνα και με τη δίψα. Έχουν ροπή προς την οργή, παραφέρονται εύκολα και ακολουθούν εκείνο που αποφάσισαν πάνω στο θυμό τους, χωρίς να μπορούν να συγκρατηθούν. Και τούτο, επειδή από εγωισμό δεν δέχονται την περιφρόνηση και αγανακτούν όταν νομίζουν πως αδικούνται. Αγαπούν τις τιμές κι ακόμα πιο πολύ τη νίκη, επειδή τα νιάτα θέλουν να υπερέχουν και η νίκη είναι ένα είδος υπεροχής. Αγαπούν αυτά τα δύο πιο πολύ παρά το χρήμα ή ‒καλύτερα‒ δεν τους ενδιαφέρει το χρήμα ολότελα, επειδή ακόμα δεν έχουν δοκιμάσει τι θα πει φτώχεια κι αυτό εκφράζει το γνωστό απόφθεγμα του Πιττακού για τον Αμφιάραο. «Μα εσύ δεν είχες ακόμα δοκιμάσει τον έρωτα προς το χρήμα, πώς λοιπόν τα χέρια σου ήταν έτοιμα να αρπάξουν;». Οι νέοι δεν έχουν κακές διαθέσεις. Είναι μάλλον καλοί, επειδή δεν είδαν ακόμη πολλά παραδείγματα διεφθαρμένων ανθρώπων. Είναι ευκολόπιστοι, επειδή ακόμα δεν τους έχουν εξαπατήσει συχνά. Είναι γεμάτοι ελπίδες, κι αυτό συμβαίνει επειδή η φύση τούς έχει προικίσει με κάποιο είδος θέρμης, σαν εκείνη που νιώθουν αυτοί που έχουνε πιει πολύ κρασί. Αλλά η ιδιότητά τους αυτή οφείλεται και στο ότι δεν έχουν ακόμα δοκιμάσει πολλές αποτυχίες. Ζούνε κυρίως με την ελπίδα, επειδή η ελπίδα αφορά το μέλλον, ενώ η ανάμνηση το παρελθόν. Και για τους νέους το μέλλον είναι μεγάλο, ενώ το παρελθόν μικρό. Αλήθεια, στην αρχή της ύπαρξης δεν μπορεί να υπάρξει καμιά ανάμνηση, ενώ όλες οι ελπίδες επιτρέπονται. Και γι’ αυτό το λόγο εύκολα εξαπατώνται, επειδή και εύκολα σχηματίζουν ελπίδες. Και επειδή ρέπουν προς την οργή και προς την ελπίδα, είναι γενναίοι επειδή η μια ιδιότητά τους συντελεί στο να μη φοβούνται, ενώ η άλλη τους δίνει θάρρος. Αλήθεια, κανένας δεν φοβάται όταν είναι θυμωμένος, ενώ η ελπίδα της επιτυχίας μας κάνει θαρραλέους. Είναι ντροπαλοί, επειδή ξέρουν μόνο εκείνα που έχουν διδαχθεί σύμφωνα με τους νόμους και δεν υποθέτουν πως υπάρχουν κι άλλα ευχάριστα πράγματα. Είναι μεγαλόψυχοι, επειδή δεν τους ταπείνωσε ακόμα ο αγώνας της ζωής, ούτε δοκίμασαν ανάγκες. Εξάλλου όποιος πιστεύει πως είναι άξιος μεγάλων πραγμάτων είναι και μεγαλόψυχος. Αυτό όμως το πιστεύουν όσοι έχουν πολλές ελπίδες.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Προτιμούν να κάνουν ό,τι τους φαίνεται ωραίο παρά ό,τι τους συμφέρει, επειδή οι πράξεις τους υπαγορεύονται πιο πολύ από την καρδιά παρά από τον ψυχρό υπολογισμό- κι ενώ αυτός λογαριάζει το συμφέρον, η αρετή λογαριάζει το ωραίο. Οι νέοι αγαπούν τους φίλους τους και τους συντρόφους τους πιο πολύ, παρά όσοι βρίσκονται σε μεγαλύτερη ηλικία, και τούτο, επειδή νιώθουν μεγάλη ευχαρίστηση να ζουν μαζί με τους άλλους και ακόμα δεν έχουν αρχίσει να σχηματίζουν κρίσεις με βάση το συμφέρον τους για κανένα πράγμα,· λοιπόν ούτε και για τους φίλους τους. Όλα τα σφάλματά τους προέρχονται από την υπερβολή, επειδή οι νέοι δεν τηρούν το λόγο του Χίλωνα (μηδέν άγαν). Αλήθεια, υπερβάλλουν σε όλα. Αγαπούν υπερβολικά, μισούν υπερβολικά και το ίδιο συμβαίνει και για όλες τις άλλες πράξεις τους. Πιστεύουν πως ξέρουν τα πάντα κι ανακατεύονται στα πάντα και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο είναι υπερβολικοί. Αν συμβεί να διαπράξουν κάποιο αδίκημα, αυτό οφείλεται στην αυθάδεια και όχι σε κακία. Αισθάνονται εύκολα οίκτο, επειδή θεωρούν όλους τους ανθρώπους απλούς και ενάρετους. Αλήθεια, κρίνουν τους άλλους με τη δική τους αθωότητα και γι’ αυτό πιστεύουν ότι, κάτι που παθαίνει κάποιος άλλος, δεν αξίζει να το πάθει. Αγαπούν τα γέλια και γι’ αυτό τους αρέσουν τα πειράγματα, όπου με ευγένεια στρέφονται κατά των άλλων. Αριστοτέλης, Ρητορική, Μετάφραση Ηλία Ηλιού

Ερωτήσεις 1.

Ποιος είναι ο ρόλος της φιλοδοξίας στη ζωή των νέων;

Ποιους κινδύνους αντιμετωπίζουν οι νέοι εξαιτίας της ευκολοπιστίας τους, ιδιαίτερα μάλιστα στην εποχή μας;

Πώς εκδηλώνεται η ευκολοπιστία των νέων;

Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα (ή και να τον επεκτείνετε) με τα γνωρίσματα των νέων όπως τα παρουσιάζει ο Αριστοτέλης: Νέοι 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Να γράψετε ένα κείμενο (μίας ή δύο παραγράφων) στο οποίο να συσχετίζονται οι έννοιες: ΕΛΠΙΔΑ – ΜΕΓΑΛΟΨΥΧΙΑ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 114 Τα ήθη των γερόντων Οι γεροντότεροι κι όσοι έχουν περάσει πια την ανδρική ηλικία έχουν σχεδόν τον αντίθετο χαρακτήρα. Αλήθεια, επειδή έχουν ζήσει πολλά χρόνια, επειδή έχουν εξαπατηθεί πολλές φορές, επειδή οι ίδιοι έχουν κάνει πολλά σφάλματα κι επειδή οι περισσότερες πράξεις των ανθρώπων είναι κακές, δεν είναι βέβαιοι για τίποτε, κι όχι μονάχα δεν κάνουν υπερβολές αλλά και ενεργούν πάντοτε λιγότερο από ό,τι πρέπει. Πάντοτε λένε ότι νομίζουν, όχι ότι ξέρουν καλά. Κι όταν τα λεγόμενά τους προκαλούν αντιρρήσεις, προσθέτουν πάντοτε «ίσως», «μπορεί». Εκφράζονται για όλα τα πράγματα μ’ αυτό τον τρόπο και με κανένα δεν εκφράζονται με βεβαιότητα. Έχουν κακό χαρακτήρα, επειδή το να υποπτεύεται κανείς για κάθε τι δείχνει κακό χαρακτήρα. Και είναι καχύποπτοι δεν πιστεύουν κανέναν και δεν πιστεύουν γιατί έχουν πείρα. Για τον ίδιο λόγο ούτε σφοδρά αγαπούν ούτε σφοδρά μισούν, αλλά σύμφωνα με το λόγο του Βία αγαπούν, σαν να επρόκειτο την άλλη μέρα να μισήσουν και μισούν σαν να επρόκειτο την άλλη μέρα να αγαπήσουν. Είναι μικρόψυχοι επειδή τους έχει ταπεινώσει ο αγώνας της ζωής, γιατί, αλήθεια, οι επιθυμίες τους δεν στρέφονται πια προς τίποτα το μεγάλο και το ανώτερο, αλλά βλέπουν μόνο πώς θα τα οικονομήσουν. Είναι φιλοχρήματοι από τη μια, γιατί έχουν ανάγκη από το χρήμα κι από την άλλη, γιατί έχουν δοκιμάσει πόσο δύσκολο είναι να τ’ αποκτήσει κανείς και πόσο εύκολο να το χάσει. Είναι δειλοί και όλα τούς φοβίζουν, επειδή βρίσκονται σε ψυχική κατάσταση εντελώς αντίθετη από εκείνη που έχουν οι νέοι. Αλήθεια, είναι ολότελα ψυχροί, ενώ εκείνοι (νέοι) καθώς έχουμε πει, είναι θερμοί. Γι’ αυτό τα γερατειά δημιουργούν διάθεση για δειλία, επειδή και κείνος που φοβάται παγώνει. Αγαπούν υπερβολικά τη ζωή τους και μάλιστα όσο βλέπουν ότι ζυγώνει το τέλος τους. Κι αυτό, επειδή η επιθυμία αναφέρεται πάντοτε σε κείνο που δεν έχουμε και κυρίως επιθυμούμε ό,τι μας λείπει. Αγαπούν τον εαυτό τους πιο πολύ από ό,τι πρέπει - και αυτό είναι ένα είδος μικροψυχίας. Η ζωή τους κανονίζεται σύμφωνα με το συμφέρον τους κι όχι σύμφωνα με κείνο που είναι λεβέντικο. Κι αυτό συμβαίνει πιο πολύ απ' ό,τι πρέπει, ακριβώς εξαιτίας της φιλαυτίας τους. Αλήθεια, το συμφέρον είναι καλό για μας τους ίδιους, ενώ το ωραίο είναι αυτό το ίδιο καλό. Δεν είναι ντροπαλοί, αλλά μάλλον ξεδιάντροποι κι αυτό συμβαίνει επειδή, καθώς αποβλέπουν στο συμφέρον τους και όχι στο ωραίο, δεν ενδιαφέρονται για τη γνώμη των άλλων. Η πείρα τους τους δίδαξε να μην τρέφουν ελπίδες επειδή τα περισσότερα πράγματα που συμβαίνουν στον κόσμο είναι δυσάρεστα και η έκβασή τους είναι προς το χειρότερο. Αλλά και η δειλία τους είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους δεν τρέφουν ελπίδες. Ζουν πιο πολύ με την ανάμνηση παρά με την ελπίδα, επειδή η πολλή ζωή τους έχει περάσει πια και δεν τους

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

μένει παρά λίγη, και η ελπίδα στρέφεται προς το μέλλον, ενώ η ανάμνηση προς τα περασμένα. Αυτή είναι και η αιτία της φλυαρίας τους. Αλήθεια, συνεχώς διηγούνται όσα τους έχουν συμβεί, επειδή βρίσκουν ηδονή στην ανάμνηση τους. Ο θυμός τους είναι έντονος όχι όμως και μεγάλος. Από τις επιθυμίες τους, άλλες τους έχουν ολότελα εγκαταλείψει κι άλλες είναι πολύ αδύνατες, κι έτσι, είτε δεν εκδηλώνουν καμιά επιθυμία, είτε κι αν την εκδηλώσουν, δεν είναι σε θέση να την πραγματοποιήσουν. Έτσι επιδιώκουν μόνο ό,τι μπορεί να τους φέρει κέρδος. Και γι’ αυτό, όσοι έχουν φτάσει σ' αυτή την ηλικία φαίνονται εγκρατείς. Επειδή οι επιθυμίες τούς έχουν εγκαταλείψει κι έχουν υποδουλωθεί μόνο στο κέρδος. Τη ζωή τους ρυθμίζει ο υπολογισμός πιο πολύ παρά το αίσθημα. Ο υπολογισμός όμως οδηγεί στο συμφέρον, ενώ το αίσθημα στην αρετή. Αν συμβεί να διαπράξουν κάποιο αδίκημα, αυτό οφείλεται στον κακό τους χαρακτήρα και όχι σε αυθάδεια. Και οι γέροι επίσης αισθάνονται οίκτο, όχι όμως για την ίδια αιτία που τον αισθάνονται οι νέοι. Αλήθεια, οι νέοι δοκιμάζουν αυτό το αίσθημα από ανθρωπισμό, από αδυναμία. Αυτό, αλήθεια, συντελεί στο να νομίζουν πως από τη μια στιγμή στην άλλη πρόκειται να τους συμβεί κάτι κακό κι η ψυχική αυτή κατάσταση, καθώς είπαμε, είναι κείνη που τους κάνει να δοκιμάζουν οίκτο και γι’ αυτό συνεχώς γκρινιάζουν και δεν τους αρέσουν ούτε τα αστεία ούτε τα γέλια. Επειδή ο γκρινιάρης είναι το αντίθετο του εύθυμου ανθρώπου. Αριστοτέλης, Ρητορική Μετάφραση Ηλία Ηλιού

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Η καχυποψία των μεγαλυτέρων είναι ένας αμυντικός μηχανισμός που δημιουργείται με το πέρασμα των χρόνων;

Ποιος ο θετικός και ποιος ο αρνητικός της ρόλος;

Προφυλάσσει πάντα τους μεγαλύτερους από τα σφάλματα;

Η καχυποψία των μεγαλυτέρων μπορεί να θεωρηθεί αιτία της σύγκρουσης τους με τους νέους;

Ποια η διαφορά ανάμεσα στις έννοιες: συντήρηση-αντιδραστικότητα;

Ποια η διαφορά ανάμεσα στις έννοιες: πρόοδος-προοδοπληξία;

Σε ποια από αυτές τις δυο έννοιες (πρόοδος, συντήρηση) αντιστοιχούν οι έννοιες που ακολουθούν;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Πρόοδος

Συντήρηση

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Στατικότητα Συγκατάβαση Ορμητικότητα Ασυλλόγιστος Ρηξικέλευθος Ρήξη Λαχτάρα Πρόνοια Αποτελμάτωση Αντίσταση Ανανέωση Πείσμα Διάβρωση Υπερβολή Αγωνιστικότητα Καινοφανές Νηφαλιότητα Μεταμόρφωση Παρεκτροπή Παράδοση

Αφού τοποθετήσετε κατά ομάδες τις έννοιες που αντιστοιχούν στην Πρόοδο και τη Συντήρηση, να γράψετε ένα κείμενο είτε για την Πρόοδο, είτε για τη Συντήρηση, στο οποίο να περιέχονται οπωσδήποτε 6 (έξι) από τις έννοιες της αντίστοιχης ομάδας.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 115 Συντήρηση και Δημιουργία

α Το σχολείο και η αγωγή αποτυγχάνουν αν δεν εισάγουν τους νέους στο βαθύτερο νόημα της παράδοσης, αν δε γεννούν το σεβασμό προς αυτή, αν δεν οδηγηθούν στην παραδοχή και διατήρηση των αγαθών της. Αλλά πάλι αποτυγχάνουν αν δεν ετοιμάζουν μια νέα γενεά ικανή να αντιμετωπίσει με τόλμη τις νέες συνθήκες της ζωής. Η νέα γενεά πρέπει να έχει ζωντανές και τις δυο πνοές, τη συντήρηση και τη δημιουργία. Αν επιτυγχάνουν μόνο το πρώτο, ή μόνο το δεύτερο, είναι σα να μην επιτυγχάνουν τίποτα. Με το πρώτο μόνο, ετοιμάζουν σκλάβους, ζωντανούς νεκρούς· με το δεύτερο μόνο, αεροκρέμαστους φαντασιοκόπους.

β Συντήρηση: Ό,τι ονομάζουμε ανθρώπινη ενεργητικότητα, θα μπορούσε σε μια έσχατη ανάλυση, να δειχτεί, ότι αποτελείται από ένα πλέγμα στοιχείων, που απεργάζονται είτε τη διατήρηση, είτε τη μεταβολή. Κι είναι φανερό πως η συντήρηση αγκαλιάζει τα στοιχεία, που απεργάζονται τη διατήρηση, ενώ η δημιουργία τα στοιχεία που φέρνουν τη μεταβολή. Γιατί τι άλλο ονομάζουμε συντήρηση παρά την προσπάθεια να συγκρατήσουμε εκείνο που θέλει να φύγει; Και τι άλλο δημιουργία παρά την προσπάθεια να αντικαταστήσουμε εκείνο που έχουμε με κάτι νέο, ή να του δώσουμε νέα μορφή; Κι είναι αυτά τα δυο κινήματα γενικά, που κάνουν τη ζωή και στη βιολογική και στην πνευματική της μορφή να είναι σε κάθε στιγμή η ίδια με τον εαυτό της και πάλι να μην είναι. Να είναι η ίδια με τον εαυτό της γιατί μέσα στο σήμερα μπορούμε να αναγνωρίζουμε το χτες, ή καλύτερα γιατί το σήμερα το αναγνωρίζουμε επειδή μέσα του έχει το χτες. Και πάλι να μην είναι η ίδια με τον εαυτό της, γιατί το σήμερα έχει και κάτι, λίγο ή πολύ, διαφορετικό από το χτες. Ό,τι νέο έρχεται, βρίσκει κάτι στο οποίο ν' ακουμπήσει, έρχεται να προστεθεί σε κάτι. Τα φύλλα εκφύονται από το βλαστό, τούτος από τον κορμό και αυτός πάλι από τη ρίζα. Το κάθε τι βρίσκει ένα status quo ante στο οποίο έρχεται να προστεθεί. Ακόμη καλύτερα, το νέο βγαίνει από ένα status quo ante. Χωρίς αυτό αδύνατη και ακατανόητη η ύπαρξή του. Αυτό το βλέπουμε καθαρά στα φαινόμενα του οργανικού κόσμου, σ' αυτό που ονομάζουμε εξέλιξή του και που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια μεταβολή σε κείνο που υπήρχε. Νέα μορφή σε ό,τι υπήρχε χτες και που γίνεται διότι υπήρχε το χτες. Παραστατικότατα διατύπωναν τη σκέψη αυτή οι Στωικοί λέγοντας, πως το δέντρο ολόκληρο βρίσκεται μέσα στο σπέρμα του […].

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ας παρακολουθήσουμε μερικές μορφές που παίρνει η προσπάθεια αυτή για συντήρηση, είτε στον οργανικό, είτε στον ενσυνείδητο κόσμο. Η ίδια η ανόργανη φύση μπορεί κιόλας στο ζήτημα αυτό να μας σταθεί σωστή Αριάδνη. Είναι η φύση ένα απέραντο πεδίο κανονικής διαδοχής φαινομένων. Και δεν είναι δύσκολο να ανακαλύψουμε, πως αυτή η κανονική διαδοχή των φαινομένων οφείλεται στην κανονική επανάληψη των ίδιων όρων. Κάτω από την εναλλαγή της ημέρας και της νύχτας, κρύβεται η επανάληψη του ίδιου όρου, της ίδιας αιτίας. Κι είναι αυτή η επανάληψη, που αποτελεί την οργανωτική δύναμη του σύμπαντος και επιτρέπει στο νου να συλλάβει κάτω από τα φαινόμενα, τους νόμους που τα διέπουν. Θα ’λεγε κανείς, πως η ανόργανη φύση είναι κάτι, που συντηρεί τον εαυτό τους, επαναλαμβάνοντάς τον με μηχανικό τρόπο. Κι ίσως τίποτε άλλο. Εύκολα από δω μπορούμε να περάσουμε στον οργανικό κόσμο. Η αναπνοή, η κυκλοφορία του αίματος, οι κανονικοί κτύποι της καρδιάς, τα φαινόμενα της πέψεως και πόσες άλλες λειτουργίες δείχνουν, ότι και εδώ, βασικότατο ρόλο παίζει η επανάληψη με ένα νέον, όμως, τρόπο, όχι πια φυσικό αλλά φυσιολογικό. Με την επανάληψη μπορούμε να πούμε, ότι ο οργανισμός εκφράζει την τάση του να διατηρηθεί. Κι αν μόνο αυτή η δύναμη κινούσε τη ζωή, χωρίς να συναντά κανένα εμπόδιο, θα 'ταν η ζωή μας η οργανική μια ακοίμητη επανάληψη του ίδιου, όπως και στην ανόργανη φύση. Τίποτε άλλο. Μα έχουμε κιόλας ένα νέο στοιχείο. Η επανάληψη εδώ, δε γίνεται κατά μηχανικό τρόπο, αλλά κατά νέον τρόπο, όπως είπαμε, το φυσιολογικό. Γίνεται μέσα σε οργανικές λειτουργίες, που αφομοιώνουν και αναπτύσσονται. Έτσι παίρνει διαφορετικό περιεχόμενο. Σχηματικά η αναπνοή π.χ. είναι μια λειτουργία, που επαναλαμβάνεται σε όλη μας τη ζωή. Ουσιαστικά όμως, ούτε η ίδια είναι, ούτε μέσα στον ίδιο οργανισμό γίνεται. Όλα τα στοιχεία, που απεργάζονται τη συντήρηση του οργανισμού, κοινή πηγή τους έχουν, αυτό που ονομάζουμε κληρονομικότητα. Γιατί, τι άλλο είναι η κληρονομικότητα από την τάση να διατηρηθεί το ίδιο μέσα στο νέο ον; Από τη μεταφορά των ίδιων δυναμικοτήτων, λειτουργιών και στοιχείων, από το ον που φεύγει στο νέο που έρχεται; Ό,τι βέβαια είπαμε για την αναπνοή, ισχύει και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό, για το σύνολο των στοιχείων της συντηρήσεως, την κληρονομικότητα. Το ίδιο, σχηματικά μόνο, είναι το ίδιο. Ουσιαστικά η δουλειά του είναι να εξασφαλίζει τη συνέχεια και τη συνοχή του γένους, να μας επιτρέπει μέσα στο νέο να αναγνωρίζουμε το παλαιό. Και ο λόγος είναι, ο φυσιολογικός τρόπος της επαναλήψεως. Άραγε η επανάληψη εμφανίζεται και στον ψυχικό μας βίο, και τι νόημα παίρνει; Πολλές φορές είδαμε το μικρό παιδί, να λέει και όλο να ξαναλέει το ίδιο πράγμα, ή να κάνει και όλο να ξανακάνει το ίδιο παιχνίδι, την ίδια ώρα συνεχώς. Και αυτά να τα κάνει με ευχαρίστηση και με επίμονη προσπάθεια, να είναι εντελώς τα ίδια. Η εξήγηση δεν είναι δύσκολη. Το παιδί δοκίμασε μια ευχαρίστηση την πρώτη φορά και δεν εννοεί να τη χάσει. Θέλει να τη διατηρήσει με την επανάληψη. Ας απλώσουμε περισσότερο την παρατήρηση μας. Βαθύτατα έχει μελετηθεί και αναλυθεί η συνήθεια. Ένα

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

μεγάλο μέρος, το μεγαλύτερο, του ενσυνείδητου βίου μας, δεν είναι παρά άθροισμα συνηθειών, που αναφέρονται είτε στις πιο απλές καθημερινές μας πράξεις, ντύσιμο, πλύσιμο, βάδισμα, είτε στα πιο πολύπλοκα έργα, γράψιμο, μαθηματικοί λογισμοί, τραγούδι, παίξιμο οργάνου, χειρισμός γενικά και των πιο πολύπλοκων μηχανημάτων, ρυθμός στοχασμού και ομιλίας στο ίδιο ή ανάλογο θέμα, ακόμη και ρυθμός συναισθηματικού βίου, στις ίδιες ή ανάλογες καταστάσεις. Όλες αυτές οι συνήθειες, πολύτιμα κεφάλαια, που τα αποκτήσαμε με την επίμονη και συστηματική επανάληψη του ίδιου, ακριβώς του ίδιου. Κι έχουν την εξήγησή τους όμοια με τα παιχνίδια του παιδιού... Είτε μας ευχαρίστησε το πρώτο κίνημα, είτε είδαμε πως εξυπηρετεί τους σκοπούς μας, ανταποκρίνεται στις ιδέες μας, ή μας βοηθάει στη ζωή και θελήσαμε να το συγκρατήσουμε, να το διατηρήσουμε ως κεφάλαιο. Και το επιτύχαμε, με τη συχνή επανάληψη. Έτσι δημιουργήσαμε τη ρουτίνα της ζωής. Βέβαιο, πως πολλές συνήθειες δημιουργήθηκαν και από καθαρές, οργανικές ανάγκες, όπως οι συνήθειες του φαγητού. Ανεξάρτητα όμως από την αιτία τους είναι φαινόμενα του κόσμου της συνειδήσεως, επιτεύγματα συνειδητής προσπάθειας. Αλλά ανεξάρτητα από αυτό που δημιουργεί ο καθένας ως άτομο, τις λογής συνήθειές του, πόσο πλήθος έτοιμων καθεστώτων και τύπων παραλαμβάνει κάθε γενεά από τους προκατόχους, καθεστώτων και τύπων, που οι πηγές τους πολλές φορές χάνονται στα βάθη των χρόνων […]. Β. Ν. Τατάκης

γ Δημιουργία: Αν η ζωή, στην οργανική και την ψυχική της μορφή, είχε μόνο την τάση να αυτοσυντηρηθεί, μπορούμε να πούμε πως, κατά έναν ορισμένο τρόπο, δεν θα υπήρχε. Θα υπήρχε μονάχα ένα πράγμα, που θα έμενε πάντα το ίδιο με τον εαυτό του. Ό,τι δηλαδή, και στον ανόργανο κόσμο σχεδόν. Το είπαμε και πριν, και είδαμε, πως στον ανόργανο κόσμο με τη μηχανική επανάληψη, δεν μπορεί να γίνει λόγος για τάση. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα που εκφράζει αυτό που λέμε τάση. Μια προσπάθεια για να συγκρατήσουμε κάτι που έχουμε, αλλά και για να επιτύχουμε κάτι, που δεν έχουμε. Να συγκρατήσουμε κάτι που έχουμε; Γιατί; Γιατί αυτό το κάτι, κινδυνεύει και κινδυνεύει από την άλλη μορφή που παίρνει η τάση, όταν ζητά να επιτύχει από τον ίδιο τον εαυτό μας κάτι, που δεν έχουμε. Ζωή υπάρχει, όταν η τάση φτάνει και τους δυο σκοπούς. Όταν κατορθώνει κάθε στιγμή, να είναι αυτό που είναι και κάτι άλλο ακόμη. Ή, ακόμα καλύτερα, όταν κάθε στιγμή χάνει κάτι από αυτό που είναι, για να αποκτήσει κάτι νέο. Ζωή υπάρχει, όταν το ον κάθε στιγμή, κατά έναν τρόπο είναι αυτό που ήταν και κατά άλλο τρόπο δεν είναι αυτό που ήταν. Ζωή υπάρχει, όταν κάθε στιγμή αισθάνεται τον εαυτό της σαν κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Η κυρίαρχη λοιπόν πηγή της ζωής, η τάση, εκφράζεται κατά δυο τρόπους, που βρίσκονται σε αντινομία και που, παρά την αντινομία τους, μόνον όταν σε κάθε στιγμή συνυπάρχουν, επιτρέπουν την ύπαρξη. Γιατί, αν όπως είπαμε, είχαμε στο ον μονάχα την τάση να συντηρηθεί, αυτή θα εκφραζόταν με μια στατική επανάληψη του όντος αυτού. Μα ζήτημα είναι αν θα μπορούσαμε αυτό να το ονομάσουμε ζωή και την επανάληψη τάση, αφού η τάση θέλει σκοπό και κίνδυνο μαζί. Μα ούτε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ζωή, σε περίπτωση που μόνο το δεύτερο τρόπο θα παρουσίαζε η τάση. Γιατί το νέο, μόνο σε αναφορά με το παλαιό μπορεί να εννοηθεί. Στη ζωή και για τη ζωή, συνυπάρχουν οι δυο τρόποι της τάσεως. Είναι επομένως η ζωή η λύση μιας αντινομίας, και φυσικά η αρμονική λύση της. Η ζωή, οργανική, είτε ενσυνείδητη, ατομική, είτε ομαδική, κοινωνική, σε κάθε στιγμή της ξεπερνά τον εαυτό της, τον νικά και παρουσιάζεται διαφορετική με έναν «τόκον», ένα νέο επίτευγμα. Αυτό είναι η ζωή, στο βαθύτερο περιεχόμενο της. Συνεχές ξεπέρασμα, –όχι κομμάτιασμα του εαυτού της– πορεία προς ένα νέο, μέσα στο οποίο όμως να εκφράζεται οργανικά η ιστορία του εαυτού της. Η νίκη δεν είναι ξερίζωμα, ούτε άρνηση του εαυτού μας, αλλά υπερνίκηση, προχώρηση. Η ζωή κυλά σαν το ρυάκι, που μόνο όταν δεν παύει να τρέφεται από την πηγή του, μπορεί να προχωρεί και να δροσίζει νέα χωράφια. Στο δρόμο αυτόν το γόνιμο για τον «τόκον», η συντήρηση προσφέρει τα θεμέλια, είναι η πηγή, η αφετηρία, που θέλει να μείνει κοντά στον εαυτό της· η δημιουργία είναι η ορμή, που ωθεί το νερό της πηγής, το δρομέα της αφετηρίας, να τρέξει προς κάποιο τέρμα, πάντα νέο, αν ήταν βολετό. Έτσι αδελφώνεται η τάση για την αυτοσυντήρηση με την τάση για την αναπαραγωγή. Τα δυο αυτά βασικά κινήματα της ζωής, είτε στην οργανική, είτε στην ενσυνείδητη μορφή της και που σε όλες τις μορφές της ζωής, με την επανάληψη εκφράζονται. Γιατί, πρέπει να γυρίσουμε στην επανάληψη πάλι, αφού μ’ αυτήν εκφράζεται και η δημιουργία. Β. Ν. Τατάκης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Δοκίμιο 12 Υπάρχουν δυο τρόποι να μυήσει κανείς τους νέους στα θέματα της πολιτικής ζωής και να διαμορφώσει την πολιτική σκέψη και συμπεριφορά τους: ο δογματικός (τρόπος) του μονολόγου και ο κριτικός (τρόπος) του διαλόγου. Τον πρώτο τον μεταχειρίζονται ανέκαθεν τα ανελεύθερα ή ψευδελεύθερα καθεστώτα· ο δεύτερος ταιριάζει στη δημοκρατία. Ε. Π. Παπανούτσος

Είναι γενικά παραδεκτό ότι οι νέοι αποτελούν το πιο δυναμικό στρώμα μιας κοινωνίας. Ο δυναμισμός τους και η έντονη αμφισβήτηση των κατεστημένων αξιών και θεσμών αντιπροσωπεύουν, για μερικές κοινωνίες, έναν κίνδυνο ή, για άλλες, μια δημιουργική δύναμη που έρχεται να ανανεώσει τις ιδέες και τους προσανατολισμούς τους. Ο τρόπος, λοιπόν, με τον οποίο θα διαπαιδαγωγήσει τους νέους κάθε κοινωνία, φανερώνει όχι μόνο την ποιότητα του πολιτεύματος της αλλά και την πρόθεσή της να προχωρήσει σε καινούργιες μορφές οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Ο νεανικός ενθουσιασμός και η επιθυμία για έναν καλύτερο κόσμο έχουν τις περισσότερες φορές συγκεκριμένο αντικείμενο –είναι στόχος που έχει πολιτικό περιεχόμενο καθώς επιδίωξή τους είναι να καλυτερέψουν τις συνθήκες ζωής. Είναι η εποχή όπου η πολιτικοποίησή τους περνά μια κρίσιμη καμπή. Η κρισιμότητά της συνίσταται στο γεγονός ότι πρέπει να κάνουν κάποιες καθοριστικές επιλογές ενώ ταυτόχρονα δέχονται καταλυτικές, για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους, επιδράσεις από την οικογένεια και την εκπαίδευση που είναι υπεύθυνοι φορείς για την πολιτικοποίηση τους. Η μύηση σε πρωτόγονες κοινωνίες αποτελούσε τελετή μετάβασης από τη νεότητα και την ξεγνοιασιά της στον κόσμο των ενηλίκων. Στην εποχή μας, όμως, δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία προκειμένου να μεταβεί ο νέος άνθρωπος από τη νεότητα στον κόσμο των ενηλίκων. Κι αυτό επειδή η πολιτικοποίηση είναι μια διαδικασία διαρκής και δυναμική ταυτόχρονα. Συνεχώς βρισκόμαστε μέσα στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, στις διακυμάνσεις, τις μεταβολές και τις κάθε λογής εντάσεις της. Αυτό σημαίνει ότι η πολιτική σκέψη διαμορφώνεται καθημερινά, βασισμένη βέβαια σε αρχές που δόθηκαν κατά τη διάρκεια της νεαρής ηλικίας από τους φορείς που είναι υπεύθυνοι για κάτι τέτοιο. Το πρόβλημα, λοιπόν, είναι πάνω σε ποιες αρχές θα θεμελιωθεί η πολιτική σκέψη και συμπεριφορά των νέων. Με άλλα λόγια, κριτήριο για την αξιολόγηση ενός πολιτεύματος μπορεί να είναι και οι μέθοδοι που επιλέγει για να διοχετεύσει ή να ελέγξει το νεανικό ενθουσιασμό, η αγωγή που χρησιμοποιεί προκειμένου να βοηθήσει στη συνειδητοποίηση ή τον αποπροσανατολισμό τους. Ο διάλογος είναι μια μέθοδος για τη συνειδητοποίηση των νέων, καθώς βασίζεται στο σεβασμό της προσωπικότητας, στην κατανόηση,

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

και κυρίως στην υπευθυνότητα που είναι αναγκαία για την υποστήριξη κάθε άποψης. Ο διάλογος όμως δεν είναι μια τελετή που χρειάζεται ειδική προετοιμασία. Αποτελεί ουσιαστικά μια διαδικασία που συντελείται ή πρέπει να συντελείται σε κάθε βαθμίδα της αγωγής, προκειμένου να συνειδητοποιήσει ο νέος ότι δεν υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια και πως καμιά αυθεντία δεν έχει το δικαίωμα να μονοπωλήσει την εμπιστοσύνη του. Αυτό σημαίνει ότι μέσα από το διάλογο και την όξυνση της κριτικής ικανότητας έχει ο νέος τη δυνατότητα να καλλιεργήσει τη σκέψη του, και η πνευματικότητά του να οργανωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να εξελιχθεί σε κοινωνικά γόνιμη παρουσία. Η πολιτικοποίηση, επομένως, των νέων παίρνει τη μορφή παρέμβασης στον κοινωνικό και πολιτικό χώρο καθώς σταδιακά συγκροτούν το σώμα των πολιτών της χώρας τους. Έτσι, η πολιτική τους συμπεριφορά θα θεμελιώνεται στην αρχή ότι καμιά πραγματικότητα δεν είναι δεδομένη ή τετελεσμένη και ότι μόνο με την πολιτική τους συνείδηση θα είναι σε θέση να επηρεάσουν την πολιτική ζωή και να καθορίσουν την τύχη της. Μέσα από το διάλογο, δηλαδή, εξασφαλίζονται οι προϋποθέσεις για τη συγκρότηση μιας προσωπικότητας υπεύθυνης και, γι’ αυτό, ώριμης. Αυτή την ωριμότητα έχει στόχο του ένα δημοκρατικό πολίτευμα, ωριμότητα βασισμένη στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για ελευθερία και στη θέληση για συμμετοχή στις διαδικασίες που συνθέτουν τη δημόσια ζωή. Μόνο κάτω απ' αυτές τις προϋποθέσεις είναι δυνατό να μη διαψευσθούν οι οραματισμοί των νέων και να μην ενοχοποιηθεί ο ενθουσιασμός τους. Η πολιτικοποίηση, αναφέραμε προηγουμένως, είναι διαρκής. Είπαμε ακόμη, ότι ο διάλογος είναι μέθοδος διαπαιδαγώγησης. Επομένως δεν συντελείται μια φορά ή σε συγκεκριμένες στιγμές της ζωής, αλλά πρέπει να αποτελεί καθημερινή πράξη. Στο σημείο αυτό ο ρόλος της οικογένειας και της εκπαίδευσης είναι καθοριστικός. Είναι, βέβαια, δύσκολο να δεχτούμε πως στη νηπιακή ηλικία ο άνθρωπος είναι σε θέση να κάνει διάλογο. Το πρόβλημα όμως, βρίσκεται στη θέληση των ενηλίκων όχι μόνο να συζητήσουν αλλά να διαμορφώσουν το κλίμα εκείνο της υπευθυνότητας, του σεβασμού και του δικαιώματος για διατύπωση κάθε διαφωνίας, έτσι ώστε με τη σταδιακή ωρίμανση του παιδιού ο διάλογος να θεωρείται αναγκαία μέθοδος, αναγκαίος όρος για τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι περισσότερο καθοριστικός γιατί αναλαμβάνει τη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου στην κρισιμότερη φάση της ζωής του. Θα αδικούσαμε την εκπαίδευση αν λέγαμε ότι είναι απλά και μόνο μετάδοση γνώσεων, ή μια άγονη σχέση ανάμεσα στον πομπό και το δέκτη, δηλαδή το δάσκαλο και το μαθητή. Από την ποιότητα της επικοινωνίας ανάμεσά τους, εξαρτάται και η ποιότητα της ίδιας της εκπαίδευσης. Ο διάλογος στην περίπτωση αυτή δεν είναι υποβολιμαίος, αλλά έχει σκοπό: να εκπληρώσει μια πολύ πιο σημαντική λειτουργία: να βοηθήσει κυρίως το νέο άνθρωπο να αποδεσμεύσει τη σκέψη του, να θέσει ερωτήματα, να δώσει στον προβληματισμό του προοπτικές, δηλαδή να βοηθήσει στην εξασφάλιση της πνευματικής του αυτοδυναμίας.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Μέσα από αυτούς χους δυο φορείς της πολιτικοποίησης ουσιαστικά προετοιμάζεται ένας πολίτης ‒ένα πρόσωπο ικανό να συμμετάσχει υπεύθυνα και ενεργά στη διαμόρφωση της δημόσιας ζωής. Τέτοιες αρετές μόνο το δημοκρατικό πολίτευμα θα μπορούσε να επιδιώκει, γιατί θεμελιώνεται στην ελευθερία των πολιτών, τη συμμετοχή και την υπευθυνότητά τους. Επομένως, η μέθοδος διαπαιδαγώγησης που συνεπάγεται ο διάλογος, έχει σκοπό της να καλλιεργήσει την πολιτική συνείδηση, άρα και να βοηθήσει το νέο άνθρωπο να καταλάβει, ότι η διεκδίκηση της ελευθερίας του, του δικαιώματος να είναι ο εαυτός του, αποτελεί συνάρτηση της συμμετοχής του στη δημόσια ζωή και της υπευθυνότητας που πρέπει να τον διακατέχει στη σχέση του με τους άλλους. Λέγοντας «μονόλογος» δεν εννοούμε ότι είναι μόνο ένας αυτός που έχει το λόγο και πως κάποιος άλλος είναι ακροατής. Ο μονόλογος είναι μια μορφή διαπαιδαγώγησης στηριγμένη στον αυταρχισμό και στην πεποίθηση ότι ο νέος άνθρωπος, με τον ενθουσιασμό που τον διακατέχει και τον αυθορμητισμό, τη θέληση για το καινούργιο και τη διάθεση για πειραματισμό είναι μια επικίνδυνη δύναμη για την κοινωνία. Αυτό σημαίνει, ότι η πολιτικοποίηση των νέων είναι επικίνδυνη για μια αυταρχική κοινωνία. Κατά συνέπεια, ένα καθεστώς που αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο των νέων ανθρώπων, θα καταβάλει συντονισμένες προσπάθειες για να εξουδετερώσει ή να αποπροσανατολίσει αυτή τη ζωντάνια και τη δύναμη από την οποία εμφορούνται οι νέοι. Η εκπαίδευση στην περίπτωση αυτή θα προσπαθήσει να αδρανοποιήσει, στο μέτρο του δυνατού, τη δεκτικότητα και την ευαισθησία των νέων ανθρώπων, να τους επιβάλει αξίες και ιδέες τέτοιες που να τους ωθούν στην παθητική αποδοχή της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας ή τουλάχιστον να γίνουν συνεργοί της. Ο μονόλογος επιβάλλει τη σιωπή, όχι αυτή της περισυλλογής και του στοχασμού, αλλά τη σιωπή της αδιαφορίας, της άγνοιας, της παθητικότητας και της συναίνεσης. Εκτός, όμως, απ’ αυτήν, ο αποπροσανατολισμός προϋποθέτει προπαγανδιστικές λειτουργίες που θα αποσκοπούν στην εξασφάλιση της εξάρτησης των νέων ανθρώπων και της προσκόλλησης τους σε «ιδανικά» τέτοια, που να απορροφούν τον αυθορμητισμό τους και να τον επενδύουν σε δραστηριότητες που ένα ανελεύθερο καθεστώς έχει έντεχνα υποβάλει. Πρόκειται για «μαζικά ιδανικά», δηλαδή για στόχους που δεν ενώνουν την κοινωνική ομάδα αλλά την υποτάσσουν και την κατευθύνουν στην επίτευξη στόχων που άλλοι έχουν επιλέξει. Αναφέραμε προηγουμένως ότι η επιλογή μεθόδου διαπαιδαγώγησης των νέων φανερώνει και. το είδος του πολιτεύματος, άρα και τον τρόπο λειτουργίας των φορέων που αναλαμβάνουν την πολιτικοποίησή τους. Ο διάλογος δίνει τη δυνατότητα μέσα στην καθημερινή πράξη, να διαμορφώσει ο νέος άνθρωπος μια όσο γίνεται πιο οργανωμένη εικόνα της πραγματικότητας, θεωρώντας την σαν ένα χώρο στον οποίο μπορεί να αποτυπώσει την προσωπική του παρουσία με το να γίνεται ο ίδιος δημιουργός της ζωής του και ταυτόχρονα υπεύθυνο πρόσωπο στην αντιμετώπιση συλλογικών προβλημάτων. Όπου, όμως, κυριαρχεί ο μονόλογος και παγιδεύεται η σκέψη σε δόγματα, τότε ο στόχος δεν είναι να καλλιεργηθεί ο στοχασμός αλλά η πίστη

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

και η υπακοή σε καταστάσεις που θεωρούνται δεδομένες και αμετακίνητες. Το δόγμα δεν επιδέχεται κριτική. Απαιτεί πίστη και συναίνεση. Ο ενθουσιασμός των νέων μπορεί να συμβάλει στην ανανέωση μιας κοινωνίας. Ο διάλογος, που καλλιεργούν τα δημοκρατικά πολιτεύματα, ως μέθοδος διαπαιδαγώγησης, δίνει την ευχέρεια στον ενθουσιασμό αυτό να αποκτήσει κριτικές δυνατότητες, άρα να αποτελέσει η παρουσία των νέων δημιουργική παρέμβαση στον κοινωνικό χώρο. Αντίθετα, ο μονόλογος αποπροσανατολίζει τον ενθουσιασμό αυτόν φορτίζοντας με τη ζωντάνια του ύποπτα ιδανικά. Ο διάλογος είναι η μόνη μέθοδος για την αναζήτηση της αλήθειας που δεν διεκδικεί το απόλυτο κύρος του δόγματος, αλλά τη δυναμική της πραγματικότητας. Γι’ αυτόν το λόγο η θέληση για την αναζήτησή της (της αλήθειας) προϋποθέτει ανθρώπους ικανούς να καλλιεργηθούν πνευματικά και να έχουν το θάρρος να πλουτίσουν τη σκέψη τους. Για τους νέους ανθρώπους, για κάθε άνθρωπο, ο διάλογος είναι η μοναδική μέθοδος για την εξασφάλιση της ποιότητας αυτής της αναζήτησης.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 116 Το πρόβλημα των ναρκωτικών Η αυξανόμενη τοξικομανία των νέων θέτει νέα προβλήματα στους παιδαγωγούς, οι οποίοι χρειάζεται να κατανοήσουν την πραγματική φύση και έκταση του φαινομένου για να εκτελέσουν τα καθήκοντα τους. Η μη ιατρική χρήση των ναρκωτικών υπήρχε πάντα, αλλά σε μορφές που έχουν μικρή σχέση με την εξάρτηση των νέων από τα ναρκωτικά, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Η ιστορική και ανθρωπολογική έρευνα έχει δείξει ότι στο παρελθόν η χρήση ναρκωτικών περιοριζόταν σχεδόν πάντα στους ενηλίκους. Οι έφηβοι δεν είχαν ποτέ καμιάν ανάμειξη. Τα ναρκωτικά λαμβάνονταν σποραδικά για μυστηριακούς, θρησκευτικούς ή τελετουργικούς σκοπούς και μόνον από ορισμένες ομάδες και σε ορισμένες περιστάσεις. Το σημαντικό στην πρακτική και το σκοπό των μορφών αυτών της χρήσης ναρκωτικών ήταν η απουσία εξάρτησης. Αργότερα, όταν άρχισαν να χρησιμοποιούνται η μορφίνη, η ηρωίνη και η κοκαΐνη, υπήρξαν περιπτώσεις εθισμού μεταξύ των ενηλίκων, αλλά ως τα μέσα της δεκαετίας του ’60 οι αριθμοί ήταν τόσο μικροί ώστε το φαινόμενο δεν έφτασε ποτέ σε κοινωνικά σημαντική κλίμακα και πέρασε συνολικά απαρατήρητο. Μόλις στα τέλη της δεκαετίας του '60 η χρήση ναρκωτικών άρχισε να διαδίδεται στους νέους και στα παιδιά, και τελικά έγινε παγκόσμιο πρόβλημα, καθώς ανεξέλεγκτα κύματα με διαστάσεις επιδημίας περνούσαν γρήγορα από τη μια ήπειρο στην άλλη. Είναι συνεπώς, και λαθεμένο και επικίνδυνο να υποθέτουμε ότι η παρούσα κατάσταση είναι απλώς η συνέχεια του παρελθόντος. Λαθεμένο γιατί μόνο σήμερα έχουν γίνει τα ναρκωτικά κουλτούρα που πρέπει όλοι να αντιμετωπίσουμε. Επικίνδυνο γιατί μειώνει την αμυντική ικανότητα των ατόμων και ενθαρρύνει την παθητικότητα και την αποδοχή. Πιστεύουμε ότι η ζημιά θα περιοριστεί και ότι η κοινότητα θα συνεχίσει να απορροφά το φαινόμενο αυτό χωρίς μεγάλη προσπάθεια, όπως έχει κάνει και στο παρελθόν. Οι παιδαγωγοί πρέπει να εξετάσουν τους κινδύνους που αντιπροσωπεύουν τα ναρκωτικά για τα παιδιά και τους εφήβους σήμερα, να προβλέψουν τις πιθανές μελλοντικές εξελίξεις, να κατανοήσουν τους λόγους της κατάστασης και τις δυνάμεις που αποτελούν τη βάση της και να εισαγάγουν στο εκπαιδευτικό σύστημα τα κατάλληλα θεραπευτικά μέτρα. Πρόκειται για έργο επίπονο, όπως δείχνει και το γεγονός ότι η τοξικομανία επιμένει και επιτείνεται παρά την αποφασιστικότητα πολλών παιδαγωγών και τις προσπάθειες που καταβάλλουν. Το θέμα έχει συζητηθεί εξαντλητικά. Ολόκληρες βιβλιοθήκες από βιβλία έχουν αφιερωθεί σ’ αυτό, γραμμένα από ειδικούς σε κάθε τομέα γνώσεων έρευνες έχουν διεξαχθεί από ικανότατες αρχές και οργανισμούς· αναρίθμητες διασκέψεις και συνεδριάσεις έχουν πραγματοποιηθεί, τοπικές και διεθνείς· αλλά οι κατευθυντήριες γραμμές για αμυντικά μέτρα δεν έχουν

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

ακόμη καθοριστεί σαφώς και κατηγορηματικά. Έχει, λοιπόν, ζωτική σημασία να συνεχίσουμε τις προσπάθειές μας για να αντιληφθούμε την κατάσταση και να ασχοληθούμε μαζί της αποτελεσματικότερα. Ο σκοπός του άρθρου αυτού είναι να υποκινήσει κριτικές σκέψεις σχετικά με ορισμένες ευρέως διαδεδομένες πεποιθήσεις. Υπάρχει κίνδυνος οι πεποιθήσεις αυτές να θεωρηθούν απολύτως αληθινές, αν και δεν είναι, και να ληφθούν, εσφαλμένα, ως βάση για την εκπαιδευτική θεωρία και πρακτική, τώρα και στο μέλλον. Όλες αυτές οι πεποιθήσεις ξεκινούν από την υπόθεση ότι η εξάρτηση των νέων από τα ναρκωτικά οφείλεται σε παράγοντες που απορρέουν από τις αλλαγές και τις εντάσεις της σύγχρονης κοινωνίας. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, απαριθμούνται διάφορες καταστάσεις που ευθύνονται για τη διάδοση των ναρκωτικών. Δεν χρειάζεται να τις αναφέρουμε εδώ αναλυτικά. Θα επισημάνουμε απλώς ορισμένους ευρέως αποδεκτούς ισχυρισμούς. Ο πρώτος υπάγεται στο κεφάλαιο «εξέγερση των νέων». Υποστηρίζεται ότι οι νέοι σε κάποια φάση αρνούνταν να δυναστεύονται από τον πολιτισμό των μεγάλων, ο οποίος κατά την άποψή τους σχετιζόταν με το κέρδος και το κατεστημένο, και αντιδρούσαν στην ιδέα ότι αποκλείονταν από την οικοδόμηση της μελλοντικής κοινωνίας στην οποία θα έπρεπε να ζήσουν. Η αντίδραση αυτή μετατράπηκε σε αντιπαράθεση και διαπάλη και η οργή, που σε μερικές χώρες κορυφώθηκε στις ταραχές του 1968, συνοδεύτηκε από μια γενική στάση απόρριψης της συμπεριφοράς και των αξιών των ενηλίκων. Η κατάχρηση ναρκωτικών ήταν κυρίως εσκεμμένη προσβολή και πρόκληση εκ μέρους των νέων προς τους μεγάλους. Ο συσχετισμός ανάμεσα στην εξάπλωση της εξάρτησης από τα ναρκωτικά και την εξέγερση των νέων φαινόταν πειστικός, γιατί η σύνδεση φαινόταν λογική και γιατί τα δυο φαινόμενα συνέβαιναν συγχρόνως. Η εξέγερση των νέων έχασε την ορμή της μέσα σε λίγα χρόνια και αναπόφευκτα την ακολούθησε ένα γενικό αίσθημα ήττας, παραίτησης και αποδέσμευσης από την κοινωνία. Τη δεύτερη αυτή φάση ακολούθησε επίσης και η εξάρτηση από τα ναρκωτικά. Οι ειδικοί έχουν τονίσει τη σημασία της αποδέσμευσης και της φυγής από την πραγματικότητα στην κατάχρηση ναρκωτικών και έχουν προτείνει μια άλλη αιτιολογική υπόθεση, χωρίς να δίνουν μεγάλη προσοχή στο γεγονός ότι είναι η αντίθεση της πρώτης. Στο μεταξύ, σε μερικές κοινωνίες αναπτυσσόταν μια ακραία μορφή καταναλωτισμού σε εποχή γενικής κοινωνικής ευημερίας –και ταυτόχρονα η εξάρτηση των νέων από τα ναρκωτικά αποκτούσε μεγαλύτερες διαστάσεις. Και πάλι μερικοί είδαν κάποια σχέση μεταξύ των δυο φαινομένων αναπτύχθηκε τότε η θεωρία ότι η εξάρτηση από τα ναρκωτικά οφειλόταν στην ευημερία και την πολυτέλεια. Αργότερα μόνο άρχισαν να συσχετίζονται η υπανάπτυξη, η φτώχεια και τα ναρκωτικά και επιτάχυναν την αναζήτηση άλλων αιτιών. Διάφορες θεωρίες εξακολουθούν να εμφανίζονται. Μερικοί ισχυρισμοί ήταν τόσο γενικοί ώστε να είναι αδιάσειστοι, αφού ήταν αδύνατο να επαληθευτούν εμπειρικά. Τέτοιος ήταν ο ισχυρισμός ότι η τοξικομανία είναι το

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

αποτέλεσμα της κατάρρευσης των παραδοσιακών αξιών. Άλλες θεωρίες, βασιζόμενες στην ταυτόχρονη εμφάνιση της εξάπλωσης της τοξικομανίας και ορισμένων μορφών κοινωνικής αλλαγής, ανατράπηκαν από την παρατήρηση ότι οι ίδιες κοινωνικές συνθήκες δεν προκαλούσαν πάντα τα ίδια φαινόμενα. Μια από τις σημαντικότερες από τις θεωρίες αυτές υποστήριζε ότι υπήρχε σχέση ανάμεσα στη χαλάρωση των οικογενειακών δεσμών και την τοξικομανία. Η θεωρία αυτή, ασφαλώς, γεννήθηκε στις πολύ προηγμένες βιομηχανικά χώρες, όπου η οικογένεια πλήττεται από τις απαιτήσεις που δημιούργησε το επίπεδο οργάνωσης και οι εντάσεις της βιομηχανικής κοινωνίας. Η οικογένεια, και ειδικά οι γονείς, κατηγορήθηκαν γι’ αυτή την τραγωδία. Σήμερα, πολλοί εκφράζουν αμφιβολίες γι’ αυτό γιατί γνώρισαν καταστάσεις στις οποίες η επιδημία της τοξικομανίας των νέων εμφανίστηκε σε πλαίσιο χαρακτηριζόμενο από κοινωνική και οικονομική στασιμότητα και από τη σταθερότητα των οικογενειακών δομών. Η ιδέα, τέλος, ότι υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ ανεργίας και ναρκωτικών αποδείχθηκε εσφαλμένη: η τοξικομανία είναι διαδεδομένη ανάμεσα στους εργάτες. Αρκετά λογικά, όποτε παρουσιαζόταν μια από αυτές τις θεωρίες, όσοι ασχολούνταν με την πρόληψη και τη θεραπεία της τοξικομανίας αναλάμβαναν δράση κατά των υποτιθέμενων αιτίων του φαινομένου. Συνεπώς, εδώ και είκοσι χρόνια τώρα παρατηρούμε μια πυρετώδη διαδοχή εντολών και μέτρων που σκοπό είχαν να αντιμετωπίσουν μια μεγάλη ποικιλία διαφορετικών «αιτίων». Ο καθένας συμφωνεί ότι η εκπαίδευση είναι βασικό εργαλείο για την καταπολέμηση της τοξικομανίας, προπάντων ως μέσον πρόληψης. Έχει χάσει, ωστόσο, τον προσανατολισμό της και βρίσκεται τώρα στο κέντρο ενός βίαιου διαπληκτισμού που τροφοδοτείται από εναλλασσόμενα αιτιολογικά «πιστεύω». Η αδυναμία της οικογένειας και του σχολείου να επιτελέσουν τα αντίστοιχα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα έχει επικριθεί δριμύτατα από τους υποστηρικτές των διαφορετικών αυτών θεωριών, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι ορισμένοι παράγοντες είναι η αιτία –ή τουλάχιστον συντελούν στην αιτία– που αντιστοιχεί στις συγκεκριμένες θεωρίες τους. Οι ακόλουθες παρατηρήσεις σκοπό έχουν να βοηθήσουν τους δυο αυτούς κατηγορούμενους –την οικογένεια και το σχολείο– να ξαναβρούν τον προσανατολισμό τους και να επιτελέσουν το δύσκολο έργο τους με επιτυχία. Μολονότι η οικογενειακή και η σχολική αγωγή έχουν πολλά κοινά σημεία όσον αφορά τη δυναμική και τους στόχους τους, υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσά τους. Λέγοντας οικογενειακή αγωγή εννοούμε τη φυσική διαδικασία με την οποία οι γονείς και άλλα μέλη του οικογενειακού πυρήνα μεταδίδουν στα παιδιά έναν αριθμό μηνυμάτων με λόγια, πράξεις και συμπεριφορά. Τα μηνύματα αυτά δίνουν, λίγο πολύ άμεσα, μια ένδειξη του τι «θα πρέπει να είναι» –με άλλα λόγια, οδηγίες για τη ζωή και μια ιδέα της συμπεριφοράς που αναμένεται από τους νέους. Η σχολική αγωγή, από την άλλη πλευρά, είναι μια θεσμική διαδικασία με προορισμό να ολοκληρώσει τη διαδικασία της οικογενειακής ανατροφής.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Στη σχολική αγωγή εκπαιδευμένοι επαγγελματίες μεταδίδουν μηνύματα που σκοπό έχουν να ενημερώσουν τους μαθητές τους και να επηρεάσουν τη συμπεριφορά τους μέσω των αξιών και ιδανικών που αφομοιώνουν. Η διαδικασία της οικογενειακής αγωγής είναι σε μεγάλο βαθμό μη συνειδητή και, στο μηχανισμό με τον οποίο μεταδίδονται και λαμβάνονται τα μηνύματα, το συγκινησιακό ή συναισθηματικό στοιχείο είναι συνήθως ισχυρότερα από το πνευματικό ή γνωστικό στοιχείο. Η σχολική αγωγή, από την άλλη πλευρά, είναι διαδικασία συνειδητή, αν και το συγκινησιακό ή συναισθηματικό στοιχείο μπορεί να παίξει κι εδώ σημαντικό ρόλο. Οι δυο διαδικασίες, παρ’ όλες τις διαφορές τους, έχουν ένα κοινό σημείο: αλληλεπιδρούν με μια σειρά επιρροών προερχόμενων από τις συνθήκες ζωής του νέου. Είναι σαφές ότι το αποτέλεσμα ταυτόσημων παιδαγωγικών διαδικασιών θα ποικίλλει λόγω των διαφορετικών εξωτερικών επιδράσεων. Αναγνωρίζεται γενικά ότι η επιρροή των φίλων ή των συντρόφων είναι εξαιρετικά ισχυρή στην περίπτωση αυτή, ιδιαίτερα σε ορισμένα στάδια της εφηβείας. Αν η επιρροή της ομάδας των φίλων μεταφέρει τις αξίες ενός ξένου ή εχθρικού πολιτισμού, θα ενθαρρύνει και θα ενισχύσει στάσεις αντιπαράθεσης και αντίστασης στην εξουσία των γονέων και των διδασκάλων, μαζί με απόρριψη του πολιτισμού στον οποίο η οικογένεια και το σχολείο οφείλουν υποταγή. Αντί να αποτελέσει μέρος της διαδικασίας ωρίμανσης, όταν οι έφηβοι διεκδικούν τη δική τους προσωπικότητα και προσπαθούν να απαλλαγούν από τα δεσμά της πατρικής εξουσίας το στάδιο αυτό μπορεί αντίθετα να γίνει μια ευκαιρία για να μπουν στο μυαλό τους μηνύματα από ξένες και εχθρικές πολιτιστικές πηγές. Η προσωπικότητα του νέου γίνεται ένα πεδίο μάχης στο οποίο θα επικρατήσουν οι ισχυρότερες επιρροές. Πώς μεταδίδει η ομάδα των φίλων τα μηνύματα κουλτούρας των ναρκωτικών, ενώ το σχολείο και η μεγάλη πλειονότητα των οικογενειών ανήκουν σε διαφορετική κουλτούρα; Για να απαντήσουμε στην ερώτηση αυτή, χρειάζεται να μάθουμε από πού προέρχεται η κουλτούρα των ναρκωτικών και τι τη στηρίζει. Η ιδέα ότι οι ίδιοι οι νέοι δημιουργούν την κουλτούρα των ναρκωτικών λόγω των αδυναμιών της οικογενειακής και σχολικής αγωγής είναι απερίσκεπτη και επιπόλαιη. Έγκυρα πορίσματα δείχνουν τώρα ότι η κουλτούρα των ναρκωτικών είναι αποτέλεσμα πονηρών χειρισμών εκ μέρους των πολλών ατόμων που εργάζονται για τους μεγιστάνες του λαθρεμπορίου ναρκωτικών. Τα ισχυρά αυτά πρόσωπα διαθέτουν σημαντικότατους οικονομικούς πόρους και ικανότατες και εκτεταμένες οργανώσεις. Ακριβώς όπως τα μεγάλα κέντρα μόδας και οι παραγωγοί άλλων καταναλωτικών αγαθών δημιουργούν και επιβάλλουν μια κουλτούρα που αποβλέπει στην απόκτηση των προϊόντων αυτών, έτσι και αυτοί που ελέγχουν την τεράστια αγορά των ναρκωτικών δημιουργούν και επιβάλλουν μια κουλτούρα που οδηγεί αναπόφευκτα στην κατάχρηση ναρκωτικών και στην εξάπλωση της τοξικομανίας. Στην αγορά αυτή, οι νέοι δεν είναι ενεργοί παράγοντες· είναι εξαρτημένοι πελάτες.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Αν αυτό αληθεύει, είναι σφάλμα και αδικία να κατηγορούμε την οικογένεια ή το σχολείο και είναι άσκοπο να αναζητούμε τις αιτίες στα κοινωνικά φαινόμενα ή τάσεις. Η τοξικομανία προέρχεται από την κουλτούρα των ναρκωτικών, η οποία, με τη σειρά της, δημιουργείται από τους λαθρέμπορους ναρκωτικών και τα πλήθη των προπαγανδιστών τους. Η οικογένεια και το σχολείο πρέπει να το αντιληφθούν αυτό- θα πρέπει να πάψουν να αισθάνονται ένοχοι και να καταλάβουν ότι, στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων αν θέλουν να προστατέψουν τους νέους, πρέπει να κάνουν περισσότερα από το να δημιουργούν και να μεταδίδουν παραδοσιακές θετικές επιρροές. Η κατάχρηση ναρκωτικών δεν θα παταχθεί αν δεν καταστραφεί και η κουλτούρα των ναρκωτικών, και αυτό σημαίνει να αρχίσουμε αποφασιστικό αγώνα κατά της παράνομης παραγωγής και διακίνησης ναρκωτικών και κατά των ισχυρών συνδικάτων του εγκλήματος που πλουτίζουν μ' αυτό τον τρόπο. Οπωσδήποτε ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου είναι σημαντικός, αλλά οι προσπάθειές τους θα είναι ανεπαρκείς, αν όχι άκαρπες, αν δεν κινητοποιηθούν τα κρατικά ιδρύματα και οι πόροι της κοινότητας για να συντρίψουν τους υπεύθυνους αυτής της μάστιγας. Τζουζέπε ντε Τζενάρο

Το επίσημο έμβλημα της Διεθνούς Συνδιάσκεψης για τη χρήση και την παράνομη διακίνηση των ναρκωτικών: Ναι στη ζωή, όχι στα ναρκωτικά, στις έξι επίσημες γλώσσες των Ηνωμένων Εθνών.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 117 Η παθητικότητα Παθητικότητα: Η χειρότερη κατάσταση που μπορεί να καταλήξει ο άνθρωπος. Που επιφέρει το μεγαλύτερο κακό στις κοινωνικές εξελίξεις. Μεγαλύτερο κακό και από τις εγκληματικές ενέργειες. Γιατί τέλος πάντων μπορεί να βρεθούν και να εφαρμοστούν κάποια μέτρα καταστολής ή και πρόληψης (αν υπάρχει ενδιαφέρον σωστό από τους «επαΐοντες»)! Μα στην εν λόγω κατάσταση, ποια μέτρα να ληφθούν; Σαν να μιλάς σε «ώτα μη ακουόντων» και σε μορφές «μαρμάρινες»... Μα πώς φτάσαμε σ’ αυτά τα απαίσια σκαλοπάτια του κοινωνικού μας κατρακυλίσματος; Πολλοί οι φταίχτες και πολλά τα αίτια. Εμείς περιοριζόμαστε να καταλογίσουμε τρομερές ευθύνες στις ηγετικές τάξεις της πολιτικής και της εκκλησιαστικής μας ζωής –ιδίως και για περισσότερη κατηγορία στις δεύτερες– διότι διακηρύσσουν πως είναι τα πρόσωπά της, πνευματικοί άνθρωποι πρώτης γραμμής... και μάλιστα κατευθείαν εμπνεόμενοι από το Θεό! Από παλαιά, μα και ιδίως στα χρόνια του φθίνοντος αιώνα μας, τι δεν «κατηργάσθησαν» για να ψευτίζουν ό,τι ωραίο και καλό στις συνθήκες των διαβιώσεών μας. Με υποκρισίες και νοθείες διακηρύξεων και διαστροφές ιδανικών; Το άδικο ρουσφετολόγι σε ημερήσια διάταξη (συνεπή) και η κενολογία από τους πολιτικάντες όλων ατυχώς των παρατάξεων και των αποχρώσεων. Το απωθητικό ξεγέλασμα για... μελλοντικές ουράνιες αποκαταστάσεις των δικαίων, που σφαγιάζονται από τους παπάδες της ρουτίνας και τους δεσποτάδες τους συμβεβλημένους με το εκάστοτε «ντοβλέτι»· και η αδιαφορία όλων μαζί για επίδειξη αληθινού ενδιαφέροντος, για τα πολλά και άγρια πια, προβλήματα του παρόντος που αναγκαστικά αντιμετωπίζουν όλοι και σε χειρότερη μοίρα για τους νεότερους του μέλλοντος. Όλα αυτά, γιατί δεν το φαντάστηκε κανείς, πού θα οδηγούσαν; Θα διερωτηθεί κανείς· τα όμοια δεν υπήρχαν και παλαιότερα; Ασφαλώς υπήρχαν. Μα δεν έφερναν αμέσως τις καταλυτικές επιπτώσεις στο Λαό και στα νιάτα του, διότι υπήρχε βαριά η κατάσταση της καταπίεσης που κατάφερνε να τα σκιάζει όλα και η φοβέρα να παραλύει κάθε ενδιάθετη απόφαση για έξοδο όποιας βαθμίδας... Τώρα οι συνθήκες επιτρέπουν και οι γνώσεις πλήθυναν σε μεγάλα κοινωνικά στρώματα· αλλά αντί να αποφασίζουν να κινητοποιηθούν ορθά και αποτελεσματικά, αντιδρούν παθητικά. Γρήγορα πέρασαν από την αγανάκτηση και την οργή, στην αδράνεια. Κρίμα. Ας βλέπαμε ακόμη τα οργισμένα νιάτα να κάνουν τα αταίριαστα στις συνήθειές μας καμώματά τους, αλλά να διακρίνουμε τη ζωντάνια τους, παρά την τωρινή αδιαφορία και την παραίτησή τους... Πού οδηγεί μια τέτοια στάση; Πουθενά. Θα πληθαίνουν οι «ζωντανοί νεκροί» ανάμεσά μας... Και «ο χορός καλά θα κρατεί», έτσι το νομίζουν (αλλά για πόσο;) οι ανόητοι «μεγάλοι» μας! Ε, αν έτσι έχουν τα πράγματα, τι πρέπει να γί-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

νει; Οι ισχυροί δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα να αλλάξουν στρατηγική και τακτική· οι πολλοί δεν διαθέτουν δύναμη. Τότε; Ας τολμήσω να φέρω εδώ κάτι που μου θύμισε προχθές μια παλαιά μαθήτριά μου, που σε παρόμοια συζήτηση στην τελευταία τάξη, τους είπα: «Σεις, όσοι καταλαβαίνετε και ερεθίζεστε, αποφασίστε τη ζωή σας να τη ζήσετε ηρωικά». Κλείνω την κουβέντα μου παρόμοια: «Μόνοι σας –όσοι νιώθετε σκιρτήματα στις καρδιές σας– αγωνιστείτε να βρείτε ή να δημιουργήσετε ανοίγματα στα αδιέξοδα· τιναχθείτε ψηλότερα και ψυχανεμιστείτε τις αλλαγές που πρέπει να γίνουν στα πράγματα του βίου μας. Και τι να γίνει: άστε «τους νεκρούς θάψαι τους εαυτών νεκρούς...». Και ζήσετε αγωνιζόμενοι, ανάμεσα στους κινδύνους των εχθρών ή των «ψόφιων», με πρόσβλεψη στα οράματα της αξιοπρέπειας, στα τέλεια ανθρώπινα και θεϊκά! Λίγους έστω, αλλά τέτοιους, αναμένει ο Κόσμος! Κι ο Θεός μαζί σας... Πρωτοπρεσβύτερος Γ. Πυρουνάκης Εφημερίδα ΕΒΔΟΜΗ, 11/1/1987

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

α. Αντιδρώ παθητικά β. Ζω ηρωικά Προσπαθήστε να γράψετε ένα κείμενο 80-90 λέξεων, στο οποίο να παρουσιάζονται οι διαφορές ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο φράσεις.

Η ουσία τον ανθρώπου είναι η Αγάπη κι η Εντιμότητα, η Αξιοπρέπεια, το Θάρρος και η Ειλικρίνεια· η λαχτάρα προς τα ψηλά. Κώστας Τσιρόπουλος Να αναπτύξετε την άποψη αυτή σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

Οι άνθρωποι που αγνοούν ο ένας τον άλλο είναι σαν ένας πέτρινος σωρός. Και ο μοναχικός άνθρωπος είναι μια άγονη και σκληρή πέτρα πεταμένη σ’ ένα χωράφι. Μάρτιν Γκραίη Γιατί παρομοιάζονται οι άνθρωποι αυτού του είδους με «πέτρινο σωρό»; Η λέξη «χωράφι» στο απόσπασμα έχει μεταφορική σημασία. Μπορείτε να την αποδώσετε;

Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο την πρόταση: Η οικογένεια είναι ο ψυχολογικός φορέας της κοινωνίας.

Η σημερινή ζωή που ασφυκτιά από τους συμβιβασμούς και τις ποτ απάτητες, μας προσφέρει καθημερινά πολλά περιθώρια, πολλές δυνατότητες διαφυγής. Ο εραστής της ελευθερίας δεν έχει τέτοια περιθώρια. Πρέπει να διαλέξει αποφασιστικά και πρέπει να κρατήσει ψηλά την ευθύνη της εκλογής του ώς το τέλος. Από μια τέτοια αιματηρή συνέπεια λάμπει κι ευγενίζεται η ζωή, λάμπει η ιστορία και προετοιμάζεται το μέλλον των εθνών. Κώστας Τσιρόπουλος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Σε ποιες «δυνατότητες διαφυγής» αναφέρεται ο συγγραφέας; Γιατί ο συγγραφέας χαρακτηρίζει τη συνέπεια του εραστή της ελευθερίας «αιματηρή»; Πώς ερμηνεύετε τη φράση «ευγενίζεται η ζωή»; 6.

Οι πράξεις είναι αυτές που φτιάχνουν και αποτιμούν τη ζωή. Όχι τα λόγια, μήτε οι προθέσεις. Μάρτιν Γκραίη Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Η μικρή ζωή έχει σκοπό το βόλεμα και την εξασφάλιση, όχι το χρέος. Χρήστος Γιανναράς Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

Ο άνθρωπος επινόησε την αγρύπνια. Πάμπλο Πικάσο ΔΥΣΚΟΛΗ ΕΡΩΤΗΣΗ: Ο Πικάσο χρησιμοποιεί τη λέξη αγρύπνια μεταφορικά. μπορείτε να εντοπίσετε μία ή δύο συνώνυμες λέξεις;

Ο πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος είναι ο δημιουργός. Η δίψα του καινούργιου είναι μια δίψα ζωής, γιατί είναι μια δίψα ελευθερίας. Χρήστος Γιανναράς Να σχολάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

10. Ο υπέρτατος βαθμός της φρόνησης είναι να έχεις όνειρα αρκετά μεγάλα, ώστε να μην τα χάνεις από τα μάτια σου όσο τα κυνηγάς. Ουίλιαμ Φόκνερ ΔΥΣΚΟΛΗ ΕΡΩΤΗΣΗ: Η άποψη αυτή περικλείει μιαν αντίφαση. Μπορείτε να την εντοπίσετε και να τη σχολιάσετε; 11. Η χρήση τοξικών ουσιών από τους νέους είναι εκδήλωση επαναστατικής διάθεσης ή η φανέρωση μιας αυξανόμενης παθητικότητας; Να γράψετε την απάντησή σας σε μία παράγραφο 70 περίπου λέξεων. 12. Πετυχαίνω στη ζωή σημαίνει να ζω πολλαπλάσια, να ευρύνομαι μέσα μου ως τις διαστάσεις τον κόσμου. Πετυχαίνω στη ζωή σημαίνει να συμμετέχω έστω και με το πνεύμα στη μοίρα της κοινότητας των ανθρώπων. Μάρτιν Γκραίη 13. Ποιος είναι ο αληθινός άνθρωπος; Νομίζω πως είναι εκείνος που βαδίζει αδιάκοπα. Χρήστος Γιανναράς Για την ανάπτυξη αυτής της άποψης αξιοποιήστε την ΙΘΑΚΗ του Κ. Π. Καβάφη.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου. Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους· να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά, και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά· σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους. Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη. Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου. Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει· και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη. Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι. Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο. Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια. Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν. (Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

14. Ο έρωτας και η επανάσταση είναι παράνομοι γιατί κρύβουν απροσδιόριστα μέσα τους μιαν απειλή και μιαν ελπίδα. Όταν νομιμοποιηθούν δεν υπάρχουν. Ασημάκης Πανσέληνος Ποιον ή ποιους απειλούν η επανάσταση και η ελπίδα;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

15. Όταν η ζωή ξοδεύεται για να οικονομήσει τα καύσιμά της, δεν έχει πίστωση στο όνειρο. Ασημάκης Πανσέληνος Συζητήστε αυτή τη φράση. 16. Ο άνθρωπος που δεν μπορεί να φτιάξει θεούς είναι η ψυχή του κουτσουρεμένη, αλλά και όταν αρχίσει να λατρεύει τους θεούς που έχει φτιάξει, πάλι δεν πάει κάτι καλά με την ψυχή του. Ασημάκης Πανσέληνος Να σχολιάσετε αυτή την άποψη σε μία παράγραφο 100 περίπου λέξεων. 17. Να πεθαίνεις κάθε μέρα. Να γεννιέσαι κάθε μέρα. Να αρνιέσαι ό,τι έχεις κάθε μέρα. Η ανώτατη αρετή δεν είναι να ’σαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για την ελευτερία. Μην καταδέχεσαι να ρωτάς: Θα νικήσουμε; Θα νικηθούμε; Πολέμα! Νίκος Καζαντζάκης Να αναλύσετε σε μία παράγραφο 90 περίπου λέξεων την πρόταση: Η ανώτατη αρετή δεν είναι να 'σαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για την ελευτερία. 18. Να εντοπίσετε τα σφάλματα διατύπωσης στην περίοδο που ακολουθεί: Ο διάλογος, δηλαδή η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, ουσιαστικά εκμηδενίζεται, άρα και οι συνεκτικές σχέσεις μεταξύ των πολιτών αδυνατούν.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 118 Η πιο αντάξια του αληθινού ανθρώπου Μούσα είναι η Δυσκολία. Αυτή διώχνει από τη ζωή... τις εύκολες νίκες που εξευτελίζουν το νικητή. Η ζωή δεν πρέπει, δε συμφέρει να ’ναι βολική... Ποτέ τ’ αριστουργήματα της ζωής... δεν ήταν ευχάριστα ή εύκολα· είναι τραχιά βουνά πάντα και για λίγους. Καλοπέραση, ευχαρίστηση, παρηγοριά, ασφάλεια, είναι θανάσιμες αμαρτίες. Πρέπει, αν σέβεσαι την ψυχή σου, να ξοδεύεσαι ακατάπαυστα, να τολμάς, να παίζεις κάθε στιγμή τα πάντα για να γυμνάζεις τη δύναμή σουγια να νιώθεις κάθε στιγμή την περηφάνεια πως δεν έχεις ανάγκη μήτε από νίκη, και να είσαι έτοιμος να ξαναρχίσεις. Νίκος Καζαντζάκης

Ασκήσεις 1.

Να δώσετε τίτλο στο κείμενο που διαβάσατε.

Να αναλύσετε όποια περίοδο τον κειμένου θέλετε!

Το όνειρο είναι η προφυλακή της προόδου, κι όταν ο άνθρωπος αρχίσει να παραιτείται από τα όνειρά τον, το φως της ζωής χαμηλώνει και σβήνει. Κώστας Τσιρόπουλος Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 119 Η ροπή καταστροφής

α Φαίνεται πως ο βαθμός της ροπής καταστροφής που συναντιέται στα άτομα είναι ανάλογος με το βαθμό κατά τον οποίο παρεμποδίζεται η ανάπτυξη της ζωής. Με αυτό δεν αναφερόμαστε στις ατομικές απογοητεύσεις αυτής ή της άλλης ενστικτώδους επιθυμίας, αλλά στα εμπόδια που παρεμβάλλονται στη ζωή στο σύνολο της, στην καταστολή της αυθόρμητης ανάπτυξης και έκφρασης των αισθησιακών, συναισθηματικών και πνευματικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Η ζωή έχει το δικό της εσωτερικό δυναμισμό. Τείνει να αναπτυχθεί, να εκφραστεί, να βιώσει. Φαίνεται πως αν προβληθούν εμπόδια σ' αυτή την τάση, η ενέργεια που κατευθύνεται προς τη ζωή υφίσταται μια διαδικασία αποσύνθεσης και μεταβάλλεται σε ενέργεια που κατευθύνεται προς την καταστροφή. Με άλλες λέξεις: η παρόρμηση προς τη ζωή και η παρόρμηση προς την καταστροφή είναι δυο αμοιβαία ανεξάρτητοι παράγοντες, αλλά βρίσκονται σε αντίστροφη αλληλεξάρτηση. Όσο περισσότερο εμποδίζεται η παρόρμηση προς τη ζωή τόσο ισχυρότερη είναι η παρόρμηση προς την καταστροφή. Όσο περισσότερο πραγματοποιείται η ζωή τόσο λιγότερη είναι η δύναμη της ροπής καταστροφής. Η ροπή καταστροφής είναι αποτέλεσμα της αβίωτης ζωής. Οι ατομικές και κοινωνικές εκείνες συνθήκες που συντείνουν στην καταστολή της ζωής παράγουν το πάθος της καταστροφής, το οποίο αποτελεί, θα λέγαμε, το απόθεμα από το οποίο τροφοδοτούνται οι ιδιαίτερες εχθρικές τάσεις ‒είτε εναντίον των άλλων είτε εναντίον του ίδιου του ατόμου. Έριχ Φρομ

β Ένα άλλο πολύ πιο δραστικό αποτέλεσμα της γκρεμισμένης ελπίδας είναι η καταστροφικότητα και η βία. Ακριβώς για το λόγο ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζουν χωρίς ελπίδα, εκείνος που η ελπίδα του έχει ολοκληρωτικά καταστραφεί μισεί τη ζωή. Καθώς δεν μπορεί να δημιουργήσει ζωή, θέλει να την καταστρέψει, πράγμα που είναι κάτι λιγότερο από θαύμα –αλλά πολύ πιο εύκολο να γίνει. Θέλει να εκδικηθεί τον εαυτό του για τη μη βιωμένη ζωή του και το κάνει αυτό ρίχνοντας τον εαυτό του στην ολοκληρωτική καταστροφικότητα, έτσι που πολύ λίγη σημασία έχει αν καταστρέψει άλλους ή αν καταστρέψει τον εαυτό του. Συνήθως η καταστροφική αντίδραση στην γκρεμισμένη ελπίδα είναι να βρεθεί κανείς ανάμεσα σε κείνους που, για κοινωνικούς ή οικονομικούς λό-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

γους, αποκλείονται από τις ανέσεις της πλειοψηφίας και δεν έχουν κοινωνική ή οικονομική επιφάνεια. Δεν είναι πρωταρχικά η οικονομική απογοήτευση που οδηγεί στο μίσος και τη βία. Είναι η απελπιστική κατάσταση, οι πάντα διαψευσμένες υποσχέσεις που σπρώχνουν στη βία και την καταστροφικότητα. Πραγματικά, πολύ λίγη αμφιβολία υπάρχει ότι οι ομάδες που στερούνται και που τις κακομεταχειρίζονται τόσο πολύ ώστε δεν μπορούν ούτε απελπισμένες να είναι, γιατί δεν έχουν τον οραματισμό της ελπίδας, είναι λιγότερο βίαιες από κείνες που βλέπουν τη δυνατότητα της ελπίδας και ωστόσο αναγνωρίζουν ταυτόχρονα ότι οι περιστάσεις κάνουν αδύνατη την πραγματοποίηση των ελπίδων τους. Μιλώντας από ψυχολογική σκοπιά, η καταστροφικότητα είναι η εναλλακτική λύση στην ελπίδα, όπως η έλξη του θανάτου είναι η εναλλακτική λύση στην αγάπη για τη ζωή και όπως η χαρά είναι η εναλλακτική λύση στη βαριεστιμάρα». Έριχ Φρομ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 120 Μια κοινωνία βίαιη γεννά τη βία – Ποιοι είναι οι λόγοι που ώθησαν μερίδα της νεολαίας σε τέτοιου είδους μονοπάτια; Οι περισσότεροι αντιγράφουν, μιμούνται την κοινωνία των μεγαλύτερων. Σ' αυτή την κοινωνία η ζωή είναι για τους «καπάτσους», μόνο αυτοί έχουν τη δυνατότητα ν' απολαύσουν κάποια πράγματα. Για τους έντιμους οι πιθανότητες είναι ελάχιστες και απαιτείται πολύ κόπος. Οι νέοι για τους οποίους μιλάμε δεν είναι πάντα διατεθειμένοι να καταβάλλουν μεγάλους κόπους. Έχουν συχνά κάποια εύκολα συνθήματα του τύπου: «Τα ρολόγια και τα κορόιδα δουλεύουν», «δεν αξίζει αυτή η ζωή», «όλα οδηγούν στο τίποτα ή στο πουθενά». ...Ο τρόπος ζωής χωρίς στόχους και ιδανικά αποδιοργανώνει τόσο πολύ τους νέους που συχνά τους αποκλείει τη δυνατότητα επανόδου». Μπορεί θεωρητικά οι στόχοι και τα ιδανικά να μην είναι απαραίτητα για να ζήσει κανείς καλά. Η πείρα όμως έχει αποδείξει ότι αποτελούν φρένο για την εγκληματικότητα. Μπορεί η κοινωνία μας ακόμη σήμερα να έχει διατηρήσει ιδανικά, όπως πατρίδα, δικαιοσύνη ή άλλες αρχές. Ο τρόπος ζωής των μεγαλύτερων όμως είναι τέτοιος που δεν πείθει τα παιδιά. Η θρησκεία, για παράδειγμα σήμερα, δεν πείθει λογικά και δεν δένει «συναισθηματικά. Όλοι μιλάμε για τη βιαιότητα των νέων. Κι όμως αυτή τη βία τη διδάσκουμε εμείς οι ίδιοι παντού. Από τις αίθουσες κινηματογράφου, τον δρόμο, ως τα ίδια τα σαλόνια μας με τις τηλεοράσεις. Δεν είναι βέβαια ελληνικό φαινόμενο, είναι διεθνές. Είναι του τύπου εκείνου ζωής που προστατεύει κάποια αγαθά, όπως το ιερότερο όλων που είναι η ελευθερία. Την πληρώνουμε όμως με τίμημα ακριβό αυτή την ελευθερία. Δεν υπονοώ ότι θα πρέπει να κάνουμε λογοκρισία. Κάπου όμως πρέπει να υπάρχει μια συνισταμένη. Διαφορετικά το νερό αντί να σε δροσίζει σε πνίγει, το μαχαίρι αντί να κόβει το ψωμί σε σφάζει. Θα το αφήσεις; Κάπου έχουμε χάσει το μέτρο. Από συνέντευξη του Δημ. Κωσιόπουλου στο ΒΗΜΑ, 14/12/1986

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 121 Η σημερινή κοινωνία οδηγεί τα παιδιά της σε αδιέξοδο – Υπάρχουν συμπεράσματα για τα αίτια στα οποία πρέπει να αποδοθεί η παραβατικότητα των ανηλίκων; Στον τομέα αυτό υπάρχουν θεωρίες, έρευνες, ταξινομήσεις. Λίγα όμως αδιαμφισβήτητα συμπεράσματα. Η αιτιολόγηση της εγκληματικής ή παραβατικής συμπεριφοράς είναι επομένως ακόμα ζητούμενο στον εγκληματικό κλάδο· γι’ αυτό και δεν επιδέχεται υπεραπλουστεύσεις και σύντομες απαντήσεις. Πάντως δεν θα βρισκόμαστε μακριά από την αλήθεια, αν δεχτούμε ότι σε κάθε άνθρωπο αλληλενεργούν παράγοντες κοινωνικοί, πολιτικοί, ψυχολογικοί και σε κάποιο βαθμό και βιολογικοί που καθορίζουν τη συμπεριφορά του. Ανάμεσα στους κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες συχνά αναφέρονται οι διαδικασίες της εκβιομηχάνισης και της απρογραμμάτιστης συγκέντρωσης πληθυσμού στα αστικά κέντρα. Έχει μάλιστα τεκμηριωθεί σε μελέτες ότι η εκβιομηχάνιση και η αστικοποίηση συναντώνται συστατικά με την αύξηση της εγκληματικότητας. Δημιουργούν οι διαδικασίες αυτές γεωγραφική κινητικότητα, ετερογένεια, ανωνυμία, αλλοτρίωση, διάσπαση της συνεκτικότητας της οικογένειας, της γειτονιάς και επομένως των μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου. Παράλληλα αυξάνουν την παραγωγή, την κυκλοφορία αγαθών, τον καταναλωτισμό και τις ευκαιρίες διάπραξης εγκλημάτων. Σε ένα μόνο βιομηχανικό αγαθό, στη μοτοσικλέτα, οφείλονται περισσότερες από τις μισές διαπιστωμένες στη χώρα μας παραβάσεις ανηλίκων (κυρίως οδήγηση χωρίς άδεια). Για τη μοτοσικλέτα ή με τη μοτοσικλέτα τελείται ένα μεγάλο μέρος κλοπών, ληστειών και άλλων εγκλημάτων. Επακόλουθο κοινωνικο-οικονομικών διεργασιών είναι και η περιθωριοποίηση των ανηλίκων στην οποία αποδίδονται σύγχρονες μορφές παραβατικής συμπεριφοράς. Οι ανήλικοι δεν συμμετέχουν πλέον σε οικογενειακές, πατριαρχικές, αγροτικές ή βιοτεχνικές μονάδες. Αντίθετα οι σημερινοί νέοι είναι υποχρεωμένοι για εννέα τουλάχιστον χρόνια να εκπαιδεύονται και να εξαρτώνται οικονομικά από τους γονείς τους. Έτσι γίνονται παθητικοί δέκτες και στέκονται μακριά από τα κοινωνικώς αποδεκτά δρώμενα. Κι από το περιθώριο τους αρχίζουν να δρουν και να αντιδρούν καταστροφικά για τον εαυτό τους και τους γύρω τους. – Είναι δυνατή η κοινωνική αποκατάσταση των ανηλίκων παραβατών; Σύμφωνα με μια αισιόδοξη εκτίμηση δεδομένων οι νεανικές παραβάσεις, ιδίως και συνήθως οι ελαφρότερες (π.χ. παραβάσεις Κ.Ο.Κ. σωματικές βλάβες από αμέλεια, ορισμένες κλοπές, εξυβρίσεις) οι οποίες και απασχο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

λούν συχνότερα την αστυνομία και τα δικαστήρια ανηλίκων, αποτελούν ξεσπάσματα της εφηβείας. Είναι αναζητήσεις για επιβεβαίωση του «εγώ», ανιχνεύσεις των ορίων αντοχής και ανεκτικότητας των γονέων, των δασκάλων, των προσώπων κύρους και της κοινωνίας γενικά. Συνήθως οι πειραματισμοί σταματούν και οι περισσότεροι ανήλικοι υιοθετούν σε μεγάλο βαθμό το παραδεδεγμένο σύστημα αξιών και ακολουθούν κοινωνικά αποδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς. Κατά συνέπεια η κοινωνική αποκατάσταση είναι ο κανόνας. Είναι η φυσιολογική εξέλιξη των ανηλίκων που δοκιμαστικά και βραχυχρόνια επέλεξαν εναλλακτικές μορφές έκνομης συμπεριφοράς. Ωστόσο υπάρχει και η απαισιόδοξη άποψη που ισχύει ιδιαίτερα στις σοβαρές παραβάσεις (π.χ. ανθρωποκτονία με πρόθεση, ληστεία, διακεκριμένες περιπτώσεις κλοπής). Σύμφωνα μ' αυτήν η κοινωνική αποκατάσταση ανηλίκων με εμπειρίες συλλήψεις, δικαστηρίων και ιδρυμάτων αγωγής ή σωφρονιστικών καταστημάτων είναι ελάχιστη ή για ελάχιστες περιπτώσεις εφικτή. Για δυο κυρίως λόγους: Α. Ερευνητικά δεδομένα από τον διεθνή χώρο και κάποιες ενδείξεις από τον ελληνικό, τείνουν να αποδείξουν ότι τα αναμορφωτικά μέτρα που επιβάλλονται στους ανήλικους παραβάτες, αν δεν επιδεινώνουν την κατάστασή τους, πάντως λίγο (ως καθόλου δεν) συμβάλλουν στην αναμόρφωση και βελτίωσή τους. Μια πρόχειρη καταμέτρηση των ανηλίκων, για τους οποίους έκρινε το Δικαστήριο Ανηλίκων Αθηνών κατά το 1984 ότι τέλεσαν κάποιο αδίκημα, έδειξε ότι τέσσερις στους δέκα ήταν υπότροποι. Δηλαδή ενώ σ' αυτούς είχε επιβληθεί κάποιο μέτρο, αυτό δεν τους βοήθησε να αποκατασταθούν κοινωνικά. Κι εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ποσοστό των υποτροπών θα πρέπει να είναι υψηλότερο –όπως σε όλα τα κράτη άλλωστε– διότι πολλοί ανήλικοι προφανώς διέφυγαν τη σύλληψη ή συνελήφθησαν μετά τη συμπλήρωση του Που έτους και δεν συμπεριλαμβάνονται στη στατιστική του Δικαστηρίου Ανηλίκων αλλά των ποινικών δικαστηρίων. Β. Εξάλλου αν κοινωνική αποκατάσταση στην περίπτωση των ανηλίκων παραβατών σημαίνει συμμετοχή στην εκπαιδευτική ή την παραβατική διαδικασία, τόσο η σημερινή περιθωριοποίηση των νέων, την οποία ήδη αναφέραμε, όσο και οι μέθοδοι τους, ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες για τέτοιου είδους συμμετοχή. Οι περισσότεροι ανήλικοι παραβάτες –μαρτυρούν σχετικές μελέτες– παρουσιάζουν συνήθως μαθησιακά προβλήματα και δείχνουν αδιαφορία προς το σχολείο. Το πρώτο αδιέξοδο. Αλλά και η συμμετοχή των ανηλίκων παραβατών στην παραγωγή δεν είναι ευχερέστερη. Η ανεργία, όπως είναι γνωστό, πλήττει πιο πολύ τους νέους. Κι οι συγκεκριμένοι νέοι έχουν επιπλέον το στίγμα του εγκληματία και δεν έχουν κατάλληλες επαγγελματικές γνώσεις, δεξιοτεχνίες και δυνατότητες να ενταχθούν στη ρουτίνα του ωραρίου, αφού είναι προσανατολισμένοι προς την «αρχή της ευχαρίστησης». Το επόμενο αδιέξοδο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Επομένως οι σημερινές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και δομές, αλλά και οι μέθοδοι μεταχείρισης των ανηλίκων παραβατών δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για την κοινωνική αποκατάστασή τους. Η διέξοδος άρα βρίσκεται στην πρόληψη. Κι αν είναι αργά γι’ αυτήν, στο επιμύθιο του Αισώπου στην ιστορία του ανθρώπου, του ήλιου και του ανέμου». Από συνέντευξη της Καλλιόπης Σπινέλη (καθηγήτριας της Εγκληματολογίας) στην Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 14/12/1986

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 122 Το παράλογο της Βίας και ο βιασμός της Λογικής «Πάμε για Μάμπο; Πάμε για Ράμπο; Δυο ερωτήσεις! Δυο εποχές! Πάμε για Μάμπο; Η ερώτηση είναι ένας ταξιδιώτης του χρόνου που έρχεται από μιαν άλλη εποχή. Πριν από τριάντα τόσα χρόνια. Τότε ήταν η εποχή της δυσκολίας και της ελπίδας για ένα καλύτερο αύριο. Τώρα είναι η εποχή της ευκολίας και της απελπισίας για ένα χειρότερο αύριο. Η ερώτηση πάμε για Μάμπο σήμαινε: πάμε να χορέψουμε Μάμπο; Ήταν ένας ζωηρός, αισθησιακός, βραζιλιάνικος, ζωντανός χορός· σύμβολο της χαράς της ζωής. Όχι βέβαια πως τότε ήταν εύκολο να χορέψεις. Αλλά όσο να 'ναι όλο και σε κάποιο φιλικό σπίτι θα βρισκόταν και κανένα ραδιογραμμόφωνο γκρούντιγκ (αργότερα μάθαμε να λέμε γρουν-τιχχχ) μ’ οκτώ-εννιά κουμπιά απ’ τα οποία χρησιμοποιούσαμε τρία-τέσσερα για ν’ ακούσουμε το Μάμπο απ’ τον ταλαιπωρημένο δίσκο της RCA (ερσεά φυσικά –αργότερα μάθαμε να λέμε αρσι-έι)· δηλαδή, και τώρα τρία-τέσσερα χρησιμοποιώ απ’ τα πενήντα έξι κουμπιά, κουμπάκια και κόπιτσες του στερεοφωνικού συγκροτήματος του σπιτιού– τα υπόλοιπα απ’ τα πενήντα έξι επιβεβαιώνουν την ανοδική πορεία της κοινωνίας απ' την εποχή του Μάμπο. Τότε, στην εποχή της δυσκολίας και της ελπίδας χορεύαμε, ξεδίναμε, κι όλο και βρίσκαμε καιρό για καμιά κουβεντούλα. Τότε, στην εποχή της δυσκολίας και της ελπίδας, επικοινωνούσαμε τη χαρά της ζωής μεταξύ μας. Με το στόμα (μιλώντας) ή με το σώμα (χορεύοντας). Τώρα ήταν και μερικοί που χρησιμοποιώντας στόμα και σώμα μαζί ανακάλυπταν πιο σύνθετους κι αποδοτικούς τρόπους επικοινωνίας. Πάμε για Ράμπο; Η ερώτηση είναι σύγχρονη. Είναι ερώτηση της εποχής της ευκολίας και της απελπισίας. Και σημαίνει: πάμε να κλειστούμε σε μια σκοτεινή κινηματογραφική αίθουσα με σούπερ οθόνη και σούπερ μεγάφωνα που αποδίδουν διακόσια ντεσιμπέλ ωτοκλαστρογόνων ήχων για ν’ απολαύσουμε, διπλοκλειδωμένοι στον εαυτό μας, τον ήρωα της εποχής: τον Ράμπο. Δεν τον ξέρετε τον Ράμπο; Μα ο Ράμπο είναι ο νέος κινηματογραφικός ήρωας του δυτικοευρωπαϊκού χώρου «σκέψεως». Προϊόν μιας εκτρωματικής υβριδικής διασταυρώσεως ανάμεσα στους παλιούς μας γνώριμους Μασίστα και Τζων Γουέην, συνδυάζει τα γερά μπράτσα και την κτηνώδη βία με τον άκρατο σωβινισμό. Είναι το πρόσωπο της βίας που διασχίζοντας, με τις γεμάτες αυτοπεποίθηση και δύναμη δρασκελιές του, τον πλανήτη μας, σκορπάει παντού το θάνατο σ’ όλη του τη φρίκη· με μαχαίρι, με χειροβομβίδα, με φωτιά, με πολυβόλο, με τα γυμνά του χέρια. Η βία για τη βία. «Αν θέλεις να νικήσεις στον πόλεμο πρέπει να γίνεις ο ίδιος πόλεμος» λέει ο ήρωάς μας στο Ράμπο I. Γιατί υπάρχει και Ράμπο II και ετοιμάζεται και Ράμπο III. Αυτό το πολεμοχαρές κτηνώδες μήνυμα βίας σάρωσε τα ταμεία των κινηματογράφων στις ΗΠΑ κόβοντας στην πρώτη εβδομάδα προβολής εισι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

τήρια αξίας 30 εκατομμυρίων δολαρίων προτού απλώσει το μήνυμά του στους κινηματογράφους της άλλης πλευράς του Ατλαντικού και στους δικούς μας φυσικά. Αυτό το μήνυμα βίας, κι άλλα παρόμοια, ίσως δεν πρέπει να περνούν απαρατήρητα στον δυτικοευρωπαϊκό χώρο σκέψης που ούτως ή άλλως χαρακτηρίζεται από μια ευμενώς αποδεκτή επιθετικότητα στις μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις. Όχι πως η επιθετικότητα αυτή είναι αποκλειστικό προνόμιο της δυτικοευρωπαϊκής κοινωνίας· αλλά αυτή μας ενδιαφέρει περισσότερο μια και σ' αυτή ανήκουμε από ιστορικής και κοινωνικοπολιτικής απόψεως. Στις ανοικτές κοινωνίες, όπως η δική μας, τα μηνύματα, κάθε είδους μηνύματα, τώρα που όλοι ξέρουμε να λέμε γκρουν-τιχχχ και αρ-σι-έι, ταξιδεύουν γρήγορα ιδίως στο χώρο των νέων. Την εποχή του γκρούντιγκ και ερσεά τα μηνύματα κι αργά ταξίδευαν κι ίσως τόσο εύκολα δεν μας άγγιζαν. Ο δεκάχρονος νεαρός Ροβέρτος Φίλλαν απ’ τη Βοστώνη, που όταν ρωτήθηκε γιατί του αρέσει ο Ράμπο απήντησε: «μ’ αρέσει γιατί πάντοτε νικάει», δεν ταυτοποιεί απλώς τον εαυτό του με τον Ράμπο δίνοντας διέξοδο σε κάποια «ενδογενή» βία που κλείνει μέσα του. Ο νεαρός μας διδάσκεται πρώτα τη βία απ' τον Ράμπο (αυτόν ή οποιονδήποτε άλλο) και μετά ταυτοποιεί τον εαυτό του με τον Ράμπο δίνοντας έτσι διέξοδο όχι σε μια ενδογενή ιδιότητα βίας αλλά σε μια επίκτητη ιδιότητα βίας. Αυτή που η κοινωνία μας τον διδάσκει. Αυτή τη θέση θα προσπαθήσω να υποστηρίξω –ότι η βία δεν είναι ενδογενές χαρακτηριστικό του ανθρώπου αλλά επίκτητο, δηλαδή προϊόν διδαχής· ότι η βία είναι παράλογη γιατί και έξω απ’ τη φύση του ανθρώπου είναι και οδηγεί τον άνθρωπο στην καταστροφή· κι όμως σήμερα η διδαχή της βίας εξαπλώνεται ποικιλοτρόπως μέσα στον δυτικό ευρωπαϊκό χώρο βιάζοντας έτσι και τη στοιχειώδη λογική. Τα χαρακτηριστικά, οι ιδιότητες αν θέλετε, που χαρακτηρίζουν κάθε συγκεκριμένο άνθρωπο, ή άλλο είδος εμβίου όντος, είναι δυο ειδών. Τα κληρονομήσιμα, ενδογενή, χαρακτηριστικά, τα οποία προσδιορίζονται από κληρονομικούς παράγοντες, τα γονίδια, που προέρχονται απ' το ωάριο και το σπερματοζωάριο, απ’ την ένωση των οποίων δημιουργείται το πρώτο κύτταρο απ' όπου προκύπτουν τα εκατομμύρια κυττάρων που απαρτίζουν το σώμα μιας γυναίκας ή ενός άνδρα. Τ' άλλο είδος χαρακτηριστικών είναι τα επίκτητα, τα οποία αναπτύσσονται σε κάθε άτομο κάτω απ’ την επίδραση του φυσικού ή κοινωνικού περιβάλλοντος. Τα πρώτα, τα κληρονομήσιμα, είναι κυρίως τα σωματικά χαρακτηριστικά, όπως το χρώμα των ματιών ή του δέρματος. Τα δεύτερα, τα επίκτητα, είναι κυρίως τα καλούμενα κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως η γλώσσα που μιλάμε ή η τέχνη που ασκούμε. Για χάρη της επιστημονικής αλήθειας όμως θα πρέπει να αναφερθεί ότι και η εκδήλωση των κληρονομήσιμων χαρακτηριστικών επηρεάζεται απ’ το περιβάλλον αλλά και ότι τα καλούμενα κοινωνικά χαρακτηριστικά δεν είναι πάντοτε τελείως ανεξάρτητα κάποιου κληρονομικού υποβάθρου. Η παραγωγή μελανίνης στο δέρμα, που είναι ένα κληρονομικό χαρακτηριστικό, επηρεάζεται, στους λευκούς κυρίως, απ' την έκθεση ή όχι στον ήλιο. Κι α-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

ντιθέτως, ενώ η γλώσσα που μιλάμε είναι επίκτητο χαρακτηριστικό, υπάρχουν ενδείξεις ότι υπάρχουν ορισμένοι γραμματικοί κανόνες, μια παγκόσμια γραμματική, που είναι ενδογενείς κι όχι επίκτητοι. Προτού προχωρήσουμε να εξετάσουμε την καταγωγή της βίας στον άνθρωπο ας ορίσουμε πρώτα τι είναι βία γιατί πολλές φορές η βία συγχέεται με την επιθετικότητα. Επιθετικότητα είναι η τάση να νικήσουμε ή να μειώσουμε έναν αντίπαλο μας, χωρίς να έχει προηγηθεί πρόκληση από μέρους του και χωρίς κατ’ ανάγκη τη χρήση σωματικής δυνάμεως. Αντιθέτως η βία εκδηλώνεται με τη χρήση ή και κατάχρηση σωματικής δυνάμεως με σκοπό τη μείωση, την ήττα ή και το θάνατο του αντιπάλου μας. Προκειμένου να δείξουμε εάν μια ιδιότητα ενός εμβίου όντος είναι κληρονομήσιμη κι όχι επίκτητη, δηλαδή προϊόν διδαχής, πρέπει πρώτα, αν είναι δυνατό, να προσδιορίσουμε τον υλικό φορέα της (στην περίπτωση του χρώματος του δέρματος, είναι η μελανίνη) και μετά ν’ αποδείξουμε ότι ο υλικός φορέας της ιδιότητας ή η ιδιότητα αυτή καθεαυτή (π.χ. το χρώμα του δέρματος) μεταδίδεται απ’ τους γονείς στα τέκνα σύμφωνα με τους νόμους της κληρονομικότητας. Η έρευνα για τον εντοπισμό ενός υλικού υποβάθρου στο ανθρώπινο σώμα που να συνδέεται με τη βία έχει οδηγήσει σ' αρνητικά ή αμφιλεγόμενα συμπεράσματα. Σ' ορισμένα κατώτερα θηλαστικά, με ατελή εξελικτικώς εγκέφαλο, έχει διαπιστωθεί ότι κάτω από πειραματικές συνθήκες, σ' ορισμένες περιπτώσεις, ηλεκτρικές εκκενώσεις σε περιοχές του εγκεφάλου των, όπως οι αμυγδαλοειδείς πυρήνες ή ο υποθάλαμος, προκαλούν εκδήλωση βίας. Στα ζώα αυτά το μεγαλύτερο τμήμα του εγκεφάλου των αποτελείται από το εξελικτικώς κατώτερο είδος νευρικού ιστού που ονομάζεται παλαιοφλοιός. Αντιθέτως στον Άνθρωπο, όπως και στα υπόλοιπα ανώτερα Πρωτεύοντα Θηλαστικά, το μεγαλύτερο τμήμα του εγκεφάλου των, τα εγκεφαλικά ημισφαίρια, αποτελούνται από τον εξελικτικώς ανώτερο νευρικό ιστό, τον νεοφλοιό. Στον άνθρωπο τ' αποτελέσματα πειραμάτων, όπως αυτά που έγιναν σε κατώτερα θηλαστικά, απέδωσαν αποτελέσματα ή αρνητικά ή μη επαναλήψιμα. Η επικρατούσα σήμερα άποψη είναι ότι τ’ ανώτερα κέντρα νοήσεως που έχουν αναπτυχθεί στο νεοφλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων δρουν ανασταλτικώς προς την εκδήλωση βίας. Παρόμοια τύχη είχε και η προσπάθεια εντοπισμού χημικών ουσιών του ανθρωπίνου σώματος όπως π.χ. η αδρεναλίνη ή η σεροτονίνη, που θα δρούσαν μονοσημάντως για την επαγωγή εκδηλώσεων βίας. Τα αποτελέσματα είναι και στην περίπτωση αυτή ή αρνητικά ή μη επαναλήψιμα. Συγχρόνως παρατηρησιακές ή πειραματικές έρευνες για την κληρονομικότητα της βίας στον άνθρωπο είχαν παρόμοια τύχη. Τ’ αποτελέσματα ήσαν ή μη επαναλήψιμα ή αρνητικά ακόμη κι όταν χρησιμοποιήθηκε η πιο ευαίσθητη μέθοδος που διαθέτουμε για τη μελέτη κληρονομικών ιδιοτήτων, αγνώστου υλικού υποβάθρου, στον άνθρωπο: η μέθοδος των μονοωικών (πραγματικών) διδύμων αδελφών που είναι απολύτως όμοιοι μεταξύ των από απόψεως κληρονομικού υλικού. Η συχνότητα εμφανίσεως σε αμφοτέρους τους αδελφούς, ενός ζεύγους διδύμων αδελφών, της τάσεως για εκτέ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

λεση βιαίων εγκλημάτων, δεν διαφέρει από τη συχνότητα εμφανίσεως της ίδιας τάσεως σε αμφοτέρους τους αδελφούς ενός ζεύγους μη διδύμων αδελφών, που ως γνωστό έχουν διαφορετικό κληρονομικό υπόβαθρο. Όλες οι ενδείξεις που έχει συγκεντρώσει η επιστήμη μέχρι σήμερα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η βία όταν κι όπου εμφανίζεται στον άνθρωπο είναι μια επίκτητη ιδιότητα. Μια ιδιότητα ξένη προς τη φύση του ανθρώπου. Είναι μια ιδιότητα που ένας φυσιολογικός άνθρωπος αν δεν την διδαχθεί δεν θα την εκδηλώσει. Ακόμη και στην κατασκευή του το ανθρώπινο σώμα δεν είναι προετοιμασμένο για την εκδήλωση βίας· ούτε νύχια, ούτε οπλές, ούτε δόντια. Η εξελικτική πορεία, που οδήγησε στην ανάπτυξη του νεοφλοιού στον εγκέφαλο των ανωτέρων θηλαστικών, τα αφόπλισε συγχρόνως. Έχει γίνει δε αποδεκτό, από πολλούς επιστήμονες, ότι ενώ στα ζώα που είναι εξοπλισμένα για την εκδήλωση βίας έχουν αναπτυχθεί έμφυτοι ανασταλτικοί μηχανισμοί, οι οποίοι συνήθως αναστέλλουν την εκδήλωσή της σ’ άτομα που ανήκουν στο ίδιο είδος, σε ζώα που είναι απ' τη φύση τους άοπλα, όπως ο άνθρωπος, δεν υπάρχουν τέτοιου είδους έμφυτες αναστολές. Γι' αυτό η διδαχή της βίας στον άνθρωπο είναι ακόμη πιο επικίνδυνη απ’ όσο η διδαχή της βίας σ’ ένα ντόπερμαν όσον αφορά την εκδήλωση βίας στους ομοίους. Το βρώμικο χέρι που θα βυθίσει το μαχαίρι στην πλάτη του νυχτερινού διαβάτη και το καθαρό περιποιημένο χέρι που, πιέζοντας το μοχλό εκτοξεύσεως ενός πυραύλου, θα βυθίσει στη φωτιά και στο αίμα εκατομμύρια ανθρώπους, δεν θα το κάνει από κάποια εσωτερική ενδογενή προδιάθεση. Και τα δύο χέρια τη διδάχτηκαν τη βία· τη διδάχτηκαν μέσα στην κοινωνία που ζούνε. Κι ο Ράμπο, ο κάθε Ράμπο, ο κάθε δάσκαλος της βίας και του μίσους, επισκήνιος ή πλατειόλβιος κονδυλοφόρος ή οπτικοακουστικός, αφισοδίαιτος ή εφημερόβιος, γραβατοφόρος καλλιπάρειος ή ανοικτολαίμης γενειοφόρος, οδηγεί την οικογένειά του, τη συντροφιά του, τη γειτονιά του, το έθνος του, το είδος Άνθρωπος ο έμφρων στην καταστροφή, γιατί τους οδηγεί σ’ ένα εχθρικό περιβάλλον για το οποίο η φύση δεν έχει εξοπλίσει τον άνθρωπο Κι ο κάθε πρωτοετής φοιτητής της Βιολογίας ή της Ιατρικής γνωρίζει ότι ένα είδος εμβίων όντων που βρίσκεται σε εχθρικό περιβάλλον ή μεταναστεύει, ή προσαρμόζεται, ή εξαφανίζεται. Ούτε να μεταναστεύσουμε μπορούμε (πού να πάμε να κρυφτούμε), ούτε να προσαρμοστούμε μπορούμε (χρειάζονται χιλιάδες γενιές). Ας μη μαθαίνουμε τα παιδιά μας να καταστρέφουν τη ζωή. Ας μαθαίνουμε τα παιδιά μας να χαίρονται τη ζωή. Όχι Ράμπο! Μάμπο και πάλι Μάμπο! και αν δεν σας αρέσει το Μάμπο: Ζορμπάς και συρτάκι, συρτάκι και Ζορμπάς!. Λευτέρης Σιδερής,1 ΤΟ ΒΗΜΑ 2/3/1986

Ο Λευτέρης Σιδερής είναι Διδάκτωρ Ραδιογενετιστής στο Εθνικό Ίδρυμα Φυσικών Ερευνών «Δημόκριτος». (1986)

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ερωτήσεις 1.

Ποια είναι η θέση του συγγραφέα στο κείμενο που διαβάσατε;

Με ποια επιχειρήματα υποστηρίζονται οι θέσεις αυτές;

Ζούμε μια εποχή με ριζικότατες αλλαγές σε όλους τους τομείς και σε ρυθμό πρωτοφανή για την ανθρωπότητα. Το γεγονός αυτό κατέρριψε και όλες τις παλιές ηθικές αξίες. Ζούμε μια εποχή «ανομίας» κατά την ορολογία τον Durkheim και άκρατου εγωκεντρισμού. Η κατάκτηση πλούτου με οποιοδήποτε μέσο και διά του πλούτου κοινωνικής δύναμης και κύρους υποκατέστησε κάθε άλλη αξία. Ο αχαλίνωτος και πάντα ανικανοποίητος ανταγωνισμός σ’ αυτό τον τομέα δημιουργεί σκληρές συγκρούσεις, που βρίσκουν διεξόδους διαφόρων βαθμών βιαιότητας και δολιότητας (ανάλογα με τις ειδικότερες συνθήκες, υπό τις οποίες εβίωσε και βιώνει τις περιστάσεις της ζωής η κάθε προσωπικότητα με την ιδιοσυστασία της). Λόγω της γενικής πτώσης των αξιών, οι οποίες κανονικά αποτελούν την πυξίδα της ζωής, έχει εξαφανιστεί ο κοινωνικός έλεγχος που έχει, κατά την πεποίθησή μου, πολύ μεγαλύτερη δύναμη ανάσχεσης παρά ο ποινικός νόμος για τη διάπραξη αντικοινωνικών πράξεων. Όλα γίνονται ανεκτά από την κοινωνία μας σήμερα, αρκεί να στεφθούν από οικονομική επιτυχία. Είναι γνωστό ότι πάμπολλα, ιδίως οικονομικά, εγκλήματα διαπράττονται καθημερινά γύρω μας. Με πρωταγωνιστές μεγαλόσχημα πρόσωπα. Κι αυτό συμβαίνει σ' όλες τις κοινωνίες εξελιγμένου καταναλωτισμού –όπως καταντήσαμε κι εμείς– και, ω της ειρωνείας, υπερηφανευόμαστε γι’ αυτό. Πρέπει μερικοί ιδιαίτερα σκληροί, αδίστακτοι και θρασείς τύποι να φτάσουν στο απάνθρωπο επίπεδο των τελευταίων πράξεων για να αισθανθούμε κάποιο αποτροπιασμό… Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοποϋλου, ΤΑ ΝΕΑ, 23/4/1987 Ποιο τίτλο θα δίνατε στο κείμενο αυτό; Αν έπρεπε να επιλέξετε εφτά (7) βασικές έννοιες που να αποδίδουν το περιεχόμενο του κειμένου, ποιες θα ήταν αυτές; Να σχολιάσετε την τελευταία πρόταση του κειμένου.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 123 Η εύκολη λύση της ποινής Η ποινή φέρεται να έχει μια πολύπλευρη κοινωνική λειτουργία: Εκφοβιστική, ως απευχή που επικρέμαται, για τον επίδοξο δράστη εγκληματικών πράξεων, εκτονωτική, όταν επιβάλλεται, του ψυχικού πάθους εκείνων που προσβάλλονται από τις πράξεις αυτές, διορθωτική, όταν εκτίεται, για όποιον τη δοκιμάζει και τη βιώνει, επανορθωτική για τη διαταραγμένη από τις εγκληματικές πράξεις κοινωνική ισορροπία, διδακτική στην προσπάθεια ποδηγέτησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς από την εκάστοτε κρατική εξουσία. Η πολύπτυχη αυτή δυνατότητα της ποινής να ικανοποιεί πολλές και διάφορες ανάγκες που γεννά το παθολογικό κοινωνικό φαινόμενο του εγκλήματος, την κατέστησε ιστορικά ένα είδος πανάκειας «δια πάσαν νόσον και πάσαν κοινωνικήν ανωμαλίαν». Καθώς μάλιστα τα όρια της ανυπακοής, της αντικοινωνικότητας και της πραγματικής εγκληματικότητας (με την έννοια της εκτέλεσης πράξεων που προσβάλλουν συγκεκριμένα έννομα αγαθά του ατόμου ή του συνόλου) συχνά συγχέονται θεληματικά ή άθελα από αυτούς που ασκούν κάθε είδους εξουσία πάνω σε ανθρώπους, η ποινή χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται σε τέτοια έκταση και κατά τρόπο τόσο καταχρηστικό, ώστε να γίνει πια αμφίβολη όχι μόνο η αποτελεσματικότητά της, μα και η κοινωνική της ωφέλεια γενικά. Στην ποινή εναποθέτει τις ελπίδες του για την εξάλειψη κάθε κακού και τη διόρθωση κάθε στραβού στην κοινωνία ο «μέσος» νομοταγής πολίτης. Στην ποινή εναποθέτει τις ελπίδες της και η κρατική εξουσία για να εξαναγκάσει τον πολίτη όχι απλώς να μη βλάπτει τους άλλους, αλλά να υπακούει χωρίς παρέκκλιση όλες τις επιταγές της –και σε ακραίες βέβαια περιπτώσεις ολοκληρωτικής έκφρασης της εξουσίας– να συμπεριφέρεται με τον επιθυμητό και αρεστό σ' αυτήν τρόπο. Η ποινή γίνεται έτσι η εύκολη λύση για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων, τόσο από την πλευρά των κυβερνώντων όσο και από την πλευρά των ίδιων των πολιτών. Το ότι η εύκολη αυτή λύση δεν είναι και η καλύτερη αποδείχνεται ιστορικά από την αποτυχία της ποινής να συγκρατήσει την ολοένα αυξανόμενη εγκληματικότητα. Και πάντως, αν η εύκολη αυτή λύση υπήρξε, και σε ορισμένες περιπτώσεις εξακολουθεί να είναι ένα αναγκαίο και πρακτικό μέσο αντιμετώπισης παθολογικών κοινωνικών καταστάσεων, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί επαρκής για την καταπολέμηση της κοινωνικής νοσηρότητας γενικά. Σε πρόσφατη ραδιοφωνική εκπομπή στη Θεσσαλονίκη, που επιμελήθηκε ο δημοσιογράφος κ. Παύλος Νεράτζης, για την ανερχόμενη εγκληματικότητα και την ολοένα αυξανόμενη χρήση βίας στην καθημερινή μας ζωή. το σύνολο των πολιτών που απάντησε σε σχετική ερώτηση της εκπομπής απέδωσε το φαινόμενο αυτό στις χαμηλές ποινές, στην έλλειψη βαριάς τι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

μωρίας, στο ουσιαστικό «χάιδεμα» των παρεκτρεπομένων. Η συνταγή είναι απλή για το «μέσο» πολίτη: «Ας πέσουν μερικά κεφάλια και θα δείτε πώς στρώνουν οι υπόλοιποι!». Τα κεφάλια μπορεί βέβαια να πέσουν (τι πιο εύκολο) και οι «υπόλοιποι» βραχυπρόθεσμα ίσως να ζαρώσουν μα δεν θα στρώσουν! Η σωστή αντιμετώπιση της κοινωνικής παθολογίας δεν είναι το «ζάρωμα», αλλά το «στρώσιμο». Μόνο που αυτό προϋποθέτει ενεργητική, συναινετική συμμετοχή αυτού που «στρώνεται» και δεν αποτελεί θέμα καταναγκασμού. Και γι’ αυτό είναι ασυγκρίτως δυσκολότερη υπόθεση σε σχέση με την επίτευξη του «ζαρώματος». Από την πλευρά της Πολιτείας η χρήση της εύκολης λύσης της ποινής, ως νομοθετημένης απειλής, έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως σχεδόν σε κάθε νόμο που ψηφίζεται, βρίσκεται και μια ποινική διάταξη για την αντιμετώπιση των παραβάσεων κάποιων από τις διατάξεις του. Οποιοσδήποτε υπάλληλος υπουργείου καταρτίζει ένα νομοσχέδιο (λ.χ., για τις συγκοινωνίες, το εμπόριο, τις μεταφορές, τον τουρισμό κ.λπ.) θεωρεί τον εαυτό του αρμόδιο να τυποποιήσει σε έγκλημα την οποιαδήποτε εν γένει παράβαση των διατάξεων του νομοσχεδίου, θεσπίζοντας έτσι και ένα λευκό ποινικό νόμο που τα δικαστήρια σπάνια τολμούν να τον κρίνουν αντισυνταγματικό, και όταν ακόμα δεν έχει το συγκεκριμένο περιεχόμενο περιγραφής της αξιόποινης πράξης που απαιτεί το άρθρο 7 § 1 του Συντάγματος. Η τυποποίηση ωστόσο σε έγκλημα συγκεκριμένης ανθρώπινης συμπεριφοράς, η θέσπιση δηλαδή ενός εγκλήματος, αποτελεί εξαιρετικής σημασίας πράξη νομοθετικής πολιτικής που πρέπει να ανατίθεται σε ειδικά πρόσωπα και να ασκείται με ιδιαίτερη υπευθυνότητα. Η καθημερινής πια χρήσης ρήτρα «όποιος παραβαίνει τις διατάξεις των άρθρων... του παρόντος τιμωρείται με φυλάκιση...», είναι απολύτως αποκρουστέα ως έκφραση νομοθετικής πρακτικής, αφού εξομοιώνει τον οιονδήποτε απείθαρχο ή απρόσεκτο πολίτη με τον κοινό εγκληματία (που προσβάλλει συγκεκριμένα έννομα αγαθά των συνανθρώπων του), και συνεπώς αποπροσανατολίζει τον εφαρμοστή του δικαίου από την έννοια του πραγματικού εγκλήματος και της αναγκαίας, για την απόκρουση του, ποινής. Με τη σειρά του, αυτός ο αποπροσανατολισμός οδηγεί σε αποδυνάμωση του αγώνα κατά του πραγματικού εγκλήματος και σε άλογη χρήση –και αναγκαία έτσι αποδυνάμωση– και του μέσου της ποινής. Η εύκολη λύση για το «μέσο» πολίτη και για μια φυγόπονη και χωρίς φαντασία κρατική εξουσία, να βρίσκουν κάθε φορά ένα εξιλαστήριο θύμα και σ' αυτό να φορτώνουν την ευθύνη για κάποιο συγκεκριμένο σύμπτωμα της κοινωνικής κακοδαιμονίας, αποτελεί πραγματικά στρουθοκαμηλισμό απέναντι στα προβλήματα. Η απαγγελία της κατηγορίας της ανθρωποκτονίας με πρόθεση και η ενδεχόμενη βαριά τιμωρία του νεαρού που σκότωσε φίλαθλο εκτοξεύοντας φωτοβολίδα, δεν θα λύσει βέβαια το πρόβλημα της βίας στα γήπεδα.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ένας ανεγκέφαλος χούλιγκαν μπορεί να είναι κάθε φορά το εξιλαστήριο θύμα, αλλά οι μεγαλοσχήμονες που συντηρούν το χουλιγκανισμό για να γεμίζουν τις τσέπες τους με εκατομμύρια θα βρίσκονται έξω αϊτό την εμβέλεια τον ποινικού νόμου και το βεληνεκές της ποινής. Η αντιμετώπιση της βίας και της κοινωνικής νοσηρότητας που εκδηλώνεται συμπτωματολογικά με το έγκλημα, δεν πετυχαίνεται μακροπρόθεσμα με τις ποινές και την όποια αυστηρότητα στην εφαρμογή της ποινικής καταστολής. Θέλει δουλειά πολλή και σε βάθος μέχρι τα θεμέλια του ίδιου του κοινωνικού συστήματος. I. Ε. Μανωλεδάκης,1 ΤΑ ΝΕΑ. 21/11/1986

Ασκήσεις – Ερωτήσεις 1.

Ποια σχέση βλέπετε να έχουν τα Κείμενα 122 και 123;

Όσο πληθαίνουν οι νόμοι, πολλαπλασιάζονται οι παράνομοι. Λάο-Τσε Να σχολιάσετε την άποψη.

Ο πιο σίγουρος τρόπος πρόληψης των εγκλημάτων δεν είναι η αυστηρότητα των ποινών, αλλά η βεβαιότητα για την τιμωρία τους. Καίσαρ Βεκκαρία Συμφωνείτε με την άποψη αυτή;

Να γράψετε μια περίληψη του κειμένου που διαβάσατε. (100-120 λέξεις).

Να γράψετε περιόδους (ανεξάρτητες μεταξύ τους) που να περιέχουν τις έννοιες: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Στρουθοκαμηλισμός Βεληνεκές Μεγαλοσχήμονες Εμβέλεια Αποδυναμώνω Κοινωνική νοσηρότητα Πανάκεια Αποπροσανατολισμός Κακοδαιμονία Μακροπρόθεσμα (επίρρημα)

Καθηγητής του Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1990)

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 124 Το στίγμα του εγκληματία

α Η χρεοκοπία του σωφρονιστικού συστήματος αποτελεί κοινό τόπο. Οι απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων, η συχνά απάνθρωπη και εκδικητική συμπεριφορά των αρμοδίων για τη φύλαξή τους οργάνων, η δυσπιστία στις δυνατότητες κοινωνικής επανένταξής τους, δεν είναι τελικά παρά συμπτώματα του γενικότερου φαινομένου, που συνίσταται στην αποστροφή προς τον έγκλειστο, εσαεί καταδικασμένο να φέρει το στίγμα του εγκληματία. Για να υποχωρήσει το φαινόμενο αυτό δεν αρκεί βέβαια η νομοθετική μεταβολή. Το πρόβλημα δεν είναι τεχνικό, ώστε η θέσπιση ενός καινούργιου Σωφρονιστικού Κώδικα να δώσει και τις επιθυμητές λύσεις. Το πολύ πολύ ο νόμος να δημιουργήσει ευνοϊκότερες συνθήκες για την άσκηση κάποιας σωφρονιστικής πολιτικής, που δεν θα έχει αφετηρία και τέρμα το στιγματισμό, αλλά θα επιδιώκει αντίθετα, να αμβλύνει τις συνέπειες από το στίγμα του εγκληματία. Ο στόχος αυτός, που θα σήμαινε πραγματικά ποιοτική αλλαγή στη μεταχείριση του καταδίκου, προϋποθέτει οριστική απομάκρυνση από τις προκαταλήψεις του παρελθόντος και εμπιστοσύνη στον άνθρωπο. Ο κρατούμενος δεν μπορεί να θεωρείται «εξοφλημένος» για την κοινωνία· αν αυτό συμβαίνει, τότε οι κοινωνικοί μηχανισμοί νοσούν, αν δεν είναι αυτοί «εξοφλημένοι». Η εκμηδένιση του καταδίκου Η εκμηδένιση του καταδίκου και η αντιμετώπισή του σαν απλού αντικειμένου εντάσσεται στο γενικότερο κλίμα, που υποθάλπει την κοινωνική αποστροφή σε βάρος του. Μέσα στο κλίμα αυτό, ο κατάδικος παύει να υπάρχει ως κοινωνική προσωπικότητα. Ακραία μορφή παρόμοιας εκμηδένισης είναι ασφαλώς ο πολιτικός θάνατος, μεσαιωνικός θεσμός, που κατάφερε να επιβιώσει στις απελευθερωτικές ιδέες της γαλλικής Επανάστασης. Ο πολιτικός θάνατος –ο θάνατος του ανθρώπου ως πολίτη– είχε ως συνέπεια την οριστική απώλεια για τον καταδικασμένο σε ισόβια δεσμά της ικανότητας δικαίου, της δυνατότητας, δηλαδή, να είναι «πρόσωπο», υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Από τη στιγμή της καταδίκης του, ο φυλακισμένος δεν είχε πλέον παρά βιολογική μόνο υπόσταση. Η περιουσία του μεταβιβαζόταν στους κληρονόμους του, ο γάμος του, αν ήταν παντρεμένος, λυνόταν αυτόματα, δεν μπορούσε πια ν’ αποκτήσει κανένα περιουσιακό αγαθό ή να κάνει, έστω με την παρεμβολή άλλου προσώπου, την παραμικρή νομική ενέργεια.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

«Αποδιοπομπαίοι τράγοι» Η στέρηση, πραγματικά, της προσωπικής ελευθερίας, που συνεπάγεται η ποινική καταδίκη, δεν σημαίνει και εξαφάνιση του καταδίκου ως κοινωνικής προσωπικότητας. Αυτός, όποια κι αν είναι η ηθική και κοινωνική απαξία της πράξης του, έχει κάθε δικαίωμα να διατηρεί την αξιοπρέπειά του, να αναπτύσσει την προσωπικότητά του, να δημιουργεί οικογένεια, να επικοινωνεί με τα παιδιά του, να φροντίζει την περιουσία του. Η στέρηση των δικαιωμάτων αυτών απηχεί την αντίληψη ότι ο κατάδικος είναι ο «αποδιοπομπαίος τράγος», που η κοινωνική του απομόνωση ικανοποιεί κάποιο αρχέγονο ένστικτο αυτοσυντήρησης. Ο εγκληματίας φορτώνεται με τις αμαρτίες όλων, με τα πλέγματα ενοχής ή τις ανομολόγητες επιθυμίες, που παραμένουν απωθημένα στο ασυνείδητο όλων εκείνων, που ουδέποτε εγκλημάτησαν». Θανάσης Κ. Παπαχρίστου, ΤΑ ΝΕΑ 4/11/1986

Η φενάκη της ποινής

β Η αντίληψη ότι η ποινή συνιστά αποτελεσματικό μέσο για την πρόληψη της εγκληματικότητας και γενικότερα για την τήρηση των νόμων είναι ασφαλώς ευρύτατα διαδομένη. Η ποινική κύρωση εμφανίζεται σαν εύκολη και ριζική λύση, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η εγκληματικότητα, με αποτέλεσμα η ποινικοποίηση μορφών συμπεριφοράς, που αποκλίνουν από τα θεσμοποιημένα πρότυπα, να συμβαδίζει με την τάση για επαύξηση των απειλούμενων ποινών, όταν διαπιστώνεται κάποια έξαρση της εγκληματικότητας. Η νομοθετική αυτή στάση αποδίδει κάποια υπερβολική εμπιστοσύνη στη δυνατότητα της ποινής να επηρεάσει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η ποινική κύρωση μπορεί να υποδηλώνει, τις περισσότερες τουλάχιστον φορές, την κοινωνική απαξία ορισμένων πράξεων, δεν αποτελεί όμως τη θαυματουργή συνταγή για την πρόληψη της εγκληματικότητας, ούτε βέβαια για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων, που συχνά συνδέονται άρρηκτα με αυτή. Η ποινική κύρωση συχνά εξορκίζει το κακό, χωρίς και να το ξεριζώνει. Έγκλημα και τιμωρία Η πεποίθηση ότι η ποινή είναι δυνατό να αποτρέψει το έγκλημα στηρίζεται στην εκφοβιστική λειτουργία της ποινικής κύρωσης. Κάθε ποινή, όσο «ήπι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

α» κι αν εμφανίζεται, είναι ένα κακό, που θίγει βασικά ανθρώπινα αγαθά, όπως η ζωή, η τιμή, η ελευθερία, η περιουσία του ατόμου. Η απειλή και η επιβολή της ποινής εξαναγκάζει τα μέλη κάθε κοινωνίας να συμμορφώνονται, εκόντα άκοντα, στα επιβαλλόμενα από το νόμο πρότυπα συμπεριφοράς. Η εκφοβιστική αυτή λειτουργία της ποινής, που συχνά συνυφαίνεται με την προσπάθεια, διά μέσου της απειλής ποινών, κάποιας διαπαιδαγώγησης του ατόμου, ώστε να εσωτερικεύει την απαγόρευση του ποινικού νόμου, υπήρξε πάντοτε το αναγκαίο σύνδρομο της ποινικής καταστολής. Ακόμη και σε εποχές, κατά τις οποίες το βάρος της ποινικής καταστολής έπεφτε περισσότερο στο στιγματισμό και την εξόντωση του ενόχου, ώστε να απαλλάσσεται η κοινωνία από τη μιασματική του παρουσία, παρά στην πρόληψη από την εγκληματικότητα, το εκφοβιστικό μήνυμα της ποινής πάντοτε υπολάνθανε». Θανάσης Κ. Παπαχρίστου, ΤΑ ΝΕΑ, 14/10/1986

γ Με την προβολή του εγκληματία ως κοινού εχθρού και τη δραματική παρουσίαση του ως άμεσης απειλής διοχετεύονται εναντίον του τα συλλογικά άγχη και αποστρέφεται η προσοχή από τις πραγματικές αρχέγονες αιτίες του κοινωνικού συστήματος. Δηλαδή ο εγκληματίας διαδραματίζει τον αποκαθαρτικό ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου, ανεξάρτητα από το τι έκανε. Ηλίας Δασκαλάκης

Ο νόμος και ο φόβος

δ Η επιτυχία ενός νόμου –και μάλιστα εκείνων που αφορούν τη συμπεριφορά όλων σχεδόν των πολιτών– εξαρτάται όχι από τη θωράκιση του με σοβαρές κυρώσεις, αλλά, κυρίως, από την παιδαγωγική του αποτελεσματικότητα, από την ικανότητά του να πείθει τα άτομα για την ορθότητα και την αναγκαιότητα των προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς, που ο νόμος αυτός επιβάλλει, αλλά και υποβάλλει. Η αποτελεσματικότητα του νόμου συνδέεται άρρηκτα με την εσωτερίκευση της νομοθετικής επιταγής από τον πολίτη, ώστε η συμμόρφωσή του προς αυτή να μην οφείλεται στο φόβο των κυρώσεων, αλλά να βιώνεται σαν αυτονόητη προσαρμογή προς ένα «δέον», κοινώς αποδεκτό. Πόσο, άραγε, ο Έλληνας οδηγός, όταν πειθαρχικά χρησιμοποιεί τις ζώνες ασφαλείας, αποδέχεται, πέρα από κυρώσεις, και τη σκοπιμότητα του μέτρου; Πόσο, άραγε, η συμπεριφορά του αυτή είναι απόρροια αυθόρμητης προσαρμογής σε ένα μέτρο, που θεωρεί πραγματικά αναγκαίο;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Καταναγκασμός και πειθώ Αναμφίβολα, ο καταναγκασμός, που συνδέεται με την απειλή κυρώσεων, συνιστά βασικό χαρακτηριστικό του νόμου. Συνάμα, όμως, ο νόμος οφείλει να πείθει τον πολίτη, έτσι ώστε η συμμόρφωση στις επιταγές του να αποκτά το χαρακτήρα αυτοματοποιημένης περίπου συμπεριφοράς. Το δίκαιο δεν είναι μόνο καταστολή· είναι και πειθώ. Ο περιορισμός του αποκλειστικά στην καταστολή υποδηλώνει την αποτυχία της κρατικής εξουσίας να θεσπίσει νομοθετήματα, που είναι ικανά, συγκεντρώνοντας ευρύτερη κοινωνική συναίνεση, να σταθούν στην κοινωνική πραγματικότητα, δίχως τα δεκανίκια της κύρωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα παρόμοιας αποτυχίας είναι ασφαλώς η προσθήκη ποινικών διατάξεων σε ολοένα και περισσότερα νομοθετήματα, με την προσδοκία ότι ο φόβος της ποινής θα εξασφαλίσει και την τήρηση του νόμου. Η τάση αυτή για ποινικοποίησης, ιδιαίτερα έντονη τον τελευταίο καιρό, δείχνει την έλλειψη εμπιστοσύνης του νομοθέτη για την κοινωνική δεκτικότητα του νόμου. Αλλά η υποδοχή, που το κοινωνικό σύνολο επιφυλάσσει στο νόμο, δεν εξαρτάται βέβαια από το φόβο των ποινών, αλλά από την ικανότητά του να πείθει σχετικά με την αναγκαιότητά του. Ωστόσο, η πειθώ αυτή δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο αν ανάμεσα στην κρατική εξουσία και στον πολίτη υπάρχει κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και όχι φυσικά όταν ο πολίτης αντιμετωπίζεται σαν παθητικός δέκτης εξουσιαστικών εντολών. Και είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο νόμος, που στηρίζεται κυρίως στην κύρωση, είναι καταδικασμένος, αργά ή γρήγορα, στην αποτυχία. Θανάσης Κ. Παπαχρίστου,1 ΤΑ ΝΕΑ, 5/9/1986

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Να γράψετε περιόδους (ανεξάρτητες μεταξύ τους) που να περιέχουν τις έννοιες: 1. Εκδικητική συμπεριφορά 2. Πολιτικός θάνατος 3. Πρόσωπο 4. Συνεπάγεται 5. Αξιοπρέπεια 6. Ανομολόγητες επιθυμίες 7. Απωθημένα 8. Ριζική λύση 9. Εκφοβισμός 10. Συμμόρφωση 11. Υπολανθάνει 12. Άρρηκτα 13. Σκοπιμότητα 14. Απόρροια 1

Αναπληρωτής καθηγητής στο Νομικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

15. Δεκτικότητα Οι προτάσεις που θα γράψετε δεν είναι απαραίτητο να σχετίζονται με το περιεχόμενο του κειμένου που διαβάσατε. 2.

Προσπαθήστε να γράψετε ένα κείμενο (το περιεχόμενο τον θα το καθορίσετε εσείς), στο οποίο να περιλαμβάνονται (με όποια μορφή θέλετε) οι έννοιες: 1. Συμμόρφωση 2. Υπολανθάνω 3. Άρρηκτα (επίρρημα) 4. Σκοπιμότητα 5. Δεκτικότητα

Είναι γεγονός ότι στην εποχή μας οι Άγραφοι Νόμοι (οι ηθικές αξίες δηλαδή) περνούν κρίση. Με ποιο τρόπο επηρεάζει αυτή η κατάσταση τη σχέση των ανθρώπων με τους Γραπτούς Νόμους; Η αύξηση της εγκληματικότητας μπορεί να βοηθήσει την απάντησή σας;

Ποια είναι η αντίθετη έννοια της Πειθούς, στο κείμενο που διαβάσατε;

Ο πολλαπλασιασμός των γραπτών νόμων θα μπορούσε να είναι σωστή λύση για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης εγκληματικότητας; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Τι χίμαιρα που είναι ο άνθρωπος! Τι καινοτομία, τι τέρας, τι χάος, τι υποκείμενο αντίφασης, τι θαύμα! Κριτής όλων των πραγμάτων, ηλίθιο σκουλήκι της γης· θεματοφύλακας του αληθινού, βόθρος αβεβαιότητας και πλάνης –δόξα και απόρριμμα τον σύμπαντος. Πασκάλ Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Πόλεμος μέσα στα σπλάχνα τον ανθρώπου. Πόλεμος ανάμεσα στο λογικό και τα πάθη. Αν είχε μόνο το λογικό χωρίς τα πάθη... Αν είχε μόνο τα πάθη χωρίς λογικό... Αλλά έχοντας και το ένα και το άλλο, δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς πόλεμο, δεν μπορεί να ζει ειρηνικά με το ένα χωρίς να πολεμάει με το άλλο. Και έτσι είναι πάντα διχασμένος και αντίθετος προς τον εαυτό του. Πασκάλ Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 100 περίπου λέξεων.

Πανάρχαιη τακτική της αυταρχικής εξουσίας: η βία της σκοπιμότητας ή η σκοπιμότητα της βίας. Αν ρωτούσε κανείς τον Πιλάτο: – Είναι τίμιο αυτό που κάνεις; θα έπαιρνε την απάντηση: – Περισσότερο από τίμιο· σκόπιμο. Η σκοπιμότητα πάνω από την αρετή είναι ο κανόνας των ομοίων τον. Και το έγκλημά τους. Ε. Π. Παπανούτσος Προσέξετε το «λογοπαίγνιο»: Η βία της σκοπιμότητας. Η σκοπιμότητα της βίας.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Γιατί η σκοπιμότητα είναι βίαιη; Προσπαθήστε να γράψετε και δικά σας ανάλογα «λογοπαίγνια». Να γράψετε ένα κείμενο (με 10 προτάσεις το λιγότερο), στο οποίο να σχολιάζονται οι έννοιες: ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ-ΤΙΜΙΟΤΗΤΑ. 9.

Ο νόμος που βασίζεται στο φόβο είναι πάντα αποτελεσματικός;

10. Μπορούν να υπάρξουν γραπτοί νόμοι που να μη βασίζονται στο φόβο; 11. Να γράψετε μια περίληψη του δ κεφαλαίου του Κειμένου 124 σε 70 περίπου λέξεις. 12. Να σχολιάσετε την άρνηση των περισσότερων Ελλήνων οδηγών να χρησιμοποιήσουν τις ζώνες ασφαλείας κατά τη διάρκεια της οδήγησης μέσα στην πόλη ή στο εθνικό δίκτυο. (Το πόσο αναγκαίες είναι οι ζώνες ασφαλείας είναι γνωστό). 13. Η δημόσια εκτέλεση της ποινής, σε παλαιότερες εποχές, είχε σκοπό να τρομοκρατήσει και να παραδειγματίσει. Αν αναβιώσει (αν επανέλθει) αυτό το μέτρο στις σύγχρονες κοινωνίες, πόσο αποτελεσματικό θα ήταν; 14. Μπορεί κάποιος να τηρεί τους νόμους της πολιτείας όντας ταυτόχρονα ένας ανήθικος άνθρωπος; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 15. Μπορεί να είναι δίκαιος ο πολίτης μιας άδικης πολιτείας; Ε. Π. Παπανούτσος Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 16. Το Σαν-Σουσί (Sans-Souci) ήταν το ονομαστό ανάκτορο που έχτισε στο Πότσνταμ ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος Β', ο επιλεγόμενος «μέγας». Στην περιοχή, λοιπόν, όπου ο βασιλιάς ήθελε ν’ απλώσει τους κήπους τού ανακτόρου του, βρισκόταν από παλιά ένας ανεμόμυλος. Ο διαχειριστής του βασιλιά ζήτησε απ' το μυλωνά ν’ αγοράσει το μύλο του. – Δεν τον πουλάω είπε ο μυλωνάς, όσα κι αν μου δώσεις. – Το ξέρεις πως ο βασιλιάς μπορεί να στον πάρει χωρίς να πληρώσει τίποτα; τον απείλησε ο διαχειριστής. – Δεν μπορεί, αποκρίθηκε ο μυλωνάς. Υπάρχουν δικαστές στο Βερολίνο! Το κείμενο παραθέτει ο Μάριος Πλωρίτης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 125 Οι δυο σημασίες της ελευθερίας Ο όρος «Ελευθερία» δεν είναι μονοσήμαντος. Έχει τουλάχιστον δύο σημασίες. Και στον βαθμό που δεν αντιλαμβανόμαστε τη διπλή σημασία της ελευθερίας την παρανοούμε και κατά συνέπεια την παραποιούμε. Αποτελεί δε κάκιστη πράξη η παρανόηση και η παραποίηση της ελευθερίας, η οποία συνιστά, όπου υφίσταται, την αξιοπρέπεια της κοινωνίας και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Υπάρχουν λοιπόν, δυο ελευθερίες. Η μία είναι η ελευθερία εκ του νόμου. Και η δεύτερη είναι η ελευθερία εκ του ήθους. Η μία ελευθερία είναι παντελώς ανεξάρτητη από την άλλη. Μπορεί να έχεις ελεύθερο ήθος κάτω από οποιοδήποτε νομικό καθεστώς, ακόμη και ανελεύθερο. Και μπορεί να μην έχεις ελεύθερο ήθος επίσης κάτω από οποιοδήποτε νομικό καθεστώς, ακόμη και ελεύθερο. Μπορεί να είσαι ελεύθερος εκ του νόμου και ανελεύθερος εκ του ήθους. Στην ελευθερία εκ του νόμου δεν σου θέτει φραγμό ο νόμος. Στην ελευθερία εκ του ήθους σου θέτει φραγμό το ήθος. Αν σου θέτει φραγμό ο νόμος, είσαι ανελεύθερος. Αλλά και αν δεν σου θέτει φραγμό το ήθος, πάλι είσαι ανελεύθερος. Αυτοί οι γενικοί προσδιορισμοί μάς παρέχουν τα κριτήρια για να κρίνουμε την πολιτεία και τους ανθρώπους από την οπτική τής χρήσης της ελευθερίας. Η σημερινή ελληνική κοινωνία είναι ελεύθερη εκ του νόμου. Κανένας δεν διώκεται για τα φρονήματά του, τα οποία μπορεί να εκφράζει ελευθέρως. Αυτό είναι ένα γεγονός το οποίο μας χαροποιεί πολύ και το απολαμβάνουμε όλοι μας. Τούτη όμως είναι η μία ελευθερία. Είναι η ελευθερία που ασκεί η πολιτεία. Η άλλη ελευθερία, η εκ του ήθους, την οποία ασκεί το κάθε άτομο, οφείλει να είναι εξίσου παρούσα, προκειμένου να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη μιας πραγματικά ελεύθερης κοινωνίας. Όπου δηλαδή και οι δύο ελευθερίες ασκούνται εξίσου θετικά. Ενώ όμως στην πρώτη ελευθερία αρκεί ο νόμος που ισχύει γενικά και για πάντα, στη δεύτερη ελευθερία απαιτείται η καθημερινή πράξη του κάθε πολίτη. Αν κάθε πολίτης δεν ασκεί το ήθος της ελευθερίας του την κάθε στιγμή και στην κάθε πράξη του, τότε έχουμε αναίρεση της δεύτερης ελευθερίας. Και μπορεί να φτάσουμε στο σημείο μέσα σε μια εκ του νόμου ελεύθερη πολιτεία, οι πολίτες να αναλίσκουν την κοινωνική τους πρακτική σε πράξεις ανελεύθερες. Και στο βαθμό που ασκούνται πράξεις ανελεύθερες έχουμε ανελευθερία. Η ελευθερία εκ του νόμου είναι αφηρημένη. Η ελευθερία εκ του ήθους είναι συγκεκριμένη, διότι αυτή συνίσταται από την κοινωνική πράξη του κάθε ατόμου. Αλλά αν έχουμε συγκεκριμένη ανελευθερία και αφηρημένη

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

ελευθερία, τότε απλώς έχουμε σπορά ελευθερίας και συγκομιδή ανελευθερίας. Οπότε η κοινωνία κινδυνεύει να μη διαθέτει σπόρο για την επόμενη σπορά ελευθερίας. Με άλλα λόγια, όταν μειώνεται η ελευθερία εκ του ήθους κινδυνεύει να μειωθεί ή και να εξαφανισθεί η ελευθερία εκ του νόμου. Η ελευθερία εκ του νόμου δεν επιτρέπει τη λογοκρισία. Ο πολίτης όμως που παραποιεί τις ειδήσεις ή τις περικόπτει, όταν δεν συνάδουν προς την ιδεολογία του, ασκεί τη λογοκρισία. Και μάλιστα αυτή η λογοκρισία είναι ειδεχθέστερη από τη λογοκρισία εκ του νόμου. Διότι με τη θεσπισμένη λογοκρισία οι ελεύθερές συνειδήσεις εξεγείρονται και ασκούνται στην ελευθερία τους, ενώ με την κρυφή λογοκρισία οι συνειδήσεις διαφθείρονται, χωρίς να έχουν αντίληψη της διαφθοράς τους. Και νομίζουν ότι είναι ελεύθερες, ενώ τις έχουν καταδέσει οι ύπουλες λογοκρισίες των «ανευλαβών συνειδήσεων». Η ελευθερία εκ του νόμου επιτρέπει σε κάθε πολίτη να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του. Διότι αυτό αποβαίνει εις όφελος ολόκληρης της κοινωνίας. Όταν όμως αυτοί που κρατούν στα χέρια τους τα κρίσιμα σημεία ενημέρωσης της κοινωνίας προβάλλουν τα πρόσωπα της ιδεολογικής τους προτίμησης ως τα μόνα υπάρχοντα και παρασιωπούν τα άλλα ως μη υπάρχοντα, τότε ασκούν πράξη αίσχιστης ανελευθερίας. Και τούτο αποβαίνει εις βάρος της ελεύθερης κοινωνίας. Διότι η κοινωνία ωφελείται από τα «εκατό άνθη» και όχι από τα μισά, επειδή στο τέλος θα αποκομίσει τη μισή συγκομιδή και αυτή στρεβλή, λόγω της ιδεολογικής μονοκαλλιέργειας. Και το χειρότερο είναι πως αυτή την κρυφή περικοπή δεν την αντιλαμβάνεται η κοινωνία, ώστε να ασκήσει την ελευθερία διεκδίκησης των δικαιωμάτων της. Και αφήνεται να διαβουκολείται από ανελεύθερες συνειδήσεις και να καταδένεται από τα μηχανεύματά τους μέσα σε μια ψευδαίσθηση ελευθερίας. Ο απεχθής «γύψος» των ολιγοφρενών συνετρίβη και απολαμβάνουμε έκτοτε την εκ του νόμου ελευθερία. Οι αόρατοι όμως κατάδεσμοι αυτών που δεν διαθέτουν το ήθος της ελευθερίας, περιελίσσονται αθόρυβα και με ασφάλεια γύρω από το φρόνημα και την ψυχή των ανύποπτων. Η ελευθερία εκ του νόμου δεν μπορεί να περιστείλει τo μίσος που κυκλοφορεί στις φλέβες των πολιτών και δηλητηριάζει τον κοινωνικό οργανισμό και τον καθιστά ανίκανο να απολαύσει τα δώρα της ελευθερίας. Διότι το μίσος είναι ανελευθερία και δεσμεύει τις ψυχές και το φρόνημα των πολιτών. Η ελευθερία εκ του ήθους είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα της ελευθερίας εκ του νόμου. Και μόνο αυτή η συμπληρωματικότητα καθιστά την κοινωνία δημιουργική, παραγωγική και χαρούμενη. Ο ελεύθερος εκ του ήθους δεν αντιμετωπίζει τον άλλον ως όργανο του, ως μέσον για να πραγματοποιήσει τις δικές του επιδιώξεις, δεν τον παγιδεύει αποκρύπτοντας πληροφορίες, δεν τον παραπλανά με ψευδείς ή παραποιημένες γνώσεις, δεν τον φανατίζει, δεν τον φενακίζει. Η κοινωνία μας πάσχει δεινά από την έλλειψη ελευθερίας εκ του ήθους. Πρόκειται για δυσίατη κοινωνική ασθένεια, κοινωνική ασθένεια, διότι για

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

τους πολλούς –που είναι θύματά της– είναι δυσδιάγνωστη. Δεν υπάρχει φάρμακο. Μόνον η αργή και φυσιολογική αντίδραση του ίδιου του κοινωνικού οργανισμού θα μπορούσε να επαναφέρει την υγεία. Χρήστος Μαλεβίτσης, Εφημερίδα Εβδόμη, 15/3/1987

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 126 Ηθική και Δίκαιο Απέναντι στην εθιμική ρύθμιση των σχέσεων της ομαδικής ζωής, το (θετό) Δίκαιο αποτελεί σημαντική πρόοδο. α. Γιατί καθορίζει με τους κανόνες του τις επιτρεπόμενες πράξεις και παραλείψεις σε αντιδιαστολή προς τις απαγορευμένες παρεκτροπές. β. Γιατί θέτει τα δικαιώματα των μελών της πολιτικής κοινωνίας σε αντιστοιχία προς τις υποχρεώσεις τους. Είναι λοιπόν μια μορφή ομαδικής δέσμευσης που ασφαλίζει ένα μεγαλύτερο βαθμό ατομικής ελευθερίας. Το Δίκαιο είναι συνάρτηση της πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας και γι' αυτό οι κανόνες του δεν έχουν αξιολογικήν αυθυπαρξία –παρά σε έσχατη ανάλυση θεμελιώνονται στην ανάγκη της συλλογικής τάξης και πειθαρχίας (οικονομικοπολιτικό καθεστώς) και στις αξιώσεις της ηθικής φύσης του ανθρώπου (πνευματικό καθεστώς). Έτσι εξηγείται: α. Το «πώς» το Δίκαιο δεν απλώνεται σε ολόκληρο το πλάτος της ατομικής ύπαρξης του ανθρώπου, ούτε σε όλο το βάθος των ενδιάθετων τάσεών του. Αλλά μόνο στην επιφάνεια και στις «σχέσεις προς τους άλλους». β. Το «πώς» καθώς συλλαμβάνει τη ζωή των ανθρώπων μέσα σε τυπικά σχήματα, μπορεί από τον φορμαλισμό του να παρασυρθεί έως την αδικία. γ. Το ότι κύριο γνώρισμα του Δικαίου είναι ο εξαναγκασμός –η ποινή είναι του Δικαίου έννοια και απαίτηση, όχι της Ηθικής. Οι κύκλοι του Δικαίου και της Ηθικής συγκόπτονται αλλά δεν ταυτίζονται. Από την άποψη αυτή «νομιμότητα» και «ηθικότητα» διαχωρίζονται. Το δίκαιο απαιτεί από τον πολίτη το minimum των καθηκόντων που του επιβάλλει η ηθική συνείδηση και κολάζει μέρος πάλι των ηθικών παρεκτροπών. Το ασύμπτωτο των δυο κύκλων εξηγεί τις συγκρούσεις Δικαίου και Ηθικής. Το Δίκαιο δεν ανατρέπεται μόνο από την κατάλυση του οικονομικοπολιτικού καθεστώτος που εκφράζει, αλλά και όταν η προχωρημένη σε νέες κατακτήσεις ηθική συνείδηση, δεν δέχεται να περιοριστεί μέσα σε κανόνες που αντιβαίνουν στις αξιώσεις και στις αξιολογήσεις της. Η ανανέωση του Δικαίου έρχεται και από τα δυο μέτωπα. Η αντιδιαστολή «Ήθους» και Δικαίου γίνεται φανερή από τη διαφορετική στάση και διάθεση του ευαίσθητου ανθρώπου κατά τις παραβάσεις των εντολών τους. Η παράβαση ενός κανόνα Δικαίου επιφέρει μεγάλες ή μικρές ζημίες. Το αμάρτημα στην περιοχή του «Ήθους» έχει ως αποτέλεσμα τον ευτελισμό της ηθικής προσωπικότητας […]. Ε. Π. Παπανούτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ηθική 1. Ο χώρος της Ηθικής είναι ευρύτερος απ’ αυτόν του Δικαίου. Κανένας νόμος, λόγου χάρη, δεν μπορεί να απαγορεύσει να μη σκεφτόμαστε να κάνουμε κακό στο συνάνθρωπο μας. Κανένας γραπτός νόμος δεν μπορεί να μας απαγορεύσει να μισούμε ή να φθονούμε κάποιον. Ο νόμος θα μας τιμωρήσει μόνο αν οι πράξεις που θα πηγάσουν από τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας είναι ποινικά κολάσιμες. 2. Η Ηθική δεν καταναγκάζει. 3. Η Ηθική δεν τιμωρεί και δεν φυλακίζει. 4. Η Ηθική υπερβαίνει το Δίκαιο. 5. Η Ηθική παραγγέλλει πολλά αλλά δεν τιμωρεί τίποτα. 6. Ο Αριστοτέλης λέγει πολύ ορθά ότι ένα θετό Δίκαιο κρίνεται κατά την ορθότητά του: από το αν ζητεί δυνατά ή αδύνατα πράγματα από τους ανθρώπους. Δεν μπορείς να ζητείς τα αδύνατα, γιατί ο άνθρωπος από τη φύση του είναι περιορισμένο και ατελές ον. Εντούτοις η Ηθική παραγγέλλει τα αδύνατα. Θέλει να κάνει δυνατά τα αδύνατα. Γιατί η αρετή είναι άθλος. Άθλος ελευθερίας και ευθύνης. Επομένως πρέπει και μπορεί να κάνει δυνατόν το αδύνατον. Ε. Π. Παπανούτσος

Δίκαιο 1. Οι πρώτοι γραπτοί νόμοι παρουσιάζονται στα χρόνια του Χαμουραμπί, βασιλιά Βαβυλωνίας. Παρ’ όλη την αυστηρότητά τους οι γραπτοί πλέον νόμοι έθεσαν τις βάσεις για την εξέλιξη της κοινωνικής ζωής και την αντιμετώπιση της αυθαιρεσίας των αρχόντων. 2. Καθορίζονται οι επιτρεπόμενες και οι απαγορευμένες πράξεις. Καθορίζεται δηλαδή το τι οφείλει να πράξει ο άνθρωπος ή να μην πράξει, όπως επίσης το τι οφείλουν οι άλλοι να πράττουν απέναντι του ή να μην πράττουν. 3. Οι γραπτοί νόμοι –γραπτές δεσμεύσεις– διαμορφώνουν τα πλαίσια, μέσα στα οποία οφείλει ο άνθρωπος να προσαρμόσει τη δραστηριότητά του. Έτσι, όσο κι αν αυτό φαίνεται περίεργο, απελευθερώνεται ο άν-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

θρωπος γιατί προσδιορίζει τα όρια της ατομικότητάς του –γνωρίζει τα όρια της προσωπικής και της συλλογικής ζωής· τα όρια του ιδιωτικού και του δημόσιου. 4. Καθορίζεται η ευθύνη του ατόμου απέναντι στην κοινωνική ομάδα. 5. Οι γραπτοί νόμοι (το θετό Δίκαιο) προσδιορίζουν τα δικαιώματα του ανθρώπου και τα καθήκοντά του. 6. Το γραπτό Δίκαιο είναι θεμελιώδης εκδήλωση κάθε ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. 7. Το Δίκαιο καθορίζει το minimum των υποχρεώσεών μας, δεν καλύπτει όμως το εύρος της ηθικής συνείδησής μας. 8. Οι γραπτοί νόμοι συνοδεύονται πάντα από την ποινή που συνεπάγεται η παραβίαση τους. 9. Η ποινή δεν είναι ηθική έννοια –είναι έννοια του θετού Δικαίου. Η ποινή έχει σκοπό να προλαμβάνει ή να καταστέλλει. Ερωτήσεις 1.

Όποιοι δεν παραβαίνουν τους νόμους σημαίνει ότι τους σέβονται;

Όσο περισσότερες απαγορεύσεις υπάρχουν και περιορισμοί τόσο φτωχότεροι θα είναι οι άνθρωποι. Όσο περισσότερα ακονισμένα όπλα υπάρχουν τόσο μεγαλύτερη θα είναι η σύγχυση και η αταξία. Όσο περισσότεροι είναι οι επιτήδειοι τεχνίτες τόσο περισσότερες αλλόκοτες επινοήσεις θα γίνουν. Όσο περισσότεροι νόμοι και ορισμοί υπάρχουν τόσο περισσότεροι θα είναι οι κλέφτες. Λάο Τσε Να σχολιάσετε την τελευταία πρόταση του κειμένου.

Φαίνεται επίσης ότι η φιλία συγκρατεί1 και τις πόλεις, και οι νομοθέτες φροντίζουν περισσότερο γι’ αυτήν παρά για τη δικαιοσύνη. Η ομόνοια μεταξύ των πολιτών φαίνεται να είναι κάτι παρόμοιο με τη φιλία –κι αυτήν κυρίως επιδιώκουν οι νομοθέτες. Και τη διάσταση μεταξύ των πολιτών, επειδή έχει το χαρακτήρα της εχθρότητας, προσπαθούν να την αποδιώξουν. Αν οι πολίτες είναι φίλοι μεταξύ τους, δεν έχουν ανάγκη την ύπαρξη δικαιοσύνης. Αν όμως είναι δίκαιοι, έχουν ανάγκη της φιλίας. Αριστοτέλης 1

Συμβάλλει στη συνοχή τους.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Να αποδείξετε τις 2 τελευταίες προτάσεις του κειμένου. Να γράψετε πλαγιότιτλο γι’ αυτή την παράγραφο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 127 Η δραματοποίηση της εγκληματικής βίας μέσα από τον Τύπο

α Ο ρόλος του Τύπου στην αναπαραγωγή, την εδραίωση αλλά και την κατασκευή στερεότυπων αντιλήψεων και σχέσεων ζωής είναι αναμφισβήτητος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ρόλος που αυτός διαδραματίζει στη διαμόρφωση μιας εικόνας για το έγκλημα και τον εγκληματία μέσα από τη διόγκωση και τη δραματοποίηση της σημασίας ατομικών και μεμονωμένων πράξεων βίας. Ένας φόβος, ένας βιασμός, μια σεξουαλική πράξη βίας αποτελεί σταθερό πόλο έλξης της ενασχόλησης των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Εντυπωσιακά πρωτοσέλιδα αφιερώματα, διογκωμένες και αυθαίρετες περιγραφές, συναρπαστικές φωτογραφικές απεικονίσεις του συμβάντος συναγωνίζονται στο επίπεδο της πιο «ρεαλιστικής» αναπαράστασης του αποτρόπαιου, υποδαυλίζοντας έντεχνα την αναστάτωση της κοινής γνώμης που αγγίζει τα όρια ενός παροξυσμού φρίκης και πανικού. Έτσι ενώ διοχετεύεται στο κοινό ο πανικός απέναντι στο έγκλημα και τον εγκληματία, ευνοείται παράλληλα και η πρόληψη του εγκλήματος σαν ένα είδος άμεσης απειλής. Στη θεατρική σκηνή της καθημερινότητάς μας εκτυλίσσεται ένα οικείο έργο με σκηνοθέτη τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και πρωταγωνιστή ένα μυθοπλαστικά κατασκευασμένο, δραματοποιημένο εγκληματία. Η δραματοποίηση αυτή, επιτελεί, όπως φαίνεται, μιας ζωτικής σημασίας λειτουργία για το σύστημα και τη διατήρηση της τάξης των πραγμάτων: Το ευρύ κοινό, βιώνοντας τη βία και το έγκλημα ως άμεση απειλή, προσλαμβάνει την έννομη τάξη σαν προστατευτική δομή. Με τον τρόπο αυτό δικαιολογεί, θεωρώντας μάλιστα απαραίτητη τη μαζική παρέμβαση του ποινικού συστήματος στην καθημερινή μας ζωή, ενός συστήματος που εκφράζει και περιφρουρεί τα συμφέροντα και τις αξίες της άρχουσας τάξης. Έτσι, γίνεται αποδεκτή στη ζωή μας η κυριαρχία του νόμου και η λειτουργία του ως ρυθμιστή της ίδιας τελικά της ζωής μας. Η αφόρητη ποινικοποίηση της καθημερινής μας ζωής μεταποιείται έτσι σε ένα θεμιτό, αν όχι επιθυμητό, αντικείμενο. Η διόγκωση όμως της σημασίας που αποδίδεται στη βίαιη εγκληματικότητα και στις ατομικές πράξεις βίας σε καμιά περίπτωση δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αν μελετήσουμε το στατιστικό πίνακα των καταδικασθέντων κατά κατηγορίες εγκλημάτων της δεκαετίας του ’71-81, θα διαπιστώσουμε ότι οι καταδίκες για εγκλήματα βίας είναι ποσοτικά ασήμαντες, ανερχόμενες σ’ ένα ποσοστό 3,55%, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των καταδικών (58,73%) αφορά τις παραβιάσεις ειδικών ποινικών νόμων. Η δραματοποίηση ατομικών πράξεων βίας στην οποία συμμετέχει τόσο ενεργά ο καθημερινός Τύπος αποπροσανατολίζει την προσοχή του κοινού

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

από την εστία άλλων κινδύνων. Ο πανικός και ο φόβος εστιάζεται στον κίνδυνο που θέτουν ορισμένα άτομα ή κατηγορίες ατόμων και όχι στο φαινόμενο μιας συλλογικής, δομικής βίας. Συγκαλύπτεται έτσι η σημασία του κινδύνου ορισμένων κοινωνικών συνθηκών ή πρακτικών, που εντούτοις απειλούν πολύ περισσότερο την υγεία, την ασφάλεια, τη ζωή του πληθυσμού. Έτσι, η βιομηχανική μόλυνση ή τα καθημερινά ατυχήματα στους χώρους εργασίας, όπου δεκάδες άτομα χάνουν τη ζωή τους εξαιτίας πλημμελών συνθηκών εργασίας, αποτελούν εκφάνσεις μιας θεσμικά αποδεκτής εγκληματικότητας, προσλαμβάνονται ως «φυσιολογικά» και «συνηθισμένα» συμβάντα, αναπότρεπτα, συνυφασμένα με τη ροή των πραγμάτων, ανάξια ιδιαίτερης μνείας από τον Τύπο. Επιπλέον, η δραματοποίηση της βίας ενισχύει την ανάγκη λήψης ισχυρών κατασταλτικών μέτρων εναντίον των ατόμων εκείνων που θα χαρακτηριστούν ως «επικίνδυνοι εγκληματίες». Ποια είναι όμως τα άτομα αυτά; Κάθε άλλο παρά αντιπροσωπευτικοί του συνόλου των εγκληματιών είναι. Αξίζει εδώ να επισημανθεί η σημασία του τεράστιου σκοτεινού αριθμού εγκληματικότητας. Το γεγονός δηλαδή ότι ένα ελάχιστο μόνο ποσοστό (περίπου 10%) εγκληματιών συλλαμβάνεται, και γίνεται ο στόχος της κοινωνικής αντίδρασης. Το μικρό αυτό ποσοστό, που πάνω του στηρίζεται όλη η διαδικασία της δραματοποίησης, κάθε άλλο παρά οφείλεται στην τύχη. Είναι προϊόν μιας ειδικής, ιδεολογικά φορτισμένης διαδικασίας επιλογής και φιλτραρίσματος. Όπως σχετικές έρευνες έχουν τεκμηριώσει χαρακτηριστικά: η ανεργία, η νεαρή ηλικία, η χαμηλή κοινωνικο-οικονομική προέλευση, κινητοποιούν πιο γρήγορες και πιο έντονες επεμβάσεις από τις καταδιωκτικές αρχές κατά το μέτρο που τα χαρακτηριστικά αυτά, ανταποκρίνονται στο στερεότυπο του επικίνδυνου εγκληματία. Η σημαντική, από οικονομική τουλάχιστον άποψη, εγκληματικότητα της άρχουσας τάξης, αποσιωπάται εφόσον δεν συνδέεται με το στερεότυπο αυτό. Η δραματοποίηση της εγκληματικότητας μέσα από τον Τύπο, ενισχύει αναπαράγοντας τη μυθοπλαστική αυτή κατασκευασμένη και ταξικά προσδιορισμένη εικόνα του επικίνδυνου και φοβογόνου εγκληματία. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι η δυνατότητα δραματοποίησης της βίας μέσα από τον Τύπο ευνοείται από την ιδιαίτερη και ισχυρά αμφιθυμική στάση, που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο απέναντι στο φαινόμενο της βίας: Η βία ως υπερβολή, η βία ως παραβίαση κοινά αποδεκτών κανόνων συμπεριφοράς, φοβίζει αλλά και γοητεύει, απωθεί αλλά και σαγηνεύει, ελκύει αλλά και απομακρύνει. Και η βία δεν θα μας τρομοκρατούσε κατά τον ίδιο τρόπο αν δεν ξέραμε, τουλάχιστον αν δεν συνειδητοποιούσαμε βαθιά μέσα μας πως θα μπορούσε να ωθήσει τον καθένα από μας στο κακό. Υπάρχει μια μυστική άδηλη, συνωμοτική σχέση ταυτοποίησης που μας ενώνει με το φορέα των βίαιων εγκλημάτων; Ίσως λοιπόν, η δραματοποίηση του εγκλήματος, με τον εξοστρακισμό της βίας στο χώρο τον αποτρόπαιου, και στη συνέχεια με την περιθωριοποίηση και το στιγματισμό του φορέα της, να ξορκίζει σ’ ένα ενσυνείδητο

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

συλλογικό επίπεδο, ένα κακό που ενυπάρχει μέσα μας. Να λειτουργεί ως καθησυχαστικό παυσίπονο επιβεβαίωσης της φυσιολογικότητάς μας, υποδηλώνοντας ότι η βία δεν αφορά εμάς αλλά τον άλλον. Με τον τρόπο αυτό περιφρουρείται η φυσιολογικότητά μας, η καθησυχαστική εικόνα ενός «φιλειρηνικού» «κοινωνικά συγκρατημένου» ατόμου, που θέτει κάτω από ορθολογισμένο έλεγχο τις όποιες παρορμήσεις του. Φωτεινή Τσαλίκογλου,1 Εφημερίδα ΠΡΩΤΗ, 20/1/1986

β — Με αφορμή το προχτεσινό, φρικτό έγκλημα, παρατηρήθηκε το φαινόμενο, όλες οι εφημερίδες –με εξαίρεση τριών– να μη δημοσιεύσουν φωτογραφίες του πτώματος. Πιστεύετε ότι η παράθεση φωτογραφιών κατακρεουργημένων πτωμάτων προσθέτει στην ειδησεογραφία μιας εφημερίδας; — Προς Θεού, δεν το πιστεύω καθόλου. Αντίθετα πιστεύω ότι η φωτογραφία που δημοσιεύει μια είδηση δεν μπορεί να ξεπερνάει το σκοπό της είδησης, που είναι η αντικειμενική μετάδοση μιας πληροφορίας και όχι η πρόκληση μιας συγκίνησης. Ασφαλώς, στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι αναγνώστες έπρεπε να πληροφορηθούν τις λεπτομέρειες του εγκλήματος, αλλά έπρεπε και να τις ζήσουν; Σε τι χρησιμεύει η παραστατική μετάδοση του αποτροπιασμού και της φρίκης κατά τρόπο που να δημιουργεί σοκ; Νομίζω πως μια τέτοια τακτική δεν δείχνει σεβασμό προς τον αναγνώστη αλλά ούτε και προς το θύμα, που διατηρεί την αξίωση για σεβασμό της αξιοπρέπειάς του και μετά το θάνατο του, κι ακόμα δεν προάγει τα ήθη. Ποιος μπορεί, βλέποντας τη φωτογραφία, να συγκρατηθεί απέναντι στο δράστη, που στο τέλος-τέλος μπορεί να είναι και ψυχοπαθής; Δεν θέλω να χαρακτηρίσω το φαινόμενο. Θα ήθελα να πιστεύω πως οφείλεται σε επιπολαιότητα. Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη2 ΤΑ ΝΕΑ, 27/6/1987

Επίκουρος καθηγήτρια στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου. Διδάσκει Ψυχολογία και Εγκληματολογία. 2 Καθηγήτρια του Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 128 Ταινίες βίας και επιθετικά παιδιά Σύμφωνα με τις μακροχρόνιες έρευνες σχολιάτρων σε Ευρώπη και Αμερική, οι σημαντικές αντιδράσεις των παιδιών την ώρα που παρακολουθούν σκηνές βίας και τρόμου είναι η κύρτωση της πλάτης, η παραμόρφωση των χαρακτηριστικών του προσώπου καθώς και προβλήματα στην ομιλία. Οι ψυχικές επιπτώσεις όμως έχουν διχάσει τους επιστημονικούς κύκλους. Οι υποστηρικτές της θεωρίας της «κάθαρσης» πιστεύουν πως η παρακολούθηση σκηνών βίας απελευθερώνει τον θεατή από τις δικές του επιθετικές επιθυμίες, καθώς εκτονώνει με την παθητική συμμετοχή του την εσωτερική του επιθετικότητα. Αλλά, η μεγάλη πλειοψηφία των ερευνητών διατυπώνει την αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή οι ταινίες βίας αυξάνουν την επιθετικότητα του θεατή. Με την παρακολούθηση τέτοιων σκηνών, τονίζουν οι επιστήμονες, τα παιδιά μαθαίνουν να φέρονται βίαια, να χρησιμοποιούν την επιθετικότητα σαν μέθοδο συμπεριφοράς. Οι 3.000 έρευνες που έγιναν στην τελευταία εικοσαετία πάνω στο συγκεκριμένο θέμα απέδειξαν ότι ενήλικες με έντονες επιθετικές τάσεις έβλεπαν συχνά σαν παιδιά θρίλερ ή παρόμοιες ταινίες. Το πιο σημαντικό ίσως πείραμα είναι αυτό του Άλμπερτ Μπαντούρα, καθηγητή Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο το Στάνφορντ. Ο Μπαντούρα δημιούργησε ομάδες από παιδιά νηπιαγωγείων και τους πρόβαλε διαφορετικές ταινίες βίας. Στο πιο «άγριο» φίλμ το «θύμα» των βασανιστηρίων ήταν μια λαστιχένια κούκλα, ο Μπόμπο. Μετά την προβολή ο ψυχολόγος οδήγησε τα παιδιά σε ένα δωμάτιο, όπου υπήρχαν πολλές παρόμοιες κούκλες. Όσα είχαν δει την ταινία με τον Μπόμπο άρχισαν να τους «επιτίθενται» και να τις «κακοποιούν», σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τα υπόλοιπα, που δεν είχαν δει το συγκεκριμένο φιλμ. Μια πρόσφατη επίσης έρευνα Καναδών επιστημόνων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η τηλεόραση και το βίντεο ευθύνονται για την επιθετικότητα των παιδιών. Οι ερευνητές παρακολούθησαν επί 2 χρόνια τη συμπεριφορά παιδιών που ζούσαν σε τρεις διαφορετικές πόλεις. Στην πρώτη δεν υπήρχε τηλεόραση, στη δεύτερη τα παιδιά είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθούν μόνο τα κρατικά κανάλια, ενώ στην τρίτη υπήρχε η δυνατότητα παρακολούθησης και ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών. Τα παιδιά της τρίτης πόλης αποδείχτηκαν πολύ πιο επιθετικά απ' όλα τα άλλα. Αλλά και οι παιδαγωγοί, δάσκαλοι και νηπιαγωγοί, επιβεβαιώνουν και καταγγέλλουν την αρνητική επίδραση των ταινιών βίας στους μαθητές και τις μαθήτριες κάτω των 10 ετών. «Η κατάσταση είναι ανυπόφορη», τονίζουν, «ειδικά τις Δευτέρες μετά από ένα βροχερό Σαββατοκύριακο. Η μεγάλη πλειοψηφία των παιδιών βλέπουν ταινίες στο βίντεο, εντελώς ανεξέλεγκτα από τους γονείς και μετατρέπουν το σχολείο σε ζούγκλα. Δράκουλας, ζόμπι, Ράμπο, και κάθε είδους δολοφόνοι κυκλοφορούν κάθε Δευτέρα

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

στις τάξεις. Οι περισσότεροι δάσκαλοι, δεν μπορούν πλέον να επιβληθούν στα παιδιά, δεν ξέρουν πώς να τα αντιμετωπίσουν». Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, ένας στους δυο μαθητές έχει βίντεο στο σπίτι, ενώ δύο στους τρεις παρακολουθούν κατά μέσο όρο 11 διαφορετικές ταινίες την εβδομάδα. Το περιεχόμενο τους είναι, κατά προτίμηση, οτιδήποτε «απαγορεύεται», οτιδήποτε είναι «ακατάλληλο για ανηλίκους». Τα θρίλερ, οι ταινίες βίας αλλά και τα πορνό, νοικιάζονται ή αγοράζονται προπάντων από νεαρά άτομα κάτω των 18 ετών. Εφημερίδα Εβδόμη, 8/5/1988

Μερικοί τίτλοι εφημερίδων Το ’βαλαν στα πόδια όταν... ο νεκρός άνοιξε τα μάτια του ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 28-9-1984 Μυστήριο για τους γιατρούς ο θάνατος 7χρονου ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 8-10-1984 2 εγκλήματα και ένας θάνατος-μυστήριο χθες ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14-12-1984 Νεκρή γυναίκα στην κουζίνα τον σπιτιού της –Προβληματίζει. Έγκλημα-μυστήριο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, 14-12-1984 Δρόμος καρμανιόλα... Πάγωσαν με το φρικτό θέαμα ΕΘΝΟΣ, 27-9-1984 Έγιναν κάρβουνο 4 άτομα μέσα στις φλόγες Σφαγές στους δρόμους με 19 νεκρούς ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 8-10-1984 Με τσεκούρι και μαχαίρι κατακρεούργησε τη γυναίκα του Σφαγή στο δρόμο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 28-10-1984 Τρόμος στο Ψυχικό ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, 4-12-1984 Αίμα στα γήπεδα ΤΑ ΝΕΑ, 21-1-1985 Πανικός - 180 κορμιά στον αέρα ΕΘΝΟΣ, 4-2-1985

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 129 Η τεχνική της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων Μια είδηση δεν είναι εντυπωσιακή από μόνη της. Γίνεται εντυπωσιακή από τον τρόπο προβολής της από τα ΜΜΕ. Αυτά οργανώνουν την παρουσίαση και το περιεχόμενο της είδησης με σκοπό να εντυπωσιάσουν. Η τηλεόραση έχει μεγάλες δυνατότητες για μια πιο θεαματική παρουσίαση. Ο Τύπος μέσα από τις τεχνικές της επιλογής των τίτλων, των φωτογραφιών, της σελιδοποίησης, των πλαισίων, καθώς και με το μέγεθος της επιφάνειας που αφιερώνει στην είδηση, αναδιοργανώνει, φιλτράρει, χρωματίζει, μεγαλοποιεί και δραματοποιεί ή υποβαθμίζει τη σημασία ενός γεγονότος σύμφωνα με τις τάσεις του. Ο τίτλος της εντυπωσιακής είδησης, με τη χρήση μεγάλων τυπογραφικών στοιχείων, τη συντομία του και την περιληπτική του μορφή, είναι ένα στοιχείο δραματοποίησης. Με την πληροφορική του πληρότητα αναγγέλλει το είδος του γεγονότος, προκαλώντας συχνά μια αβεβαιότητααγωνία, γιατί μας δίνει αμέσως το «ποιος» ή το «τι» πριν από το «πώς», δηλαδή την εξήγηση, που τη διαβάζουμε μερικές γραμμές παρακάτω στο κείμενο. Η γλώσσα των τίτλων δίνει μια συγκινησιακή διάσταση στην είδηση, διεγείροντας φόβο, αγάπη, μίσος ή ελπίδα. Το ίδιο και η φωτογραφία, που παρουσιάζεται σαν μια άμεση απόδοση του πραγματικού. Συχνά (κυρίως στον «λαϊκό» Τύπο) το κείμενο δεν είναι παρά ένα επεξηγηματικό στοιχείο της φωτογραφίας. Οι τίτλοι, οι φωτογραφίες και η σελιδοποίηση αποτελούν μέσα ιεράρχησης και αξιολόγησης των ειδήσεων, συνιστούν μια πραγματική κοινωνική γραφή. Η παρουσίαση, η μορφή λοιπόν της εφημερίδας δεν αναπαριστά απλώς την πραγματικότητα. Αναπλάθει το πραγματικό δημιουργώντας ένα υπερπραγματικό, έναν κόσμο δηλαδή όπου το πραγματικό και το φανταστικό αναμειγνύονται σε τέτοιο βαθμό που τα όριά τους γίνονται δυσδιάκριτα. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι υπερρεαλιστές εκμεταλλεύτηκαν στα έργα τους τις αισθητικές δυνατότητες της εφημερίδας. Η αφήγηση των εντυπωσιακών ειδήσεων θεμελιώνεται πάνω στη σύγχυση τον πραγματικού με το φανταστικό. Τα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό εξαλείφονται και μερικές φορές το φανταστικό είναι πιο αληθοφανές απ’ το πραγματικό. Οι τεχνικές της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων δεν διαφέρουν και πολύ από εκείνες μιας φανταστικής αφήγησης. Η μόνη διαφορά ίσως ανάμεσα στις εντυπωσιακές ειδήσεις και τις φανταστικές αφηγήσεις έγκειται στο ότι οι πρώτες αναφέρονται σε κάτι που έχει συμβεί, δίνονται δηλαδή σαν πραγματικές. Ωστόσο πολλές φανταστικές ιστορίες λογοτεχνικών κειμένων παίζουν κι αυτές πάνω στην αντίθεση του πραγματικού με το φανταστικό. Εξάλλου έργα μεγάλων συγγραφέων όπως των Ντοστογιέφσκι, Σταντάλ, Σαρτρ, Καμύ... είναι εμπνευσμένα από εντυπωσιακές ειδήσεις. Ακόμη ο Σολωμός εμπνεύστηκε τον «Πόρφυρα» απ’ την

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

«ιστορία» ενός Άγγλου στρατιώτη που κατασπαράχτηκε από έναν πόρφυρα (καρχαρία) ενώ κολυμπούσε στα νερά της Κέρκυρας. Η αξία, λοιπόν, της εντυπωσιακής είδησης έγκειται στον τρόπο διαπραγμάτευσης του γεγονότος στην τεχνική της αφήγησης- έξω απ' αυτήν δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Συνήθως πρώτα παρουσιάζεται το δραματικό γεγονός και έπειτα γίνεται αναδρομή (βιογραφική, ψυχολογική ή κοινωνιολογική) στην αρχική ακολουθία των επιμέρους γεγονότων. Η αφήγηση αρχίζει από το χρονολογικό τέλος (που αναγγέλλει ο τίτλος), όπως στα αστυνομικά μυθιστορήματα. Το κείμενο που ακολουθεί καλείται να «εξηγήσει» αυτό που συνέβη. Παρουσιάζονται λοιπόν τα πρόσωπα του δράματος, οι περιστάσεις, ο κοινωνικός περίγυρος, τα σχόλια του δημοσιογράφου και η εξέλιξη της «ιστορίας» Ο τόνος είναι ιδιαίτερα μελοδραματικός. Συχνά παρατίθενται δίπλα στο κείμενο φωτογραφίες, πλάνα, σταυροί ή τόξα, επειδή η αφήγηση δεν μπορεί να αναδημιουργήσει το ντεκόρ. Η αφήγηση είναι λιγότερο ή περισσότερο γραμμική όπως σε ένα κινηματογραφικό φιλμ κι αρθρώνεται γύρω από τις ισχυρές στιγμές της «ιστορίας». Μια λιγότερο γραμμική αφήγηση που επικεντρώνεται στις δραματικές σκηνές αυξάνει την πλοκή και συντηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον. Έτσι πότε είναι αργή, πότε επιταχύνεται, όπως στο φιλμ, παρέχοντας αδιάλειπτα μια επιμελημένη δόση αγωνίας. Τα ΜΜΕ επιλέγουν τις στιγμές εκείνες που είναι φορτισμένες με συγκινησιακή ένταση και τις προβάλλουν με τρόπο ιδιαίτερα θεαματικό. Η παρουσίαση του εγκλήματος οργανώνεται με τρόπο σχεδόν μυθιστορηματικό, η δίκη προσλαμβάνει συχνά ένα θεατρικό χαρακτήρα και οι καταστροφές παίρνουν διαστάσεις βιβλικές. Οι στρατηγικές της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων υπακούουν σε ένα παιχνίδι βεβαιότητας-αβεβαιότητας όπου οι αιτίες γίνονται όλο και πιο ακαθόριστες. Εξάλλου η απόλυτη βεβαιότητα θα γεννούσε μια απουσία ενδιαφέροντος. Η εναλλαγή ανάμεσα στη βεβαιότητα και την αβεβαιότητα, ανάμεσα στο «γνωρίζω» και «δεν γνωρίζω» γίνεται η κινητήρια δύναμη που οργανώνει μια μόνιμη αμφιβολία που επιτρέπει να τροποποιούμε απροσδιόριστα τις σχέσεις αυτές αποτελέσματος. Η συντήρηση της αμφιβολίας είναι η θεμελιώδης στρατηγική γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων. Τέλος, η Τύχη, η Μοίρα και το Πεπρωμένο αποτελούν την αδιόρατη αιτία του δράματος ή της καταστροφής. Οι περισσότερες εντυπωσιακές ειδήσεις είναι αυτοτελείς. Οι πιο ενδιαφέρουσες όμως είναι εκείνες που έχουν συνέχεια. Όταν δηλαδή τα ΜΜΕ παρουσιάζουν μια εντυπωσιακή είδηση (ένα αποτροπιαστικό έγκλημα για παράδειγμα) χωρίς να δίνουν το κλειδί της υπόθεσης, τονίζοντας παράλληλα τον αινιγματικό της χαρακτήρα. Έτσι τα αίτια, οι περιστάσεις και ο ρόλος των προσώπων του δράματος παραμένουν ακαθόριστα· η ίδια η φύση της πράξης είναι ακατανόητη και κάθε προσπάθεια ανίχνευσης καταλήγει σε αποτυχία. Με αυτό τον τρόπο σε μια πρώτη φάση τα ΜΜΕ κεντρίζουν το ενδιαφέρον του Κοινού. Οπότε την επομένη ή ύστερα από λίγες μέρες φέρνουν στο φως «νέα στοιχεία», κάνουν «αποκαλύψεις» που ανατρέπουν τα δεδομένα και εντείνουν την αβεβαιότητα-αγωνία για εβδομάδες. Και η υπόθεση παίρνει τέλος συνήθως με τη σύλληψη και τη δίκη του κατηγο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

ρουμένου. Η διαδικασία της δίκης επιτρέπει στο Κοινό να ζήσει συμβολικά τη θεμελιακή σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία της ελευθερίας (με την ανθρωπολογική έννοια του όρου) και στην υποταγή στον κανόνα. Τέλος η καταδίκη ή η αθώωση του κατηγορουμένου από το δικαστήριο αποκαθιστά την κοινωνική συνοχή που διατάραξε η «ύβρις». Σε άλλες περιπτώσεις πάλι η υπόθεση παραμένει ανεξιχνίαστη για να ξεχαστεί ύστερα από λίγο. Η αφήγηση των εντυπωσιακών ειδήσεων αποκόπτει το πραγματικό και το αρθρώνει σύμφωνα με τους φόβους και τις επιθυμίες μας. Το «πραγματικό» που μας δίνουν οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι μάλλον ένα υπερπραγματικό, ένας κόσμος όπου η φαντασία με την πραγματικότητα αναμειγνύονται και διασταυρώνονται χωρίς διακοπή. Ειδικότερα, η αφήγηση ορισμένων φοβερών εγκλημάτων που ο Τύπος τα χαρακτηρίζει συνήθως ως «εφιαλτικά» (και ο χαρακτηρισμός αυτός είναι πολύ αποκαλυπτικός) έχει κοινά γνωρίσματα με τους εφιάλτες. Μας τραβάει δηλαδή από τον ύπνο μιας συνηθισμένης καθημερινότητας για να μας ρίξει στην αγωνία. Και όσο πιο θεμελιώδη είναι τα στερεότυπα και οι αξίες που προσβάλλονται τόσο πιο βαθιά γίνεται η αγωνία. Έτσι είναι «τερατώδες» ένα έγκλημα όταν παραβιάζει την κρατούσα κοινωνική αντίληψη για το έγκλημα: όταν τα αίτια και ο τρόπος διάπραξης του εγκλήματος ξεπερνούν κατά πολύ την κοινωνική φαντασία και δεν μπορούν να εκληφθούν παρά σαν «τρέλα». Οπότε ο δράστης χαρακτηρίζεται ως «ψυχρό» «διαβολικό» «σατανικό» «τέρας» ή «κτήνος», με συνέπεια να χάνει την ανθρώπινη ιδιότητα και να απορρίπτεται απ’ την κοινωνία. Η διαδικασία αυτή του αποκλεισμού επιβάλλεται από τον τρόμο που προκαλεί το «κτήνος», γιατί έχει ανθρώπινη μορφή και συγκεντρώνει καθετί το μυστηριακό και ακατανόητο της ανθρώπινης φύσης. «Η λέξη έγκλημα, γενικά», λέει ο Ρ. Eluard, «δεν κατανοήθηκε ποτέ». Εξάλλου είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η αινιγματική φύση του εγκλήματος αποτελεί αντικείμενο αριστουργηματικών λογοτεχνικών κειμένων, όπως π.χ. τα ώριμα έργα του Ντοστογιέφσκι […]. Κώστας Βρύζας

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 130 Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.) Πριν αναφερθούμε στο ρόλο που παίζουν ο Τύπος, το Ραδιόφωνο και η Τηλεόραση, είναι ανάγκη να σχολιάσουμε τον όρο «μαζική». Εννοούμε ότι είναι Μέσα που σκοπό έχουν να ενημερώσουν τις Μάζες; Εννοούμε ότι είναι Μέσα που ενημερώνουν Μαζικά; Η λέξη «μάζα» ποτέ δεν τιμούσε αυτούς στους οποίους αναφερόταν. Μάζα είναι ένα σύνολο ανθρώπων που έχουν χάσει την προσωπικότητά τους ή αντιμετωπίζονται σαν να την έχουν χάσει. Θεμελιώδες γνώρισμα της μάζας είναι η ομοιομορφία. Ομοιομορφία στη συμπεριφορά και στη σκέψη, στον τρόπο ζωής και τις αντιλήψεις.

Δεν πρέπει βέβαια να αρνηθούμε ότι ο όρος «μαζική» έχει και «ποσοτικό» περιεχόμενο με την έννοια ότι αναφέρεται σε Μέσα που απευθύνονται σε τεράστια ανθρώπινα σύνολα χωρίς καμιά διάκριση της κοινωνικής τους προέλευσης. Στην περίπτωση αυτή τα Μ.Μ.Ε., συνετέλεσαν στην άνοδο του μορφωτικού επιπέδου αλλά και στην επιτάχυνση των κοινωνικών ζυμώσεων για την κατάκτηση της δημοκρατίας.

Τύπος

Αναγνώστης Εδώ κυριαρχεί ο ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ενώ η εικόνα σχολιάζει καθώς αποτελεί βοηθητικό μέσο.

Μόνον ο Τύπος προσφέρεται για ουσιαστική και σε βάθος μελέτη

Ραδιόφωνο

Ακροατής Κυριαρχεί ο ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ, η ακουστική εικόνα. Ενεργοποίηση της σκέψης.

Τηλεόραση

Τηλεθεατής Κυριαρχεί η ΚΙΝΟΥΜΕΝΗ ΕΙΚΟΝΑ, ΤΟ ΘΕΑΜΑ. Ο ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ (όποτε υπάρχει, σχολιάζει ή διευκρινίζει.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Μελετώ ένα γεγονός σημαίνει: Αναζητώ τις αιτίες του. Το συσχετίζω με άλλα γεγονότα. Το αξιολογώ. Στην εποχή μας που δεν έχουμε και πολλά χρονικά περιθώρια για μελέτηr η τηλεόραση φαίνεται να είναι η πιο εύκολη και προσιτή λύση.

Συμπτώματα της κρίσης του Τύπου 1. Δραστική μείωση της αρθρογραφίας. (Γιατί πλουτίζεται η αρθρογραφία τις Κυριακές;) 2. Αντί για άρθρα βλέπουμε τίτλους και περιλήψεις. 3. Πολλαπλασιάζεται το φωτογραφικό υλικό και ειδικά το έγχρωμο. 4. Κυριαρχούν οι ΠΕΛΩΡΙΟΙ τίτλοι οι οποίοι, τις περισσότερες φορές έχουν εμπρηστικό χαρακτήρα. (Προσέξετε το Κείμενο 129). 5. Κυριαρχεί το περιστατικό σε βάρος του γεγονότος. 6. Αναζήτηση σκανδάλων κάθε λογής. 7. Οι εφημερίδες δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στα αθλητικά γεγονότα και κυρίως στο ποδόσφαιρο. 8. Κολακεύουν τις πολιτικές πεποιθήσεις των αναγνωστών τους. 9. Σύνθημα των περισσότερων εφημερίδων: «Ό,τι θέλουν οι αναγνώστες, οι πελάτες μας». (Πού θα μπορούσε να οδηγήσει αυτή η αντίληψη;)

Τηλεόραση εναντίον Τύπου; Είναι γεγονός ότι η τηλεόραση υπερτερεί τεχνολογικά σε σχέση με τον Τύπο. Αυτή η υπεροχή εκδηλώνεται με τους παρακάτω τρόπους: 1. Η τηλεόραση είναι ήχος, κίνηση, εικόνα, χρώμα. 2. Συνδυάζει ανάπαυση, ψυχαγωγία, ενημέρωση. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τα πιο αναπαυτικά καθίσματα του σπιτιού μας βρίσκονται μπροστά στην τηλεόραση. Για πολλούς ανθρώπους, μάλιστα, ακόμη και η παρακολούθηση του δελτίου ειδήσεων είναι μια μορφή ψυχαγωγίας. 3. Η τηλεόραση δίνει την εντύπωση της αμεσότητας και καλλιεργεί την ψευδαίσθηση της συμμετοχής στο γεγονός που παρουσιάζει. 4. Η τηλεόραση μας δελεάζει με τη ΜΑΓΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑΜΑΤΟΣ. Ας μην ξεχνάμε ότι για πολλούς ανθρώπους η τηλεόραση έχει αντικαταστήσει τον κινηματογράφο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

5. Ακόμη και η παρακολούθηση μιας διαφήμισης (και υπάρχουν αρκετές με αισθητικές αξιώσεις) στην τηλεόραση ελκύει την προσοχή μας υποχρεώνοντάς μας να αφιερώσουμε ακόμη περισσότερο χρόνο στο τηλεοπτικό πρόγραμμα. (Η τηλεόραση προσφέρεται για ΜΕΛΕΤΗ;)

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 131 Πληροφόρηση... Άλλοτε οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από τη σκεπή ενός μεγάλου μύθου. Με τη γλώσσα του μύθου τούτου διαλέγονταν πάνω στα θεμελιώδη θέματα της ζωής. Σήμερα οι άνθρωποι ζουν με την πληροφόρηση. Ο αιώνας μας είναι ο κατ' εξοχήν αιώνας της πληροφόρησης. Όχι πως πριν οι άνθρωποι δεν διέθεταν μέσα πληροφόρησης, των οποίων η χρήση ήταν απαραίτητη. Αλλά γιατί σήμερα όλο σχεδόν το χώρο της ζωής τον κατέλαβε η πληροφόρηση και μάλιστα με τρόπο μαζικό. Με τα μέσα που διαθέτει απευθύνεται στο μεγάλο πλήθος των ανθρώπων όχι μόνο σε δημόσιους χώρους, αλλά και στο χώρο, όπου ο άνθρωπος υποτίθεται ότι παύει να είναι πλήθος και γίνεται πρόσωπο –στο χώρο του ίδιου του σπιτιού του. Τι είναι όμως πληροφόρηση; Πληροφόρηση είναι η ανακοίνωση ενός γεγονότος σε κάποιον. Αυτή η ενέργεια προϋποθέτει έναν πομπό, από τον οποίο προέρχεται αυτό που ανακοινώνεται, και ένα δέκτη, προς τον οποίο απευθύνεται η ανακοίνωση. Το περιεχόμενο της ανακοίνωσης είναι το μήνυμα. Η γλώσσα σύμφωνα με αυτό τον ορισμό αποτελεί έναν τομέα πολύ σημαντικό της πληροφόρησης. Με τη γλώσσα ο ομιλητής-πομπός μεταδίδει με το λόγο του το μήνυμά του στον ακροατή ή αναγνώστη. Έτσι, κάθε μέρα γινόμαστε πομποί και δέκτες πληροφοριών: όταν ακούμε τις ειδήσεις, κοιτάζουμε το ρολόι μας, ενημερωνόμαστε πάνω στο πρόγραμμα της καθημερινής μας εργασίας, παίρνουμε ή δίνουμε εντολές, ανακοινώνουμε τι μας συμβαίνει στους γύρω μας ανθρώπους, διαβάζουμε τον ημερήσιο Τύπο ή παρακολουθούμε τηλεόραση. Η πληροφόρηση τυλίγει με ένα φανερό και αδιόρατο συχνά δίκτυ όλη τη ζωή μας. Όμως, αν μέσα στο φαινόμενο της πληροφόρησης εμπλέκεται το πρόσωπο σαν άτομο, δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι η πληροφόρηση έγινε οργανωμένο σύστημα και θεσμός. Τέτοιοι θεσμοί είναι π.χ. τα γραφεία πληροφοριών, που συγκεντρώνουν και διαδίδουν πληροφορίες πολιτικού, οικονομικού και επιστημονικού χαρακτήρα, τα κέντρα ερευνών, που συλλέγουν πληροφορίες σ' έναν επιστημονικό ή οποιοδήποτε άλλο τομέα ζωτικής σημασίας και οι υπηρεσίες πληροφοριών για εξυπηρέτηση της ασφάλειας μιας χώρας, ή για σκοπούς προπαγάνδας. Στους τόπους αυτούς οι πληροφορίες συλλέγονται, ταξινομούνται και κατατίθενται σε αρχεία, βιβλιοθήκες, ταινιοθήκες. Κωδικοποιούνται και καταγράφονται για κοινή χρήση ή συγκεντρώνονται σε ιδρύματα και εκπέμπονται με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Πόσο απαραίτητη είναι η πληροφόρηση για τις στοιχειώδεις ανάγκες της ζωής μας σήμερα φαίνεται και από ένα απλό παράδειγμα. Ας σκεφθούμε για μια στιγμή, ότι οι πληροφορίες μας για τη συγκοινωνιακή κυκλοφορία ατο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

νούν, αμέσως η όλη ρύθμιση της διακίνησης εκατομμυρίων ανθρώπων θα αναστατωθεί και μαζί μ’ αυτήν ο ρυθμός της ζωής τους –η εργασία, η ανταλλαγή αγαθών, η τακτοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Όσο όμως αναγκαία είναι η πληροφόρηση για την επικοινωνία των ανθρώπων, επειδή βασικό χαρακτηριστικό της έχει τη μεταβίβαση ενός μηνύματος σε ένα δέκτη, είναι μια επικοινωνία μονόδρομη, μεταβαίνει δηλαδή προς τον δέκτη χωρίς κατ' αρχήν να γυρίζει πίσω προς τον πομπό. Τούτο είναι εμφανέστερο στα μαζικά μέσα επικοινωνίας: ο Τύπος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση μας πληροφορούν διαρκώς με τον δικό τους ρυθμό και ένταση χωρίς να περιμένουν από μας μιαν απάντηση, χωρίς να μπορούν να ανταποκριθούν στη δική μας απάντηση. Ο μονολογικός αυτός χαρακτήρας της πληροφόρησης εγκλείει τον κίνδυνο λοιπόν της μετατροπής του δέκτη-ανθρώπου σε έναν παθητικό αποδέκτη, ένα ενεργούμενο των πληροφοριών, με τις οποίες τροφοδοτείται. Σε μια κοινωνία, στην οποία εύκολα η επικοινωνία με το κοινό τείνει να λάβει τη μορφή της προπαγάνδας ή της διαφήμισης με σκοπό την όσο το δυνατό μεγαλύτερη κατανάλωση, είναι φυσικό η μαζική πληροφόρηση να γίνεται όργανο για τέτοιους σκοπούς. Στη μετατροπή της σε όργανο συντελεί αφενός το πλήθος των πληροφοριών, που μπορούν να μεταβιβαστούν με μεγάλη ευκολία και αφετέρου η ένταση με την οποία το πλήθος αυτό μπορεί να διαβιβάζεται. Τόσο το πλήθος όσο και η ένταση των πληροφοριών πιέζουν τον δέκτη, έτσι που να στενεύουν τα όρια του χρόνου του και να περιορίζουν τη δύναμή του για να μπορέσει να αντιμετωπίσει κριτικά, να ανοίξει έναν εσωτερικό διάλογο μ' αυτό, που του προσφέρεται μονολογικά. Γι’ αυτό και εύκολα η βιάζουσα την ανθρώπινη συνείδηση πληροφόρηση μπορεί να μετατραπεί σε ένα χωρίς νόημα θόρυβο. Επειδή ανάμεσα στη λέξη της πληροφόρησης και στον άνθρωπο, που τη δέχεται, δεν παρεμβάλλεται ούτε η απόσταση, ούτε η σιωπή, η λέξη-θόρυβος τυλίγει τον άνθρωπο σαν ένα κύκλωμα. Τρέχοντας, φεύγοντας, ξαναγυρίζοντας καταδυναστεύει τη συνείδησή του και κυριαρχεί πάνω στον αυτοματισμό της ύπαρξής του. Γίνεται η στερεότυπη κίνηση, που συμπαρασύρει μέσα της τα πράγματα και τον άνθρωπο. Κάτω από τη δυναστεία τον θορύβου της πληροφόρησης κινδυνεύει ο δέκτης της να χάσει την ταυτότητά του και την εσωτερική τον συνοχή. Γι’ αυτό και αναζητά ένα υποκατάστατο στον ίδιο τον πομπό της πληροφόρησης –το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Αυτά θα του δώσουν τη χαμένη του ταυτότητα, αφού αυτά εκπέμπουν πάντα με τον ίδιο ρυθμό τον ίδιο θόρυβο, πληρούν το κενό, που μένει στη συνείδηση, όταν λείπει ο θόρυβος. Κι όμως θα ήταν λάθος να μη διαβλέψει κανείς τις δυνατότητες, που διανοίγει η σημερινή τεχνολογία στην ανάπτυξη ενός οικουμενικού συστήματος πληροφόρησης. Γιατί με τη χρήση των δορυφόρων η πληροφόρηση υπερβαίνει τα εθνικά και γλωσσικά όρια των γεωγραφικών χώρων του πλανήτη μας και καθιστά δυνατή την ταυτόχρονη σχεδόν ανταλλαγή πληροφοριών πάνω σε ποικίλα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι διάφορες χώρες, καθώς και στις επιστημονικές έρευνες και μεθόδους, που εφαρμόζονται για

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

τη λύση τους. Η άμεση τηλεφωνική επικοινωνία, που στο όχι μακρινό μέλλον θα είναι και τηλεοπτική, καθιστά το χώρο, μέσα στον οποίο κινείται η πληροφόρηση, οικουμενικό. Μαζί τον γίνεται οικουμενικός και ο όπου γης άνθρωπος. Αναμφισβήτητα ο οικουμενισμός αυτός ζει μέσα στον κίνδυνο της εκτροπής σε μιαν επιφανειακή αλληλοενημέρωση, από την οποία θα λείπει η αμοιβαιότητα. Η οικουμενική επικοινωνία κινδυνεύει να γίνει ένα γοργό προσπέρασμα, ένα δίκτυ από ακαταστάλακτες εντυπώσεις και θορύβους, ένας κυκεώνας ειδήσεων, που μάλιστα, επειδή από τη φύση τους σαν πληροφορίες προσφέρονται με την ηθελημένη ή αθέλητη επιλογή του πληροφοριοδότη, δίνουν μόνο μια έμμεση εικόνα των γεγονότων, δημιουργούν ανάμεσα στο δέκτη και την πραγματικότητα ένα είδωλο πραγματικότητας. Μ’ όλον όμως τούτο τον κίνδυνο η δυνατότητα μιας οικουμενικής επικοινωνίας δεν αποκλείεται. Γιατί με τον κίνδυνο αυτόν έρχεται να αναμετρηθεί μια άλλη εξέλιξη στην τεχνολογία των πληροφοριών, που θα μπορούσε να θέσει όλο το σύστημα πληροφοριών στην υπηρεσία του προσώπου. Σε τούτο δεν θα συμβάλει μόνο η αποθήκευση πληροφοριακού υλικού σε βιβλία, ταινίες, μαγνητοταινίες, μικροφίλμ κτλ., που θα είναι προσιτή στον καθένα, ώστε να μπορεί να δημιουργήσει τη δική του ατομική βιβλιοθήκη, αλλά και η άντληση πληροφοριών με βάση την ατομική εκλογή, που θα γίνεται από το σπίτι σε άμεση επικοινωνία με κέντρα πληροφοριών, που θα εργάζονται με ηλεκτρονικές συσκευές, Έτσι το σπίτι θα γίνει ο τόπος επιλογής αυτού, που χρειάζεται κανείς για μελέτη, αισθητική απόλαυση ή ψυχαγωγία. Το πρόσωπο από ενεργούμενο των μαζικά προσφερόμενων προγραμμάτων θα είναι ο υπεύθυνος χειριστής, που με τα δικά του κριτήρια θα επιλέγει, θα συναντά και θα διαλέγεται με τον κόσμο των πληροφοριών, που θα δέχεται […]. Κώστας Μιχαηλίδης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 132 Ο Τύπος και τα άλλα μέσα πληροφόρησης Για πολύ καιρό ο κύριος ρόλος του Τύπου ήταν η αναγγελία των νέων: αν σήμερα συχνότερα το ραδιόφωνο και η τηλεόραση πληροφορούν πρώτοι το κοινό, ο Τύπος μονάχα μπορεί να αναπτύξει και να σχολιάσει μ' αρκετή ευρύτητα τη μεγάλη και τη μικρή πληροφόρηση (θα χρειαζόταν για παράδειγμα περισσότερο από εξάωρη ραδιοφωνική εκπομπή για να διαβάσουν στο μικρόφωνο ένα μέσο φύλλο της Monde). Το γραφτό κείμενο είναι πάντα πολύ πιο πυκνό από τον προφορικό λόγο, η προσοχή που απαιτείται για την ανάγνωση είναι ισχυρότερη από κείνη που χρειάζεται για την ακρόαση στο ραδιόφωνο ή για την τηλεθεαματική πρόσληψη. Κάθε άτομο προσαρμόζει την ανάγνωση στην προσωπικότητά του ενώ ο ρυθμός της ραδιοφωνικής ή τηλεοπτικής εκπομπής τού επιβάλλεται, μπορεί να ξεφυλλίσει την εφημερίδα του και να διαλέξει σ’ αυτή τα αναγνώσματά του ανάλογα με τη στιγμιαία του περιέργεια, μπορεί να διακόψει την ανάγνωση της, να την ξαναπιάσει. Με όλα αυτά δεν συμβιβάζονται τα οπτικοακουστικά μέσα. Είναι αλήθεια, αντίστροφα, πως η ανάγνωση του Τύπου απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια από τη ραδιοφωνική ακρόαση ή την τηλεθεαματική παρουσία. Τέλος, κι ίσως σ’ αυτό το σημείο να συναγωνίζονται, αληθινά, μεταξύ τους τα μέσα πληροφόρησης, ο καθημερινός διαθέσιμος χρόνος που μπορούν να ξοδέψουν τα άτομα είναι τελικά πολύ περιορισμένος: έτσι επιβάλλεται η εκλογή και αν, για παράδειγμα, η βραδιά είναι αφιερωμένη στην τηλεόραση, η ανάγνωση του Τύπου περιορίζεται κάπως. Οι πολιτικές λειτουργίες του Τύπου Ο Τύπος ήταν από τον 18ο αιώνα η τέταρτη εξουσία: του απέδιδαν τον έλεγχο των τριών άλλων. Εξακολουθεί να είναι ο άγρυπνος κριτής για τις ενέργειες των αρχών, ο διεκδικητής για τα διάφορα κοινωνικά στρώματα, η έκφραση για τα προγράμματα που έχουν τα πολιτικά κόμματα και οι διάφορες ιδεολογίες και, σε κάποιο μέτρο, η πολιτική αγωγή των πολιτών. Όργανο διαφώτισης και μέσο καταπίεσης, οι εφημερίδες ήταν για πολύ καιρό στα ελεύθερα πολιτεύματα δυνάμεις που η επίδρασή τους στη λειτουργία των θεσμών και στη δράση των κυβερνήσεων δε μπορούσε να παραγνωριστεί. Είναι βέβαιο πως σήμερα η πολιτική επίδραση του Τύπου μειώθηκε πολύ με την εξασθένιση των κοινοβουλευτικών θεσμών. Οι εφημερίδες είναι, φυσικά, α-πολιτικές: πρώτα στο περιεχόμενο τους με τον πολλαπλασιασμό των α-πολιτικών τίτλων· έπειτα, επειδή διαπίστωναν πως οι αναγνώστες τους ήταν πιο αδιάφοροι στις κομματικές διενέξεις· ακόμα συνειδητοποιούσαν πως τα πιο δραστικά πολιτικά μηνύματα τα χρησιμοποιούσε από δω και πέρα το ραδιόφωνο και η τηλεόραση. Ωστόσο μένει από δω και πέρα πιο διάχυτη, η επίδραση στην πολιτική συνείδηση των αναγνωστών της που δεν

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

είναι λιγότερο υπολογίσιμη με το να τους βοηθάει να ξεκαθαρίζουν τις προτιμήσεις τους και να τους επηρεάζει έμμεσα τον τρόπο της ζωής τους, με το να τους παρουσιάζει κάποια όψη του κόσμου, ο Τύπος ενισχύει ή αδυνατίζει τις προκαταλήψεις τους και τις συμπάθειές τους, προσανατολίζει τις απαιτήσεις τους, συντηρεί τη φιλοπατρία τους και συνολικά εξακολουθεί να διαμορφώνει τις γνώμες τους. Οι κοινωνικές λειτουργίες του Τύπου Η ανάγνωση του Τύπον είναι διάλογος με τον κόσμο. Τα νέα που φέρνει, οι ιδέες που υπαγορεύει, τα αισθήματα που αγγίζει συντρίβουν την ερημιά των ατόμων μ' αυτό, οι εφημερίδες συντελούν στην καλύτερή τους ολοκλήρωση μέσα στην κοινωνία και ευνοούν τη συμμετοχή τους στη συλλογική ζωή. Όταν μάλιστα, όπως σήμερα, οι εφημερίδες δεν είναι πια άμεσα ιδεολογικά όργανα, βοηθούν να διαδίδονται πολιτικές και ηθικές αξίες, κι έτσι συμμετέχουν στη λειτουργία της κοινωνικής ζωής. Με το να επιβάλλει συλλογικά στους αναγνώστες του τα ίδια θέματα που τα γεγονότα της μεγάλης ή της μικρής επικαιρότητας προσφέρουν από μέρα σε μέρα, ο Τύπος εναρμονίζει τις αντιδράσεις τους και ισοσταθμίζει, με κάποιο τρόπο, τη συλλογική συνείδηση. Δεν είναι αμελητέο φαινόμενο πως ο Τύπος παρέχει το υλικό για πολλές συζητήσεις. Οι ψυχολογικές λειτουργίες του Τύπου Η ανάγνωση του Τύπου είναι πολύ σπουδαίο φαινόμενο και επιδρά αποτελεσματικά στη μύχια ψυχολογία των ατόμων. Ο πρώτος του ρόλος απ' αυτή την άποψη είναι να φέρνει ένα ωφέλιμο στην ψυχολογική ισορροπία χαλάρωμα. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά, με τ' αφηγήματά τους και τις εικόνες τους, βοηθούν έτσι τα άτομα να εκτονώνουν τα πάθη τους. Συχνά κατηγόρησαν την εκμετάλλευση που κάνει ο Τύπος στα διάφορα ανήθικα και βίαια ειδησεογραφικά γεγονότα ή στην παρουσίαση αφηγημάτων που σκοπεύουν να παρασύρουν τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες στο νοσηρό κόσμο των αισθηματικών ονειροπολήσεων. Βέβαια, είναι πολύ αμφίβολο αν αυτά τα κείμενα κι οι εικόνες που τα συνοδεύουν έχουν γι' άμεσο στόχο να προσφέρουν κακά παραδείγματα: χρησιμεύουν, αντίθετα, γενικά στη φυσική αποστροφή για τα ένστικτα της βίας ή ανικανοποίητα αισθήματα ή άλλα. Η διαδικασία της ταύτισης με τον ήρωα, τον κακοποιό, τη γόησσα, ή η φυγή σε κόσμο κοινωνικά απρόσιτο και πολύ διαφορετικό από το δικό του, είναι πρόσκαιρη μονάχα και τελικά ευεργετική πολύ συχνά για το άτομο. Ο αδιάκοπος ερεθισμός της φαντασίας των αναγνωστών ενέχει κάποια θεραπευτική για το ασυνείδητο –δεν την εφεύρε ο Τύπος– οι πατροπαράδοτοι πολιτισμοί γνωρίζουν, κι αυτοί, τις ιστορίες και τα παραμύθια.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Οι μορφωτικές λειτουργίες του Τύπου Δίχως να πέσουμε στην υπερβολή να πιστέψουμε πως ο Τύπος είναι όργανο μόνιμης αγωγής, είναι φανερό πως οι εφημερίδες, τα περιοδικά, δίχως ν’ αναφέρουμε φυσικά επιστημονικές επιθεωρήσεις ή τεχνικές δημοσιεύσεις, μεταδίδουν ακόμα γνώσεις και κυρίως διατηρούν εκείνες που η παιδεία μετέδωσε στα άτομα, ειδικά στους χώρους όπου ο αναγνώστης κράτησε, από επαγγελματικό ή άλλο ενδιαφέρον, φανερή περιέργεια. Πιέρ Αλμπέρ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 133 Κατευθυνόμενη Πληροφόρηση Μια πρώτη ανάλυση θα μας πει πως κάθε πληροφόρηση, είναι κατευθυνόμενη. Κάθε πληροφόρηση έχει ένα στόχο, έναν αποδέκτη. Όταν στέλνω ένα μήνυμα το κατευθύνω προς κάποιον. Προφανώς αυτό το είδος της κατεύθυνσης δεν είναι το βασικό χαρακτηριστικό της κατευθυνόμενης πληροφόρησης –γιατί, όπως είδαμε, υπάρχει σε κάθε πληροφόρηση. Όπως θα δούμε παρακάτω η κατευθυνόμενη πληροφόρηση δεν είναι απλώς μια πληροφόρηση που έχει κατεύθυνση (όλες έχουν), αλλά μια πληροφόρηση που την κατευθύνουν, και την κατευθύνουν με κάποιο απώτερο σκοπό. Στην έννοια της κατευθυνόμενης πληροφόρησης υπάρχει λοιπόν η πρόθεση, η σκοπιμότητα, –αν θέλετε και η υστεροβουλία. Δεν είναι μια απλή, αυθόρμητη ενέργεια επικοινωνίας. Είναι μια ειδικά σχεδιασμένη μετάδοση μηνύματος για κάποιο σκοπό. Φυσικά σκοπός υπάρχει στις περισσότερες ενέργειες ενσυνείδητης επικοινωνίας. Γιατί, όταν στέλνω μια πληροφορία, περιμένω ότι με τη λήψη της θα συντελεστεί κάποια αλλαγή στον παραλήπτη. Έστω κι αν η αλλαγή είναι η απλή «γνώση» του γεγονότος. Έτσι όταν λέω «έξω βρέχει» έχω κάποιο τελικό σκοπό. Από το να μεταδώσω την πληροφορία μέχρι να προειδοποιήσω κάποιον να πάρει την ομπρέλα ή το αδιάβροχο του ή να του δημιουργήσω μια ψυχική διάθεση. Αν κάθε πληροφόρηση έχει έναν απώτερο σκοπό θα έλεγα ότι η «κατευθυνόμενη» πληροφόρηση είναι αυτή που υποτάσσεται στο σκοπό της. Αυτή, όπου ο τελικός στόχος είναι τόσο σημαντικός, ώστε οδηγεί ακόμα και στην αλλοίωση του περιεχομένου του μηνύματος. Εδώ ο σκοπός δεν αγιάζει αλλά... διαστρέφει τα μέσα. Από τον πρόχειρο (και εμπειρικό) αυτόν ορισμό προκύπτει ότι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της κατευθυνόμενης πληροφόρησης είναι η ενσυνείδητη και σκόπιμη χρησιμοποίηση ενός μηνύματος και –συνήθως– η παραποίηση ενός γεγονότος. Πάντα όμως ενσυνείδητα και σκόπιμα. Αν λέω ψέματα χωρίς να το ξέρω –ή αν δεν υπάρχει απώτερος σκοπός στο ψέμα μου, τότε δεν κάνω «κατευθυνόμενη πληροφόρηση». Στον όρο «κατευθυνόμενη πληροφόρηση» σημαντικό είναι και το υποκείμενο του κατευθύνω: γιατί η πληροφόρηση αυτή κατευθύνεται από κάποιον. Συνήθως αυτός ο «κάποιος» δεν είναι αυτός που πληροφορεί. Είναι ο εργοδότης του. Ο πελάτης π.χ. του διαφημιστή ή ο προϊστάμενος του προπαγανδιστή. Η πληροφόρηση κατευθύνεται όχι από αυτόν που την κάνει αλλά από αυτόν που την πληρώνει ή που την ελέγχει. Και τους δικούς του σκοπούς εξυπηρετεί. Νίκος Δήμου

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Πώς μπορούμε να αντισταθούμε στην κατευθυνόμενη πληροφόρηση; Νομίζω ότι τα βασικότερα όπλα είναι η συνεχής εγρήγορση και η σωστή κρίση. Και το πιο σημαντικό είναι να προσπαθεί ο δέκτης να ελέγχει τον ίδιο τον εαυτό του. Όλες αυτές οι κατευθυνόμενες πληροφορίες, δεν μπορούν να μας κάνουν τίποτα, αν δεν τους ανοίξουμε εμείς την πόρτα και αν δεν τις ενισχύσουμε εμείς με τη δική μας τη θέληση. Έχουν λεχθεί πολλά για «πλύση εγκεφάλου», για «αόρατη» ή υποσυνείδητη διαφήμιση. Επιστημονικά έχει αποδειχθεί ότι ούτε καν να υπνωτίσετε έναν άνθρωπο δεν μπορείτε, αν δεν συγκατατεθεί. Ο καλύτερος υπνωτιστής δεν μπορεί να σας υπνωτίσει δίχως τη θέληση σας. Εφόσον λοιπόν ζείτε σ’ έναν ελεύθερο χώρο, εφόσον δεν είσαστε κλεισμένος σ' ένα κελί φυλακής, όπου μπορούν να σας υποβάλουν σε πιέσεις που σπάζουν τις αντιστάσεις και όπου, με ορισμένα φάρμακα, μπορούν να πετύχουν να μειώσουν το «κατώφλι αντίδρασης» των νεύρων σας –εφόσον λοιπόν είσαστε ένας ελεύθερος, υγιής άνθρωπος, κανείς δεν μπορεί να σας πείσει να κάνετε κάτι, που δεν το θέλετε. Εκτός αν το θέλετε ενδομύχως. Δεν υπάρχει διαφήμιση ή προπαγάνδα που να πείθει τους ανθρώπους παρά τη θέλησή τους. Φυσικά αν αφήσω τον εαυτό μου να παρασυρθεί, γίνεται εκείνο που είχε πει ο Αριστοτέλης: ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να πάρει την πρώτη απόφαση, αλλά αυτή η απόφαση τον δεσμεύει για τις επόμενες. Η κατευθυνόμενη πληροφόρηση παίρνει δύναμη από μας. Συμμαχεί με τις ανάγκες μας, τα αισθήματά μας, τα ένστικτά μας, για να μας πείσει. Αν εμείς μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε με νηφαλιότητα, με κριτική διάθεση, χωρίς να παραδινόμαστε, χωρίς να δεχόμαστε τίποτα σαν δεδομένο, αν ελέγχουμε τα πράγματα όσο γίνεται, ψύχραιμα, αντικειμενικά -τότε μπορούμε να αμυνθούμε. Όταν εκπροσωπούμε μια παράταξη, αλλά δεν πιστεύουμε ότι η παράταξή μας έχει το αλάνθαστο, και ακούμε τις απόψεις της άλλης παράταξης και είμαστε διατεθειμένοι να δεχτούμε ορισμένες από αυτές που μας φαίνονται σωστές, τότε μπορούμε να αμυνθούμε. Αν δεν διαβάζουμε μόνο μια εφημερίδα αλλά δύο –αντίθετες– και συγκρίνουμε και κρίνουμε, τότε μπορούμε να αμυνθούμε. Αν έχουμε διάλογο με τις ιδέες, με τις ιδεολογίες, με τα πράγματα, με τον εαυτό μας τον ίδιο, συνεχή διάλογο, ποτέ μονόλογο, τότε μπορούμε να παραμείνουμε ελεύθεροι. Είπα τη λέξη «ελεύθεροι» συνειδητά. Το βασικότερο πρόβλημα της κατευθυνόμενης πληροφόρησης είναι ότι προσπαθεί να μας στερήσει την ελευθερία να σκεπτόμαστε και να αποφασίζουμε εμείς, για λογαριασμό μας. Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου. Πρέπει να προσπαθήσουμε να παραμείνουμε ελεύθεροι, κυρίαρχοι της σκέψης και της πράξης μας, όσο γίνεται. Ξέρω πως είναι δύσκολο, πως η σωστή σκέψη, η σωστή απόφαση προϋποθέτει σωστές πληροφορίες. Κι όταν αυτές δεν υ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

πάρχουν τι κάνουμε; Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι μια συνεχής διύλιση του εισερχομένου ρεύματος των πληροφοριών. Νίκος Δήμου

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Κείμενο 134 Πληροφόρηση και Γνώση

α Τι είναι λοιπόν η πληροφορία; Στην αρχαία ελληνική η λέξη είναι ανύπαρκτη –όχι τυχαία, μα γιατί δεν χρειάστηκε να εκφράσει κάποια πραγματικότητα. Υπήρχε η «δόξα», κάτι που είναι τελείως διαφορετικό, καθώς εκφράζει τη μετριόφρονη διάθεση της αγγελίας που αυτοπερικλείει εκ των προτέρων ένα συντελεστή αβεβαιότητας αναμένοντας την τελική της ταξιθέτηση απ' τον σκεπτόμενο πολίτη. Αντίθετα, η πληροφορία υποτίθεται ότι φέρει (= κουβαλάει) το πλήρες –ποιοτικά και ποσοτικά (ως) πληθώρα. Και τοποθετείται απέναντι στη διάνοια με μια δεσποτική απαίτηση ταύτισής της με την αλήθεια –ή τουλάχιστον τη γνώση. Πόσο όμως η πληροφορία είναι γνώση; Να ένα κρίσιμο ερώτημα. Μια συνολική ματιά της πορείας του πνεύματος στα μονοπάτια της γνώσης και της θεώρησης (με το νόημα που της έδιναν οι μυστικοί) είναι εδώ χρήσιμη. Όταν οι μεγάλοι προσωκρατικοί έκαναν τις απόπειρες να συλλάβουν το έσχατο, το συνέλαβαν ως Ένα. «Τό γάρ αυτό νοείν εστίν τε και είναι» αγγέλλει ο Παρμενίδης. Ο αγώνας ήταν περί του αυτού. Ο κόσμος που τηρούσε την παγερή του σιωπή δεν κρατούσε παρά ένα μυστικό, που η λύση του θα έδινε απάντηση στα πάντα. Με την προοπτική αυτής της ενότητας του ζητουμένου, η πολυδιάσπαση της γνωστικής απόπειρας φαινόταν τουλάχιστο δολιχοδρομία. Με τον Πλάτωνα η ενότητα αυτή αρχίζει να ραγίζει, ενώ πια στον Αριστοτέλη με τη διάκριση της γνώσης σε μεταφυσική και φυσική και τούτης πάλι το χωρισμό σε επιστήμες, η διάσπαση της γνωστικής λειτουργίας παίρνει πια τη μορφή ανεξέλεγκτης πυρηνικής έκρηξης. Μια απόπειρα για την επιστροφή στο Ένα επιχείρησαν μερικοί Χριστιανοί φιλόσοφοι –στάση που υπαγορεύτηκε απ' αυτή την ίδια την πίστη, μα και την αναζήτηση φιλοσοφικών ερεισμάτων του δόγματος. Ήταν τότε που η διάσταση του χριστιανικού και του ελληνικού πνεύματος στη θεώρηση του κόσμου ανάδειξε τους κορυφαίους μυστικούς και φιλοσόφους: Τον Μάξιμο, τον Ιωάννη της Κλίμακος, τον ψευδο-Διονύσιο, τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο, τον Νικήτα Στηθάτο, τον Κάλλιστο τον Καταφυγιώτη. Όμως αυτή η εξόχως πνευματική και φιλοσοφικά τελεσφόρα στάση δεν είχε τη συνέχεια που θα περίμενε κανείς. Ήδη με τον Φώτιο η φιλοσοφική θεώρηση θυμίζει Αριστοτέλη, ενώ με τον Ψελλό η πλατωνική και νεοπλατωνική σκέψη ανθεί. Στη Δύση μετά τον Descartes οι διοδεύσεις της φιλοσοφίας πλήθυναν και σήμερα ο ιστορικός της φιλοσοφίας αμηχανεί μπροστά στην ποικιλία και την εφευρετικότητα των φιλοσοφικών συστημάτων που αναδιφεί. Μιλούμε για τη φιλοσοφία κυρίως μιας και αυτή είναι καταξιωμένη σαν η κατ’ εξοχήν γνώση. Μα κι αν κανείς, αμφισβητώντας αυτή τη θέση, ατενίζει την επιστήμη με περισσότερο σεβασμό, θα δει εναργέστερα αυτές τις

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

διαπιστώσεις. Ήδη ζούμε την εποχή της άκρας εξειδίκευσης. Το πλάτος θυσιάζεται στο βάθος –που ωστόσο φαίνεται ότι χάνεται ουσιαστικά αν του λείψει το σύμμετρο εύρος […]. Έτσι το τοπίο του επιστητού σήμερα φαντάζει κατακερματισμένο σε άπειρους μικρόκοσμους που χωρίζονται μεταξύ τους από χάος. Και ενώ φαίνεται σε οργασμό μια πολυμερής γνωστική απόπειρα, μακροσκοπικά δεν υπάρχει παρά σιωπή. Γιατί η γνώση δολοφονείται απ' τη στιγμή που την αναζητούν με τυφλό πια πάθος και την ευνουχίζουν απ' την ευρύτητα και τις μεταφυσικές της συνέπειες. Μια πετυχημένη εγχείρηση έγινε στον εγκέφαλο του σύγχρονου ανθρώπου –με τον ασθενή όμως νεκρό. Ιδού το δράμα. Η αυταρέσκεια όμως της εποχής αρνείται την αμηχανία. Έτσι επινοήθηκε το χάπι-γνώσης, η πληροφορία. Η γνώση με σύμμετρο βάθος και εύρος λείπει σήμερα κατά τρόπο καταπιεστικό, γι’ αυτό κι ο «πολιτισμός της ευκολίας», συνεπής προς τον εαυτό του, την αρνείται. Ιδού τι λέει ο Γιάσπερς σχετικά: «Ο άνθρωπος της μάζας έχει λίγο χρόνο, η ζωή τον δεν στηρίζεται σε μια ολότητα, δεν υπομένει πια τις καθαρά προπαρασκευαστικές εργασίες ούτε τις προσπάθειες, των οποίων η χρησιμότητα δεν δικαιολογείται από ένα συγκεκριμένο στόχο· δεν είναι πια ικανός ούτε για προσδοκία ούτε για ωρίμανση· δεν περιμένει παρά μόνο άμεσες ικανοποιήσεις. Στη ζωή του πνεύματος δεν βλέπει παρά μόνο μια στιγμιαία ψυχαγωγία. Έτσι το δοκίμιο γίνεται το πιο διαδεδομένο φιλολογικό είδος· η εφημερίδα αντικαθιστά το βιβλίο, βαδίζει κανείς από νεωτερισμό σε νεωτερισμό και εγκαταλείπει τα έργα που ήταν σύντροφοι της ζωής τον. Διαβάζει γρήγορα. Αγαπά τη συντομία, όχι αυτή που θα μπορούσε να δώσει λαβή σ ένα στοχασμό με προεκτάσεις, αλλά σ’ αυτή που μεταδίδει γρήγορα πληροφορίες, τις οποίες επιθυμεί κανείς να αποχτήσει και τις οποίες μπορεί αμέσως να ξεχάσει. Έχει χάσει κανείς την ικανότητα να διαβάζει και να ταυτίζεται με το περιεχόμενο του έργου. Η πληροφορία καθαυτή δεν γονιμοποιεί το πνεύμα. Μπορεί να προκαλέσει, στιγμιαία, αγάπη ή μίσος, δάκρυα ή ευφορία –μα η ευκολία εναλλαγής αυτών των συναισθημάτων δίνει και το μέτρο του βάθους τους. Μόνο μια ψευδαίσθηση γνώσης παρέχεται, όση χρειάζεται για να συντηρήσει τη φρεναπάτη της πνευματικής αυτάρκειας του μαζανθρώπου. Από την άποψη αυτή η πληροφορία δεν άγει με κανένα τρόπο στη γνώση. Δίνει αενάως το επί μέρους μα ακόμη κι αν το δώσει απείρως δεν θα παράσχει ποτέ το Όλον. Γιατί το Όλον αυτό δεν συντίθεται από τα επί μέρους. Η πληροφορία άρα, είναι μια υποβιβασμένη μορφή γνώσης. Οι οδοί που ανοίγονται μ’ αυτή δεν θα οδηγήσουν ποτέ στο ουσιώδες και στο αυθεντικό. Αν όμως αμφισβητούνται οι μεταφυσικές δυνατότητες της πληροφορίας, δεν μπορεί ν’ αγνοηθεί η ευρύτερη κοινωνική σημασία της πληροφόρησης, που σαν λειτουργία εγγίζει ενίοτε αυτές τις ουσιωδέστερες υπαρξιακές δομές του ανθρώπου. Όταν μιλούμε για «πρόβλημα» είναι σαν να έχουμε κάνει την παραδοχή μιας δεοντολογίας, σε σχέση με την οποία επαπειλείται ή διαπιστώνεται ασυνέπεια ή δυσαρμονία. Για τη δεοντολογία της πληροφόρησης έχουν λε-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

χθεί πολλά· τις πιο πολλές φορές γίνεται μια μετάθεση της στο πρόβλημα της αλήθειας. Έτσι η δεοντολογία μιας κοινωνικής λειτουργίας, που απ' τη φύση της αγνοεί τη φιλοσοφία, πασχίζει να θεμελιωθεί στο κατ' εξοχήν άλυτο φιλοσοφικό πρόβλημα! Έστω όμως. Όταν λοιπόν μιλεί κανείς για «πρόβλημα» διαπιστώνει μια νοσηρότητα σε σχέση με το «δέον». Ποια να είναι τάχα η ουσία του προβλήματος της πληροφόρησης; Έλλειψη ποσότητας πληροφοριών; έλλειψη πλάτους διάδοσης; έλλειψη πληρότητας και σφαιρικότητας; Επειδή η προβληματική τής πληροφόρησης, τουλάχιστον εδώ, δεν είναι τοποθετημένη σε διαχρονική βάση, μα αναφέρεται άμεσα στην παρούσα εποχή, είναι ανάγκη να αναλυθεί σε σχέση με την παρούσα ιστορική πραγματικότητα. Με μια πρώτη ματιά θα έλεγε κανείς ότι σήμερα δεν υπάρχει έλλειψη ποσότητας πληροφοριών, ούτε έλλειψη ταχύτητας διάδοσης. Η Κυβερνητική έχει ανυψώσει σε ιδεώδες τη «μετάδοση των πλείστων δυνατών πληροφοριών, στον ελάχιστο δυνατό χρόνο, με τα ελάχιστα δυνατά μέσα» και δεν μπορεί εύκολα να την κατηγορήσει κανείς ότι δεν τα κατάφερε καλά. Το τεχνοκρατικό άρα μέρος του μηχανισμού λειτουργεί με συνέπεια, ίσως πιότερη από κείνη που του τάχθηκε. Μένει λοιπόν να δούμε την κοινωνική λειτουργία της πληροφόρησης. Πόσο άραγε αυτή διαμορφώνει και πόσο διαμορφώνεται απ' την κοινωνική πραγματικότητα; Να ένα κρίσιμο ερώτημα. Γιατί απ' τη στιγμή που δέχεται κανείς αυτό τον αμφίδρομο επηρεασμό, πρέπει να εξετάσει την ποιότητα του εδάφους που δέχεται τον κατακλυσμό των πληροφοριών. Η ανάλυση της ποιότητας του δέκτη επομένως θα είναι εξόχως διαφωτιστική. Υποτίθεται ότι ο άνθρωπος δημιουργεί την πληροφορία και την αναδύει μέσα από τα γεγονότα των οποίων φέρεται σαν ιστορικός δράστης. Πόσο όμως η πραγματικότητα δικαιώνει μια τέτοια άποψη; Ελάχιστα. Αντίθετα πληθαίνουν οι ενδείξεις ότι το άτομο, που μάλιστα κολακεύεται να πιστεύει ότι παίζει έναν πρωτεύοντα ιστορικό ρόλο, δεν δημιουργεί αλλά δημιουργείται απ' την πληροφορία, σύμφωνα με την απαίτηση της σύγχρονης εποχής που το έχει φέρει σε μιαν υποβιβασμένη ιστορική θέση. Και δημιουργείται ως αντίτυπο πάνω σε μήτρες, που μόνο από τη δυναμική της εσωτερικής του ζωής δεν προκύπτουν –όταν υπάρχει εσωτερική ζωή... Πληροφορία... καταναλωτικό είδος Η πληροφορία έχει γίνει πλέον καταναλωτικό είδος. Αυτό σημαίνει ότι δεν παρέχεται όπως αναδύεται από τα γεγονότα, μα «πακετάρεται», ψαλιδίζεται απ' τις ενοχλητικές της αποφύσεις και θα προσφερθεί στο καταναλωτικό κοινό αφού οι «εγκέφαλοι» θα έχουν λύσει την εξίσωση που περιέχει όλες τις παραμέτρους της «καταναλωτικής συνάρτησης». Είναι τόσο ευνουχισμένη όσο χρειάζεται για να συντηρεί ευνουχισμένες τις μεταφυσικές ροπές του ανθρώπου. Κι αν είναι έτσι, τότε φαίνεται πια καθαρά ότι οι «πληροφορίες» φτερουγίζουν σήμερα πάνω από ένα πολυπληθές μεν, αλλά σιωπηλό

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

ιστορικό τοπίο. Οι μάζες σιωπούν και δεν κάνουν πια τον κόπο να σκέφτονται καθώς ζουν τον «πολιτισμό της ευκολίας». Και σιωπούν όχι μόνο όταν στέκονται μπροστά στο δέκτη τους, μα και όταν υποτίθεται ότι ανταλλάσσουν «γνώμες». Μιλούν στόματα, μα δεν είναι τα άτομα που μιλούν. Είναι οι πακεταρισμένες «πληροφορίες» που ανακλώνται από σώμα σε σώμα, αλώβητες στα φανερά τους σημεία, με καλά καταχωνιασμένα τα σκοτεινά, που κανείς δεν υποψιάζεται κι ούτε σκέφτεται να θίξει. Δεν υπάρχουν ερωτηματικά - δεν επιτρέπεται να υπάρχουν για όλα υπάρχει μια «απάντηση». Αυτά που προσφέρονται σαν «πληροφορίες» διαπερνούν τις μάζες και συντηρούν ή δημιουργούν τους μύθους που θέλουν οι λογής σκοπιμότητες μέχρις ότου κάποιες άλλες σκοπιμότητες αντικαταστήσουν τους μύθους αυτούς με κάποιους άλλους. Η ευκολία αυτής της εναλλαγής δίνει ένα μέτρο τραγικότητας. Τάκης Τζαμαλίκος

β Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποτελούν το καλύτερο σύστημα πληροφόρησης που μπορούμε να φανταστούμε. Ένα δίκτυο σφιχταγκαλιάζει την επιφάνεια του πλανήτη μας, συλλαμβάνει και αναμεταδίδει αμέσως τα γεγονότα. Δημοσιογράφοι και ρεπόρτερ ερευνούν τα προβλήματα που εμφανίζονται στις διάφορες κοινωνίες. Έχουμε τη δυνατότητα να δούμε ή να μάθουμε, ανά πάσα στιγμή, ό,τι συμβαίνει. Μπορούμε καθημερινά να γνωρίζουμε την ιστορία την ίδια τη στιγμή τού «γίγνεσθαι» της. Ο πλανήτης Γη έχει γίνει ένα μπλε πορτοκάλι, που μπορούμε να το παρατηρούμε κάθε στιγμή. Παρ’ όλα αυτά, ο πλανήτης μας φαίνεται περιτυλιγμένος με σύννεφα. Υποφέρουμε ταυτόχρονα από υπο-πληροφόρηση και υπερ-πληροφόρηση, από ελλείψεις και υπερβολές. Προκαλεί κατάπληξη το γεγονός ότι μπορούμε να παραπονιόμαστε για την αφθονία των πληροφοριών. Κι όμως, η υπερβολή καταστρέφει την πληροφορία, καθώς μας κατακλύζει ένα αδιάκοπο κύμα γεγονότων που δε μας προσφέρουν καμιά δυνατότητα προβληματισμού, επειδή, σχεδόν αμέσως, καταλαμβάνουν τη θέση τους άλλα καινούργια γεγονότα. Έτσι, αντί να βλέπουμε και να συλλαμβάνουμε το περίγραμμα, την ουσία αυτών που μας προσφέρουν τα φαινόμενα, είμαστε τυφλοί μέσα σ’ ένα πληροφοριακό σύννεφο. Και αν οι συγκλονιστικές εικόνες των λιμών, της θλίψης, των ερειπίων, των καταστροφών μας παρουσιάζονται καθημερινά, όπως έγινε στην περίπτωση του πολέμου του Βιετνάμ, όπως γίνεται τη στιγμή αυτή που γράφω στην περίπτωση της Καμπότζης και του Αφγανιστάν, τότε καταλήγουν να γίνουν κουραστικές, να μας κορέσουν, να γίνουν κοινότυπες. Ενώ λοιπόν η πληροφόρηση δίνει μορφή στα πράγματα, η υπερ-πληροφόρηση μας βυθίζει στην αμορφία.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Η δύναμη της πληροφόρησης Τι είναι πληροφόρηση; Ένα γεγονός που αναπαράγεται σε κανονικό ρυθμό και μπορεί να προβλεφθεί με βεβαιότητα, όπως η καθημερινή ανατολή του ήλιου, δεν μας παρέχει καμιά πληροφορία. Αυτό που σχετίζεται με ό,τι ήδη ξέρουμε, με ό,τι ήδη γνωρίζουμε, με ό,τι έχει ήδη επιβεβαιωθεί είναι, σύμφωνα με τη Θεωρία της Πληροφορίας του Σάνον, πλεονασμός. Ένα γεγονός που περιέχει μια πληροφορία είναι ένα γεγονός που είτε θέτει κάποιον όρο σε αμφισβήτηση, είτε μεταδίδει κάτι το καινούριο, δηλαδή προκαλεί έκπληξη. Επομένως είναι φορείς πληροφοριών τόσο τα αποτελέσματα των ιπποδρομιακών αγώνων, των λαχειοφόρων κληρώσεων, των ποδοσφαιρικών αγώνων, όσο και η προδοσία και ο θάνατος του Λιν Πιάο, η σύλληψη ως ομήρων των Αμερικανών διπλωματών, η απαγωγή του δικαστή του Ούρσο. Η πληροφορία που ξεδιαλύνει μια αμφιβολία, μπορεί να εξαλείψει κάποια ανησυχία και να καθησυχάσει. Αντίθετα, η πληροφορία που προκαλεί κάποια έκπληξη, μπορεί να δημιουργήσει κάποια ανησυχία και να έχει ως αποτέλεσμα να αμφιβάλλουμε για την ικανότητά μας να αντιληφθούμε την πραγματικότητα. Καταλαβαίνει κανείς λοιπόν γιατί ο απόλυτος έλεγχος της πληροφόρησης χρησιμοποιείται για να λογοκριθούν οι πληροφορίες που δημιουργούν ανησυχίες και να διοχετευθούν οι πληροφορίες που καθησυχάζουν. Ό,τι δεν είναι πλεονασμός δεν είναι αναγκαστικά και πληροφορία. Αναρίθμητα γεγονότα δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον για μας και δεν τους δίνουμε καμιά σημασία: έτσι, στο δρόμο, το μεγαλύτερο μέρος από τους διαβάτες περιφέρονται άσκοπα χωρίς να προσέχουν τους ανθρώπους, τα σκυλιά, τα αυτοκίνητα που συναντούν. Ο κυκεώνας των γεγονότων που μας περιτριγυρίζουν και δεν έχουν καμιά σημασία για μας, αποτελεί, σύμφωνα πάντα με τη διάλεκτο της θεωρίας του Σάνον, το θόρυβο. Οι ζωές μας κολυμπούν μέσα στον υπόκωφο «θόρυβο», στο σιγοψιθύρισμα των ασήμαντων γεγονότων, που όχι μόνο δεν προσφέρουν κάποια πληροφορία, αλλά και δυσχεραίνουν την αντίληψη. Παρ’ όλα αυτά, ό,τι είναι «θόρυβος» για κάποιον, μπορεί να είναι πληροφορία για κάποιον άλλο, και αντίστροφα. Έτσι, το αποτέλεσμα ενός ιπποδρομιακού αγώνα, σημαντική πληροφορία γι' αυτόν που στοιχηματίζει σε τέτοιους αγώνες, δεν είναι παρά μόνο «θόρυβος» για κάποιον που δεν έχει σχέση με τον ιππόδρομο. Οι καταστροφές στο Μπαγκλαντές, στην Μπιάφρα, στην Καμπότζη, δεν είναι παρά αόριστοι, υπόκωφοι «θόρυβοι» γι’ αυτούς που ασχολούνται μόνο με το χρηματιστήριο και τις ιπποδρομίες. Κάθε πρωί, το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες μας μεταδίδουν πληροφορίες. Προηγουμένως έχουν αποκλείσει τις λιγότερο σημαντικές ειδήσεις που, πεταγμένες στο καλάθι των αχρήστων, αποσυντίθενται σε «θορύβους». Έχουν επίσης αποκλείσει τις επιβεβαιώσεις που θεωρούν ως πλεονασμούς· έτσι, καθώς περνά ο καιρός, σταματούν να επιβεβαιώνουν καθημερινά τη

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

στάσιμη κατάσταση των ομήρων της Τεχεράνης, κάθε καινούρια όμως πιθανή εξέλιξη αποκαθιστά την πληροφόρηση. Υπάρχουν «αδύναμες» πληροφορίες που επιβεβαιώνουν το προβλεπόμενο και το πιθανό, όπως π.χ. την εκλογική νίκη του υποψηφίου με τις μεγαλύτερες πιθανότητες νίκης. Αντίθετα, η πληροφορία γίνεται «δυνατή» εάν κερδίσει ο υποψήφιος με τις λιγότερες πιθανότητες. Η πληροφορία μπορεί να είναι όχι μόνο δυνατή αλλά και πλούσια. Η πλούσια πληροφορία μεταδίδει κάτι το καινούριο, κάτι το απρόβλεπτο, προκαλεί δηλαδή την έκπληξη. Έτσι οι δυνατές και πλούσιες πληροφορίες προέρχονται από ανήκουστα γεγονότα, που τα θεωρούμε απίθανα πριν αυτά συμβούν, όπως το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο του 1939, η ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, η Έκθεση του Χρουτσώφ, το σχίσμα ΜόσχαςΠεκίνου, ο Μάης του 1968, η σύλληψη της «συμμορίας των τεσσάρων», η πολωνική εξέγερση το καλοκαίρι του 1980. Η πληροφόρηση διαθέτει μια εν δυνάμει ενέργεια, που μπορεί να έχει τεράστια σημασία τόσο για την πράξη όσο και για τη σκέψη. Κάθε αβέβαιη-τυχαία πράξη απαιτεί μια στρατηγική και αυτή πρέπει υποχρεωτικά να στηριχθεί σε πληροφορίες. Η στρατιωτική δράση προσπαθεί να ενημερωθεί για τις προετοιμασίες, τα μέσα και τις κινήσεις του εχθρού και είναι απαραίτητο να αποκρύψει τις δικές της επικοινωνίες με ένα μυστικό κώδικα. Έτσι, το βραδινό ραδιοφωνικό μήνυμα «οι μακρόσυρτοι λυγμοί των φθινοπωρινών βιολιών...», 1 της 5ης Ιουνίου 1944, σήμαινε για τους Γάλλους αντιστασιακούς ότι η συμμαχική απόβαση θα γινόταν την επομένη και τους επέτρεψε να συγχρονίσουν το δικό τους ένοπλο αγώνα μ' αυτή. Η αξία της πληροφόρησης για το χρόνο και τον τόπο μιας στρατιωτικής επίθεσης είναι τέτοια, που οι μυστικές υπηρεσίες του επιτιθέμενου προσπαθούν να παραπλανήσουν με ψεύτικες μυστικές πληροφορίες τις εχθρικές μυστικές υπηρεσίες, οι οποίες προσπαθούν να ανακαλύψουν την «αληθινή» πληροφορία ανάμεσα στις ψεύτικες. Συχνά, σε τελική ανάλυση, η αληθινή πληροφορία χάνεται κυριολεκτικά ανάμεσα στις ψεύτικες πληροφορίες. Έτσι, η πληροφορία που έδωσε ο μυστικός πράκτορας Γιόργκε στον Στάλιν για τη γερμανική επίθεση τον Ιούνιο του 1941 στάθηκε ανίκανη να ξεδιαλύνει την αβεβαιότητα ή να εξουδετερώσει την εσφαλμένη βεβαιότητα του πεισματάρη ή εξαπατημένου παραλήπτη του μηνύματος. Ο πληροφοριακός πόλεμος, έγινε, στη διάρκεια του 20ού αιώνα, αναπόσπαστο και ουσιαστικό μέρος του πολέμου. Οι εμπόλεμοι επεκτείνουν την περιοχή του στρατιωτικού μυστικού στο σύνολο των πολιτικών πληροφοριών. Διοχετεύουν πληροφορίες για τον πόλεμο, που προκαλούν και συντηρούν την πίστη στη νίκη και το μίσος για τον εχθρό (που παρουσιάζεται πάντα ως ο επιτιθέμενος, ως ένοχος βαρβαρισμών και φρικαλεοτήτων) Εντγκάρ Μορέν

Στίχος από ποίημα του Πωλ Βερλαίν

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1. Καμιά είδηση δεν πρέπει να θεωρείται αληθινή αν προηγουμένως δεν έχει επίσημα διαψευστεί. Βίσμαρκ Να σχολιάσετε την πρόταση. 2. Ένας καλά πληροφορημένος άνθρωπος αξίζει για δύο. Γαλλική παροιμία Να αναπτύξετε την πρόταση σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων. 3. Τα ηλεκτρονικά μέσα είναι μια εμπειρία όλων των αισθήσεων συγχρόνως. Είμαστε, δυστυχώς ή ευτυχώς, στην εποχή όπου λατρεύεται η εικόνα. Τούτο έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Νίκος Λαγκαδινός Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων. 4. Ο κόσμος μας είναι όλο και πιο συμπαγής. Ανάμεσα στην πραγματικότητα και τους εαυτούς μας διείσδυσε η πληροφόρηση ή η υπερβολή της πληροφόρησης. Από τη μια μεριά οι άνθρωποι έχουν την έμμονη ιδέα να πληροφορήσουν. Από την άλλη, οι άνθρωποι που υποβάλλονται σε υπερβολική πληροφόρηση ξεφεύγουν από την πραγματικότητα. Φεντερίκο Φελίνι Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων. 5.

Προσπαθήστε να γράψετε προτάσεις που να περιέχουν τις παρακάτω έννοιες και φράσεις:            

Είδωλο πραγματικότητας Απρόσιτος Μονόδρομη επικοινωνία Ενδόμυχα (επίρρημα) Μονόλογος Νηφαλιότητα Στερεότυπο Εκπροσωπώ Προφορικός λόγος Πληθώρα Αποστροφή Πληρότητα

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Να σχολιάσετε τη γελοιογραφία. (Προσέξετε! Δεν πρέπει να περιγράψετε τι βλέπετε, αλλά να παρουσιάσετε τη σημασία αυτού που βλέπετε). Δείξε μου ένα σωστά πληροφορημένο πολίτη να σου δείξω έναν ελεύθερο πολίτη. Να αποδείξετε ότι: ο σωστά πληροφορημένος πολίτης είναι ελεύθερος πολίτης.

Η κοινοκτημοσύνη των πληροφοριών θα είναι ίσως κάποια μέρα το μέγα αίτημα των ελεύθερων πολιτών. Χρήστος Πασαλάρης Να σχολιάσετε την άποψη.

Κάποτε νομίζω, θα πρέπει ν’ αρχίσουμε να βλέπουμε και κάπως αλλιώς την τηλεόραση. Όχι σαν ειδήσεις, σαν σίριαλ, σαν ποδόσφαιρο, σαν μουσικό πρόγραμμα. Αλλά σαν ένα κομμάτι γυαλί που χώνεται όλο και πιο βαθιά στη ζωή μας, τραυματίζοντάς την. Θέλω να πω απλά τούτο: μια φορά την εβδομάδα να μη λειτουργεί η τηλεόραση. Να πατάμε το κουμπί και να μη βγαίνει εικόνα στον αέρα. Να χει κι η τηλεόραση μας το «ρεπό» της. Αλλά κυρίως να το 'χουμε εμείς. Που μάθαμε με την τηλεόραση και ξεμάθαμε πολλά άλλα πολύ πιο ενδιαφέροντα πράγματα. Ας πούμε ότι αυτό το «ρεπό» θα είναι κάθε Τετάρτη. Ξέρετε, πόσα μπορούμε να κάνουμε, αυτές τις 55 μέρες τον χρόνου, που δεν θα μας τις κλέβει η τηλεόραση; Θα μπορούμε να δούμε τους φίλους μας. Τους συγγενείς μας. Να καθίσουμε γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι και να τα πούμε όπως παλιά. Σαν άνθρωποι. Θυμάμαι κάποιο βραδάκι, άνοιξη, στη Λευκωσία, πριν από δυο χρόνια. Είχα πάει να μιλήσω σε μια εκδήλωση για τον συχωρεμένο τον Μάνο τον Λοΐζο. Βγαίνοντας απ' το ξενοδοχείο και πηγαίνοντας προς το θέατρο, πέρασα μέσα από ένα πάρκο. Είδα παιδιά, μανάδες, πατεράδες, να κάθονται στα παγκάκια, να κάνουν βόλτες, να κουβεντιάζουν ειρηνικά, όμορφα, ζεστά. «Τι συμβαίνει κι είναι τόσος κόσμος τέτοια ώρα στο πάρκο;» ρώτησα έναν αστυφύλακα. «Έχει απεργία η τηλεόραση» μου είπε ο αστυφύλακας. Και πρόσθεσε: «Χρόνια έχει να δει η Λευκωσία τόσον κόσμο στους δρόμους. Τα καφενεία, τα ζαχαροπλαστεία, τα πάρκα, οι κινηματογράφοι, τα θέατρα, έχουν πλημμυρίσει...». Από τότε γυρίζει στο μυαλό μου, η ιδέα για το «ρεπό» της τηλεόρασης, μια φορά την εβδομάδα. Που, βέβαια, αν ποτέ πάρει σάρκα και οστά, σε πρώτη φάση θα ξαφνιάσει, θα προκαλέσει δυσαρέσκειες και γκρίνιες, θα κάνει τους βιντεοκασετάδες να τρίβουν τα χέρια τους από ικανοποίηση. Αλλά, με τον καιρό πιστεύω θ' αλλάξει πολλά πράγματα στη ζωή μας. Θα μας φέρει πιο κοντά τον ένα με τον άλλο, έστω και για λίγο. Κι αυτό είναι κάτι πολύ σπουδαίο. Αληθινά, πολύτιμο και ακριβό.

Λευτέρης Παπαδόπουλος, ΤΑ ΝΕΑ 11/5/87

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ποιο τίτλο δίνετε στο Κείμενο αυτό; Ποια προβλήματα στις ανθρώπινες σχέσεις, εξαιτίας της τηλεόρασης, επισημαίνει ο συγ γραφέας; 9.

Να δώσετε τίτλο στη γελοιογραφία.

10. Είχαμε τη σοφία και την πνίξαμε στη γνώση. Είχαμε τη γνώση και χαθήκαμε στην πληροφορία. Τ. S. Eliot Μπορείτε να σχολιάσετε την άποψη αυτή; 11. Η πληροφορία ανοίγει το κουτί της Πανδώρας και δείχνει στο εσωτερικό τον βασιλιά γυμνό. Μπερνάρ Βογιέν Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων. 12. Προσπαθήστε να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο κύριες έννοιες για την ανάπτυξη του να είναι οι παρακάτω έννοιες και φράσεις: 

Υποταγή στην πληροφορία



Αληθοφάνεια



Ωριμότητα



Αφέλεια



Ταπεινά λάθη



Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

13. Να σχολιάσετε την εικόνα. 14. Όταν φωτίζει η πληροφόρηση είναι δημοκρατική, γιατί τότε η πληροφόρηση ενδιαφέρεται για την υπηρέτηση, με την αλήθεια και την ορθή και τίμια κριτική, της δημοκρατίας. Όταν όμως η πληροφόρηση κατευθύνει, τότε αμέσως χάνει το στοιχείο της τιμιότητας και αποκτά μια σκοπιμότητα που υπερακοντίζει τους σκοπούς της πολιτείας. Κώστας Τσιρόπουλος Προσέξετε την αντίθεση ανάμεσα στα ρήματα: Πληροφόρηση

φωτίζει

Αντικειμενική πληροφόρηση

κατευθύνει

Κατευθυνόμενη πληροφόρηση

Μεταδίδει τις πληροφορίες για τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζει ο αναγνώστης, ο ακροατής ή ο τηλεθεατής προσωπική άποψη

15. Προσπαθήστε, με βάση τον προηγούμενο ορισμό να ορίσετε την κατευθυνόμενη πληροφόρηση. 16. Ποια η σημασία των εννοιών: Υπερ-πληροφόρηση Υπο-πληροφόρηση

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

100

Ψευδο-πληροφόρηση 17. Με ποιο τρόπο μπορούν τα Μ.Μ.Ε. να «συσκοτίσουν τα γεγονότα;» 18. Προσέξετε τη σχέση: Πληροφόρηση

Ενημέρωση

Είναι γεγονός ότι δεχόμαστε καθημερινά χιλιάδες πληροφορίες. Ένα διαφημιστικό μήνυμα από το ραδιόφωνο, μια γιγαντοαφίσα, οι ειδήσεις, οι αθλητικές εκπομπές, οι τηλεοπτικές διαφημίσεις, τα σχόλια... αποτελούν την πληροφόρηση. Εννοείται όμως ότι είναι αδύνατο να επεξεργαστούμε τόσο μεγάλο όγκο πληροφοριών. Η Ενημέρωση δεν είναι διαδικασία συσσώρευσης πληροφοριών, δεν είναι μέθοδος απομνημόνευσης. Ενημέρωση (εν-ημέρα): Βρίσκομαι μέσα στα γεγονότα κάθε μέρας —> παρακολουθώ τις πιο ανεπαίσθητες μεταβολές της πραγματικότητας παρακολουθώ από κοντά την πραγματικότητα —> «είμαι μέσα στα πράγματα». Ενημέρωση: είναι η ενεργητική στάση του ανθρώπου απέναντι στην πληροφόρηση. Ενημέρωση: είναι η προσπάθεια να ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ το πληροφοριακό υλικό, να ΜΕΛΕΤΗΣΟΥΜΕ τα γεγονότα ΕΜΒΑΘΥΝΟΝΤΑΣ σ’ αυτά. Είναι η ΚΡΙΤΙΚΗ μας ΣΤΑΣΗ απέναντι στην πραγματικότητα. Γιατί η ενημέρωση πρέπει να είναι διαρκής; Είναι η ενημέρωση δικαίωμα του ανθρώπου όσο και η ελευθερία του; (Προσέξετε την απόδειξη αυτής της πρότασης). Η ενημέρωση, ως ποιο σημείο επηρεάζεται από την ποιότητα της πληροφόρησης; Να αναλύσετε και να αποδείξετε τη σχέση: Πληροφορούμαι —> ενημερώνομαι —> διαμορφώνομαι —> μορφώνομαι —> μαθαίνω πώς να βλέπω και να κατανοώ ανθρώπους και γεγονότα. Ζαν Λε Ντυκ 19. Η ακραία μορφή της λογοκρισίας είναι η δολοφονία. Τζωρτζ Μπέρνανρντ Σόου Να σχολιάσετε αυτή την άποψη. 20. Να γράφετε ένα κείμενο στο οποίο να αναλύετε και να συσχετίζετε τις έννοιες: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ-ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. 21. Κάθε λαός δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτό που τον κάνει το είδος της διακυβέρνησης του. Ζαν Ζακ Ρουσσώ Προσπαθήστε να αναλύσετε την άποψη αυτή αντικαθιστώντας τη λέξη «διακυβέρνηση» με τη λέξη «πληροφόρηση». Δηλαδή: «Κάθε λαός δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτό που τον κάνει το είδος της πληροφόρησής του». 22. Η Εξουσία δημιουργεί γεγονότα, ενεργεί, δρα, πράττει. Η κοινή γνώμη υφίσταται, αντιδρά, ικανοποιείται ή δυσανασχετεί. Τα μέσα ενημέρωσης είναι φορείς των αντιδράσεων

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

101

της, οι καθρέφτες των αισθημάτων της και συχνά οι οδηγοί των αγώνων της. Κι όσο περισσότερο τα κρατικά ραδιοτηλεοπτικά μέσα εκφράζουν ή υμνολογούν την Εξουσία, τόσο περισσότερο η έντυπη δημοσιογραφία οφείλει να αντιπαρατάσσεται στην Εξουσία και να την ελέγχει για λογαριασμό του μεγάλου κοινού, του οποίου είναι ο δυναμικός εκφραστής. Χρήστος Πασαλάρης Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων. 23. Ποιες πιστεύετε ότι μπορεί να είναι οι Συνέπειες της Κρίσης του Τύπου για τις σύγχρονες κοινωνίες; 24. Τι εννοούμε κυρίως όταν λέμε ελευθερία της πληροφόρησης; (Να υπογραμμίσετε μόνο μια εκδοχή από τις παρακάτω). Ελευθερία των δημιουργών Ελευθερία των επιχειρήσεων Ελευθερία των δημοσίων οργανισμών Ελευθερία των διαφημίσεων Ελευθερία του τηλεθεατή Ελευθερία των κομμάτων Ελευθερία των δημοσιογράφων

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

102

Κείμενο 135 Πάνω από πέντε ώρες είναι ανοικτή κατά μέσο όρο η τηλεόραση στο ελληνικό σπίτι, ενώ τα παιδιά περνούν μπροστά στη μικρή οθόνη τρεις περίπου ώρες την ημέρα και μάλιστα παρακολουθώντας προγράμματα, που συνήθως δεν είναι στην παιδική ζώνη. Ακόμη η TV, ως συσκευή υπάρχει σε όλα σχεδόν τα νοικοκυριά (99%) κάτι που δεν συμβαίνει με άλλες οικιακές συσκευές, όπως λ.χ., το θερμοσίφωνο, το ηλεκτρικό πλυντήριο, η ηλεκτρική σκούπα, τα οποία λείπουν από πολλές οικογένειες. Αυτά είναι ορισμένα από τα συμπεράσματα δίχρονης μελέτης ομάδας επιστημόνων, από το Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων σε συνεργασία με τη γενική γραμματεία Νέας Γενιάς, τα οποία παρουσίασαν χτες στους δημοσιογράφους ο υφυπουργός Πολιτισμού κ. Φ. Πετσάλνικος, η γενική γραμματέας Νέας Γενιάς κ. Μ. Αρσένη και μέλη της ομάδας. Στόχος της έρευνας ήταν να διερευνήσει, χωρίς να φτάνει στο βάθος για τις επιπτώσεις της τηλεόρασης στη διαμόρφωση συνείδησης, τις σχέσεις ανάμεσα στην τηλεόραση και το παιδί. Από την έρευνα φαίνεται ότι όσο μεγαλώνει η ηλικία των παιδιών τόσο περισσότερο τηλεόραση βλέπουν. Ακόμη επιβεβαιώνεται συμπέρασμα παλαιότερης έρευνας ότι τα παιδιά στο χωριό, όπως και αυτά των εργαζομένων γυναικών, βλέπουν λιγότερο τηλεόραση από τα άλλα. Ακόμη τα κορίτσια βλέπουν λιγότερη τηλεόραση από τα αγόρια. Για την ποιότητα των προγραμμάτων που παρακολουθούν τα παιδιά αναφέρθηκε ότι μόνο το 25% από αυτά βλέπουν την «παιδική ζώνη». Τα υπόλοιπα παρακολουθούν άλλες εκπομπές και κάθονται μπροστά στην οθόνη μέχρι και τις 11. Επίσης τα παιδιά οικογενειών με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο βλέπουν πολύ περισσότερο τηλεόραση, από τα άλλα, ενώ στην πλειοψηφία τους όλα έχουν θετική γνώμη για την TV («μας διασκεδάζει», «μας κρατάει συντροφιά», «μας δίνει πληροφορίες» κλπ.), ενώ όσο πιο υψηλό είναι το μορφωτικό επίπεδο των γονιών τόσο το θεωρούν ως «μέσο διασκέδασης». Φαίνεται ακόμη ότι ο χρόνος που καταναλώνουν μπροστά στην τηλεόραση είναι μάλλον σε βάρος του παιχνιδιού και γενικότερα του ελεύθερου χρόνου τους, παρά σε βάρος της μελέτης και των εξωσχολικών τους μαθημάτων. Ακόμη, παρά το γεγονός ότι η τηλεόραση απασχολεί τους μαθητές, ελάχιστα (8% απάντησαν θετικά) συζητείται στο σχολείο. Σε σχετική ερώτηση ποια εκπομπή προτιμούν περισσότερο παρατηρήθηκε μεγάλη ποικιλία απαντήσεων (78 εκπομπές) «ενδεικτικό, όπως ειπώθηκε, της ενεργητικής συμπεριφοράς του παιδιού-τηλεθεατή στα τηλεοπτικά ερεθίσματα». Σημαντικό είναι το συμπέρασμα ότι η TV χρησιμοποιείται περισσότερο παθητικά από τους γονείς (σαν μέσο απαλλαγής, δηλαδή από τα παιδιά), παρά ενεργητικά, σαν αφορμή να συνυπάρξουν και να συζητήσουν μαζί τους. Γενικότερα φαίνεται ότι ο πολιτιστικός παράγοντας, το ευρύτερο πο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

103

λιτιστικό περιβάλλον της οικογένειας και το μορφωτικό επίπεδο των γονιών, επιδρά ουσιαστικά στο πόσο και πώς βλέπει το παιδί τηλεόραση. Τέλος, οι τηλεοπτικές διαφημίσεις αρέσουν πάρα πολύ στα παιδιά, που τις παρακολουθούν και τις συγκρατούν εύκολα. Ερωτήσεις 1.

Ποιο τίτλο δίνετε στο κείμενο;

Ποιος ο ρόλος της τηλεόρασης ως μέσον διαπαιδαγώγησης των παιδιών;

Πολλοί υποστηρίζουν ότι, κυρίως, προετοιμάζει τους αυριανούς καταναλωτές. Συμφωνείτε;

Μήπως η τηλεόραση έχει υποκαταστήσει σε μεγάλο ποσοστό τη διαπαιδαγώγηση των γονέων;

Πότε η «διασκέδαση» που προσφέρει η τηλεόραση, γίνεται –όπως υποστηρίζουν πολλοί– δούρειος ίππος για την ελευθερία μας;

Στους καιρούς μας, και πολύ περισσότερο στους καιρούς που έρχονται, ο χώρος της αυτενέργειας ολοένα στενεύει· και θα στενεύει. Ο τύπος (το βιβλίο, το περιοδικό, η εφημερίδα), το ραδιόφωνο, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση αχρηστεύουν πολύτιμο χώρο και χρόνο. Είναι σα να βρισκόμαστε σ’ ένα σπίτι, όσο μεγάλο, και να μπαίνουν κατά κύματα, καλεσμένοι ή ακάλεστοι, οι ξένοι. Και να επιθυμούμε να ηρεμήσουμε, να ξανακερδίσουμε, για μια στιγμή, τον εαυτό μας και να μην το μπορούμε. Οι φωνές και ο ποικίλος άλλος πάταγος, ο συνωστισμός, η προσωπική αλλοτρίωση ανάμεσα σε αγνώστους δεν επιτρέπει την αυτοσυγκέντρωση. Κατά γενικό σχήμα, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει χάσει τη δυνατότητα ν’ αυτοσυγκεντρώνεται. Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος Να γράψετε πλαγιότιτλο για την παράγραφο. Ποιες πιστεύετε πως είναι οι Συνέπειες του φαινομένου που παρουσιάζει ο συγγραφέας; Με ποια έννοια μπορείτε να αντικαταστήσετε την έννοια αυτενέργεια;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

104

Δοκίμιο 13

Ο άνθρωπος που δεν έχει, χάσει το μεγάλο προνόμιο της εσωτερικής ζωής, κατακτά τη μεστή αυτοσυνειδησία και κινείται ανάμεσα στα γεγονότα όχι σαν ενεργούμενο αλλά σαν υπεύθυνο άτομο. Έτσι, αισθάνεται, πως συμβάλλει κι αυτός, έστω και κατά ελάχιστο ποσοστό στη διαμόρφωση της Ιστορίας, πως δεν την υφίσταται παθητικά. Και με τον τρόπο αυτό διασώζει την προσωπική του αξιοπρέπεια. Γιατί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια έχει αναγκαία προϋπόθεση την εσωτερική ζωή. I. Μ. Παναγιωτόπουλος

Το πρόβλημα που πολλοί σύγχρονοι μελετητές θεωρούν σπουδαιότερο για την εποχή μας είναι εκείνο που σχετίζεται με την εσωτερική ζωή του ανθρώπου. Και το θεωρούν σπουδαιότερο ακόμη και από τον πόλεμο και από την ειρήνη αφού αναφέρεται στην υπόσταση του ανθρώπου, τη βαθύτερη ουσία και κατά συνέπεια στην πιο σημαντική διάσταση της ύπαρξής του. Γιατί αρχίζουμε να μιλάμε για «άνθρωπο» από τη στιγμή που αναγνωρίζουμε πως σημαντικό γνώρισμά του είναι η εσωτερική του ζωή. Πραγματικά, η «εσωτερική ζωή» είναι μια άλλη μορφή ζωής, πέρα από αυτήν που χαρακτηρίζουμε ως πολιτική, κοινωνική ή δημόσια ζωή. Εσωτερική ζωή δεν είναι μόνο ο τρόπος που διαθέτει κάθε άνθρωπος για να αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα. Είναι ο τρόπος με τον οποίο εσωτερικεύει εμπειρίες, καταστάσεις και γεγονότα, μετατρέποντάς τα σε βιώματα. Αυτό σημαίνει ότι η ζωντανή ύλη του κόσμου με τις αντιφάσεις, τις συγκρούσεις και την ποικιλία της, μεταστοιχειώνεται και αποκτά μια καινούργια διάσταση, με αποτέλεσμα να γίνεται ο προσωπικός τρόπος αντιμετώπισης όσων συμβαίνουν. Μπορούμε μάλιστα να δεχτούμε ότι μόνο με τον άνθρωπο παραβιάζεται η γνωστή αρχή των «εξαρτημένων αντανακλαστικών». Ο άνθρωπος δεν αντιδρά αυτόματα στα ερεθίσματα της πραγματικότητας όπως τα ζώα. Τα ερεθίσματα, όποια μορφή κι αν έχουν, δεν διατρέχουν απλά και μόνο το πολύπλοκο νευρικό σύστημα αλλά εσωτερικεύονται και σταδιακά πλουτίζουν τον ψυχισμό και τη σκέψη του. Κατά συνέπεια, εσωτερική ζωή είναι η ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπου και γι' αυτό, ο χώρος της ελευθερίας του. Ακούμε συχνά τη φράση: «ο άνθρωπος πρέπει να υπερασπιστεί την ελευθερία του». Η φράση αυτή, όσο κι αν είναι σημαντική, πρέπει να διευκρινιστεί. Τι πρέπει να υπερασπίζουμε; Ποιος μπορεί να επιβουλεύεται την ελευθερία μας; Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι να διακηρύξουμε τόσο την ανάγκη της ελευθερίας, όσο το να επινοήσουμε τη μέθοδο για την υπεράσπισή της. Μπορούμε να υπερασπίσουμε την ελευθερία προσπαθώντας να διαφυλάξουμε την εσωτερική ζωή, τον εσωτερικό κόσμο, που κινδυνεύει κάθε στιγμή να διαβρωθεί από τα δελεαστικά μηνύματα μιας πολύχρωμης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

105

όσο και αντιφατικής πραγματικότητας, ή από τη σκληρότητα του καθημερινού κοινωνικού ανταγωνισμού. Η εσωτερική ζωή είναι η πρώτη ύλη του ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή η αυτογνωσία είναι μια πράξη οριοθέτησης και διεύρυνσης αυτού του εσωτερικού κόσμου. Δεν μπορούμε λοιπόν να υπερασπίσουμε κάτι, του οποίου αγνοούμε τα όρια και το περιεχόμενο. Επομένως, η αυτογνωσία είναι αναγκαία προϋπόθεση για την προάσπιση της ελευθερίας· είναι η εσωτερική ελευθερία. Μόνο κάτω απ' αυτή την προϋπόθεση μπορεί ο άνθρωπος να κερδίσει την αξιοπρέπεια, δηλαδή την απαίτηση να σέβονται οι άλλοι, όποιοι κι αν είναι, η όποια κοινωνική θέση κι αν έχουν, το δικαίωμα να πραγματοποιεί την εσωτερική ζωή του, τη σκέψη, τις ιδέες, τα ιδανικά του και να αγωνίζεται γι' αυτά. Εσωτερική ζωή λοιπόν είναι η δύναμη του ανθρώπου να αντιστέκεται σε ό,τι έχει σκοπό να τον ισοπεδώσει και να τον στερήσει το δικαίωμα να είναι ο εαυτός του. Κάτι τέτοιο όμως, δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την προσπάθεια παρέμβασης στην πραγματικότητα. Αν η εσωτερική ζωή κερδίζεται με την αυτογνωσία, η υπεράσπιση της εκφράζεται με την πολιτική συνείδηση και τη συμμετοχή στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Θα ήταν αντιφατικό να ομολογήσουμε ότι κερδίζουμε την εσωτερική ζωή, αδιαφορώντας για το τι συμβαίνει γύρω μας. Όταν άλλοι αποφασίζουν για λογαριασμό μας, όταν τους αναθέτουμε καθήκοντα που είναι δικά μας, είναι σαν να διεκδικούμε την ελευθερία με αντιπροσώπους, δηλαδή σαν να αναθέτουμε τη διαφύλαξή της στην καλή τους διάθεση. Μόνο ο άνθρωπος που έχει συνειδητοποιήσει την ανάγκη να ρυθμίζει ο ίδιος τη ζωή του, είναι σε θέση να νιώσει ότι η παρουσία του στον κόσμο έχει μια δημιουργική χροιά. Μόνο σ' αυτό το σημείο μπορούμε να πούμε ότι διαφέρει από τα υπόλοιπα έμβια όντα: Να δίνει στη ζωή του τον προσανατολισμό, άρα και το νόημα που εκείνος κρίνει αναγκαίο. Έτσι αισθάνεται ότι συμβάλλει με τη δυναμική παρουσία του, στη διαμόρφωση αυτού του «γίγνεσθαι» που ονομάζουμε «ιστορία». Αποδώσαμε προηγουμένως στην πραγματικότητα τον χαρακτηρισμό «πολύχρωμη». Ειδικότερα στην εποχή μας, όπου κάθε άνθρωπος βομβαρδίζεται από χιλιάδες μηνύματα, είναι δύσκολο όχι μόνο να τα επεξεργαστεί αλλά και να αντισταθεί στο δελεαστικό περιεχόμενο πολλών από αυτά. Ένα διαφημιστικό μήνυμα που επαναλαμβάνεται πολλές φορές έχει τη δύναμη να υπερφαλαγγίσει την άμυνα της σκέψης και να καταχωρηθεί στον εσωτερικό κόσμο με τη μορφή μιας γοητευτικής προσφοράς• μιας προσφοράς που υπόσχεται καλύτερη ζωή, που κολακεύει τον εγωισμό μας επιτείνοντας την καταναλωτική διάθεση. Υπάρχει και κάτι ακόμη: Μέσα σ' αυτό τον καταιγισμό είναι σχεδόν αδύνατο να βρούμε έστω και λίγο χρόνο για να συγκεντρωθούμε και να προσμετρήσουμε τι απομένει από την εσωτερική ζωή. Χρειάζεται περισυλλογή για να δούμε τι σπαταλήθηκε και τι μας απομένει. Στην εποχή μας, με τον αλματώδη πολλαπλασιασμό των πληροφοριών διαπιστώνουμε ότι είναι δύσκολο να βρούμε λίγο χρόνο για τον εαυτό μας. Ακόμη και μέσα στο σπίτι το ραδιόφωνο και η τηλεόραση παραβιάζουν τη μοναχικότητά μας και μας θυμίζουν διαρκώς ότι ο έξω κόσμος υπάρχει αμείλικτος και απαιτητικός.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

106

Ο Έριχ Φρομ διατύπωσε την άποψη ότι ο σύγχρονος άνθρωπος φοβάται να αντικρίσει κατά πρόσωπο τον εαυτό του. Φοβάται τις εσωτερικές αντιφάσεις και ενδεχομένως την οδύνη που θα μπορούσε να γεννήσει η διαπίστωση ότι από τον εσωτερικό κόσμο δεν απομένουν και πολλά για να υπερασπίσει. Φαίνεται πως ο σύγχρονος άνθρωπος φοβάται την περισυλλογή και την αυτογνωσία και προτιμά να είναι διαρκώς στραμμένος σε δραστηριότητες που απορροφούν ολόκληρο το δυναμισμό του: στην υπεραπασχόληση, σε έντονες και θορυβώδεις μορφές ψυχαγωγίας ή στην ήρεμη βεβαιότητα που προσφέρει η πίστη σ’ έναν αρχηγό. Από τη στιγμή όμως που εναποθέτει το πολυτιμότερο μέρος του εαυτού του στο πρόσωπο που θα αναλάβει να μεσιτεύσει για την πραγμάτωση των ελπίδων του, κινδυνεύει να χάσει την εσωτερική ζωή, δηλαδή την ελευθερία του. Ο φόβος της αλήθειας γίνεται αιτία μαζικοποίησης και αύξησης της παθητικότητας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, ο άνθρωπος δεν έχει τη διάθεση να ασχοληθεί με τη δημόσια ζωή. Παγιδευμένος μέσα στον καταναλωτισμό και την ψευδαίσθηση της επιτυχίας, χάνει τη δυνατότητα να νιώσει έστω και για λίγο δημιουργός της ζωής του και υπεύθυνος για την εξέλιξή της. Όταν λοιπόν η εσωτερική ζωή γίνεται πολυτέλεια, δεν μένουν πολλά περιθώρια αντίδρασης, εκτός από τη συνθηκολόγηση ή την απόγνωση και τη θέληση για καταστροφή. Η απόγνωση είναι μια μορφή φυγής από τον εαυτό μας. Ισοδυναμεί με πανικό. Και οι δυο μορφές αντίδρασης λεηλατούν τον ψυχισμό και αποδιοργανώνουν τον εσωτερικό κόσμο. Αυτές οι μορφές αντίδρασης δεν φέρνουν ποτέ τα αναμενόμενα αποτελέσματα- είναι ελλιπείς και γι’ αυτό απαιτούν όλο και περισσότερη προσπάθεια να καλυφθούν τα κενά που δημιουργούν. Άλλοι αναζητούν τη λύση σε έντονες ή βίαιες συγκινήσεις. Άλλοι στα ναρκωτικά και άλλοι στην υπερδραστηριότητα. Είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος κολακεύεται να λέει πως δεν έχει χρόνο. Η εσωτερική ζωή όμως, είναι η δύναμη του ανθρώπου να διεκδικήσει την αξιοπρέπειά του σε μια κοινωνία που ισχυρίζεται ότι τα πάντα μπορούν να εξαγοραστούν και να αντικατασταθούν. Η εσωτερική ζωή είναι η ταυτότητά μας και η απόδειξη της γνησιότητας και της αυθεντικότητας μας ως ανθρώπων. Όταν χαθεί, κινδυνεύουμε να μετατραπούμε σε άμορφη μάζα –και «άμορφη μάζα» δεν είναι αυτή που δεν έχει μορφή αλλά εκείνη που μπορούμε να της δώσουμε όποια μορφή θέλουμε. Αυτός είναι και ο μεγαλύτερος κίνδυνος που πρέπει να συνειδητοποιήσει ο σύγχρονος άνθρωπος. Η εποχή μας απαιτεί δυναμισμό, πνευματική ένταση και έντονη σωματική προσπάθεια. Για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις της χρειάζεται να περισώσουμε το πιο πολύτιμο μέρος του εαυτού μας: τον εσωτερικό μας κόσμο με όλο του τον πλούτο και, γιατί όχι, τις αντιφάσεις του. Και αυτό είναι μια επιτυχία στη ζωή.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

107

Προσέξετε το Λογικό Διάγραμμα του θέματος

Προσέξετε ιδιαίτερα τη μετάβαση από την εσωτερική ζωή - αυτογνωσία - εσωτερική ελευθερία στην πολιτική συνείδηση και την πολιτική ελευθερία. Υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και την ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

108

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

109

Κείμενο 136 Αυτοσυνειδησία Ο άνθρωπος ό,τι είναι και ό,τι μπορεί να γίνει αυτό το κάνει ο ίδιος. Δηλαδή ως προς αυτό ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του εαυτού του. Από τον εαυτό του, από μέσα του, θα γίνει ό,τι είναι να γίνει. Γι' αυτό συνείδηση, αυτοσυνείδηση, αυτοσυνειδησία σημαίνουν δημιουργία του εαυτού του, δημιουργία του «είναι» του, όχι με εξωτερικά αλλά με εσωτερικά μέσα. Παντού στη ζωή, λέγει ο Γκαίτε, πρόκειται για ένα πράγμα: να έλθει ο άνθρωπος σε απόλυτη συνείδηση του εαυτού του, να λάβει δηλαδή αυτοσυνειδησία, να φέρει στο φως της αυτοσυνειδησίας και της νοήσεως όλες του τις δυνάμεις και να τις κατευθύνει στον σκοπό της δημιουργίας της προσωπικότητός του. Αντίθετα, τα φυσικά δημιουργήματα και όλη η φύση γύρω μας δεν έχουν την δύναμη να επιστρέψουν στον εαυτό τους, δεν έχουν την δυνατότητα να αναδιπλωθούν και να ιδούν τον εαυτό τους. Η φύση είναι βωβή. Η φύση υπάρχει απλώς, και μάλιστα υπάρχει κατ’ έκτασιν, ενώ ο άνθρωπος υπάρχει κατά δυο τρόπους. Πρώτα υπάρχει καθείς όπως υπάρχει η φύση, ως αντικείμενο. Είναι κι αυτός μέσα στον χρόνο και τον χώρο, είναι κι αυτός κάτι που είναι δίπλα στα άλλα, ένα μικρό κομμάτι της φύσεως, που υπακούει στους νόμους της και στην ανάγκη της, την αδιαφορία της και στην ανωνυμία της. Εκτός όμως από αυτό ο άνθρωπος –και τότε λέγεται άνθρωπος– υπάρχει με διάφορο τρόπο, υπάρχει μέσα του, εσωτερικά. Έχει εσωτερικές διαστάσεις, ο κόσμος του δεν φαίνεται, είναι προσιτός όμως σ' αυτόν. Έχουμε λοιπόν, εδώ μια άλλη εσωτερική διάσταση. Υπάρχει, γιατί ξέρει ότι υπάρχει, γιατί βλέπει τον εαυτό του από μέσα του. Έχει συνείδηση, και νιώθει με την συνείδησή του ότι ένα βαθύ χάσμα τον χωρίζει από τα άλλα που είναι γύρω του. Ο χωρισμός αυτός δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτό που ονομάζουμε συνείδηση. Αυτή η συνείδηση φέρνει τον άνθρωπο ταυτόχρονα και στην μοναξιά του, η οποία τον περιχαρακώνει από όλα τα άλλα και του ανοίγει έναν κόσμο ολωσδιόλου δικό του, που δεν μπορεί ούτε αυτός ο ίδιος να τον υπερπηδήσει ποτέ χωρίς να πάψει να είναι άνθρωπος. Το χαράκωμα τούτο το ανυπέρβλητο το ανοίγει γύρω του ο άνθρωπος με την συνείδησή του. Αυτό είναι που αποτελεί την αρχή της αυτοτέλειάς του και της ανεξαρτησίας του, ηθικής και πνευματικής. Την συνείδηση για τον εαυτό του, την αυτοσυνειδησία, την αποκτά ο άνθρωπος κατά δύο τρόπους. Ο ένας τρόπος είναι θεωρητικός, γιατί με τον νου του, με την νόησή του φθάνει στην γνώση τόσο του εξωτερικού κόσμου όσο και των εσωτερικών του δυνάμεων. Ο άλλος τρόπος είναι πρακτικός, γιατί με την πρακτική ενέγεια, με το πράττειν, με την δύναμη που έχει μέσα του να δημιουργεί, φθάνει πάλι στην αυτοσυνειδησία, και βάζει την σφρα-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

110

γίδα του εαυτού του σε ό,τι ο ίδιος δημιουργεί. Αυτή είναι η βαθιά έννοια της πράξεως. Να βάζει απάνω στα πράγματα και στον κόσμο την σφραγίδα του εαυτού του. Να χαράζει το όνομά του με βαθύ νόημα μέσα στον κόσμο. Και χωρίς τον άνθρωπο ο κόσμος είναι βουβός και ανώνυμος. Αυτή την πράξη την κατορθώνει ο άνθρωπος με την μεταβολή που κάνει στα πράγματα, τόσον μέσα του, όσον και γύρω του, τόσον στον εσωτερικό όσον και στον εξωτερικό κόσμο. Με την παιδεία λ.χ. αλλάζει τα πράγματα του εσωτερικού του κόσμου, με την τεχνική αλλάζει τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου. Μια βαθύτατη ανάγκη είναι αυτή που ωθεί τον άνθρωπο σ' αυτό το έργο, σ’ αυτό το πράττειν, από το οποίο, όπως γενικότατα μπορούμε να πούμε, γίνεται αυτό που λέμε ο πολιτισμός. Και είναι πια μέγα κατόρθωμα του ανθρώπου, να αλλάζει το εσωτερικό του και το εξωτερικό του. Ο άνθρωπος μ' αυτό το έργο, με το πράττειν, κινείται από την ανάγκη να γίνει ελεύθερος, να μη μείνει εκεί που τον άφησε η φύση, η τύχη. Να αποσείσει την πίεση και το βάρος της πραγματικότητος και της ωμής ζωής. Θέλει να αφαιρέσει από τα πράγματα την ωμότητά τους και την πεζότητά τους, και από ξένα και αντίθετα που του είναι να τα κάνει δικά του. Μ' αυτήν την εξανθρώπιση του ξένου κόσμου θα μπορεί ο άνθρωπος να βλέπει μέσα στα πράγματα τον εαυτό του. Αυτή λοιπόν είναι η αιτία, που αναγκάζει τον άνθρωπο να δημιουργεί τέχνη, δηλαδή η αιτία είναι βαθύτατα πνευματική. Θέλει, όσο τούτο είναι δυνατόν, να γίνει ελεύθερος, να δει τον εαυτό του εξ αντικειμένου, να μορφώσει το Είναι του. Θέλει να δει τον εαυτό του κύριο και της ζιοής του και των δυνάμεων που παλεύουν μέσα του, καθώς και να γίνει κύριος των δυνάμεων του κόσμου. Αυτή η τάση του ανθρώπου, να αλλάζει με την πράξη τα πράγματα του κόσμου, εκδηλώνεται κιόλας στην παιδική του ηλικία. Το παιδί με τις πρώτες εκδηλώσεις της δράσεώς του δεν θέλει τίποτε άλλο παρά να κάνει τον κόσμο γύρω του σύμφωνο με τον εαυτό του ή τουλάχιστον σύμφωνο με τις επιθυμίες του. Αρχίζει και χαίρεται αληθινά από την στιγμή που μπορεί μόνο του να κάνει κάτι, δηλαδή από την στιγμή που ελευθερώνεται από τι βάρος να του τα δίδουν όλα οι άλλοι έτοιμα. Το παιδί χαίρεται αληθινά από την στιγμή που αρχίζει μόνο να σχεδιάζει και να παίζει. Και όσο ελευθερώνει τα χέρια του άλλο τόσο χαίρεται. Γιατί η χαρά του δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ικανοποίηση του πόθου του, με άλλα λόγια η αφομοίωση των πραγμάτων και η κυριαρχία εκ μέρους του επάνω στα πράγματα. Η επιθυμία αυτή του ανθρώπου να προσαρμόσει τα πράγματα προς τον εαυτό του ή να δώσει στα πράγματα τον χαρακτήρα του και την μορφή του, δηλαδή να τα εξανθρωπίσει, να τα ημερώσει, η ανάγκη αυτή αρχίζει από τα κατώτατα στάδια της ζωής του ανθρώπου και φθάνει ως τα ανώτατα δημιουργήματά του. Από το πρώτο είδωλο που πλάθει ο πρωτόγονος άνθρωπος ως την ανώτατη έκφραση που έδωσε η τέχνη στην μορφή του ανθρώπου ως τον έφηβο που μας παρουσιάζουν τα ελληνικά κλασικά αγάλματα, υπάρχει η ίδια επιτακτική ανάγκη, και αυτή λέγεται ελευθερία, απελευθέρωση. Ένα εργαλείο της λίθινης εποχής και μια πολυδαίδαλη σύγχρονη μηχανή, αν τα εξετάσουμε από την άποψη αυτή, δεν διαφέρουν καθόλου. Η διαφορά τους

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

111

έγκειται μόνο στον βαθμό της ελευθερίας που χαρίζουν στον άνθρωπο, όχι όμως και στο ποιόν ή την κατεύθυνση. Και με τα λίθινα εργαλεία και με την πολυδαίδαλη μηχανή της σύγχρονης εποχής ο άνθρωπος ζητεί ένα πράγμα, να υποτάξει τον εξωτερικό κόσμο, να δαμάσει τα αντικείμενα που στέκονται απέναντι του και τον αντιμάχονται και του αντιστέκονται. Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1. Με βάση το κείμενο που διαβάσατε, ποιον ορισμό μπορείτε να δώσετε στη ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ; 2. Μ’ αυτήν την εξανθρώπιση του ξένου κόσμου θα μπορεί ο άνθρωπος να βλέπει μέσα στα πράγματα τον εαυτό του. Μήπως στην πρόταση αυτή βρίσκεται και η αρχή της θέλησης μας για δημιουργικότητα; Για ποιο λόγο η δημιουργικότητα είναι πρωτογενής βασική ανάγκη του ανθρώπου; 3. Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να συσχετίζονται οι έννοιες: ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ, ΕΞΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ της φύσης ή της πραγματικότητας. 4. Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να σχολιάζετε τη φράση: «ωμή ζωή». 5. Προσέξετε το κείμενο που περιλαμβάνεται ανάμεσα στις φράσεις: Την συνείδηση για τον εαυτό του, την αυτοσυνειδησία... καθώς και να γίνει κύριος των δυνάμεων τον κόσμου. Προσπαθήστε να φτιάξετε ένα λογικό διάγραμμα, ένα σχεδιάγραμμα αυτού του κειμένου, στο οποίο να περιλαμβάνονται οι σπουδαιότερες έννοιες και να αποδίδεται το περιεχόμενο του. 6. Πώς θα μπορούσατε να ορίσετε την αυτοσυνειδησία με βάση το κείμενο που διαβάσατε; 7. Προσπαθήστε να συντάξετε έναν κατάλογο στον οποίο να παρατίθενται τα αντίθετα γνωρίσματα του ΑΝΘΡΩΠΟΥ και της ΦΥΣΗΣ, με βάση το κείμενο που διαβάσατε. 8. Τι διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τη φύση; Να υπογραμμίσετε μόνο μια απάντηση. 1. 2. 3. 4. 5.

Ο κόσμος Ο φόβος Η συνείδηση Η ύπαρξη Η ανάγκη

9. Ποιες μορφές εξανθρωπισμού του κόσμου γνωρίζετε; 10. Ποιος ορισμός της τεχνολογίας προκύπτει από το Κείμενο που διαβάσατε; 11. Αν υποτεθεί ότι έχετε να γράψετε έναν Πρόλογο σε θέμα που έχει σχέση με την εργασία, ποια σημεία τον Κειμένου που διαβάσατε θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

112

12. Αν ένας άνθρωπος δεν ανακαλύψει κάτι για το οποίο θα άξιζε να πεθάνει, δεν είναι ικανός να ζήσει. Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

113

Κείμενο 137 Ελευθερία και Δημοκρατία

α 1. Σκοπός του ανθρώπου, των ανθρώπινων συνόλων, της ανθρωπότητας, είναι, κατά τη γνώμη μου, αν θέλουμε μόνο με μια λέξη να τον εκφράσουμε, η ελευθερία. Και ελευθερία σημαίνει τη δυνατότητα να αναπτύξει στον ανώτατο βαθμό τις δημιουργικές του δυνάμεις, στη θεωρία και στην πράξη, στην επιστήμη και στην τεχνική, σε κάθε είδους έλλογο και άλογο ετασμό1 αφενός και αφετέρου στην ατομική, κοινωνική, πολιτειακή και υπερπολιτειακή του δραστηριότητα. Να πραγματώσει έτσι, κατά το μέτρο του δυνατού, όλες τις ανώτατες αξίες της ζωής. Μέσα σ’ αυτές κατώτατη είναι η υλική ευδαιμονία, που υπολογίζεται μόνο σαν όρος, μέχρις ενός βαθμού αναγκαίος, για την προαγωγή όλων των ανώτατων αξιών. Ο άνθρωπος πρέπει και ως άτομο και ως μέλος ποικίλων κοινοτήτων να είναι ελεύθερος. Πρέπει ως άτομο να επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία υπό την έννοια που προκαθορίσαμε, αλλά και ως μέλος ποικίλων κοινοτήτων. Διότι υπάρχουν αξίες που πραγματώνονται μόνο από άτομα, άλλες που πραγματώνονται και από άτομα και από σύνολα ατόμων και άλλες που μόνο σύνολα ατόμων μπορεί να πραγματώσουν. Η πραγμάτωση από σύνολα προϋποθέτει την οργάνωσή τους που θα αποβλέπει πρώτα στην πραγμάτωση των αξιών που μόνο τα άτομα μπορεί να πραγματώσουν. Στην περίπτωση αυτή πρέπει η ελευθερία του ενός να μην περιορίζεται περισσότερο από την ελευθερία του άλλου, ώστε όλοι να έχουν κατά την αξία τους και κατά την αξία των πνευματικών και ηθικών σκοπών που επιδιώκουν ίσες δυνατότητες. Γι’ αυτό χρειάζονται τα σύνολα οργάνωση, συντονισμό και τάξη, για τη διαφύλαξη της μεγαλύτερης δυνατής ελευθερίας του καθενός και του συνόλου. Επίσης οργάνωση και τάξη χρειάζονται και για την επιδίωξη σκοπών που μόνο ενότητες ανθρώπων, μόνο σύνολα μπορεί να επιδιώξουν. Πρέπει εδώ η ομαδικότητα να οργανωθεί έτσι ώστε από αυτή να προκύπτει η μεγαλύτερη δυνατή απόδοση του συνόλου και δη χωρίς στην απόδοση του συνόλου να θυσιάζεται η δημιουργικότητα και του κάθε ατόμου, ως ατόμου. Από την επιτυχή συνθετική και συντονιστική αυτή προσπάθεια ατόμων και συνόλων εξαρτάται η πληρέστερη επίτευξη γενικά των σκοπών του ανθρώπου. 2. Και τώρα ας θέσουμε το ερώτημα πώς πρέπει να διαμορφωθεί η σχέση των ατόμων αναμεταξύ τους, ώστε από αυτή να προκύπτει η μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία, δηλαδή η πληρέστερη δυνατή πραγμάτωση των ανωτά1

ετασμός. Δοκιμασία, βασανιστήριο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

114

των σκοπών της θεωρίας και της πράξης. Αναζητούμε επομένως την καλύτερη ρύθμιση της ζωής των ατόμων, αλλά και του συνόλου. Με άλλα λόγια αναζητούμε ποια μορφή πρέπει να προσλάβει η κοινωνική ζωή, ώστε να πραγματώνονται και οι ανώτατοι σκοποί της ζωής, με μια λέξη η ελευθερία. Από εδώ και πέρα αφήνουμε κατά μέρος το πρόβλημα της εσωτερικής ελευθερίας και αποβλέπουμε στο χώρο όπου πρέπει να πραγματωθεί η κοινωνική ελευθερία, η ελευθερία του κάθε ατόμου μέσα στο σύνολο και η ελευθερία και του ίδιου του συνόλου και αυτά χάρις στον επιτυχέστερο συντονισμό όλων των ροπών και δραστηριοτήτων. Αυτή την κατάσταση, όπου ο καθένας αλλά και το σύνολο, αποδίδουν το μέγιστο, θα την ονόμαζα ιδανική πολιτεία ιδανικών ανθρώπων. Αυτή η ιδανική πολιτεία, η κοινωνία ελεύθερων ανθρώπων, αποτελεί την καθοδηγητική αρχή, το στόχο προς τον οποίο, έχοντας ως δεδομένες τις εκάστοτε πραγματικές συνθήκες, πρέπει να κατευθυνόμαστε. Και ορθή πολιτεία είναι εκείνη που υπό τις εκάστοτε συγκεκριμένες πραγματικές συνθήκες βρίσκεται πλησιέστερα προς την ιδανική. Όσο πιο ελεύθερα είναι τα άτομα τόσο πιο ελεύθερη θα είναι και η πολιτεία τους. 3. Για την ολοκλήρωση όμως της ελευθερίας του κάθε ατόμου έπρεπε κάθε άτομο να μπορεί να συμβάλλει εξ ίσου με όλα τα άλλα στη δραστηριότητα του συνόλου. Η ελευθερία ως το ανώτατο αγαθό, είναι αδιανόητη χωρίς κοινωνική ελευθερία και η κοινωνική ελευθερία αδιανόητη χωρίς την πολιτική ελευθερία, χωρίς τη συμμετοχή του κάθε ατόμου στη δραστηριότητα του συνόλου, που πρέπει να είναι η συνισταμένη των βουλήσεων όλων των ατόμων που το απαρτίζουν. Υπό την έννοια αυτή η ιδανική πολιτεία πρέπει να είναι μια ιδανική δημοκρατία, μια πολιτεία ιδανική ελεύθερων, δημοκρατικά οργανωμένων, ανθρώπων, αφού η ύπατη εξουσία ανήκει στο δήμο, δηλαδή στο κοινωνικό σύνολο. Σκοπός μας επομένως πρέπει να είναι μια ιδανική δημοκρατία ελεύθερων ανθρώπων.

β Από εδώ και πέρα εγκαταλείπουμε το χώρο των ιδεών δηλ. το χώρο της ελευθερίας γενικά και το χώρο της κοινωνικής ελευθερίας ειδικότερα και κατεβαίνουμε στο χώρο της ιστορικής πραγματικότητας, δηλαδή της σχετικότητας, όπου πρώτον όλοι οι άνθρωποι είναι μόνο σχετικά ελεύθεροι, όπου συνήθως καταπατεί ο ένας την ελευθερία του άλλου και όπου η οργάνωση των συνόλων, δηλαδή των πολιτειών, είναι και αυτή ατελής. Από εδώ και πέρα δεν επιτρέπεται να μιλάμε αφηρημένα για πολιτείες ή για ελεύθερα άτομα, αλλά μόνο για συγκεκριμένες, σε ορισμένο χώρο και χρόνο τοποθετημένες πολιτείες και αντιστοίχως σε συγκεκριμένα άτομα.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

115

Είναι περιττό να τονίσω ότι κάθε κοινωνία και κάθε εποχή έχουν την ιδιομορφία τους και επομένως ιδιόμορφο πρέπει να είναι το δημοκρατικό πολίτευμα που τις διέπει. Οι ιδιομορφίες όμως αυτές είναι περιχαρακωμένες σε έναν ορισμένο κύκλο και δεν είναι δημοκρατία κάθε πολιτεία που αυτοβαφτίζεται δημοκρατία. Έχοντας ως κριτήριο όσα σκόπιμα αναφέραμε στην αρχή μπορούμε να πούμε πρώτα τι δεν είναι δημοκρατία. α) Δημοκρατία δεν υπάρχει όπου δεν υπάρχει ελεύθερη πολιτική βούληση ελεύθερα εκφραζόμενη για κάθε πολίτη. β) Δημοκρατία δεν υπάρχει όταν όλοι οι ελεύθεροι άνθρωποι που τη συγκροτούν δεν ομονοούν ελεύθερα στη μόνιμη απόφαση να μείνουν έτσι συγκροτημένοι σε μια κοινωνική και πολιτική ενότητα, την οποία να την τοποθετούν απάνω από κάθε άλλον στόχο, έτσι ώστε απάνω από όλα να θέλουν τη διατήρηση της αυθυπαρξίας, αυτονομίας και ανεξαρτησίας της, απάνω και από την ίδια την προσωπική τους υπόσταση. Αν επομένως ονομάζουμε ένα κοινωνικό σύνολο έθνος ή πατρίδα, τότε δημοκρατία δεν υπάρχει όπου δεν υπάρχει εθνικοφροσύνη και πατριωτισμός. γ) Δημοκρατία δεν υπάρχει όπου η συμμετοχή στην εξουσία που κατευθύνει την πορεία του συνόλου, αλλά και του κάθε ατόμου, δεν είναι κατανεμημένη με δικαιοσύνη, όπου δεν δικαιούται, κατά την πλατωνική έκφραση, ο καθένας να «πράττη τα εαυτού», να είναι δηλαδή τοποθετημένος στη θέση που κατ’ αξίαν του ανήκει. Και αξία εδώ σημαίνει πολιτική αρετή και δημιουργική ικανότητα, αποκλειομένου κάθε άλλου τεχνητού κριτηρίου. δ) Δημοκρατία δεν υπάρχει όπου η πολιτική εξουσία και η κοινωνία δεν μεριμνούν ώστε το έμψυχο υλικό που της προσφέρεται να το καλλιεργεί με σκοπό να διαπλάθονται δημιουργικά άτομα, ικανά να δράσουν και ως άτομα και ως στοιχεία ολοτήτων, άτομα που από απλά φυσικά όντα θα καταστούν άνθρωποι και πολίτες, και αυτό επί ίσοις όροις για τον καθένα, έτσι ώστε μόνο οι φυσικές ανισότητες να τα ξεχωρίζουν και καμιά άλλη. Με άλλα λόγια δεν υπάρχει δημοκρατία όπου δεν υπάρχει παιδεία...

γ Είπαμε ποια πρέπει να είναι τα γνωρίσματα κάθε πολιτείας και κάθε δημοκρατίας, γνωρίσματα που ως ένα μέτρο πρέπει να έχουν, αν δεν θέλουμε να παίζουμε με τις λέξεις. Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει με τις υπάρχουσες δημοκρατίες. Είναι περιττό να πω πως δημοκρατίες είναι οι λεγόμενες δημοκρατίες «δυτικού τύπου». Ας κρίνουμε λοιπόν τη σημερινή τους κατάσταση τι έχουν και τι δεν

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

116

έχουν και από τι πάσχουν. Για τις απλώς αυτοβαφτιζόμενες δημοκρατίες δεν υπάρχει λόγος να μιλήσουμε. Πρώτα πάσχουν από έλλειψη παιδείας. Δεν διαθέτουν πολίτες άξιους να εκπληρώσουν και ως άτομα και ως κοινωνικά όντα την αποστολή που πριν προδιαγράψαμε. Η παιδεία τους είναι τόσο σχετική που αν δεν αποσχετικοποιηθεί, και σύντομα μάλιστα, όλες οι δημοκρατίες θα ξεπέσουν, ίσως και θα καταρρεύσουν. Ο δημοκρατικός πολίτης πρέπει ως ένα βαθμό να καταλαβαίνει τι τον συμφέρει και τι συμφέρει το κοινωνικό σύνολο, διότι η τύχη του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτό το σύνολο. Αντίθετα, ο σημερινός πολίτης, βλέποντας ή νιώθοντας μόνο το άμεσο και όχι το απώτερο, μόνο το προσωπικό και όχι το κοινωνικό, το προσωρινό και το πρόσκαιρο, και όχι το μόνιμο εργάζεται εναντίον της δικής του αποστολής, εναντίον της κοινωνίας. Και όλα αυτά από αμάθεια. Η αμάθεια πάλι αυτή οφείλεται λιγότερο σε έλλειψη θετικής μόρφωσης, όσο σε έναν εσμό παραπλανητικούς παράγοντες που τον σύρουν δώθε εκείθε και δεν έχει τη διανοητική αυτενέργεια να τους αποκρούσει. Οι παράγοντες αυτοί είναι μοιραία γεννήματα της βασικής δημοκρατικής αρχής, της ελευθερίας να εκφράζει ο καθένας ελεύθερα τη σκέψη του. Αλλά αυτή η ελευθερία της σκέψης είναι συνυφασμένη με την ελευθερία και της ορθής και της λανθασμένης σκέψης, με την εκμετάλλευση της αμάθειας, με τη συκοφαντία και το ψέμα και την παραπλάνηση, δεινά απαραίτητα για να υπάρχει και η ελευθερία της ορθής σκέψης, χωρίς περιορισμούς. Στις δημοκρατίες όπου μόνο ορθά δικαιούσαι να σκέπτεσαι, δεν υπάρχει ελευθερία λόγου και τότε έχουμε μόνο κατ' όνομα ελευθερία. Εναντίον όλων αυτών των δηλητηριωδών αερίων μόνο ένα αντίδοτο επιτρέπεται στις αληθινές δημοκρατίες: η υγιής αντίδραση των παιδευμένων ανθρώπων, των ικανών να σκέπτονται αυτοδύναμα και ελεύθερα. Αυτή η υγιής αντίδραση, έχει στις σημερινές δημοκρατίες ένα μεγάλο αντίπαλο: την αγελαία νοοτροπία, την πνευματική νωθρότητα του ατόμου που βολεύεται να σκέπτονται άλλοι γι' αυτόν και έτσι εξαφανίζονται οι ατομικές γνώμες και τα χωριστά πρόσωπα και έχουμε μαζικά κινήματα και κόμματα, που δεν είναι σύνολα ελεύθερων ανθρώπων αλλά αγέλες σχηματισμένες από κοινά αντικοινωνικά συμφέροντα και που σέρνονται από κάποιον που έχει σχετικώς μεγαλύτερη δύναμη σκέψης. Είναι βέβαια φυσικό όπου δρουν σύνολα να διαφοροποιούνται τα σύνολα αυτά σε ομάδες και να μην κατακερματίζονται σε άτομα. Αλλά σε άτομα με αυτοδύναμη κρίση που ελέγχει σε κάθε βήμα την ομάδα στην οποία ανήκει και πάντως σε άτομα αρκετά μορφωμένα, ώστε να μη λησμονούν τα πρωτεία του συνόλου απέναντι της όποιας ομάδας. Συμπερασματικά πρέπει να τονίσουμε πως μόνο άτομα με πραγματική παιδεία μπορεί να συγκροτήσουν μια δημοκρατία και ακριβώς αυτή η παιδεία λείπει πέρα από το ανεκτό όριο στις περισσότερες από τις σύγχρονες δημοκρατίες. Εκτός από την έλλειψη παιδείας λείπει στις σύγχρονες δημοκρατίες το απαιτούμενο κύρος της πολιτικής εξουσίας. Λείπει ο απαραίτη-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

117

τος όρος της πραγματικής κοινωνικής ελευθερίας, η τάξη, η επιβολή του εξουσιαστή στον οποίο το ίδιο το σύνολο ανέθεσε το έργο της επιβολής της τάξης. Έχουμε δηλαδή κατάχρηση της ελευθερίας που δεν γιατρεύεται με τη μετάβαση στην άλλη άκρη του εκκρεμούς, δηλαδή με την κατάχρηση της εξουσίας, αλλά με την προσπάθεια του συνδυασμού ελευθερίας και τάξης, την πιο δύσκολη προσπάθεια κάθε πραγματικής δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι το καλύτερο από τα εφικτά πολιτεύματα, όταν όλοι οι πολίτες συμφωνούν στη διαφύλαξη της. Μόλις ένα μέρος, έστω και μια μικρή μειοψηφία, πιστεύει πως για να φθάσει η πολιτική κοινωνία στην ιδεωδέστερη μορφή της, πρέπει να περάσει η δημοκρατία από μια περίοδο δικτατορικής διακυβέρνησης, είτε από μια δεξιά χούντα, είτε από ένα αριστερό κόμμα, εισδύει ένα διαβρωτικό σκουλήκι μέσα της και νοσεί. Φυσικά δεν λαμβάνουμε υπόψη τις κλασικές δηλώσεις πολλών τέτοιων διαβρωτικών δυνάμεων ότι αναγνωρίζουν την αρχή της πλειοψηφίας, όταν δεν συνοδεύονται από την έμπρακτη αναγνώριση της ελευθερίας των πολιτών να εκφράσουν τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Εναντίον αυτού του σκουληκιού η δημοκρατία είναι άοπλη, διότι από όλους αυτούς τους δολιοφθορείς οι τύποι τηρούνται ώς τη στιγμή που θα αναρριχηθούν στην εξουσία. Άοπλη διότι οι λίγοι δολιοφθορείς είναι αγωνιστές, ενώ οι άλλοι πολίτες είναι εγωιστές και χωρίς να προσφέρουν στους δολιοφθορείς το σχοινί με το οποίο θα τους κρεμάσουν, πάντως σκύβουν το λαιμό τους για να τους περάσουν οι λίγοι τη θηλιά.

δ Για να προκόψει όμως μια δημοκρατία δεν αρκεί η ελευθερία, η τάξη και η παιδεία που είναι ο όρος και της ελευθερίας και της τάξης, χρειάζεται δημιουργικότητα. Πρέπει κάθε πολίτης για χάρη του εαυτού του, αλλά προπαντός του συνόλου να παράγει, να εργάζεται. Η δημοκρατία είναι ένας στίβος μέσα στον οποίο θα μπορούν υπό τους καλύτερους όρους να γίνουν όλοι δημιουργικοί. Θα έπρεπε να μοχθούν από την επιθυμία το σύνολο να προκόψει και οικονομικά και πνευματικά. Γι’ αυτό το υψηλό ιδανικό θα έπρεπε να μοχθούν. Δυστυχώς το ιδανικό αυτό δεν είναι αρκετά δυνατό για να βάλει σε κίνηση τον, μόνο σχετικά ελεύθερο, άνθρωπο. Χρειάζονται και υλικά κίνητρα ή κίνητρα που ικανοποιούν τη ματαιοδοξία του. Δουλεύουν με πάθος όχι όσοι ξέρουν ότι από τη δουλειά τους θα ωφεληθεί το σύνολο και δη μελλοντικά, αλλά όσοι ξέρουν ότι θα αποκομίσουν άμεσα ωφελήματα οι ίδιοι. Κωνσταντίνος Τσάτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

118

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Ελευθερία - Συμμετοχή - Δημοκρατία. Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να αναλύονται και να συσχετίζονται οι έννοιες αυτές.

Ποια, κατά τον συγγραφέα, είναι τα θεμελιώδη γνωρίσματα της Δημοκρατίας; (Να τα παρουσιάσετε όσο μπορείτε πιο συνοπτικά).

Να σχολιάσετε την πρόταση: «Η υπερβάλλουσα σχετικότητα καταλύει την έννοια της δημοκρατίας».

Τη φιλοσοφία του τη στήριζε σε τούτο: είναι καλύτερο να ’χεις δικό σου αυτοκίνητο παρά δικές σου απόψεις. Γιάρομιρ Μάτις Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων. Πιστεύετε ότι η άποψη αυτή μπορεί να εκφράσει τη νοοτροπία μεγάλου ποσοστού των ανθρώπων της εποχής μας; Να αποδείξετε ότι η νοοτροπία αυτή έχει τη δυνατότητα να υπονομεύσει τη Δημοκρατία σήμερα.

Με το πνεύμα της εποχής μας, μπορείς να προκόψεις και χωρίς πνεύμα. Άρνοστ Τσέρνικ Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Η Δημοκρατία είναι μια μεγάλη πράξη εμπιστοσύνης και μια μεγάλη πράξη τόλμης. Ζαν Ζωρές Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων. Προσέξετε ιδιαίτερα τις έννοιες: ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ, ΤΟΛΜΗ. Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να συσχετίζονται οι έννοιες: ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ - ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ΤΟΛΜΗ.

Οι μεγάλοι ηγέτες δημιουργούν τις ευκαιρίες –οι μέτριοι επωφελούνται απ' αυτές– οι μικροί τις αφήνουν να γλιστρήσουν μέσ’ απ’ τα χέρια τους. Οι άξιοι ηγέτες αξιοποιούν τις ευκαιρίες για το γενικό όφελος –οι ανάξιοι ηγέτες τις εμπορεύονται για το δικό τους κέρδος. Μάριος Πλωρίτης Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Την τύχη του κάθε λαός την κάνει μοναχός του, κι όσα του κάνει η τρέλα του δεν του κάνει οχτρός του. Κρητικό δίστιχο Να αναπτύξετε αυτό το δίστιχο σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

Πώς εννοεί τη ΜΟΡΦΩΣΗ ο συγγραφέας στο Κείμενο που διαβάσατε;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

10. Με ποια όπλα η Δημοκρατία μπορεί να αντιμετωπίσει τους εχθρούς της;

119

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

120

Κείμενο 138 Η Ελευθερία σήμερα Ποιο είναι το νόημα της Ελευθερίας για τον σημερινό άνθρωπο και προπάντων για τις νεώτερες γενεές, για τους νέους; Ζούμε σε μια εποχή αμφισβητήσεων. Οι κοινωνίες αποσυντίθενται, ανασυντάσσονται πάνω σε καινούργια δεδομένα. Ο κόσμος όλος πλέει σ' ένα χάος. Θα τολμούσα να πω ότι τα πάντα γύρω μας έχουν χάσει την ισορροπία τους, και για να μεταχειριστώ έναν όρο σκληρό αλλά πιο ζωντανό τα πάντα έχουν τρελαθεί, οι θεσμοί, οι άνθρωποι που κυβερνούν από ψηλά τον κόσμο και ορίζουν τις ηθικές, τις πολιτικές, τις οικονομικές και νομισματικές νόρμες. Ο άνθρωπος δοκιμάζεται και δοκιμάζει, με την διπλή έννοια: της αναζήτησης και της ταλαιπωρίας. Όλες οι αξίες έχουν ανατραπεί και όλα τα δεδομένα. Μια από τις βαρύτερες και γενικότερες συνέπειες όλης αυτής της αναταραχής, της θεμελιακής αναστάτωσης του κόσμου, του σύγχρονου κόσμου, είναι ότι οι λέξεις έχουν χάσει το νόημά τους, την παλιά τους προαιώνια σημασία. Ο ένας δεν καταλαβαίνει πια τον άλλον. Είναι σαν να μιλάει ο καθένας μιαν άλλη γλώσσα. Συνέπεια, η απομόνωση, αυτό που λένε η αλλοτρίωση. Τούτο προκαλεί μια σύγχυση που την εκμεταλλεύονται πολιτικά οι κομματικοί οργανισμοί και οι ταξικές ομάδες και οι κάθε λογής εκμεταλλευτές των ανωμάλων περιόδων της ιστορίας. Έγιναν πολλοί ηρωικοί και μεγάλοι και ευγενικοί αγώνες για να αποκτήσουν οι άνθρωποι την Ελευθερία τους. Έγιναν όμως και φρικτές καταχρήσεις στο όνομα, τάχα, της Ελευθερίας, για να υποταχθούν λαοί και να καταστούν χιλιάδες άνθρωποι δούλοι. Γιατί, φευ, η Ελευθερία δεν πετάει στον αέρα ελεύθερη σαν την Νίκη της Σαμοθράκης ή την φτερωτή Νίκη στα γνωστά αρχαία ελληνικά νομίσματα. Η Ελευθερία είναι μια νίκη, βέβαια είναι μια νίκη, αλλά μια νίκη της κάθε ημέρας, ύστερα από έναν καθημερινό αγώνα. Και το αξιοσημείωτο είναι ότι η πάλη αυτή δεν είναι κυρίως πάλη με εξωτερικό εχθρό, με δυνάμεις που μας περιβάλλουν και μας απειλούν φανερά, κοινωνικές αντιξοότητες, προβλήματα υγείας κλπ. Η πιο σημαντική και δύσκολη πάλη είναι η πάλη με τον ίδιο τον εαυτό μας, με τις αδυναμίες μας, με τις ορμές μας, με τις φοβίες μας, με όλα εκείνα τα εμπόδια στα οποία σκοντάφτουμε στην τραχιά ανηφόρα της ζωής. Γι' αυτό άλλωστε και οι εσωτερικές αυτές νίκες μας γεμίζουν με βαθύτατη ικανοποίηση πολύ περισσότερο από κάθε άλλη νίκη ενάντια στους φανερούς εξωτερικούς εχθρούς. Όμως στους καιρούς μας, όλοι αυτοί οι αγώνες έχουν καταντήσει αγωνίες. Πολλαπλασιάστηκαν σε σημείο που ξεπερνά πολύ συχνά την αντοχή του ανθρώπου, την ψυχική του ρώμη και τα σωματικά του ελατήρια, που καθώς το βλέπουμε κάθε μέρα τα συνθλίβει η ζωή και τα συντρίβει σαν μέσα σε

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

121

πελώριες μυλόπετρες, σαν μέσα σε τρομακτικά σαγώνια, καθώς το είδαμε στους κινηματογράφους. Για να μη μακρηγορώ θα προσθέσω τα παρακάτω, ειδικά για την σημερινή εποχή, για τον άνθρωπο των ημερών μας. Αυτό το αίσθημα της Ελευθερίας που καταξιώνει τον άνθρωπο, γιατί είναι ένα από τα υψηλότερα ανθρώπινα επιτεύγματα, αυτό το αίσθημα, αυτή η ψυχική και πνευματική (ρεαλιστική) ανάγκη για Ελευθερία στον στοχασμό, στην πίστη, αφού αυτά ίσα-ίσα τον έβγαλαν από την πρωταρχική λάσπη και τον ανέβασαν σε ανώτερα πολιτιστικά επίπεδα, αυτό το αίσθημα της Ελευθερίας στις τελευταίες δεκαετίες χάνεται, πάει να σβήσει κάτω από πικρές και σκοτεινές τέφρες (η τέφρα είναι συνήθως οπτικά άχρωμη, λευκή). Το θλιβερό είναι ότι ο άνθρωπος, ο οποίος συνηθίζει τόσο εύκολα, τόσο γρήγορα στην κατάσταση της Ελευθερίας, συνηθίζει άλλο τόσο γρήγορα – όχι όμως το ίδιο εύκολα, δηλαδή χωρίς να αντιδράσει- και στην κατάσταση του δούλου, του σκλάβου, υποτάσσεται στον «δυνατό» και εύκολα συνηθίζει στην θλιβερή μοίρα του υποταγμένου. Οπωσδήποτε, η σύγχυση είναι μεγάλη. Από την στιγμή που οι λέξεις έχασαν την σημασία τους, μοιραία και η λέξη Ελευθερία ανατράπηκε σε όλο τον κόσμο, πήρε σε κάθε γλώσσα άλλο περιεχόμενο. Η γλώσσα, που καθώς είπαν, είναι η Κιβωτός αυτού που είμαστε εμείς, στον βαθύτερο εαυτό μας. Το υπέροχο επιστέγασμα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η Ελευθερία κακοποιήθηκε ελεεινά. «Εν ονόματι της» έγιναν και γίνονται φρικώδεις καταπιέσεις των δικαιωμάτων του ατόμου. Ύστερα από δυο Παγκόσμιους πολέμους, που έγιναν για την Ελευθερία των Λαών (!) η σύγχυση έφθασε στο κατακόρυφο, ξεπέρασε κάθε ανθρώπινο λογικό όριο. Μπορεί να βρήκαν μερικές εθνότητες την ταυτότητά τους, αλλά έπεσαν σχεδόν αυτόματα στην αισχρότερη δουλεία καθεστώτων ακραία αυταρχικών, αστυνομικών, ανελεύθερων, και έχασαν ό,τι είχε κερδίσει η ανθρωπότητα από την Αναγέννηση μέχρι τώρα: τον ανθρωπισμό τους. Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Όταν λέει ο συγγραφέας ότι η ελευθερία είναι μια νίκη καθημερινή, μήπως εννοεί το ίδιο ακριβώς και για τη ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;

Να γράψετε μία ή περισσότερες προτάσεις στις οποίες να περιέχεται η φράση: ΨΥΧΙΚΗ ΡΩΜΗ.

Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να αναλύονται και να συσχετίζονται οι έννοιες: Ελευθερία Αξιοπρέπεια Ανθρωπισμός

Αν έπρεπε να θυμηθείτε μόνο μία (1) πρόταση από το Κείμενο που διαβάσατε, ποια θα ήταν αυτή;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

122

Να συντάξετε έναν κατάλογο θεμάτων ή εννοιών, για την κάλυψη των οποίων θα μπορούσε να σας βοηθήσει η πρόταση που εντοπίσατε προηγουμένως.

Αφανίζονται οι πόλεις που δεν μπορούν να ξεχωρίσουν τους φαύλους από τους σπουδαίους. Αντισθένης Να αναπτύξετε την περίοδο αυτή σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

123

Κείμενο 139 Ισότητα - Ελευθερία - Δημοκρατία Πρωταρχικό και ανυποχώρητο είναι το πάθος του ανθρώπου για τη δικαιοσύνη, όχι για την ισότητα. Την ισότητα, όταν τη διεκδικεί στις σχέσεις του με τα άλλα μέλη της κοινότητας και στα διάφορα πεδία του συλλογικού βίου, την απαιτεί πάλι στο όνομα της δικαιοσύνης. Ό,τι απεχθάνεται και ποτέ δε συγχωρεί (έστω και αν το ανέχεται επειδή δεν νιώθει τον εαυτό του ικανό να το αποτρέψει) είναι η αδικία που υποφέρει από τον πλεονέκτη· την αισθάνεται (βαθύτερα και περισσότερο από ζημία) ως προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Επίσης: δεν είναι το πάθος της ισότητας σύμφυτο με την ιδέα της δημοκρατίας· σύμφυτη με αυτή την ιδέα είναι μια νέα απαίτηση και προβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η λαχτάρα της ελευθερίας. Δημοκρατική γίνεται μια πολιτεία από την ώρα που οι πολίτες της συνειδητοποιούν και γεύονται (μέσα στα πλαίσια και με τους περιορισμούς του αμοιβαίου σεβασμού) το μέγα αγαθό της ελευθερίας –πραγματικά, όχι απλώς και μόνο μέσα στο κείμενο του συνταγματικού χάρτη. Όπου η ελευθερία παραχαράσσεται ή ακρωτηριάζεται (με οποιοδήποτε πρόσχημα), εκεί δεν υπάρχει δημοκρατία, έστω και αν χρησιμοποιείται το όνομά της στους λόγους και στους θυρεούς. Η ισότητα δίνει την εντύπωση ότι αποτελεί το κύριο γνώρισμα του δημοκρατικού καθεστώτος, επειδή η ισοτέλεια, η ισονομία και η ισοπολιτεία είναι από τις θεμελιακές επιταγές της ελευθερίας. Αυτής το πνεύμα εκφράζουν και απ' αυτήν παίρνουν το ηθικό και το νομικό κύρος τους οι θεσμικοί τύποι της ισότητας. Επομένως η διατύπωση του αποφθέγματος: «οι άνθρωποι απαιτούν ισότητα στην ελευθερία, αλλά αν δεν μπορούν να την αποκτήσουν, ζητούν ισότητα στη δουλεία» δεν είναι ορθή. Αληθεύει μόνο το πρώτο μέρος της φράσης, όχι και το δεύτερο, που μόνον ως ρητορική υπερβολή μπορεί να εξηγηθεί. Την ισότητα μόνο με την ελευθερία κατακτά και συντηρεί ο άνθρωπος· ποτέ με τη δουλεία. Εάν λοιπόν απαιτεί ισότητα έστω και στη δουλεία, τούτο σημαίνει ή ότι δεν ξέρει τι θα πει ισότητα ή ότι δεν έχει μάθει τι θα πει δουλεία. Μόνον ελεύθεροι πολίτες είναι ίσοι μεταξύ τους· σε μια κοινότητα όπου υπάρχουν δούλοι, άρα και αυθέντες, οσοδήποτε ευνοημένους στο επίπεδο της οικονομικής ζωής και αν φαντασθούμε τους πρώτους, ισότητα δεν μπορεί να υπάρξει. Ο δούλος είναι εξ ορισμού άνισος προς τον αυθέντη, αλλά και προς τον ομόζυγο, εφόσον τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των δούλων ορίζει κατά βούληση ο αυθέντης. Η λογική λοιπόν τάξη μέσα στην πρόταση είναι Διά της ελευθερίας η ισότητα (= η ισοτέλεια, η ισονομία, η ισοπολιτεία). Όχι: Διά της ισότητας η ελευθερία. Με άλλους λόγους: η ισότητα των πολιτών υπάρχει μόνο στα ελεύθερα πολιτικά καθεστώτα –στα ανελεύθερα ενδημεί η ανισότητα. Αν η ισότητα ευδοκιμεί στα δημοκρατικά πολιτεύματα, και η ανισότητα στα ολιγαρχικά,

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

124

τούτο συμβαίνει επειδή τα πρώτα είναι ελεύθερα και τα δεύτερα ανελεύθερα. Η ιστορία και η πείρα μας από τις πολιτικές ζυμώσεις του σύγχρονου κόσμου νομίζω ότι βεβαιώνουν με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο αυτή τη λογική συσχέτιση των εννοιών. Παρά τις διαφωνίες μας όμως θα αναγνωρίσουμε ότι οι φόβοι του Alexis de Tocqueville για τον κίνδυνο που διατρέχει η δημοκρατία να καταποντισθεί από την υπερτροφία του πάθους της ισότητας, είναι δικαιολογημένοι. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης μας δίδαξαν ότι κάθε τύπος πολιτεύματος προσβάλλεται από ειδική νόσο που φέρνει τον εκφυλισμό του. Η νόσος της δημοκρατίας είναι η φοβία των προσωπικών διακρίσεων. Επειδή κάθε είδος διάκρισης θυμίζει στο πλήθος τα προνόμια των λίγων, που εξεγέρθηκε για να τα καταλύσει, φοβάται την πρωτοτυπία και τις πρωτοβουλίες τής (πολιτικής και της πνευματικής) elite, ακόμα και όταν η υπεροχή της στηρίζεται σε αναμφισβήτητα διανοητικά και ηθικά προσόντα, και προτιμά να την αφήσει αχρησιμοποίητη, ή και να την πλήξει, παρά να την παραδεχτεί σαν ευεργετικό παράγοντα προόδου και να της εμπιστευθεί την καθοδήγησή του. Γνωρίζουμε από την παλαιά και την πρόσφατη ιστορία πόσο ικανοί είναι οι υστερόβουλοι δημαγωγοί να εκμεταλλεύονται αυτή τη φοβία, για να παρασύρουν τις ανύποπτες λαϊκές μάζες σε δρόμους επικίνδυνους για τη δημοκρατία. Εξάπτουν το πάθος της ισότητας, το μετατρέπουν σε μανία ισοπεδωτική των πάντων («πρέπει να σκέπτεσαι, να μιλείς και να πράττεις όπως όλοι») και η συνέπεια έρχεται αδυσώπητη: η τυραννία του δόγματος και της ομοιομορφίας φέρνει πίσω της την πολιτική τυραννία. Σε τέτοιες ώρες το έμβλημα των τυράννων είναι σχεδόν πάντοτε το ίδιο: «θα περιφρουρήσουμε με τη βία τα κατακτημένα με αίμα δικαιώματα του λαού». Και εύπιστη καθώς είναι η μάζα, στέργει να παραχωρήσει τα ηνία στους επιτήδειους που ξέρουν να την ιππεύσουν για να σώσει την ισότητα υποδουλώνεται, και έτσι ξαναπέφτει στην κατάσταση που θέλησε να αποφύγει: στην ανισότητα... Άλλο μέσον για να γλιτώσουν τα ελεύθερα πολιτικά καθεστώτα από τον εκφυλισμό και την ανατροπή, το ξέρουμε, δεν υπάρχει από την παιδεία του λαού. Ε. Π. Παπανούτσος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Με ποιο τρόπο πιστεύετε ότι μπορεί να επιτευχθεί η «παιδεία τον λαού»; Σε τι θα εκπαιδευτεί ο λαός;

Ποιους φορείς-θεσμούς διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου γνωρίζετε;

Η παιδεία τροφός και δυνάστης του πνεύματος. Ε. Π. Παπανούτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

125

Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων. 4.

Για ποιο λόγο η Δημοκρατία θεωρείται ως το πιο εύθραυστο πολίτευμα;

Γιατί οι μάζες είναι εύπιστες;

Η τυραννία του δόγματος και της ομοιομορφίας φέρνει πίσω της την πολιτική τυραννία. Γιατί το δόγμα χαρακτηρίζεται τυραννικό;

Δικαιοσύνη θα πει να μην παίρνεις από κανένα άνθρωπο αυτό που του ανήκει. Τόμας Χομπς

Στο βάθος όλων των τιμών που αποτίονται στη δημοκρατία, βρίσκεται ο μικρός άνθρωπος, που προχωρεί στο μικρό παραβάν, με μια μικρή πέννα και κάνει ένα μικρό σταυρό σ’ ένα μικρό χαρτί. Καμιά ποσότητα ρητορείας ή ογκώδους συζήτησης δεν μπορεί πιθανώς να υποβαθμίσει τη δεσπόζουσα σημασία αυτού τον σημαδιού. Ουίνστον Τσώρτσιλ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

126

Κείμενο 140 Δημοκρατία: Το «τέλειο» πολίτευμα; Είναι γνωστό ότι τα πολιτεύματα, οι πολιτικοί θεσμοί και οι διαδικασίες που τους διαμορφώνουν αποτελούν μηχανισμούς οι οποίοι αντιστέκονται στις εύκολες μεταβολές, κι αυτό επειδή από τη λειτουργία τους εξαρτάται ο τρόπος ζωής των πολιτών και η συνοχή της ίδιας της κοινωνίας. Το είδος του πολιτεύματος και ο τρόπος διακυβέρνησης μιας χώρας δεν είναι εύκολο να μεταβάλλονται απ' τη μια στιγμή στην άλλη. Η κοινωνία χρειάζεται σταθερούς προσανατολισμούς, έτσι (ώστε να μπορούν οι πολίτες να συντονίσουν τις ενέργειές τους, ώστε να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες απαιτήσεις της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Όσο όμως και να φαίνεται «δυσκίνητο» ένα πολίτευμα, δε σημαίνει ότι αρνείται καινούργιες ιδέες ή λύσεις που έρχονται να συμβάλουν στη βελτίωση της λειτουργίας του. Η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που γνώρισμά του είναι το γεγονός ότι δεν πιστεύει στην τελειότητα. Παρ' όλο που ακούμε συχνά να διατυπώνεται η άποψη ότι η δημοκρατία είναι το τέλειο πολίτευμα, δεν θα πρέπει να μας παραξενέψει η διαπίστωση ότι η ίδια η δημοκρατία δεν πρέπει να πιστεύει στην τελειότητα της. Τέλειο είναι το μη εξελίξιμο, το απόλυτο, αυτό που είναι πέρα από κάθε κριτική. Θα ήταν σωστότερο αν λέγαμε ότι η δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα που παραδέχεται τη σχετικότητα του. Γι’ αυτό έχει δίκιο ο Κένεθ Γκάλμπραιηθ όταν ισχυρίζεται ότι δημοκρατία υπάρχει εκεί όπου ένας πολίτης έχει το δικαίωμα να πει ελεύθερα πως δεν υπάρχει δημοκρατία. Είναι ένα πολίτευμα ανοιχτό στην κριτική και στον έλεγχο, ένα πολίτευμα του οποίου στόχος είναι ο περιορισμός της αυθαιρεσίας είτε αναφερόμαστε σε άρχοντες είτε σε αρχόμενους. Αυτό σημαίνει ότι σαν πολίτευμα έχει τις περισσότερες δυνατότητες για εξέλιξη, και ίσως αυτό αποτελεί το σπουδαιότερο γνώρισμά της. Πώς θα εξελιχθεί όμως; Μόνο αν δέχεται το απρόοπτο και το απροσδόκητο, δηλαδή όταν οι μηχανισμοί της λειτουργούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιδέχονται τις καινούργιες ιδέες, τις νέες αντιλήψεις, τις νέες αξίες. Όταν δηλαδή είναι σε θέση να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις της κοινωνικής ζωής και να προσαρμοστούν στις πολύπλευρες απαιτήσεις της καθημερινής ζωής των πολιτών. Με άλλα λόγια η δημοκρατία δεν περιορίζει κανένα να προτείνει καινούργιους τρόπους λειτουργίας της. Απρόοπτο είναι ό,τι δεν έχει προδιαγραφεί. Είναι ό,τι δεν έχει προετοιμαστεί μεθοδικά. Απρόοπτο είναι αυτό που δεν δεσμεύει τους πολίτες να το αποδεχτούν. Επομένως η δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα που όχι μόνο μπορεί να συμβάλει στην πρόοδο, αλλά και που δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς αυτήν γιατί πρόοδος σημαίνει απελευθέρωση και αποδέσμευση από οτιδήποτε θέλει να κρατά τον άνθρωπο φυλακισμένο σε αξίες ή ιδέες που θέλουν να θεωρούνται αναλλοίωτες. Όλα αυτά βέβαια δεν σημαίνουν πως το δημοκρατικό πολίτευμα επιδέχεται οποιαδήποτε αυθαιρεσία. Απρόοπτο δεν είναι το αυθαίρετο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

127

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το απροσδόκητο και το απρόοπτο εκφράζονται κυρίως απ’ τους νέους, που με το δυναμισμό και τα οράματα τους προσπαθούν να δημιουργήσουν έναν καλύτερο κόσμο. Η δημοκρατία δεν φοβάται τους νέους γιατί προσπαθεί να γονιμοποιήσει την κριτική τους. Η δημοκρατία δεν φοβάται τις καινούργιες επιστημονικές ιδέες και την τέχνη, όπως δεν αντιμετωπίζει καχύποπτα και τη σωστή εκπαίδευση. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι μόνο η αρχαία Αθηναϊκή δημοκρατία ανέδειξε τον Αριστοφάνη και τον Ευριπίδη. Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι ωριμότητα χαρακτηρίζει ένα πολίτευμα μόνο όταν αυτό δεν ισχυρίζεται πως είναι τέλειο. Αντίθετα, όλα τα ψευδελεύθερα ή τα ανελεύθερα καθεστώτα που ισχυρίζονται ότι είναι δημοκρατικά αναγνωρίζουν μιαν αφόρητη τελειότητα όσον αφορά τους μηχανισμούς τους. Διακηρύσσουν ότι είναι οι καλύτερες μορφές διακυβέρνησης και ότι όποιος τολμά να υποστηρίξει το αντίθετο ή να ασκήσει κριτική είναι «εχθρός του καθεστώτος». Όπου λοιπόν υπάρχει παρέκκλιση από τις βασικές πολιτικές κατευθύνσεις, τα καθεστώτα αυτά βλέπουν «εχθρούς». Αυτοί οι «εχθροί» απειλούν τη στερεότητα των κρατικών μηχανισμών αφού αρνούνται την τελειότητά τους. Έχει όμως και η δημοκρατία «εχθρούς», μόνο που διαφέρουν από τους προηγούμενους. Και εχθροί της είναι όσοι πιστεύουν ότι έχουν όλη την αλήθεια με το μέρος τους, όσοι αρνούνται την κριτική, όσοι είναι δογματικά προσκολλημένοι στις ιδέες τους. Οι άνθρωποι αυτοί φοβούνται την εξέλιξη και τη δημιουργική δύναμη του επιχειρήματος μιας και δεν θέλουν να βρεθούν πρωταγωνιστές της επικίνδυνης περιπέτειας της ανανέωσης της σκέψης. Γι’ αυτό η αμφιβολία τους φοβίζει. Επομένως επιδιώκουν μορφές διακυβέρνησης που εγγυώνται μιαν «αιώνια» σταθερότητα, δηλαδή πολιτεύματα που πραγματώνουν τη μονολιθικότητα της σκέψης τους σε κάθε στιγμή της καθημερινής ζωής. Όλοι αυτοί θεωρούν σαν μοναδική διέξοδο τον αυταρχισμό ακόμη κι όταν δεν το ομολογούν άμεσα.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

128

Κείμενο 141 Έλεγχος της Δημοκρατικής ιδέας

Πολλοί –δεν θα πούμε οι περισσότεροι– νομίζουν πως η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα. Δεν ξέρουν πως πρόκειται γι’ απόληξη κι όχι γι’ αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός πολιτισμού. Προϋποθέτει πολλά πράγματα- όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό ή μια κατεύθυνση του γούστου. Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα όταν έχεις πριν διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. Μια Δημοκρατία στους Κάφρους είναι αδιανόητη, ενώ είναι νοητά εκεί όλα τ’ άλλα καθεστώτα, ολιγαρχικά, απολυταρχικά, ιδιαίτερα τ’ αριστοκρατικά, γιατί η αριστοκρατία είναι έννοια σχετική, εξαρτημένη στενά από τοπικούς όρους και ήθη. Οι φύλαρχοι είναι μια αριστοκρατία. Η Δημοκρατία δεν ξέρει φυλάρχους κι αυτό είναι βέβαια παρακινδυνευμένο, γιατί μπορεί να κλονίσει την έννοια της φυσικής ιεραρχίας, όταν η πειθαρχία δεν είναι εσωτερική, όταν δηλαδή τα άτομα δεν έχουν ακόμα αξιωθεί να φτάσουν στο επίπεδο πολιτισμού όπου ο πολίτης προσηλώνεται σε γενικές ιδέες όχι παραμορφωμένες σε φόβητρα. Κάθε φορά που εκδηλώνεται ή που υποβόσκει μια κρίση της δημοκρατικής ιδέας, πρέπει να ψάχνουμε να βρούμε αν τα αίτια είναι εξωτερικά ή εσωτερικά, μ' άλλα λόγια αν φταίνε οι ιστορικές συνθήκες ή μήπως υπάρχει μια ανεπάρκεια οργανική μέσα στα άτομα-φορείς της ιδέας. Βέβαια, οι συνθήκες αυτές δεν είναι ποτέ απόλυτες· ιδιαίτερα η δεύτερη. Δεν φταίνε ποτέ όλοι για την κάμψη της δημοκρατικής αρετής. Επειδή όμως οι λαοί σαν ιστορικές μονάδες χαρακτηρίζονται από την πλειοψηφία τους, ή –στο πρακτικό επίπεδο– έστω κι από τη σχετική πλειοψηφία, σε περίπτωση τέτοια πρέπει ν’ αναρωτιόμαστε μήπως υστερεί κάτι στην ίδια την ωριμότητα των λαών αυτών. Μήπως δεν έχει συμπληρωθεί η διαδρομή που θα τους έκανε άξιους της Δημοκρατίας. Είναι πάντοτε επικίνδυνο να γενικεύει κανένας, αλλά και η δειγματοληψία δεν μπορεί να καταργηθεί σα μέθοδος. Μου έχει τύχει πάμπολλες φορές, σε συζήτηση όχι διαλογική αλλά σε κύκλο, ν’ ακούσω κάποιον να λέει, όταν οι διαπιστώσεις φαίνονται να φτάνουν σε αδιέξοδο: «Μωρέ εμάς μας χρειάζεται δικτατορία!» ‒και δυο-τρεις άλλοι γύρω να συμφωνούν, κουνώντας επιδοκιμαστικά τα κεφάλια τους. Τότε κάτι μαραίνεται μέσα μου, με κυριεύει αθυμία. Όχι γιατί οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται, κατά τη γνώμη μου, σε πλάνη. Αλλά γιατί βλέπω πόσο εύκολα απεμπολούν τα άτομα τις ελευθερίες τους, τα ευγενέστερα δικαιώματά τους, ό,τι με τόσους αγώνες έχει κατακτηθεί στο μάκρος της Ιστορίας, με τόσο αίμα. Απεμπολούν δηλαδή την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και πόσο είναι πρόθυμοι οι άνθρωποι να την ανταλλάξουν με μιαν αβασάνιστη, κοντόθωρη, χαμηλή αμεριμνησία, που δεν τους εξασφαλίζει –όπως νομίζουν– τα κεκτημένα, αλλά που τους

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

129

δίνει την ψευδαίσθηση πως τα εξασφαλίζει. Γιατί κανένας, κι ο πιο ανιστόρητος, δεν μπορεί να μην ξέρει ότι τα τέτοια καθεστώτα, τ’ αυταρχικά, τα πιεστικά, έχουν κακό τέλος, και πως τη στιγμή της ανατροπής τους ο σπασμός κλονίζει συθέμελα, συνεπαίρνει τα πάντα, παράνομα και νόμιμα μαζί, ένοχα κι αθώα. Για να γίνει ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας, πρέπει να πάψει πρώτα να πιστεύει στο χωροφύλακα. Να βλέπει σ' αυτόν το σύμβολο της εξουσίας κι όχι την ενσάρκωση της. Να μην τον κρίνει απαραίτητο στο κάθε του βήμα επιτηρητή και παιδαγωγό. Ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας δίνει εξετάσεις καθημερινά, όχι μονάχα μπροστά στην κάλπη: δίνει εξετάσεις στα πιο μικρά πράγματα της καθημερινής ζωής: σέβεται τη θέση τον στην «ουρά», προσέχει να μην ενοχλεί το διπλανό τον, πιστεύει πως έχει πρώτα καθήκοντα κι έπειτα δικαιώματα. Η κοινωνική αγωγή είναι αναγκαία προϋπόθεση της Δημοκρατίας. Όταν ακούω τους παραπάνω κυρίους να λένε πως τους χρειάζεται δικτατορία, χαμογελώ μέσα μου, παρ' όλη μου την αθυμία, γιατί συλλογίζομαι πως δεν το καταλαβαίνουν τι λένε πραγματικά: ότι τους λείπει η αγωγή. Πώς μπορεί να νοηθεί Δημοκρατία δίχως το σεβασμό του διπλανού σου; Υπάρχει όμως κι ένα άλλο στάδιο βαρβαρότητας που πρέπει να ξεπεραστεί, για να είναι ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας: Το στάδιο του θαυμασμού προς τη βαναυσότητα. Η χοντρή πλάνη να την περνάει κανένας για δύναμη. Συναντούμε κοινωνικά σύνολα που δεν ξέρουν, δεν υποπτεύονται, τι κρύβεται πίσω από τη βαναυσότητα: πόση ουσιαστική αδυναμία, πόση ανάγκη για άμυνα, πόση μεταμφιεσμένη μνησικακία, πόσα συμπλέγματα, πόση περιφρόνηση προς το ανθρώπινο γένος, πόσοι παράγοντες αστάθμητοι και σκοτεινοί. Η πραγματική δύναμη είναι κάτι πολύ πιο δύσκολα εξακριβώσιμο απ’ ό,τι πιστεύει ο κόσμος. Εμφανίζεται, αθόρυβη και σεμνή, εκεί που κανένας σχεδόν δεν το φαντάζεται: στο εργαστήρι του σοφού, στο κελί του αγίου, στη φυλακή του επαναστάτη. Σπανιότατα στο προσκήνιο. Γιατί δύναμη ανθρώπου θα πει ένα και μόνο: δύναμη ψυχής. Κι αυτή φανερώνεται στη μοναξιά και στον κατατρεγμό, όχι στην αγορά και στο θρίαμβο. Η Δημοκρατία περνάει στον καιρό μας και δοκιμασία και κρίση. Το πρόβλημά της είναι σύνθετο. Δοκιμασία για τη Δημοκρατία είναι η ανάγκη να κυβερνήσει ανθρώπινα σύνολα τεράστια, που ξεπερνάνε τα φυσικά της μέτρα. Γιατί το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εφικτό εκεί όπου όλα βρίσκονται στα μέτρα του ανθρώπου, όπου η άσκηση της εξουσίας και ο έλεγχος της είναι άμεσα ή σχεδόν άμεσα, όπου το άτομο έχει υπόσταση, δεν μεταβάλλεται σ’ απρόσωπη μονάδα μέσα σε αστρονομικό αριθμό. Το αν θα μπορέσει να περισωθεί η Δημοκρατία μέσα στα ωκεάνια ανθρώπινα σύνολα της σημερινής και της αυριανής εποχής, είναι κάτι που θα το ιδούν όσοι επιζήσουν κι αυτοί που θα ’ρθουν. Κρίση όμως περνάει η Δημοκρατία στην αναμέτρησή της με την εσωτερική ανθρώπινη πραγματικότητα. Πόσοι και πού είναι ώριμοι να τη δεχτούν; Πόσοι έχουν το ανάστημα να τη δικαιώσουν; Πώς θα διατηρήσει την καθαρότητά της, την ουσιαστική της ταυτό-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

130

τητα, στην αναγκαστική της πρόσμιξη με άλλες ιδεολογίες, συγγενικές ή προδοτικές; Άγγελος Τερζάκης

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Να γράψετε πλαγιότιτλο για κάθε παράγραφο τον κειμένου.

Ποιοι κίνδυνοι απειλούν τη Δημοκρατία σήμερα;

Ποια είναι τα γνωρίσματα της ωριμότητας ενός λαού;

Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να αναλύονται και να συσχετίζονται οι έννοιες: Δημοκρατία-ωριμότητα.

Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να συσχετίζονται οι έννοιες: Μοναξιά Απόγνωση Δημοκρατία Συμμετοχή Απογοήτευση

Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα όταν έχεις προηγουμένως διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Ψυχή του πολιτισμού είναι ο πολιτισμός της ψυχής. Άρνολντ Τόυνμπη Με ποιο τρόπο μπορείτε να αξιοποιήσετε την άποψη αυτή για την ανάλυση του θέματος της Άσκησης 6;

Ποιος ορισμός της δημοκρατίας προκύπτει από το κείμενο που διαβάσατε;

Η πραγματική δύναμη είναι κάτι πολύ πιο δύσκολα εξακριβώσιμο απ’ ό,τι πιστεύει ο κόσμος. Εμφανίζεται, αθόρυβη και σεμνή, εκεί που κανένας σχεδόν δεν το φαντάζεσαι: στο εργαστήρι του σοφού, στο κελί τον αγίου, στη φυλακή τον επαναστάτη. Σπανιότατα στο προσκήνιο. Γιατί δύναμη ανθρώπου θα πει ένα μόνο: δύναμη ψυχής. Κι αυτή φανερώνεται στη μοναξιά και στον κατατρεγμό, όχι στην αγορά και στο θρίαμβο. Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

131

Κείμενο 142 Συναίσθηση της ευθύνης Μπορούμε να δούμε διαγραμματικά την ιστορία των κοινωνιών κλιμακωμένη σε τρία επίπεδα ή βαθμίδες. Σε μια πρώτη βαθμίδα κοινωνίας, όπου κυριαρχεί η συνείδηση ομάδας και τα άτομα νιώθουν αλληλέγγυα με την ολότητα, τη συμμορία ή τη φυλή, δεν αναπτύσσεται η ικανότητα των ανθρώπων να παίρνουν προσωπικές αποφάσεις και να επιδείχνουν αίσθημα ευθύνης. Το άτομο ζει οργανικά μέσα στο σύνολο και αποτελεί μέρος της συλλογικής διαδικασίας προσαρμογής. Διαφορετικά, δεν επιζεί: ή επιζεί μαζί με την ομάδα ή καταστρέφεται. Σε μια δεύτερη βαθμίδα, όπου κυριαρχεί ο ατομικός ανταγωνισμός, αναπτύσσεται ο άνθρωπος που τολμά να κουβαλάει το σταυρό τού λόγου και της ατομικής ευθύνης. Σ' έναν κοινωνικό κόσμο του ανταγωνισμού, της λογικής και της υπευθυνότητας, ο καθένας είναι ανάγκη να σκέφτεται από πρώτα πώς θα ενεργήσει και πώς θα κάνει την επόμενη κίνηση πάνω στην κοινωνική σκακιέρα. Είναι αυτονόητο πως θα πρέπει κανείς να προβλέπει και να υπολογίζει τις κινήσεις και τις αντιδράσεις των άλλων στο κοινωνικό παιχνίδι που παίζεται συνεχώς. Αλλά τα άτομα που παίζουν έτσι το ανταγωνιστικό κοινωνικό παιχνίδι δεν ενδιαφέρονται για το σύνολο της κοινωνίας. Έτσι παίζουν ρόλους περιορισμένης ευθύνης, άσχετα αν προκαλούνται συνέπειες που επηρεάζουν το σύνολο του κοινωνικού δράματος. Αν η ευθύνη είναι ζήτημα συνείδησης, αυτό δεν είναι «προσωπικό» ή «εσωτερικό» του καθενός ζήτημα παρά ζήτημα ιδωμένο κατά περίπτωση, στη συγκεκριμένη κοινωνική αναφορά του. Κανονικά, προϋποθέτουμε πως η ευθύνη μας απορρέει από την πραγματική δραστηριότητα (ή την παράλειψή της), τη διακριτική ευχέρεια, τη δυνατότητα, την επιτυχία ή αποτυχία μας να επηρεάζουμε σκόπιμα την έκβαση των συμβάντων όχι δρώντας ή επενεργώντας απέξω παρά από μέσα, σαν δημιουργοί, σκηνοθέτες, τεχνικοί και ηθοποιοί του ιστορικού δράματος. Με το νόημα αυτό, ευθύνη δεν έχουν τα άτομα που νιώθουν να ζουν παγιδευμένα μέσα σ ένα σύστημα (την κοινωνία και την ιστορία) που δεν το ορίζουν ή να λειτουργούν σαν πιόνια ενός καλά σχεδιασμένου και οργανωμένου παιχνιδιού. Νιώθοντας παγιδευμένοι μέσα σ' ένα σύστημα ή οργανισμό και βλέποντας πως δεν είμαστε παρά τυφλά όργανα δυνάμεων που μας ξεπερνούν, βλέπουμε τη δράση μας (ή και τη σκόπιμη αδράνειά μας) ανόητη. Δεν νιώθουμε να αποτελούμε παράγοντες της ιστορίας μας, δυνάμεις ικανές να συνεπιφέρουν σκόπιμες και επιθυμητές αλλαγές της πορείας της. Φυσικά, θεωρούμε και τις ίδιες τις ιδέες μας, οσοδήποτε σπουδαίες και αν φαίνονται αυτές, προϊόντα μιας παγιδευμένης σκέψης. Γιατί, πραγματικά, η συναίσθηση ευθύνης κάτω από τέτοιες πιεστικές συνθήκες δε ν φαίνεται δικαιολογημένη και μάλλον κρίνεται αφελής με βάση την πραγματικότητα που προσδιορίζεται από ξένους και ανεξέλεγκτους «παντοδύναμους» παρά-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

132

γοντες (όπως είναι οι Μεγάλες Δυνάμεις και οι μεγάλοι τους άντρες, οι μυστικές υπηρεσίες τους κ.λπ. Έτσι στην τρίτη βαθμίδα της κοινωνίας που είναι ο σημερινός κόσμος, αναπτύσσεται μια μετα-ατομική αλληλεγγύη ομάδας. Τα άτομα νιώθουν πως δεν θα μπορούσαν να απαλλαγούν από το αίσθημα της ασημαντότητας τους, που όλο και μεγαλώνει μέσα στον κόσμο της τεχνικής, παρά μόνο αν δρούσαν ενταγμένα σε μεγάλες ομάδες, όπου θα ένιωθαν μια ασφάλεια και θα μπορούσαν να εκδηλώνουν δραστικό το ενδιαφέρον τους για την πορεία του συνόλου. Σε κοινωνίες μεγάλου σχήματος σαν τις κοινωνίες του αιώνα της τεχνικής, θα περίμενε κανείς όλο και περισσότερα μεμονωμένα άτομα ή μικρές ομάδες να αναγκάζονται να οργανώνονται σε μεγάλα σύνολα, διεκδικώντας υψηλά επίπεδα ευθύνης. Αλλά το πρόβλημα τώρα παρουσιάζεται ιδιαίτερα απαιτητικό. Οι σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες, που επιδείχνουν έναν αναπτυγμένο λόγο (οργανωτικό, γραφειοκρατικό, λειτουργικό), αποτελούν οργανωμένα συστήματα ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑΣ. Η ανευθυνότητα αυτή δεν μαρτυρεί ανανάπτυκτη συνείδηση ή φτωχή γνώση των ανθρώπων για την πορεία των κοινών τους πραγμάτων, παρά δείχνει ανθρώπους που έχουν τακτοποιήσει τον κόσμο τους έτσι ώστε αυτός να αποτελεί «ορθολογικό» σύστημα ανεπίδεκτο κριτικής και δημοσίου ελέγχου, και συνακόλουθα έχουν ορθολογικοποιήσει το ανορθόλογο. Ο κόσμος τους έχει γίνει ένας κόσμος οργανωμένης ανευθυνότητας. Η ευθύνη προϋποθέτει, φυσικά, άτομα και ομάδες που αποτελούν πραγματικούς παράγοντες των ιστορικών λειτουργιών. Μια γενική, λοιπόν, πρόταση για την ευθύνη ή μια θεωρία γι’ αυτήν σαν αρχή γενικά έγκυρη πρέπει πρώτα να μας παρουσιάσει εύλογη και σοβαρή την ιδέα πως όλοι ή αυτοί που είναι υπεύθυνοι, αποτελούν πραγματικούς παράγοντες της ιστορίας. Προβάλλονται, ωστόσο, δογματικά σε μεγάλη έκταση δυο θεωρίες ευθύνης. Είναι πρώτα μια θεωρία γενικής ευθύνης, που διδάσκει πως όλοι είναι ίσοι και ελεύθεροι άνθρωποι και συνακόλουθα εξίσου υπεύθυνοι. Αντίθετα, εκείνοι που πιστεύουν πως ίση ελευθερία είναι ανέφικτη, προβάλλουν με έμφαση την ειδική ευθύνη που έχουν όσοι αξιοποίησαν μια ορισμένη περιοχή γνώσης ή ανάπτυξαν μια ξεχωριστή ικανότητα σ' έναν τομέα ανθρώπινης δραστηριότητας (ευθύνη του επιστήμονα, του φιλόσοφου, του καλλιτέχνη, του πολιτικού κλπ.). Είναι η θεωρία της ειδικής ευθύνης: ο καθένας είναι υπεύθυνος εκεί όπου έχει μια ειδική αρμοδιότητα. Η θεωρία μάλιστα αυτή μπορεί να φτάνει στο σημείο να επικαλύπτει τη θεωρία της γενικής ευθύνης, όταν διδάσκει πως, ασκώντας κανείς το επάγγελμά του (σαν επιστήμονας, φιλόσοφος, καλλιτέχνης, πολιτικός, εργάτης), ξεπληρώνει μαζί και τις υποχρεώσεις του σαν πολίτης. Θα έπρεπε, λοιπόν, σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία, να εξαντλούνται οι πολιτικές μας ευθύνες μέσα στο επάγγελμα μας. Και ο καθένας μας θα μπορούσε να προβάλλει την ξεχωριστή κοινωνική και πολιτική σημασία της δουλειάς του, για να δείχνει πόσο ξεχωριστά σημαντικές είναι οι κοινωνικές και πολιτικές ευθύνες του. Δεν θα ήταν ίσως δυνατό να υπάρξει κανένας τρόπος να πείσουμε αυτούς που προβάλλουν την αξίωση να θεωρούμε ξεχωριστά βαρύνουσες τις ευθύ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

133

νες τους, ότι οι δικές μας ευθύνες είναι για μας τόσο σημαντικές όσο οι δικές τους για κείνους. Και, φυσικά, μια τέτοια επιχειρηματολογία θα προϋπέθετε ένα ευρύτερο πεδίο διαλόγου, που μας οδηγεί πέρα από την ειδική ενασχόληση ή αρμοδιότητά μας. Έτσι απαιτούμε απ’ όλους, πάνω στα ζητήματα που είναι αρμόδιοι και που έχουν μια ειδική ευθύνη, να προβάλλουν εμπεδωμένες γνώμες, προτάσεις που επιδέχονται ορθολογικό έλεγχο και απόψεις υποκείμενες σε κριτική. Με τη λειτουργία διαλόγου η κοινωνία προφυλάσσεται από μεγάλα λάθη και προστατεύεται από την ατομική αυθαιρεσία. Είναι πάντοτε πιο πιθανό να πέφτει σε λάθη ένας άνθρωπος που ενεργεί από μόνος του και ανεξέλεγκτα, παρά αν υπόκειται σε δημόσια κριτική· και η πιθανότητα αυτή ελαττώνεται όσο πιο ευρύ και ποικίλο πεδίο διαλόγου λειτουργεί γύρω από τη δραστηριότητά του. Εξάλλου είμαστε πάντοτε πιο πρόθυμοι να πληρώσουμε για δικά μας παρά για ξένα λάθη, για λάθη ας πούμε που οφείλονται και σε δική μας αμέλεια, αδιαφορία ή ανευθυνότητα. Θεόφιλος Βέικος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Το απομονωμένο άτομο νιώθει πως είναι υποταγμένο και χωρίς περιθώρια αποτελεσματικής προσωπικής δραστηριότητας. Αυτό σημαίνει πως, όταν γυμνωθείς από κάθε ουσιαστική επαφή με τον άλλο άνθρωπο, με την ομάδα, με το κοινωνικό σύνολο, με την περιρρέουσα πραγματικότητα ολόκληρη, οι δημιουργικές προδιαθέσεις ατονούν. Δε βρίσκεις επαρκείς δικαιολογίες για δράση. Συλλογίζεσαι πως ό,τι κι αν επιχειρήσεις θα πάει χαμένο. I. Μ. Παναγιωτόπουλος Ποια είναι η θέση του συγγραφέα σ’ αυτή την παράγραφο;

Από τη στιγμή που ο πολίτης θα πει για τις υποθέσεις της πολιτείας του «δεν με ενδιαφέρει», μπορούμε να υπολογίσουμε ότι η πολιτεία αυτή οδηγείται βέβαια στην καταστροφή. Ζαν Ζακ Ρουσσώ Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90 περίπου λέξεων.

Ο υπεύθυνος επιστήμονας μπορεί να είναι ανεύθυνος πολίτης;

Ο άνθρωπος αρχίζει από την αυτοσυνειδησία. Αναπτύσσεται με τη συναίσθηση της προσωπικής του ευθύνης. Η ρίζα του είναι το δικαίωμα της εκλογής. Από τη στιγμή που εκλέγει, καθώς είπε ο Σαρτρ, υπάρχει. Ο μόνος τρόπος, παρά τις εναντιώσεις, να νικηθεί η μοναξιά είναι η θεμελίωση μιας συνεχούς αυτοσυνειδησίας και η διαμόρφωση ενός σωστού αισθήματος ευθύνης. I. Μ. Παναγιωτόπουλος Να σχολιάσετε τις δυο (2) πρώτες προτάσεις του θέματος και να επισημάνετε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες: ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑ-ΕΥΘΥΝΗ.

Η ποιότητα ενός λαού μπορεί να μετρηθεί από την ποιότητα των λόγων που μεταχειρίζονται όσοι θέλουν να τον καθοδηγήσουν.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

134

Κωνσταντίνος Τσάτσος Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90 περίπου λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

135

Κείμενο 143 Πολιτική

α Πολιτική είναι κατά κανόνα μια ορισμένη διάθεση και εκδήλωση του ανθρώπου ως όντος κοινωνικού που η μακρά και πικρή πείρα το δίδαξε ότι, για να επιβιώσει και να ορθοποδίσει, πρέπει ένα μέρος της δραστηριότητάς του να το αφιερώνει στα «κοινά», δηλαδή στην οργάνωση, τον έλεγχο και την καθοδήγηση της συμβιωτικής ομάδας, του «συλλογικού όντος». Όποια σκέψη ή πράξη, θεωρία ή ενέργεια, τέχνη ή αρετή, σκοπιμότητα ή ωφέλεια κλπ. αναφέρεται άμεσα ή έμμεσα σ’ αυτή την ουσιαστικά και προνομιακά ανθρώπινη διάσταση (ας θυμηθούμε εδώ τον αριστοτελικό ορισμό: ο άνθρωπος «ζώον πολιτικόν») ονομάζεται (από τους αρχαίους ελληνικούς χρόνους) σε όλες σήμερα τις γλώσσες του πολιτισμένου κόσμου «πολιτική». Ε. Π. Παπανούτσος

β Η άσκηση πολιτικής δεν είναι δικαίωμα είναι υπέρτατο χρέος. Στον αιώνα των «μαζών» και των αντίστοιχων μέσων επικοινωνίας, δηλαδή βασικά της ετεροκατεύθυνσης, λίγοι αντιλαμβάνονται τη θεμελιώδη αυτή αλήθεια, που τόσο καλά είχαν συνειδητοποιήσει οι αρχαίοι ημών πρόγονοι. Την είχαν συνειδητοποιήσει και γι’ αυτό αποκαλούσαν «ιδιώτη» –ούτε λίγο ούτε πολύ «βλάκα»– όποιον «ιδιώτευε», δηλαδή αδιαφορούσε και δεν είχε ενεργό συμμετοχή στα «κοινά της πόλης», τη δημόσια ζωή. Όμως επειδή ακριβώς η πολιτική είναι υπέρτατο χρέος, δεδομένου άλλωστε ότι τα πάντα είναι, σε τελευταία ανάλυση πολιτική, πολιτική δεν μπορεί να ασκείται σε κανένα επίπεδο σαν ένα είδος σπορ, ούτε σαν μέσο ψυχολογικής εκτόνωσης, ούτε τέλος σαν πάθος και «τζόγος». Η πολιτική είναι ο κατ’ εξοχήν τομέας δράσης του σκεπτόμενου και συνειδητού ανθρώπου, που απαιτεί το μέγιστο δυνατό βαθμό ευθύνης και ορθολογισμού. Είναι σαφές ότι μιλάμε πάντοτε για άσκηση πολιτικής και όχι για πολιτικαντισμό που είναι η αντίστροφη όψη του νομίσματος· είναι ο καιροσκοπισμός, η υποσχετολογία, ο εκμαυλισμός, η ρουσφετολογία, η συντεχνιακή και τοπικιστική αντίληψη του «δημόσιου» συμφέροντος-είναι με μια λέξη η καταστροφή της πολιτικής με πολιτικά μέσα. Το μόνιμο πρόβλημα της δημοκρατίας είναι παντού και πάντοτε πως οι γνήσιες πολιτικές διαδικασίες δεν θα εκπέσουν, δεν θα εκφυλιστούν σε πολιτικαντισμό και η πολιτική διαμάχη σε πολιτικολογία αφού τελικά δεν γίνεται πάλη γύρω από

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

136

τα προβλήματα και τις οικονομικο-κοινωνικές ρίζες τους, αλλά γύρω από ένα παιχνίδι εντυπωσιασμών της κοινής γνώμης με στόχο την ψηφοθηρία. Βασίλης Φίλιας

γ Για να συλλάβουμε ορθά το νόημα της πολιτικής, νομίζω ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από την έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης, από το συνυπεύθυνο των ατόμων μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Το ανθρώπινο ον δεν επλάστηκε να ζήσει μόνο· από την αυγή της ιστορίας του το βρίσκουμε ενταγμένο μέσα σε μια λίγο ως πολύ οργανωμένη ομάδα, με της οποίας τα μέλη είναι συνυπεύθυνο και αλληλέγγυο. Ε.Π. Παπανούτσος

δ Η πολιτική είναι μέρος της ηθικής ενέργειας του ανθρώπου. Αυτό βέβαια ακούγεται πολύ δυσάρεστα σε μιαν εποχή σαν τη σημερινή όπου η πολιτική ασκείται με τον τρόπο που ξέρουμε όλοι, μέσα σ’ έναν ίλιγγο πλεονεξίας και σ’ έναν πυρετό ματαιοδοξίας. Στους χρόνους μας η πολιτική, σε όλες δυστυχώς τις χώρες, από το ένα μέρος καπηλεύεται τις ιδέες και από το άλλο πρακτορεύει τα συμφέροντα. Όταν λοιπόν ακούγεται η φράση: «η πολιτική είναι μέρος της ηθικής», και μάλιστα της ηθικής που ακτινοβολεί σ’ ολόκληρο το κοινωνικό σώμα, επομένως της παιδείας (κάθε πνευματική ενέργεια με την κοινωνική της διέκταση γίνεται παιδεία, στο πιο πλατύ νόημα του όρου) παραξενευόμαστε. Γιατί γνωρίσαμε και γνωρίζουμε τις παραποιήσεις της πολιτικής, τα προσωπεία της, όχι την αυθεντική πολιτική, το αληθινό της πρόσωπο. Κατά βάθος όμως η πολιτική είναι πρόθεση και πράξη παιδευτική. Ο πολιτικός «παιδεύει» τους ανθρώπους, την κοινότητα, το λαό του" τους καθοδηγεί στο σωστό δρόμο της συλλογικής ζωής, για να επιτύχουν την ευτυχία και την αρετή, σαν άτομα και σαν σύνολο. Ε. Π. Παπανούτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

137

Κείμενο 144 Πολιτική αγωγή

α Οι σκοποί της πολιτικής αγωγής, στα πλαίσια μιας δημοκρατικής κοινωνίας, είναι: 1. 2. 3. 4.

Η μύηση του πολίτη στην ελευθερία. Η διαπαιδαγώγησή του στις αρχές της δημοκρατίας. Η πνευματική καλλιέργεια και η ηθική του διαμόρφωση. Η συγκρότησή του σε «πολιτική προσωπικότητα» και η συμμετοχή του στη δημόσια ζωή του τόπου του.

β Δεν υπάρχει αγωγή χωρίς συνείδηση ελευθερίας και συνείδηση νόμου, δεν υπάρχει αγωγή πολιτική σωστή, αυθεντική που να μην οδηγεί στη δημοκρατία τον πολίτη. Η αγωγή της τυφλής υπακοής σ' ένα κόμμα, η αγωγή μίσους του πολιτικού αντιπάλου αποτελεί ουσιαστικά φθορά του ανθρώπου, φθορά της πολιτείας και προετοιμασία βιαίων και ανορθοδόξων λύσεων. Στο κάτω-κάτω δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η πολιτική αγωγή, –κατά το λόγο εκείνο της Αντιγόνης «ού τοι συνέχθειν αλλά συμφιλείν έφυν», στηρίζεται στη φιλότητα, στην αγάπη του ανθρώπου προς τον άνθρωπο. Δεν μπορείς να διαπαιδαγωγήσεις πολιτικά έναν άνθρωπο εάν τον μισείς. Οφείλεις να τον αγαπήσεις, να τον σεβαστείς και τότε να μπορέσεις να τον διαπαιδαγωγήσεις πολιτικά και να μεταφέρεις τα στοιχεία τα θετικά που έχεις μέσα σου δημιουργήσει, ζώντας συνειδητά σε μια δημοκρατική πολιτεία, σ’ ένα νέο ή σ’ έναν οποιονδήποτε δημοκρατικό πολίτη. Κώστας Τσιρόπουλος

γ Στους χρόνους και στον τόπο μας, τον ταλαιπωρημένο από εμφύλιες ρήξεις και δικτατορικά κινήματα, η «πολιτική» βρίσκεται στο επίκεντρο της ζωής μας, στην ατμόσφαιρα που καθημερινά αναπνέουμε. Μαζί με μας και τα παιδιά μας· μοιραία, αναπόφευκτα. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν, ούτε ορθό, να παραιτηθεί το Σχολείο από το χρέος να εισαγάγει τους νέους και σ' αυτό τον τομέα των γνώσεων. Στα δημοκρατικά πολιτεύματα πολίτες ετοιμάζει το Σχολείο ‒και είναι «αχρείος» (άχρηστος) κατά τον αρχαίο λόγο ο πολίτης της Δημοκρατίας, που ούτε έχει ενημερωθεί ούτε ενδιαφέρεται για τα «κοι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

138

νά»· πολίτης α-πολιτικός είναι αντίφαση στους όρους. Πώς όμως θα διδάξει «πολιτική» το Σχολείο, το δημοκρατικό Σχολείο; Αυτό είναι το πρόβλημα που έχεις να λύσεις και με τις δυο σου ιδιότητες: ως «δάσκαλος» και ως μέλος «δημοκρατούμενης» κοινωνίας. Θα σε βοηθήσουν, νομίζω, οι ακόλουθες διευκρινίσεις που τις θεωρώ απαραίτητες· δεν είναι οι μόνες που σου χρειάζονται, αλλά ίσως οι κυριότερες. Το μάθημα της πολιτικής είναι... «μάθημα» όχι κομματική προπαγάνδα, πλύση εγκεφάλου. Το διδακτήριο δεν είναι τόπος για εγκατάσταση κομματικού «γραφείου» και η αυλή του για διαδηλώσεις και «συλλαλητήρια». Έξω από τον περίβολο του τα πολιτικά κόμματα μπορούν να οργανώνουν συγκεντρώσεις και να προπαγανδίζουν με αναγνώσματα και ακροάματα τις ιδέες και τα προγράμματά τους. Μέσα όμως στις σχολικές αίθουσες, είτε ιστορία και φυσική διδάσκεται είτε κοινωνιολογία και πολιτική, η ατμόσφαιρα, ο αέρας πρέπει να είναι διαφορετικός. Εδώ θα γίνεται θεωρητική έκθεση και ήρεμη κριτική των πολιτικών εννοιών όχι με προκλήσεις και συνθήματα, αλλά με αναλύσεις και επιχειρήματα. Ο Δάσκαλος θα δίνει το παράδειγμα με την αμεροληψία και την ίση «προσοχή» του απέναντι σε όλες τις πολιτικές θέσεις. Ακόμη και με τον τόνο της φωνής του. Σε καμιάν άλλη σχολική εργασία δεν επιβάλλεται ως ευρετική μέθοδος ο διάλογος, όσο σ’ αυτήν εδώ. Τα απολυταρχικά και τα ολοκληρωτικά, τα ανελεύθερα καθεστώτα «μονολογούν» δεν «διαλέγονται» –μέσα κι έξω από το σχολείο. Η Δημοκρατία εκφράζεται με τον διάλογο. Όποιος διαφωνεί έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να «μιλήσει», δεν φιμώνεται. Και όταν η γνώμη του δεν βρίσκει απήχηση, δεν αναγκάζεται να σιγήσειείναι ελεύθερος να τη διατυπώσει και να την υποστηρίξει όπως νομίζει καλύτερα. Η πειθώ είναι της Δημοκρατίας το όπλο, ποτέ η βία. Και κλίμα της η ευκοσμία και η νηφαλιότητα όχι η αυθάδεια και το τυφλό πάθος. Ε. Π. Παπανούτσος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Η πειθώ είναι της Δημοκρατίας το όπλο, ποτέ η βία. Και κλίμα της η ευκοσμία και η νηφαλιότητα, όχι η αυθάδεια και το τυφλό πάθος. Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 100 περίπου λέξεων.

Ποια η διαφορά πολιτικοποίησης-κομματικοποίησης;

Η αγωγή του πολίτη και η αγωγή του ανθρώπου είναι έννοιες με διαφορετικό περιεχόμενο; Να αποδείξετε την άποψη σας.

Τα καθεστώτα γίνονται για τους ανθρώπους. Όταν δεν τους κάμουν τη ζωή ανθρώπινη, πρέπει να γκρεμίζονται, ν’ αλλάζουν.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

139

Χρήστος Μαλεβίτσης Να σχολιάσετε την άποψη σε παράγραφο 90 λέξεων. 5.

Διατυπώνεται η άποψη πως ο χρόνος που αφιερώνεται για το μάθημα της Πολιτικής Αγωγής στο σημερινό σχολείο είναι ανεπαρκής και πως η διδασκαλία τον δε γίνεται με τον τρόπο που αρμόζει στη σπουδαιότητά του. Να σχολιάσετε αυτή την άποψη.

Η πολιτική αγωγή είναι γνώση μόνο ή και βίωμα;

Η πνευματικότητα της εποχής των άστεων, πλούσια και ποικίλη, ισοδυναμεί με διασπαθισμό σωρευμένης κληρονομιάς σε πλήθος από βραχύβια «ρεύματα», που στο τέλος παρασύρουν τους ανθρώπους ως αθύρματα, μακριά από τις πηγές. Μέχρις ότου να ακινητήσουν κι αυτά στα τενάγη του ολοκληρωτισμού. Χρήστος Μαλεβίτσης

Το να είσαι διαφορετικός σημαίνει ότι είσαι απρεπής. Η μάζα συντρίβει κάτωθέ της κάθε τι που είναι διαφορετικό, κάθε τι που υπερέχει, που είναι ατομικό, χαρισματικό, εκλεκτό. Ο καθένας που δεν είναι σαν τον καθένα, που δεν σκέφτεται σαν τον καθένα, κινδυνεύει να αφανιστεί. Ορτέγκα υ Γκασσέτ Ποια θέση υποστηρίζει ο συγγραφέας σ’ αυτό το απόσπασμα;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

140

Κείμενο 145 Πολίτης - Υπήκοος - Οπαδός

α Υπό καθεστώς πολιτικής ελευθερίας, ο άνθρωπος δεν είναι υπήκοος, αλλά πολίτης. Η ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη αντιστοιχεί προς δημόσιο λειτούργημα. Συνεπώς, έναντι των δικαιωμάτων του έχει αντίστοιχες υποχρεώσεις. Υποχρεώσεις έχει και ο υπήκοος. Αλλά αυτές του τις επιβάλλουν. Αντίθετα, ο ελεύθερος πολίτης τις υποχρεώσεις του τις επιβάλλει ο ίδιος στον εαυτό του, διότι γνωρίζει ότι σε τελευταία ανάλυση αυτός ο ίδιος είναι η Πολιτεία. Αυτή η συνειδητοποίηση είναι απαραίτητη και αποτελεί όρο για τη διατήρηση της ελευθερίας του. Εφ’ όσον η ελευθερία είναι αγαθό, πρέπει να είναι αγαθό για όλους. Εφ’ όσον η ελευθερία είναι αγαθό, δεν μπορεί να ασκείται ως όργανο δημιουργίας κακού, ούτε ως όργανο δημιουργίας ανελευθερίας. Κριτήριο τον ελεύθερου πολίτη πρέπει να είναι όχι η δική τον ελευθερία, αλλά η ελευθερία τον άλλον. Μόνον όταν ο άλλος είναι ελεύθερος, θα είναι κι αυτός ελεύθερος. Αλλιώς θα είναι απλώς ένα θρασύ ανεμπόδιστο ον. Που στο τέλος θα βρεθεί κάποιος να τον εμποδίσει. Τούτο σημαίνει πως η πολιτική ελευθερία πρέπει να ασκείται από τον καθένα ως πνευματική του λειτουργία, η οποία ως τοιαύτη έχει τις διαστάσεις της τις ηθικές, τις ψυχικές, τις διανοητικές. Άρα, η πολιτική ελευθερία δεν είναι κάτι δεδομένο εξ αρχής, αλλά αποτελεί καθημερινή μέριμνα τον πολίτη, ως ζωτικό στοιχείο της πολιτικής τον υπάρξεως. Αν δεν υπάρχουν αυτοί οι όροι, τότε η ελευθερία κινδυνεύει». Χρήστος Μαλεβίτσης

β Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι πλασμένοι από την πρώτη ύλη του «οπαδού». Ο οπαδός, καθώς και η λέξη η ίδια το δηλώνει, είναι πρόθυμος ν’ ακολουθήσει, όχι να προηγηθεί ή και ανεξάρτητα να υπάρξει. Ο οπαδός έχει μια έτοιμη συγκατάθεση μέσα του, που συχνά δεν ξέρει πού να την τοποθετήσει. Και την τοποθετεί όπου περισσότερο του βολεύει. Και δεν μπορεί διαφορετικά να συμβεί. Αλλά υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον τυφλό οπαδό και στον οπαδό, που είναι ικανός και ν' αποσύρει τη συγκατάθεσή του, αν κρίνει ο ίδιος, πως η συγκατάθεσή του βλάπτει αντί να ωφελεί. Ο τυφλός οπαδός είναι ευθύς εξαρχής και για πάντα αιχμάλωτος. Ο φωτισμένος οπαδός συμφωνεί. Για να διαφωνήσει, αν η γενική αρχή, που έχει τεθεί, ή και οι τρόποι ή οι συνέπειες της εφαρμογής της ακυρώνουν στοιχεία τού αυτόνομα δημιουργημένου εσωτερικού του κόσμου. Η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον τυφλό και στον φωτισμένο οπαδό είναι ότι ο ένας

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

141

στοχάζεται και ο άλλος δεν στοχάζεται, είτε γιατί δεν το κρίνει απαραίτητο να στοχασθεί είτε και γιατί δεν το μπορεί. I. Μ. Παναγιωτόπουλος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

142

Κείμενο 146 Ο αιώνας των μαζών Βασικό χαρακτηριστικό της εποχής μας, από το οποίο προκύπτουν όλα τα στοιχεία που συνθέτουν τη φυσιογνωμία της, είναι ο βιομηχανικός τρόπος παραγωγής των υλικών αγαθών. Η κατά μάζες παραγωγή απαιτεί την κατά μάζες κατανάλωση· και έχει ανάγκη από έναν τεράστιο μηχανισμό παραγωγής και διανομής των αγαθών αυτών. Οι συνέπειες αυτού του γεγονότος είναι ανυπολόγιστες. Καλούνται στο προσκήνιο της ιστορίας τεράστια πληθυσμιακά σύνολα, τα οποία χάρη του υλικού αστικού παραδείσου απεμπολούν ασμένως τη γερασμένη παραδοσιακή τους ιδεολογία. Κάτω δε από το σφυροκόπημα της εντατικής διαφημίσεως, της μιμήσεως και του δελεάσματος του χορτασμού, εξαλείφονται οι ατομικοί διαφορισμοί των πληθυσμιακών συνόλων και μετατρέπονται σε μάζες καταναλωτών. Οι μάζες διαφέρουν από τις ιστορικές ομάδες ριζικά. Οι μάζες δεν έχουν συγκροτημένη κοσμοθεωρία- μια κοσμοαντίληψη, βάσει της οποίας να οργανώσουν τα άτομά τους σε προσωπικότητες. Που να διαπερνά τη συμπεριφορά τους ένα βαθύ νόημα. Οι μάζες είναι κελύφη ανθρώπινα προσκολλημένα σε έναν τεράστιο μηχανισμό, που δεν τον κατανοούν κι ούτε ενδιαφέρονται να τον κατανοήσουν αρκεί που τους ταΐζει. Αν πάψει, να τους ταΐζει το πολύ που μπορεί να κάμουν είναι να τον σπάσουν. Διότι μόνο να ζητούν ξέρουν ολοένα προβάλλουν δικαιώματα. Από την άλλη μεριά –και τούτο είναι ιδιαιτέρως σημαντικό– όλος ο τεράστιος αστικός μηχανισμός είναι ρυθμισμένος στο επίπεδο της μάζας. Το μαζοποιημένο άτομο είναι το enfant gate της αστικής παραγωγικής μηχανής. Σ’ αντάλλαγμα όλων αυτών παρέχεται η αφθονία των υλικών αγαθών. Τούτο δεν είναι μικρό δέλεαρ για τον από καταβολής ιστορίας πεινασμένο άνθρωπο. Ο μυθικός βιομηχανικός κόσμος, ο κόσμος του υλικού πλούτου, του πρωτοφανέρωτου στην ιστορία, πραγματοποιεί ό,τι δεν κατόρθωσε αιώνων ηθικός αγώνας. Ό,τι απέκτησε ο Ιώβ με το μέγα ηθικό αγώνισμά του, το αποκτά ο σύγχρονος αστός με την απλή υποταγή του στον αστικό παραγωγικό μηχανισμό. Στο σημείο αυτό εδρεύει ο πυρήνας του προβλήματος μας: στο ότι ο αστικός τρόπος ζωής αχρηστεύει τις ηθικές κατηγορίες της συνειδήσεως. Χρήστος Μαλεβίτσης

Μαζικές συγκεντρώσεις Οι μαζικές συγκεντρώσεις είναι απαραίτητες μόνο και για το λόγο ότι σ' αυτές το άτομο, που έχοντας προσχωρήσει σ' ένα νέο κίνημα, αισθάνεται μοναξιά και εύκολα κυριεύεται από το φόβο πως είναι ολομόναχο, αποκτά

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

143

για πρώτη φορά την εικόνα μιας ευρύτερης κοινότητας, πράγμα που έχει τονωτική και ενθαρρυντική επίδραση στους περισσότερους ανθρώπους... Αν είναι η πρώτη φορά που βγαίνει από το μικρομάγαζο του ή από τη μεγάλη επιχείρησή του, όπου αισθάνεται πολύ μικρός, για να έρθει στη μαζική συγκέντρωση, όπου βλέπει τον εαυτό του να περιβάλλεται από χιλιάδες και χιλιάδες ανθρώπους με τις ίδιες πεποιθήσεις... υποκύπτει και κείνος σ' αυτό που ονομάζουμε μαζική υποβολή. Αδόλφος Χίτλερ

Κοινωνική ομάδα: Προστασία και καταπίεση Το οργανωμένο πλήθος, η κοινωνική ομάδα μάς στηρίζει, μας προστατεύει, αλλά και θολώνει την όραση, μηχανοποιεί τη συμπεριφορά, δένει τη σκέψη, αποδυναμώνει τη φαντασία μας με τα πολυκαιρισμένα σχήματα των απρόσωπων εννοιών και αξιών της. Από τη δουλεία αυτή σώζεται μόνο ο επώνυμος άνθρωπος που θα ορθώσει την κεφαλή του πάνω από τον ορίζοντα της μάζας και θα τολμήσει ν' αντικρίσει με τις δικές του διανοητικές δυνάμεις τα πράγματα, με τη δική του βούληση τις περιπλοκές της ζωής, με τη δική του ευαισθησία το θέαμα του κόσμου. Για ένα τέτοιον άθλο όμως χρειάζονται δυο σπάνιες ικανότητες: ανδρεία και εντιμότητα, ηθική ανδρεία και πνευματική εντιμότητα, που δυστυχώς για το γένος μας είναι των λίγων, των πολύ λίγων ο κλήρος. Μόνο έτσι σπάζει ο άνθρωπος τα δεσμά της πλάνης και κατακτά την ελευθερία της αλήθειας. Ε. Π. Παπανούτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

144

Κείμενο 147 Γραμματισμένοι και αναλφάβητοι πολίτες

α 1. Ο περισσότερο μορφωμένος1 πολίτης είναι καλύτερα ενημερωμένος για τη σημασία και τις συνέπειες των κυβερνητικών αποφάσεων. 2. Είναι πιθανότερο ν’ ακούσουμε τον περισσότερο μορφωμένο πολίτη να λέει ότι ενδιαφέρεται για τα πολιτικά γεγονότα, να παίρνει μέρος σε πολιτικές συζητήσεις και να παρακολουθεί από κοντά τον προεκλογικό αγώνα παρά τον λιγότερο μορφωμένο. 3. Ο περισσότερο μορφωμένος έρχεται σε επαφή με περισσότερες πηγές πολιτικών πληροφοριών από τον λιγότερο μορφωμένο. 4. Ο περισσότερο μορφωμένος έχει γνώμη για μια μεγαλύτερη ποικιλία πολιτικών θεμάτων από ό,τι ο λιγότερο μορφωμένος. 5. Οι πιθανότητες ο περισσότερο μορφωμένος να εμπλακεί σε πολιτικές συζητήσεις είναι μεγαλύτερες παρά ο λιγότερο μορφωμένος. 6. Ο περισσότερο μορφωμένος αισθάνεται μεγαλύτερη άνεση όταν συζητάει πολιτικά θέματα σε ένα ευρύτερο κοινό. Όσοι δηλώσουν ότι αποφεύγουν να συζητούν πολιτικά είναι συνήθως άτομα με λιγότερη μόρφωση. 7. Όσο περισσότερο μορφωμένος είναι ο άνθρωπος, τόσο πιθανότερο είναι να πιστεύει ότι έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τις αρχές. 8. Όσο περισσότερο μορφωμένος, τόσο μεγαλύτερος ο αριθμός των οργανώσεων στις οποίες συμμετέχει ενεργά. 9. Όσο περισσότερο μορφωμένος, τόσο μεγαλύτερη εμπιστοσύνη δείχνει προς το κοινωνικό του περιβάλλον. Γκάμπριελ Άλμοντ - Σίντνεϋ Βέρμπα

Εδώ η έννοια «μορφωμένος» παρουσιάζεται με την περιορισμένη σημασία της. Με τη σημασία του «γραμματισμένος».

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

145

β Ο Περίανδρος, τύραννος της Κορίνθου, φοβισμένος που άκουγε ότι παντού οι τύραννοι έχουν κακό τέλος –δεν εκθρονίζονται απλώς αλλά δολοφονούνται– έστειλε στον τύραννο της Σάμου Πολυκράτη, που βασίλευε ανενόχλητος χρόνους μακρούς, ανθρώπους δικούς του να τον ρωτήσουν το μυστικό: τι έκανε και γέροντας κυβερνά ήσυχος: «Δεν θέλησε να μας πει τίποτα», είπαν στον Περίανδρο οι απεσταλμένοι του, όταν γύρισαν. «Ακόμη και την τελευταία μέρα που μας πήρε μαζί του περίπατο στους αγρούς, παρά τις πιέσεις μας βάδιζε σιωπηλός και δεν έβγαζε λέξη από το στόμα του. Τι παράξενος άνθρωπος! Μήπως δεν είναι πια στα καλά του;» «Πώς σας έδωσε αυτή την εντύπωση;» ρώτησε ο Περίανδρος. «Να!» είπαν εκείνοι. «Κρατούσε στα χέρια του ένα ραβδί και όποιο στάχυ έβλεπε ζωντανό, ακμαίο, όμορφο να εξέχει πάνω από τα άλλα, του ’δινε μια με το ραβδί του και το ’σπάζε». «Κατάλαβα» λέει ο Περίανδρος. «Το μυστικό που δεν σας είπε με το στόμα μού το αποκαλύπτει με αυτή την πράξη του. Μόνον όταν αποκεφαλίζω όσους ξεχωρίζουν από το πλήθος των υπηκόων μου για την ευφυΐα τους, για την αρετή τους, για το θάρρος και τη ζωντάνια τους, μπορώ να είμαι ήσυχος στο θρόνο μου». Να πού φτάνει η δίψα της δύναμης, η πλεονεξία, όταν γίνεται σκοπός της πολιτικής. Ηρόδοτος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

146

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

147

Κείμενο 148 Κατεστραμμένη ελπίδα - Άδεια ζωή - Φανατισμός

α Ένα από τα αποτελεσματικότερα δολώματα του μαζικού κινήματος είναι η προσφορά ενός υποκατάστατου για την προσωπική ελπίδα. Αυτό το μέσο είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό μέσα σε μια κοινωνία, στην οποία κυριαρχεί η ιδέα της προόδου. Κάτω από την έννοια της προόδου το «αύριο» κερδίζει ένα σχεδόν απειλητικό μέγεθος, και το αίσθημα της απογοήτευσης γίνεται τόσο πιο καυστικό όσο δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί κανείς να του το αντιτάξει. Ο Χέρμαν Ράουσνινγκ λέει για την προναζιστική Γερμανία, ότι «το αίσθημα ότι είχαμε φθάσει στο τέλος μας ήταν μια από τις βαρύτερες ανησυχίες που μας απασχολούσαν». Σε μια σύγχρονη κοινωνία οι άνθρωποι μπορούν να ζουν ακόμη και σε κατάσταση βαθιάς απελπισίας, αρκεί να υπνωτίζονται και να μη σηκώνουν κεφάλι από αδιάκοπη απασχόληση. Η απόγνωση που συμβαδίζει με την ανεργία δεν προέρχεται μόνο από την προοπτική απειλητικής εξαθλίωσης, αλλά περισσότερο από την ξαφνική διάγνωση του Τίποτε που ακολουθεί. Οι άνεργοι ακολουθούν ευκολότερα τους «κήρυκες της ελπίδας» παρά εκείνους που θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν πραγματικά. Τα μαζικά κινήματα κατηγορούνται συνήθως ότι μεθάνε τους οπαδούς τους με ελπίδες και τους στερούν την απόλαυση του παρόντος. Αλλά για τον απογοητευμένο και τον αποτυχημένο το παρόν είναι έτσι ή αλλιώς χαμένο. Ανέσεις και απολαύσεις δεν μπορούν πια να τους θεραπεύσουν. Γι' αυτούς δεν υπάρχει άλλη ευχαρίστηση και άλλη παρηγοριά από την παρηγοριά της ελπίδας.

β Όταν οι άνθρωποι πλήττουν, πλήττουν κυρίως με τον ίδιο τον εαυτό τους. Το αίσθημα μιας άγονης και ασήμαντης ύπαρξης είναι η σπουδαιότερη πηγή της απογοήτευσης. Άνθρωποι που δεν αντιμετωπίζουν το αίσθημα της απομόνωσης, όπως μέλη μιας εκκλησίας, ενός κόμματος κλπ., δεν πλήττουν. Ο εκλεπτυσμένος άνθρωπος είναι απαλλαγμένος από την πλήξη, όταν εργάζεται δημιουργικά, όταν έχει ασχολίες που τον απορροφούν ή όταν είναι ολοκληρωτικά δοσμένος στον αγώνα για την ύπαρξη. Η αναψυχή και η διασκέδαση είναι μόνο καταπραϋντικά και όχι κατασταλτικά της πλήξης. Όπου οι άνθρωποι κάνουν αυτόνομη και καλή ζωή, αλλά δεν έχουν την ικανότητα ή τη δυνατότητα για δημιουργική εργασία ή ωφέλιμη απασχόληση, είναι δύσκολο να φανταστούμε τις απελπισμένες τους προσπάθειες να δώσουν στη ζωή τους λίγο νόημα και σκοπό […].

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

148

γ Ο φανατικός είναι συνεχώς ανέτοιμος και αβέβαιος. Από προσωπικές του πηγές –από το αρνημένο του Εγώ– δε μπορεί να αντλήσει καμιά αυτοκυριαρχία, αλλά τη βρίσκει μόνο με το να πιάνεται από οποιοδήποτε εξωτερικό στήριγμα. Αυτό το παθιασμένο πιάσιμο είναι η ουσία της τυφλής του αφοσίωσης και θρησκευτικότητας, που γι’ αυτόν είναι η πηγή όλης της αρετής και της δύναμης. Αν και η ειλικρινής του αφοσίωση, είναι μια αυτοσυσπείρωση για χάρη της ζωής του, ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του σα φορέα και υπερασπιστή της ιερής υπόθεσης πάνω στην οποία στηρίζεται. Είναι πρόθυμος να θυσιάσει τη ζωή του για ν’ αποδείξει ότι ακριβώς αυτός είναι ο ρόλος του. Θυσιάζει τη ζωή του, για ν’ αποδείξει την αξία του. Δε χρειάζεται να τονιστεί ιδιαίτερα πως ο φανατικός πιστεύει ότι η ιερή του υπόθεση, που του προσφέρει το στήριγμα, είναι ακλόνητη και αιώνια – ένας βράχος που αντιστέκεται στο χρόνο. Το αίσθημα της ασφάλειας του προέρχεται όμως από το πάθος της αφοσίωσης του και όχι από την ποιότητα της ίδιας της υπόθεσης. Ο φανατικός δεν είναι στην πραγματικότητα ένας αυστηρός τηρητής των αρχών. Πιάνεται από την υπόθεσή του, όχι γιατί αυτή είναι δίκαιη και ιερή, αλλά από την απελπισμένη του επιθυμία να βρει ένα οποιοδήποτε στήριγμα. Συχνά συμβαίνει ότι αυτή ακριβώς η ανάγκη του μεταβάλλει κάθε στήριγμα σε ιερή υπόθεση. Ο φανατικός δεν επιδέχεται καμιά έκκληση, στη λογική του ή στην ηθική του συνείδηση, για να εγκαταλείψει την ιερή του υπόθεση. Φοβάται το συμβιβασμό και είναι αδύνατο να πεισθεί να αναθεωρήσει τη βεβαιότητα και τη νομιμότητα της ιερής του υπόθεσης. Αντίθετα, δεν είναι καθόλου δύσκολο να μεταπηδήσει εντελώς ξαφνικά από μια ιερή υπόθεση σε άλλη. Είναι ευκολότερο να τον μεταπείσει κανείς παρά να τον πείσει. Το πάθος της σύνδεσης του με την ιερή υπόθεση, του είναι σπουδαιότερο από την ποιότητα της υπόθεσης.

δ Το μεγάλο μίσος δίνει σε μια άδεια ζωή σημασία και σκοπό. Γι' αυτό όλοι οι άνθρωποι που βασανίζονται από την ασημαντότητα της ζωής τους, ζητούν να βρουν ικανοποίηση όχι μόνο με την αφοσίωση τους σε μια ιερή υπόθεση, αλλά και με την προσεκτική καλλιέργεια ενός φανατικού μίσους. Ένα μαζικό κίνημα τους προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες και για τα δυο. Έρικ Χόφφερ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

149

ε Επιλέγουμε ιδεολογία, όπως επιλέγουμε κομματική ένταξη ή ποδοσφαιρική προτίμηση. Επενδύουμε σε έτοιμες ιδέες την ψυχολογική ανάγκη ατομικών «πεποιθήσεων». Δηλαδή, καλύπτουμε με την ιδεολογία κάποιο εσωτερικό μας κενό –ίσως την απουσία νοήματος της ύπαρξής μας, τη βαθύτερή μας ανασφάλεια. Στομώνουμε τους φόβους μας, αναπληρώνουμε την ατομική μας ανεπάρκεια, με το να γαντζωθούμε σε κάποιες έτοιμες «αρχές», «αλήθειες» ή «αξίες» που μας προσπορίζουν ατομική εγκυρότητα και ψυχολογική σιγουριά. Έτσι γεννιέται ο φανατισμός, η βία. Υπερασπιζόμαστε με νύχια και με δόντια όχι την ίδια την ιδεολογία, αλλά το καμουφλάρισμα του κενού μέσα μας, την ψυχολογική μας ανασφάλεια. Χρήστος Γιανναράς ΤΟ ΒΗΜΑ, 23/10/1988

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

150

Κείμενο 149 Μεσσιανισμός Όταν η δημοκρατία λειτουργεί ομαλά, και το κοινωνικό σύνολο δεν επηρεάζεται από καμιά ψύχωση, η λογική γίνεται ο αποφασιστικός παράγων για την εκτίμηση των πολιτικών προγραμμάτων, και για την επιλογή των οργάνων της διοικήσεως. Κατά σοφή δε οικονομία έχει γίνει δεκτό ότι η διάρκεια της τετραετίας είναι επαρκής για να λειτουργήσει ορθολογικά η πολιτική κρίση των διοικουμένων. Ο μεσσιανισμός διεκδικεί την κατάργηση της κοινωνικής κρίσεως και αξιώνει την παράδοση άνευ όρων, μονοπωλώντας υπέρ ενός ατόμου και την κρίση και τα μέσα για την αντιμετώπιση και τη λύση των προβλημάτων της δημοσίας ζωής. Για να ευνοηθεί ο μεσσιανισμός απαιτείται μειωμένη δύναμη αντιστάσεως της ορθής κρίσεως και όταν ο ψύχραιμος κοινωνικός ορθολογισμός υποχωρεί, τείνει να καταλάβει τις θέσεις που εκκενούνται ο κοινωνικός μυστικισμός. Ο κοινωνικός μυστικισμός είναι κατάσταση συγγενική με τη μοιρολατρία υπό την έννοια μιας εκούσιας απαλλοτριώσεως της συλλογικής πολιτικής ευθύνης υπέρ του ενός. Στην περίπτωση του μυστικιστικού μεσσιανισμού το κοινωνικό σύνολο αυτοπαραδίδεται με τον δημοκρατικό οπλισμό τον, ο οποίος ταχύτατα απορρίπτεται στα άχρηστα. Στην περίπτωση του δικτατορικού μεσσιανισμού το κοινωνικό σύνολο και οι θεσμοί του κατακτώνται με τη βία αλλά η πρακτική συνέχεια και στις δυο περιπτώσεις είναι ταυτόσημη. Η δημοκρατία αποπνίγεται και στη θέση της υποκαθίσταται η δικτατορία. Οι μεσσίες και οι δικτάτορες είναι πλασμένοι από την ίδια ύλη. Στην «καλύτερη» περίπτωση είναι σφετεριστές των δημοκρατικών δικαιωμάτων του λαού, στη χειρότερη –και συνηθέστερη- είναι πολιτικοί τυχοδιώκτες. «Καλύτερη» πρέπει να θεωρηθεί η περίπτωση της αυτόβουλης από μέρους του λαού, εκχωρήσεως των δημοκρατικών του δικαιωμάτων– (η χαρακτηριστικότερη περίπτωση κοινωνικής ψυχώσεως) –οπότε έχουμε το φαινόμενο του κοινωνικού μυστικισμού στη νοσηρότερή του εκδήλωση. Η ψυχολογική ιδιοσυστασία των μεσσιών δεν διαφέρει και πολύ από την ιδιοσυστασία των δικτατόρων. Αν οι μεσσίες εκμεταλλεύονται ή δημιουργούν την κοινωνική ψύχωση που ευνοεί την προβολή των, ουσιαστικά δεν αποβλέπουν παρά στη μονοκρατορική άσκηση της εξουσίας, οποιαδήποτε κι αν είναι τα ενδιάμεσα στάδια για την κατάκτησή της. Οι υποψήφιοι δικτάτορες στον ίδιο αντικειμενικό σκοπό αποβλέπουν, μόνο που είναι πιο αδίστακτοι στην πραγμάτωση του σκοπού αυτού. Το γεγονός ότι η δημοκρατία παρέχει όλες τις δυνατότητες για την πολιτική επιβολή μιας προσωπικότητος – ακόμη και στην περίπτωση των ψυχώσεων– αρκεί για ν’ αφαιρέσει απ’ οποιαδήποτε απόπειρα ανώμαλης ανόδου στην αρχή το ηθικό της έρεισμα, μετατάσσοντάς την στον πολιτικό τυχοδιωκτισμό. Ακόμη και η προσπάθεια εκμεταλλεύσεως του κοινωνικού μυστικισμού για την εμφάνιση «λαοπρο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

151

βλήτων» μεσσιών, πρέπει να καταταχθεί στους πολιτικούς τυχοδιωκτισμούς. Η νεότερη κοινωνική και πολιτική εμπειρία έχει παραμερίσει τις θαυματοποιίες και η ανθρωπότητα γνωρίζει από οδυνηρή δοκιμασία ότι οι ομαδικές υστερίες εξοφλούνται με πολλήν αθλιότητα και με αίμα... Ο μεσσιανισμός είναι παραγωγός και παράγωγο των ψυχώσεων. Μπορεί, δηλαδή, και να επηρεάσει την κοινωνική ψυχολογία αλλά και να αναδοθεί ως συνέπεια της ομαδικής υστερίας, σαν αντίδοτο σ’ ό,τι η υστερία αυτή προεξοφλεί ως απειλή ή ως κίνδυνο. Η εμφάνιση του μεσσιανισμού, εκτός του ότι ανταποκρίνεται σε νοσηρές κοινωνικές ή πολιτικές καταστάσεις, προϋποθέτει και μια ροπή του κοινωνικού συνόλου, (ή τουλάχιστον της πλειοψηφίας) που χαρακτηρίζει πρακτικές κοινωνικές ανάγκες πειθαρχούν στη δική τους λογική που ακολουθεί μια κοίτη καθορισμένη από την ιστορική πορεία της ανθρωπότητος, πουθενά δεν έχει σημειωθεί αντιστροφή του ρεύματος. Ό,τι δίνει την εντύπωση αντιστροφής είναι μονάχα ευφυής σκηνογραφία η οποία όμως δεν αντέχει στην πρώτη δυνατή ριπή. Οι μεσσιανισμοί είναι επικινδυνότητες παρενθέσεις στην ομαλή πολιτική ζωή των λαών, ακριβώς διότι για να ασκήσουν τη γοητεία των, χρειάζονται την παραπλανητική σκηνογραφία που θολώνει πρόσκαιρα την ορθή κοινωνική κρίση. Αλλά μέσα σ’ αυτό το «πρόσκαιρα» υπάρχει μεγάλος χώρος για την περιπέτεια... Οι μεσσιανισμοί διαλύονται εις τα εξ ων συνετέθησαν, ευθύς ως περάσει το θάμπωμα και λειτουργήσει πάλι ορθολογικά η κοινωνική κρίση. Η διάλυση της μεσσιανικής αυταπάτης συμπίπτει με τη διάλυση της κοινωνικής ψυχώσεως. Αλλά το κακό θα έχει γίνει εν τω μεταξύ. Γι’ αυτό στα προοδευμένα και φωτισμένα πνεύματα της κάθε εποχής, που διεκδικούν ρόλο ηγετικό γιατί είναι σε θέση να συλλαμβάνουν τον ρυθμό της ιστορίας και να γνωρίζουν τη λειτουργία των κοινωνικών φαινομένων, απόκεινται ν' αντιδρούν στη δημιουργία των κοινωνικών ψυχώσεων, που επιτρέπουν και ευνοοούν τη νόθευση της δημοκρατίας. Και η δημοκρατία δεν λειτουργεί φυσιολογικά μόνον όταν διατηρούνται τα τεχνικά προσχήματα του πολιτικού της μηχανισμού. Πρέπει να διαφυλάττεται και το πνεύμα της - και η πεμπτουσία της δημοκρατίας βρίσκεται στην ελευθερία της κοινωνικής κρίσεως, ελευθερία ψυχολογική και πολιτική. Αιμίλιος Χουρμούζιος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

152

Κείμενο 150 Η πάλη κατά του ολοκληρωτισμού

α Ο ολοκληρωτισμός στηρίζεται στη διάλυση των δεσμών που συνδέουν τον άνθρωπο με τα σταθερά του ορόσημα· έτσι στερημένος από κάθε αναφορά, επιθυμεί οτιδήποτε το σταθερό για να βγει απ’ το χάος του, οποιαδήποτε διαταγή για να βγει απ' την αναρχία του. Ο ολοκληρωτισμός ενθαρρύνει αυτή τη διάλυση, και ύστερα προσφέρεται σαν δρόμος σωτηρίας. Κατά παράδοξο τρόπο χρησιμοποιεί την ίδια πρόσοψη με την παλιά τάξη που κατέστρεψε, αλλά που παραμένει αγαπητή σε πολλούς. Στον καθένα ο ολοκληρωτισμός υπόσχεται ό,τι εύχεται κι επιθυμεί για να τον εξαπατήσει καλύτερα […].

β Η πίστη στην εθνική αρχή της κατακτηθείσας ελευθερίας από ένα λαό, παύει να είναι καθαρά προσδιορισμένη όταν το Σύνταγμα, που εξασφαλίζει αυτή την ελευθερία δίνοντάς της τους χαρακτήρες ενός νόμου, υπονομεύεται στο γράμμα και στο πνεύμα. Αυτό δημιουργείται κάθε φορά που τα θεμελιώδη στοιχεία που βρίσκονται μέσα σε κάθε Σύνταγμα πραγματικά δημοκρατικό είναι νεκρά, και που δίχως αυτά η δημοκρατία η ίδια χάνεται και τέλος παραχωρεί τη θέση της σε μια τυραννία. Αυτό γίνεται επίσης όταν η ατομική ασφάλεια, προστατευόμενη κατ’ αρχήν απ’ το Σύνταγμα, διακυβεύεται απ' το απλό γεγονός πως ένας πολίτης αν επιχειρήσει ν’ αξιοποιήσει τα συνταγματικά δικαιώματά του, εκτίθεται σε σοβαρές αντεκδικήσεις. Η πίστη στον εαυτό σου, στηρίζεται στην πιστότητα στο Υπερβατικό, είναι για κάθε ελεύθερο άνθρωπο, η βάση για όλες τις άλλες πίστεις. Χάνεται, ευθύς ως το άτομο παύει να είναι ο εαυτός και, υποκύπτοντας στις τύχες του αυθαίρετου ή σ’ εκείνο που προκαλεί αίσθηση, ευχαριστείται με μια φαινομενικότητα, του Εγώ, που την αποφασιστική στιγμή προδίνει το μηδέν του. Μέσα σ’ αυτό το ανθρώπινο χάος, που δεν έχει ακόμα κατανοηθεί σαν εσωτερικό χάος, γιατί εξωτερικά βασιλεύει η τάξη, αλλά που έχει σαν συνέπεια ένα αίσθημα βαθιάς ανικανοποίησης, ο ολοκληρωτισμός εμφανίζεται σαν δρόμος της σωτηρίας […].

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

153

Όταν κατορθώσουμε να δώσουμε σ’ όλο τον πληθυσμό μια καθαρή ιδέα της φύσης του ολοκληρωτισμού, έχουμε ήδη κάνει το ουσιώδες για να τον καταπολεμήσουμε. Το να διαμαρτυρόμαστε, το να χρησιμοποιούμε εναντίον του τη βία, το να τον βρίζουμε δεν θα ήταν αποτελεσματικό. Ο ολοκληρωτισμός υποχωρεί μπροστά στο φως της αλήθειας. Αλλά το φως αυτό δεν γίνεται μόνο του. Όσο περισσότερο το διαδίδουμε με ηρεμία και καλοσύνη, όσο περισσότερο εκθέτουμε απλώς τα γεγονότα, τόσο περισσότερο η προπαγάνδα αυτή θα είναι αποτελεσματική. Ακόμη κι ένας άνθρωπος μολυσμένος απ' τον ολοκληρωτισμό μένει πραγματικά άνθρωπος και μπορούμε πάντα να ελπίζουμε πως θ' ανοίξουν τα μάτια του. Αν εκθέσουμε τον ολοκληρωτισμό μ' όλες του τις συνέπειες, είναι αδύνατο να μείνουν όλοι προσηλωμένοι σ' αυτόν κατά έναν τρόπο ακλόνητο. Αντίθετα, η έκθεση αυτή θα δείξει στον καθένα σε ποιο μέτρο του συνέβη να υποκύψει στον πειρασμό του ολοκληρωτισμού. Είναι δύσκολο να κάνουμε την εργασία αυτή συστηματική. Πρόκειται εδώ για μια μάχη με πνευματικά όπλα. Πρέπει να επιτρέψουμε στις ιδέες τις πιο απλές και τις πιο πειστικές να εκφράζονται για μια πραγματικότητα που είναι τόσο δύσκολο να περικοπεί. Αλλά η πληροφορία αυτή πηγαίνει ενάντια στις τάσεις πολλών ανθρώπων: στο φόβο τους, στην όρεξη τους για απολαύσεις, στην εξαιρετική δίψα τους. Μπορεί να φανεί μάταιο που αναζητάμε να ξεσκεπάσουμε τις ολοκληρωτικές μεθόδους, όταν βλέπουμε με τι κυνισμό ξεσκεπάζονται αυτές οι ίδιες. Συμβαίνει οι δικτάτορες να παρουσιάζουν αυτές τις απαραίτητες μεθόδους για να γοητεύσουν τις μάζες: όλοι ακούνε αυτή τη δήλωση, αλλά κανένας δεν έχει το αίσθημα πως αποτελεί μέρος των «μαζών» και όλοι συμμετέχουν στον θρίαμβο του έξυπνου ανθρώπου, στον οποίο όλες οι μέθοδοι πετυχαίνουν […]. Καρλ Γιάσπερς

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

154

Κείμενο 151 Η δημοκρατία ως καθημερινό βίωμα και πράξη Όταν θεσπίστηκε το Σύνταγμα του 1975, ανάμεσα στις καινοτομίες του ιδιαίτερα χαιρετίστηκε η διάταξη του άρθρου 2§1. «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχικήν υποχρέωσιν της Πολιτείας». Για πρώτη φορά στον καταστατικό Χάρτη της Χώρας μας η ανθρώπινη αξιοπρέπεια ανάγεται σε μέγεθος ξεχωριστής νομικής προστασίας. Καθώς μάλιστα η σχετική διάταξη βρίσκεται στην αρχή του συνταγματικού κειμένου, αμέσως μετά το πρώτο άρθρο που προσδιορίζει τη μορφή του πολιτεύματος και πριν από το κεφάλαιο για τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, μπορούμε να συμπεράνουμε πως η συνταγματική επιταγή του άρθρου 2 ξεπερνά τα όρια μιας νομικής προστασίας ανθρώπινου δικαιώματος και αποτελεί κατευθυντήρια αρχή που διαπνέει ολόκληρο το Σύνταγμα. Κατά συνέπεια, η αρχή αυτή πρέπει να διέπει τη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού σε όλες τις πτυχές της και κατ’ επέκταση να διαποτίζει την οργανωμένη κοινωνική ζωή σε κάθε της εκδήλωση. Η διάταξη του άρθρου 2 είναι παρμένη από το θεμελιώδη Νόμο της Βόννης του 1949. Εκεί μάλιστα η αντίστοιχη επιταγή βρίσκεται στο πρώτο άρθρο του συνταγματικού κειμένου. Είναι χαρακτηριστικό πως η ανάγκη της θέσπισης και της εμφαντικής προβολής μιας τέτοιας διάταξης, τόσο στη Δυτική Γερμανία, όσο και στην Ελλάδα, εμφανίστηκε αμέσως μετά τις αντίστοιχες δικτατορίες, καθώς οι νεαρές δημοκρατίες προσπαθούσαν να προσδιορίσουν το πολιτικό τους στίγμα και την ιδεολογική τους ταυτότητα. Η νεογέννητη δημοκρατική πολιτεία που ακολουθεί την πτώση μιας δικτατορίας και είναι προικισμένη με τις μνήμες και τις εμπειρίες της εξευτελιστικής αντιμετώπισης του ανθρώπου από την εξουσία, είναι φυσικό και αναμενόμενο να υποσχεθεί στους πολίτες της πρώτα πρώτα αυτό που στερήθηκαν στο προηγούμενο δεσποτικό καθεστώς. Αν λοιπόν η καταπάτηση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου αποτελεί γνώρισμα μιας τυραννικής εξουσίας, ο σεβασμός της ανθρώπινης αξίας θεωρείται αυτονόητο συστατικό κάθε δημοκρατικής πολιτείας. Αυτή η διαπίστωση δεν πρέπει ωστόσο να παραμένει ως απλή παράσταση, ως μια αυτονόητη πρόταση. Η δημοκρατία δεν είναι απλό συνταγματικό κείμενο ούτε ιδεολογική διακήρυξη, μα καθημερινό βίωμα και πράξη, που πρέπει συνεχώς να επαληθεύεται στην εμπειρική πραγματικότητα. Ο σεβασμός συνεπώς της αξιοπρέπειας του ανθρώπου δεν είναι καθόλου αυτονόητος σε μια δημοκρατική πολιτεία, έστω και αν κατοχυρώνεται συνταγματικά και αποτελεί από νομική άποψη πρωταρχικό μέλημά της. Οι νόμοι υλοποιούνται από τους ανθρώπους και η εξουσία ασκείται από ανθρώπους· το διακηρυγμένο ιδεολογικό περιεχόμενο των νόμων που διαπνέει και την άσκηση της εξουσίας, για να «περάσει» στη καθημερινή κοινωνική

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

155

ζωή, πρέπει συνεπώς βασικά να έχει γίνει βίωμα όλων των πολιτών. Και βίωμα δεν μπορεί να γίνει αν όλοι οι συντελεστές της κοινωνικής (και όχι μόνο της πολιτικής) εξουσίας δεν το έχουν ενστερνιστεί. Τα τελευταία χρόνια βρισκόμαστε μάρτυρες μιας απογοητευτικής κατάπτωσης των κοινωνικοπολιτικών ηθών στη Χώρα μας. Δε θα μιλήσω εδώ για ευθύνες της πολιτικής ηγεσίας, στην οποία συνηθίζουμε να φορτώνουμε τα στραβά του τόπου αυτού για να ξεφορτωθούμε τις δικές μας ευθύνες. Αλλά θα εντοπίσω την παρατήρηση μου στη συμπεριφορά της κοινωνικής εξουσίας. Και ως τέτοια θεωρώ κατά κύριο λόγο τον Τύπο. Τον Τύπο που διαμορφώνει συνειδήσεις, που μορφώνει κοινωνικά, που κατευθύνει ιδεολογικά, που προσανατολίζει πολιτικά, σήμερα, περισσότερο και από το Σχολείο και από την Εκκλησία, τους κλασικούς αυτούς ιδεολογικούς μηχανισμούς της κατεστημένης εξουσίας. Και θα ήθελα να θέσω το ερώτημα –απλώς για προβληματισμό– αν ο σεβασμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, που αποτελεί υποχρέωση της Πολιτείας σύμφωνα με τη συνταγματική επιταγή, απασχολεί όσο πρέπει όλους τους φορείς της λεγόμενης «τετάρτης εξουσίας», έτσι ώστε να νομιμοποιούνται στην επίκλησή του, όταν αυτός ο σεβασμός παραμερίζεται από τους εκάστοτε ασκούντες την κρατική εξουσία. Γιατί, πώς θα αξιώνεται ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας από το Κράτος, όταν καθημερινά από εφημερίδες μας κατασπιλώνονται υπολήψεις, κατασυκοφαντούνται επώνυμοι και ανώνυμοι πολίτες, θίγεται «ελαφρά τη καρδία» η τιμή απλών ανθρώπων για χάρη μιας δήθεν δημοκρατικής ενημέρωσης της κοινής γνώμης και ενός κακώς εννοούμενου «ελέγχου» της κοινωνικής ζωής; Και δε θα σταθώ στις προσβολές των επώνυμων, των δημόσιων προσώπων, που και περισσότερες δυνατότητες άμυνας έχουν και στο κάτω κάτω από τη φύση της δουλειάς τους βρίσκονται εκτεθειμένοι στη δημόσια (καλόπιστη, μα και κακόπιστη) κριτική. Θα εντοπίσω το θέμα κυρίως στους απλούς ανθρώπους που έτυχε να εμπλακούν σε μια οικογενειακή ή κοινωνική περιπέτεια και έγιναν βορά του κυκλοφοριακού ανταγωνισμού εφημερίδων και στόχος του επαγγελματικού ζήλου φιλόδοξων δημοσιογράφων. Οι περιγραφές των εγκλημάτων από τις στήλες ορισμένων εφημερίδων, με την «εισβολή» της δημοσιότητας και στις πιο προσωπικές πτυχές της ζωής του ανθρώπου, μας πείθουν πως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια πολύ λίγο υπολογίζεται στην άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος από ορισμένους φορείς του. Η απόδοση εγκληματικής ετικέτας όπως «δράκος», «καταχραστής», «τρομοκράτης», αμέσως μετά την αποκάλυψη κάποιου εγκλήματος και πριν καλά καλά αρχίσει η ανάκριση γι’ αυτό, αποτελεί συνηθισμένη πρακτική της μεγαλύτερης μερίδας του Τύπου μας. Για να μη μιλήσουμε για τους εντός εισαγωγικών χαρακτηρισμούς, όπως «μάνα», «πατέρας» που υποδηλώνουν την αναξιότητα του ανθρώπου να φέρει την αντίστοιχη ιδιότητα. Αλλά για να αποδοθεί σε κάποιον ο χαρακτηρισμός του εγκληματία χρειάζεται τουλάχιστον αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση, πλήρως αιτι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

156

ολογημένη από ισόβιους και ανεξάρτητους (κατά το Σύνταγμα) δικαστές, ύστερα από δημόσια διαδικασία και προηγούμενη απαραίτητη ακρόαση του κατηγορουμένου. Όλα αυτά –που αποτελούν συνταγματικές επιταγές και ιστορικές κατακτήσεις του ανθρώπου στον αγώνα του για ελευθερία και αξιοπρέπεια– αντικαθίστανται στον τόπο μας από το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ! Όταν ύστερα από πολλούς μήνες η Δικαιοσύνη καλείται να μιλήσει, έρχεται δεύτερη και καταϊδρωμένη! Και αν βέβαια η απόφασή της είναι καταδικαστική, το κακό –που δεν είναι λίγο –εντοπίζεται σ’ αυτή την ίδια την έλλειψη σεβασμού της αξιοπρέπειας του ανθρώπου από τα μέσα που υποτίθεται πως την υπηρετούν και την προστατεύουν. Αν όμως, όπως πολλές φορές συμβαίνει, η απόφαση είναι αθωωτική, τότε τι γίνεται με το «δράκο» και τον «τρομοκράτη» ή την «άστοργη μάνα»; Η (καθυστερημένη) κρατική δικαιοσύνη του αποδόθηκε βέβαια. Η κοινωνική του όμως θέση έχει ανεπανόρθωτα κουρελιαστεί. Δεν αρκεί να φωνάζουμε σε όλους τους τόνους «ποτέ πια φασισμός» σε κάθε επέτειο δημοκρατικής αποκατάστασης. Το τέρας του φασισμού βρίσκεται «δυνάμει» μέσα μας και άθελά μας το τροφοδοτούμε για μια εφήμερη ικανοποίηση των ενστίκτων μας. Αν ο σεβασμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου δε μας γίνει καθημερινό βίωμα, καμιά συνταγματική επιταγή δε θα μπορέσει να τον εξασφαλίσει, ακόμα και σε περίοδο πλήρους δημοκρατίας. Ιωάννης Μανωλεδάκης,1 ΤΑ ΝΕΑ, 3/10/1985

O Ιωάννης Μανωλεδάκης (1937-2011) ήταν Έλληνας νομικός, ομότιμος καθηγητής Ποινικού δικαίου και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Αποφοίτησε από το Αμερικανικό Κολλέγιο «Ανατόλια» το 1955 με τιμητική διάκριση. Αριστούχος πτυχιούχος (1960) και αριστούχος διδάκτορας του Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1967). Υφηγητής του Ποινικού Δικαίου ΑΠΘ (1972) και ομόφωνα εκλεγμένος επίκουρος καθηγητής του Ποινικού Δικαίου στην Πάντειο Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών (1972). Επίκουρος καθηγητής (1973) και τακτικός καθηγητής (1978) του Ποινικού Δικαίου στο ΑΠΘ. Επισκέπτης καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θράκης (1974-1977). Έχει διδάξει Ποινικό Δίκαιο, Φιλοσοφία του δικαίου και Εισαγωγή στην Επιστήμη σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, καθώς επίσης και σε σχολές επιμόρφωσης στελεχών και λαϊκά πανεπιστήμια. Το 2003 εκλέχτηκε Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Το 2004 η Σύγκλητος του Α.Π.Θ. του απένειμε ομόφωνα τον τίτλο του Ομότιμου Καθηγητή.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

157

Κείμενο 152 Πνευματική ελευθερία […] Ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο ό,τι χρειάζεται για να σταθεί όρθιος. Του έδωσε και κάτι ακόμα, για να γνωρίσει τη χαρά: τον όπλισε με τον Λόγο. Και τον άφησε ελεύθερο στο δύσκολο αγώνισμα που είναι η κατάκτηση του έντεχνου λόγου, όπου μπορεί να καταφύγει ο άνθρωπος όταν έρχονται οι μεγάλες δυσκολίες της ζωής και οι αβάσταχτες συμφορές. Θα μου πείτε: Έχει τόσο μαγική δύναμη ο υψηλός Λόγος, ο αποκαλυπτικός, αυτός που διαμορφώνεται έπειτα από σκληρή ψυχική ανάβαση; Πρόχειρη επαλήθευση του ισχυρισμού μας ο Λόγος στην αρχαία Τραγωδία και η φοβερή ανάβαση μας, με τη βοήθειά του, στις ψηλές και απόκρημνες κορυφές της Μοίρας, απ’ όπου καθαρά βλέπουμε και το πεπρωμένο μας και το χρέος μας. Και σ' αυτήν ακριβώς τη σκληρή, την άγρια ανάβαση καλώ τους νέους μας, σ' αυτή τη μεγάλη προσπάθεια τους προσκαλώ, σ’ αυτή την ψυχική ένταση που δεν δίνει μόνο αληθινούς λογοτέχνες –αυτό δεν θα ήταν αρκετό– αλλά και πλήρεις ανθρώπους, που τίποτα δεν φοβούνται και για όλα είναι άξιοι, γιατί πρώτα έχουν εξασφαλίσει την εσωτερική τους ελευθερία. Τούτο όμως το τελευταίο, που είναι και ανεκτίμητο, κερδίζεται μόνο με την πνευματική καλλιέργεια που τόσο λίγο την λογαριάζουμε ή τόσο εύκολα την παρερμηνεύουμε και τόσο λίγο χώρο της δίνουμε στη ζωή μας. Να ελπίζουμε ότι θα 'ρθει η μέρα που οι νέοι μας θα το κερδίσουν αυτό το αγαθό; Εμείς, η γενιά μας και όλες οι γενιές που προηγήθηκαν και δεν γνώρισαν την ευτυχία παρά σε νοθευμένες μορφές της, δεν κατορθώσαμε να τους προσφέρουμε ή τουλάχιστον δεν καταφέραμε να τους το δώσουμε ολόκληρο αυτό το αγαθό. Τους δίνουμε όμως την πικρή μας πείρα για να βρουν τον τρόπο να το πλησιάσουν και να το κερδίσουν. Κι ας μην ξεχνούν οι νέοι μας και τούτο το απλό μα και αναντίρρητο: Η πνευματική καλλιέργεια πρέπει να γίνει καθημερινή συνήθεια, καθημερινή ανάγκη, για να δώσει τα μεγάλα δώρα της και να δείξει την αξία της και τη δύναμή της ακόμα κι επάνω στον πιο μεγάλο κίνδυνο. Ισχυρίσθηκα πριν από πολλά χρόνια, σ’ ένα από τα πρώτα μου δοκίμια, ότι αυτή η καλλιέργεια έκαμε, στον Μαραθώνα, ακατάβλητο οπλίτη τον Αθηναίο πολίτη. Και ήρθε τότε η φωνή ενός μεγάλου ποιητή, του 'Αγγέλου Σικελιανού, να βεβαιώσει αυτή την τολμηρή αλήθεια. Το ξαναγράφω: την τολμηρή αλήθεια. Αλλά η αληθινή ποίηση ποτέ δεν κάνει λάθος, είναι ολόκληρη μέσα στην πραγματικότητα, κι ας φαίνεται ότι βρίσκεται μακριά από τα εγκόσμια, στα σύννεφα κι ακόμα πιο ψηλά. Ζωή χωρίς πνευματική ελευθερία δεν διαφέρει πολύ από τη χειμερία νάρκη των ερπετών. Πέτρος Χάρης, εφημερίδα Η Εβδόμη, 11/1/1988

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

158

Κείμενο 153 Λαϊκότητα και λαϊκισμός Ένα σύμπτωμα της σημερινής κρίσης του πολιτικού λόγου αποτελεί και η διάσταση των λέξεων προς τα πράγματα, αλλά και η σύγχυση ανάμεσα σε όρους με ιδεολογικά φορτισμένο περιεχόμενο. Παραδειγματικά αναφέρω τους όρους «λαϊκότητα» και «λαϊκισμός», το περιεχόμενο των οποίων θα επιχειρήσω να διευκρινίσω στις γραμμές που ακολουθούν. Το επίθετο «λαϊκός» εκφράζει πράγματι αυτό που ανήκει στο λαό ή προέρχεται από αυτόν. Και η «λαϊκότητα» (ως ουσιαστικό) στο χώρο της πολιτικής εκφράζει ακριβώς τη συμμετοχή, την παρουσία του λαού στην έκφραση της πολιτικής εξουσίας. Όπου η λαϊκότητα αναγνωρίζεται τυπικά (νομικά) ως θεμέλιο της εξουσίας αυτής, αλλά στην πραγματικότητα ο λαός είτε δεν συμμετέχει είτε συμμετέχει περιορισμένα στην άσκησή της, όπου δηλαδή υπάρχει διάσταση ανάμεσα στις λέξεις, που εκφράζουν τους όρους της κοινωνικής πραγματικότητας, και στην ίδια αυτή την πραγματικότητα, το περιεχόμενο του όρου «λαϊκότητα» μεταπίπτει στην κατάσταση που αντιστοιχεί στη λέξη «λαϊκισμός». Ο λαϊκισμός αντικαθιστά τη λαϊκότητα εκεί όπου ο λαός κατά ιδεολογία μόνο είναι κυρίαρχος, στην πραγματικότητα όμως είτε δεν μετέχει είτε μετέχει περιορισμένα στην άσκηση της εξουσίας. Λαϊκισμός είναι ακριβώς η κατ’ επίφαση λαϊκότητα: αυτό που δείχνει να είναι λαϊκό μα που στην πραγματικότητα δεν είναι. Πρόκειται για μια ψευδή ιδεολογία για φαινόμενο απλώς λαϊκότητας που στην πραγματικότητα κρύβει έναν έντονο πατερναλισμό. Ο λαϊκισμός απορρέει από την ελλιπή λαϊκή συμμετοχή στη δημόσια ζωή, καλλιεργείται από αυτούς που εκμεταλλεύονται αυτή την έλλειψη, προτείνοντας το πατερναλιστικό τους πρότυπο, συντηρείται με την υποκουλτούρα και την εμπορευματοποίηση της συλλογικής ψυχής από ιδιωτικά συμφέροντα, καθιερώνεται ως δήθεν δημοκρατική κοινωνική κατάσταση ενώ είναι στην ουσία αντιδημοκρατική. Όπου η συμμετοχική δημιουργία είναι καθιδρυμένη στα χαρτιά, υπολειτουργεί όμως ουσιαστικά στην πράξη, αναπτύσσεται ένα λαϊκό υποκατάστατο, ώστε να ξεγελιέται ο λαός πως έχει (δήθεν) την προτεραιότητα στα δημόσια πράγματα, αφού γίνεται συνεχώς επίκληση του για τη νομιμοποίηση της επιβολής της οποιασδήποτε πολιτικής και κοινωνικής εξουσίας. Στην πραγματικότητα χαλκεύεται η εξουσία ινδαλμάτων, πολιτικών, κοινωνικών, καλλιτεχνικών, ακόμα και αθλητικών, στα οποία βρίσκει το υποκατάστατο της η προδομένη λαϊκή συνείδηση. Οι φορείς του πατερναλισμού –στους τομείς της πολιτικής και κοινωνικής εξουσίας– «νομιμοποιούνται» από το λαϊκισμό και παράλληλα τον συντηρούν με την προβολή της απρόσωπης λαϊκής μάζας και τον παραμερι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

159

σμό οποιουδήποτε θα μπορούσε να παίξει αφυπνιστικό ρόλο στο συλλογικό εφησυχασμό του λαού. Έτσι, καλλιεργείται μια ισοπεδωτική νοοτροπία όπου εξέχει μόνο το κεφάλι των φορέων του πατερναλισμού –και εκείνο συνειδητά εκλαϊκευτικά μακιγιαρισμένο- και καταπολεμείται ως «ελίτ» και «αντιλαϊκή» οποιαδήποτε ποιοτική διαφοροποίηση μέσα στη (λαϊκίστικη) γενική ισοπέδωση. Αυτή η ισοπέδωση και η απέχθεια στην ποιοτική διαφοροποίηση δημιουργούν μακροπρόθεσμα τη δική τους υποκουλτούρα, που εμφανίζεται ως λαϊκή κουλτούρα, δεν είναι όμως παρά χυδαία μίμησή της. Έτσι, εμπορευματοποιείται το όποιο λαϊκό στοιχείο από επιτήδειους κερδοσκόπους, που βλέπουν στη μαζική παραγωγή των προϊόντων της δήθεν λαϊκής έκφρασης μια σημαντική πηγή πλουτισμού τους. Πρέπει λοιπόν να διακρίνουμε ανάμεσα στην αυθόρμητη λαϊκή έκφραση που πηγάζει εκεί όπου –και σε όποιο σημείο– ο λαός πράγματι αυτονομείται και αυτοπροσδιορίζεται (και αυτό εκφράζεται με τον όρο «λαϊκότητα»), και στην ψευδή, τη νόθα ιδεολογική κατάσταση της μίμησης του λαϊκού στοιχείου, που καλλιεργείται εκεί ακριβώς όπου ο λαός υποκαθίσταται στην έκφραση και ετεροπροσδιορίζεται από τους πάσης φύσεως προστάτες και δήθεν εκφραστές του, εκεί όπου ανθεί το φαινόμενο του πατερναλισμού, κατάσταση που εκφράζεται με τον όρο «λαϊκισμός». Η λαϊκότητα είναι, λοιπόν, η δικαίωση του λαού και η ανύψωσή του σε καθοριστικό παράγοντα της ιστορίας του. Ο λαϊκισμός, αντίθετα, αποτελεί εξαπάτηση του λαού, πολιτιστική υποβάθμιση του, υποκατάστασή του στον ιστορικό του ρόλο και διατήρησή του στο περιθώριο των εξελίξεων. Η λαϊκότητα αναδείχνει τις γνήσιες αξίες του λαού και δεν είναι καθόλου αντίθετη με την αξιολογική διάκριση και την εκφραστική διαφοροποίηση. Αντίθετα, ο λαϊκισμός ισοπεδώνει την έκφραση προς τα κάτω, καταπολεμά και εχθρεύεται τη διάκριση και την όποια διαφοροποίηση, είναι κάλπικος και νοθευτής του λαϊκού πνεύματος. Η αποκατάσταση (ή η αποκάλυψη) του αληθινού νοήματος των λέξεων του πολιτικού λόγου μπορεί, νομίζω, να συμβάλει τουλάχιστον στην πολιτική και κοινωνική μας αυτογνωσία. I. Ε. Μανωλεδάκης ΤΑ ΝΕΑ, 13/5/1988

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

160

Λαϊκισμός και Δημοκρατία Στον δημοκρατικό ουρανό αναπτύσσονται δημιουργικά οι προσωπικές και οι κοινωνικές δυνατότητες του πνεύματος του λαού, σφυρηλατούνται αξίες της πολιτιστικής παράδοσης, αξιοποιούνται θετικά οι καταλληλότητες της ανθρώπινης φύσης. Βέβαια, κανένα πολίτευμα δεν υπήρξε απόλυτα δημοκρατικό, γιατί δεν είναι δυνατόν η ανθρώπινη φύση να εκφράζεται ιδεατά στην εγκόσμια πορεία της. Το φάσμα του πάθους φαλκιδεύει τον ιδανικό χαρακτήρα της γνήσιας δημοκρατικής πολιτείας, η ανθρώπινη φύση θριαμβεύει ως δυναμική του πάθους και προσφέρει τις σύγχρονες αστικές δημοκρατίες. Παρά τις αναπόφευκτες όμως ιστορικές της ατέλειες, η δημοκρατία παραμένει το μόνο ανεκτό πολίτευμα το οποίο δεν προσβάλλει βάναυσα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Κι όμως απ' τις αδυναμίες της δημοκρατίας προκύπτουν βάναυσα πολιτεύματα τα οποία ήδη γνωρίσαμε και γνωρίζουμε. Ο λαϊκισμός αποτελεί κακοήθη όγκο στο σώμα της δημοκρατίας και δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με το πνεύμα του λαού. Παρά τις αδυναμίες της, ορθώνει πνευματικές αξίες, εξασφαλίζει δυνατότητες προόδου, ευρύνει τις προοπτικές της δημιουργικότητας σε πάμπολλες εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο λαϊκισμός εκφράζει την παρακμή του λαϊκού πνεύματος το οποίο αποπροσωποποιεί, για να του προσδώσει στη συνέχεια άκρατα, άκαιρα και ανήκουστα διεκδικητικά προνόμια. Πρώτο του γνώρισμα επομένως είναι η κολακεία. Ο Πλάτων γνώριζε αρκετά τη φαλκιδεύουσα και φαλκιδευμένη συνείδηση όταν αποκαλούσε τη «δημοκρατία», τέχνη της κολακείας. Είναι έτσι φανερό πως ο λαϊκισμός προέρχεται κυρίως από δημαγωγούς πολιτικούς, οι οποίοι οικειοποιούνται κατά βάθος την προσφορά της κολακείας τους προς τον λαό. Ο τελευταίος τους εμπιστεύεται το διεκδικητικό του μένος, τους προσδίδει στη συνέχεια μεσσιανική αποστολή, ταυτίζεται υποσυνείδητα μαζί τους και επιτρέπει στους δημαγωγούς να εκτρέπονται, να καθυβρίζουν τους αντιπάλους τους και να τους θέτουν συχνά εκτός μάχης, με τη μέθοδο της συκοφαντίας και της απάτης. Ακολουθεί το άνοιγμα των ασκών του πάθους, ο περιορισμός των δημοκρατικών θεσμών, με απώτερο στόχο τον μονοκομματισμό. Βέβαια, πρώτο θύμα είναι ο ίδιος ο λαός, ο οποίος αλυσοδένεται απ' τα ίδια του τα πάθη, τα οποία ήδη έχει προσφέρει στους δημαγωγούς εκπροσώπους του […] […] Βέβαια ο λαϊκισμός εκφράζει την παρακμή του λαϊκού πνεύματος και όπου εκπροσωπείται από κυβερνήσεις, φαλκιδεύει οπωσδήποτε τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η παρακμή της Δημοκρατίας είναι κατά κύριο λόγο κοινή παρακμή και οφείλεται σε άμβλυνση των αυτοσυνειδησιακών απαρχών του λαού. Νίκος Μακρής,1 εφημερίδα Η Εβδόμη, 8/3/1987

Ο Νίκος Μακρής διδάσκει Φιλοσοφία στο Παρίσι.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

161

Κείμενο 154 Γραφειοκρατία Η γραφειοκρατία προσβάλλει την προσωπική σου αξιοπρέπεια. Αν δεν έχεις ένα χαρτί, υπογεγραμμένο από ένα ράθυμο υπάλληλο, επιβεβαιωμένο από άλλους τρεις υπαλλήλους, σφραγισμένο από τους ίδιους ή από έναν πέμπτο υπάλληλο (κάθε υπάλληλος πρέπει, επιτέλους, να δικαιολογεί σε τούτο το μάταιο κόσμο την υπόστασή του), δεν είσαι τίποτε. Στο τέλος, πιστεύεις και συ πως δεν είσαι παρά αυτό το χαρτί. Παρακολουθείς τον πρώτο υπάλληλο να το συμπληρώνει με την υπηρεσιακή του εμβρίθεια και με τις εμβριθέστερες ακόμη ανορθογραφίες του και νιώθεις πως εκείνη την ώρα δημιουργείσαι, γίνεσαι υπαρκτό πρόσωπο, έχεις κάποιο δικαίωμα στη ζωή […] Και τι είναι ο γραφειοκράτης; Ένα ανθρώπινο σαπρόφυτο που ευδοκιμεί σε όλες τις ζώνες της γης, τις εύκρατες (εκεί με περισσότερη κλιματολογική άνεση), τις διακεκαυμένες και τις κατεψυγμένες. Όπου κι αν λάχει να βρεθείτε, θα τον συναπαντήσετε πίσω από μια τρύπα ταμείου, από ένα τραπέζι γραφείου, δίπλα σ' ένα ντουλάπι, μ’ ένα ανοιχτό συρτάρι απάνου στην κοιλιά του ‒η γραφειοκρατία έχει τη δική της κινητική, την εθιμοτυπία της, μια «συμπεριφορά», που κερδίζεται με κόπο και μόχθο μέσα σε χρόνια και χρόνια. Ο γραφειοκράτης πλάθεται σιγά σιγά, τυποποιείται, αποτελειώνεται, ωριμάζει ίσαμε που να σαπίσει κι όταν σαπίσει ή λίγο πρωτύτερα, παίρνει σύνταξη. Κι επειδή ολόκληρος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα αρχείο, ένα ντουλάπι με άχρηστα χαρτιά, ένα ανοιγμένο συρτάρι, εξαερώνεται, εκμηδενίζεται, ακυρώνεται –και πεθαίνει. Πώς, άλλωστε, να υπάρξει, αφού δεν έχει πια να βασανίζει παρά μόνο τους σπιτικούς του και τους γειτόνους του; Αλλά δεν πρέπει να νομίσει κανείς πως είναι εύκολο πράμα να γίνει σωστός γραφειοκράτης. Χρειάζονται προσόντα έμφυτα και επίκτητα - και όχι λίγα. Πρώτα πρώτα πρέπει να είναι άδειος από μέσα του- να έχει πολλά ονειροπολήσει και να μην του έχει απομείνει τίποτε. Οι πεθαμένες φιλοδοξίες, οι άκαρπες προσπάθειες, η συνείδηση, θολή ή καθαρή, της αδυναμίας να ζήσει τη ζωή, όλα αυτά και πολλά άλλα τον μεταμορφώνουν σιγά σιγά σ’ ένα πλάσμα ουσιαστικά ανύπαρκτο, που ξαναζωντανεύει κατά διαλείμματα: τη στιγμή, έξαφνα, που συντάσσει μια εγκύκλιο, τη στιγμή που ζητεί ένα βουνό πιστοποιητικά και την υπέρτατη στιγμή, εκεί πια βρίσκεται η αποθέωση του, που περιπλέκει τόσο τα πράματα, ώστε να μπερδεύεται κι εκείνος ανάμεσά τους. Όπως οι πρόσκοποι έχουν για σήμα τους τη φράση «έσο έτοιμος», έχει κι ο γραφειοκράτης το έμβλημά του: «περάστε αύριο» ή «περάστε σε καμιά βδομάδα»· και στις τυπικότερες περιπτώσεις: «πέρασε αύριο» ή «πέρασε σε μια βδομάδα». Ο ενικός σημειώνει την αφετηρία του προοδευτικού εξευτελισμού του θύματος. Καθώς η αράχνη, στήνει και η γραφειοκρατία με φιλόπονη μεθοδικότητα τον ιστό της· άμα σε πιάσει, θα προσπαθήσει να μη σε αφήσει ίσαμε που να σε αφαιμάξει οριστικά.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

162

Από όλα τούτα συμπεραίνεται εύκολα πως ο γραφειοκράτης είναι ένας αποτυχημένος. Τον βασανίζουν, είτε το νιώθει είτε όχι, ένα πλήθος απωθήσεις. Οι εγκύκλιοι, οι στατιστικές, τα βιβλία του πρωτοκόλλου, οι φάκελοι με τ’ αναρίθμητα πιστοποιητικά, ένας διορατικός θα μπορούσε να πει πως αποτελούν ιστορίες ζωής, ολόκληρα μυθιστορήματα με συγκλονιστικό υπέδαφος: αθλιότητες της παιδικής και της νεανικής ηλικίας, αρρώστιες χρόνιες και ανίατες, ερωτικές αποτυχίες, απουσία οικογενειακής θαλπωρής, επιστημονική ανεπάρκεια, αγοραφοβία, έμφυτη ή επίκτητη απαισιοδοξία αποτελούν κατάλληλα υλικά, για να δημιουργηθεί ο γραφειοκράτης, ένας άνθρωπος που πάει να γίνει ρομπότ και που θέλει να μεταμορφώσει σε ρομπότ και τους άλλους. Η εμβρίθειά του δεν είναι παρά ένα προπέτασμα, που αποσκεπάζει την κενότητά του. Στις χειρότερες περιπτώσεις παρατηρούμε και την εμφάνιση όλων των χαρακτηριστικών του σαδισμού. Εκεί πια ο γραφειοκράτης αποκαλύπτεται σε όλο το μέγεθος της μνησικακίας, της χαιρεκακίας, της κακοπιστίας και της παντοδαπής μοχθηρίας του. Ηδονίζεται πίνοντας μελάνι και καταβροχθίζοντας αριθμούς πρωτοκόλλου, αφού πρώτα, φυσικά, μεταμορφώσει τους πάντες σε αριθμούς πρωτοκόλλου. Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Η εξουσία που είναι απεριόριστη φοβάται την κριτική, ακόμη και την απλή ειλικρίνεια. Μαρκήσιος ντε Κυστίν Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων.

Ένα κράτος κινδυνεύει περισσότερο από τους πολίτες του, παρά από τους εχθρούς του. Σπινόζα Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

Να είσαι ώριμος, αυτό είναι όλο. Σαίξπηρ Να σχολιάσετε την άποψη αυτή.

Πολίτης ελεύθερος είναι όποιος τολμά να στηλιτεύει τους υπεύθυνους για τις όποιες ατασθαλίες τους. Αλλά διπλά ελεύθερος, διπλά πολίτης είναι όποιος τολμά να ομολογεί τις δικές του αδυναμίες. Κι αυτή η αυτογνωσία και η παρρησία στοιχειοθετούν την αληθινή δύναμή του. Μάριος Πλωρίτης Να σχολιάσετε την άποψη σε παράγραφο 90-100 λέξεων.

Επειδή ελευθερία σημαίνει ευθύνη, πάρα πολλοί τη φοβούνται. Τζωρτζ Μπέρναρ Σώου Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 90-100 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

163

Η δημοκρατία δεν πραγματοποιείται ούτε καν προσπελάζεται, χωρίς αγώνες σκληρούς – σκληρότερους μάλιστα προς τους δήθεν οπαδούς, που με τα έργα τους την υπονομεύουν και τη νοθεύουν, παρά προς τους δηλωμένους εχθρούς. Ε. Π. Παπανούτσος Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

Είναι εύκολο να κυβερνάς. Χρειάζεσαι μόνο δυο πράγματα: αστυνομικούς και μπάντες να παιανίζουν στους δρόμους. Μπενίτο Μουσολίνι Να σχολιάσετε την άποψη.

Οι ανίκανοι όταν καταλάβουν αξιώματα, όσο πιο ανάξιοι είναι γι αυτά, τόσο πιο αδιάφοροι γίνονται και φουσκώνουν από αφροσύνη και θράσος. Δημόκριτος Να σχολιάσετε την άποψη αυτή.

Η σκληρότητα είναι σημάδι αδυναμίας. Σενέκας Να σχολιάσετε την άποψη.

10. Κάθε άνθρωπος μπορεί να πλανάται, αλλά κανείς –εκτός από τον βλάκα– δεν μπορεί να επιμένει στην πλάνη. Κικέρων Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων. 11. Το ήθος των αρχόντων είναι όμοιο με το ήθος των αρχομένων. Ισοκράτης Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 90 περίπου λέξεων. 12. Οι πόλεις, αν πρόκειται να ευτυχήσουν, δεν έχουν ανάγκη ούτε από τείχη, ούτε από πολεμικά πλοία... ούτε από πολλούς κατοίκους, παρά μόνο από την αρετή. Πλάτων Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 100 περίπου λέξεων. 13. Ο λαός (με κεφαλαία ή με πεζά) δεν είναι –προπάντων στην εποχή μας– ακαταλόγιστη αγέλη, που άγεται και φέρεται, τυφλή τα τ’ ώτα τον τε νουν κλπ. Μπορεί να μας βολεύει η απαλλαγή μας από κάθε ευθύνη, το ανάθεμα κατά παντός τρίτου. Αλλά το «ανεύθυνον» αυτό δεν είναι μόνο ανεδαφικό, είναι και ολέθριο: Ανεδαφικό, επειδή πολίτες και πολιτεία αποτελούν συγκοινωνούντα αγγεία –εκείνη καθορίζει τη ζωή και τα ήθη ετούτων, αλλά κι ετούτοι διαθέτουν Λόγο (λογική), έχουν λόγο για την πορεία της πολιτείας κι είναι υπόλογοι για την πολιτική, κοινωνική, ατομική διαγωγή τους. Ολέθριο, επειδή, μεταθέτοντας όλες τις ευθύνες για όλα στους κρατούντες, απ’ τη μια, «ασκούμαστε» στην ανευθυνότητα, παραιτούμαστε από την ιδιότητά μας σαν πολιτών. Κι απ’ την άλλη αναγνωρίζουμε την «παντοκρατορία» των κρατούντων, τους εκχωρούμε το δικαίωμα να επιχειρούν τα πάντα (αφού, έτσι κι αλλιώς, ευθύνονται για τα πάντα), ενισχύουμε, μ’ άλλα λόγια, και νομιμοποιούμε την κρατική αυταρχία και αυθαιρεσία. Μάριος Πλωρίτης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

164

Να γράψετε πλαγιότιτλο για την παραπάνω παράγραφο. 14. Η «ανθρωπότητα» –δηλαδή η πλειοψηφία των ανθρώπων– ήταν πάντα εναντίον εκείνων που επιθυμούσαν το καλό, γιατί οι μάζες δεν είναι ούτε καλές ούτε κακές· είναι πάνω απ’ όλα αδρανείς, και δεν υπάρχει τίποτα που να μισούν περισσότερο από τις όποιες εκκλήσεις γίνονται στη συνείδησή τους. Η εξέλιξη προς ανώτερα επίπεδα, η υπερνίκηση του εγωισμού και της αδράνειας θα είναι πάντα η δουλειά των ξεχωριστών ατόμων, ποτέ η δουλειά των πολλών. Έρμαν Έσσε Ποια θέση υποστηρίζει ο συγγραφέας σ’ αυτό το απόσπασμα; 15. Αν θέλεις να κερδίσεις τη συμπάθεια της μάζας πρέπει να της λες τα πιο ηλίθια και τα πιο ωμά ψέματα. Αδόλφος Χίτλερ Να σχολιάσετε αυτή την άποψη. 16. Η δύναμη διαφθείρει, αλλά εκείνο που διαφθείρει ολότελα είναι η έλλειψη δύναμης. Αντλάι Στήβενσον Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80 περίπου λέξεων. 17. Η βιαιότητα και η επιθυμία της κυριαρχίας συχνά αποτελούν το αντίδοτο στο ενοχλητικό συναίσθημα της κατωτερότητας. Ρόμπερτ Νταλ Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 90 περίπου λέξεων. 18. Να γράψετε τις αντίθετες των εννοιών που ακολουθούν:          

Ηττοπάθεια Κοινωνική απομόνωση Πολιτική απομόνωση Κοινωνικός ξεπεσμός Διάψευση ελπίδων Απαισιοδοξία Φόβος Πολιτική αλλοτρίωση Αδιαλλαξία Υποταγή

19. Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να σχολιάζονται και να συσχετίζονται οι παρακάτω έννοιες:       

Ηττοπάθεια Πολιτική απομόνωση Διάψευση ελπίδων Απαισιοδοξία Φόβος Αδιαλλαξία Φανατισμός

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

165

20. Ζωή σημαίνει να συμμερίζεσαι. Να μη μένεις κλεισμένος στον εαυτό σου. Ζωή σημαίνει να ξανοίγεις την ύπαρξή σου στον κόσμο. Μάρτιν Γκραίη Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 90 περίπου λέξεων. 21. Η επιδίωξη της δόξας, η δίψα για εξουσία και δύναμη είναι σαν τις πληγές που μεγαλώνουν, σαν τις αρρώστιες που ροκανίζουν σιγά σιγά και καταστρέφουν την προσωπικότητα. Την ισορροπία μιας ζωής πρέπει μέσα μας να την εδραιώνουμε. Εμείς οι ίδιοι. Όλα τ' άλλα είναι αβέβαια, προσωρινά και εύθραυστα. Η δόξα και η φιλοδοξία (όταν αποτελεί πρωταρχικά φιλοδοξία να γίνεις κάτι άλλο έξω από τον εαυτό σου) είναι γάγγραινες. Αρρώστιες του ανθρώπου, άβυσσοι όπου μέσα τους χάνεται. Μάρτιν Γκραίη ΠΡΟΣΕΞΕΤΕ ΤΟ ΛΟΓΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

22. Η γραφειοκρατία, κατά γενική θεώρηση, είναι έλλειψη εμπιστοσύνης. I. Μ. Παναγιωτόπουλος Να σχολιάσετε την άποψη.

23. Να συντάξετε ένα μικρό κείμενο στο οποίο να σχολιάζετε τη γελοιογραφία.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

166

24. Το κράτος που μετατρέπει σε νάνους τους πολίτες του για να τους κάνει πειθήνια όργανα του... θα διαπιστώσει ότι με μικρούς ανθρώπους δεν είναι δυνατό να γίνουν μεγάλα έργα. Τζωρτζ Στιούαρτ Μιλλ Με ποιους τρόπους ένα κράτος μπορεί να μετατρέψει τους πολίτες του σε νάνους; 25. Το μεν αληθές εν, το δε ψεύδος πολυσχιδές. Γρηγόριος Ναζιανζηνός 26. Το ψεύδεσθαι ανελεύθερον, η αλήθεια γενναίον. Απολλώνιος 27. Η αλήθεια βιώνεται, δεν διδάσκεται. Έρμαν Έσσε

Αληθειοφοβία: ο φόβος της αλήθειας Νεοφοβία: ο φόβος για το καινούριο, για το νεωτερισμό

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

167

Δοκίμιο 14

Αυτός που θα πει την αλήθεια, θα πιει πρώτος το φαρμάκι. Λαϊκή παροιμία

Σχεδόν σε κάθε κοινωνία ήταν διάχυτη η εντύπωση ότι μόνο από μικρά παιδιά και από τους τρελούς μαθαίνει κανείς την αλήθεια. Όσο κι αν φαίνεται αυτονόητη η παροιμιώδης αυτή έκφραση έχει καθιερωθεί χωρίς να συνειδητοποιούμε το βαθύτερο περιεχόμενο της. Για ποιο λόγο άραγε τα μικρά παιδιά και οι τρελοί έχουν το αποκλειστικό προνόμιο της αλήθειας; Γιατί να βρίσκεται η αλήθεια σ' αυτά τα δυο άκρα και να μην είναι –το πιο φυσικό άλλωστε– καθημερινή απαίτηση όλων των άλλων ανθρώπων που συνθέτουν την κοινωνική ομάδα; Τα παιδιά, μέσα απ' τον αυθορμητισμό και την ακατέργαστη ειλικρίνειά τους μπορούν ν’ αποκαλύπτουν εύκολα τις συμβάσεις των μεγαλύτερων αμφισβητώντας, χωρίς να το καταλαβαίνουν, το σύστημα των κανόνων και των αξιών που ρυθμίζουν την καθημερινή συμπεριφορά τους, που τρέφουν κι αναπαράγουν την κοινωνική ζωή. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι η λογοτεχνία σε κάποιες κορυφαίες στιγμές της κατέφυγε σε αλαφροΐσκιωτους και σε τρελούς. Ο πρίγκιπας Μίσκιν, στον Ντοστογιέφσκι, θεωρείται «ηλίθιος» καθώς έρχεται να ταράξει με τη διάφανη ειλικρίνειά του τις αυταπάτες, τις συμβάσεις και τις ψευδαισθήσεις της κοινωνίας της εποχής του. Το μοναδικό του ελάττωμα είναι ότι αποκαλύπτει διαρκώς αυτό που σκέφτεται. Χωρίς να τυποποιεί τη συμπεριφορά του, θέτει σε κίνδυνο τα προσχήματα που όλοι οι άλλοι προσπαθούν να τηρήσουν στο όνομα μιας αμφισβητήσιμης αξιοπρέπειας. Στο τέλος βέβαια η κοινωνία αυτή τον αποβάλλει ως ξένο σώμα- αρνείται την καταλυτική αλήθεια του φροντίζοντας να τον απομονώσει και προσάπτοντάς του το χαρακτηρισμό «ηλίθιος». Τι να φοβάται αυτή η κοινωνία; Τι φοβάται κάθε κοινωνία όταν προτιμά το συγκαλυμμένο ψέμα αντί για την ξεκάθαρη αλήθεια; Ποια είναι αυτή η δύναμη που κάνει μερικές φορές να φαίνεται δυσκίνητη η σκέψη των ανθρώπων σε σημείο που να αρνείται ν' αποδεχθεί ιδέες ή συμπεριφορές που είναι τόσο διαυγείς και αποκαλυπτικές; Ίσως να μην έχουν άδικο όσοι υποστηρίζουν ότι με όση δύναμη ο άνθρωπος στρέφεται στην αλήθεια, με άλλο τόσο πείσμα αποστρέφει το πρόσωπο τον απ’ αυτήν. Θα λέγαμε ότι υπάρχει ένας διάχυτος φόβος για την αλήθεια. Αλήθεια δεν είναι μια απόλυτη άποψη αλλά ένας φακός που ξαφνικά μεγεθύνει συμβάσεις και υποχωρήσεις αδιόρατες στην καθημερινή ζωή και στην επανάληψή της. Η αλήθεια μπορεί να φωτίσει τις σκοτεινές πλευρές του μυαλού μας και να φανερώσει καινούργια γεγονότα ή αντιλήψεις οι οποίες θα έρθουν ν’ αναστατώσουν έναν κατεστημένο τρόπο ζωής. Αυτό

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

168

σημαίνει ότι ο φόβος για την αλήθεια είναι φόβος για το καινούριο που αυτή υπόσχεται· φόβος για την αβεβαιότητα που συνεπάγεται η αποδοχή της. Είναι γεγονός ότι άνθρωποι που προσπάθησαν να παρουσιάσουν ή να διακηρύξουν καινούριες αξίες, νέες πολιτικές αντιλήψεις ή να διεκδικήσουν κοινωνικές ανακατατάξεις, βρέθηκαν στο στόχαστρο όχι μόνο της εξουσίας αλλά και των απλών ανθρώπων. Θεωρήθηκαν επικίνδυνοι γιατί έρχονταν να ταράξουν την ησυχία και τη γαλήνη των κατεστημένων απόψεων. Κατεστημένη θεωρείται μια ιδέα, πολιτική ή επιστημονική, όταν είναι σε θέση να τροφοδοτήσει την καθημερινή συμπεριφορά των ανθρώπων και να τους βεβαιώσει ότι ο τρόπος με τον οποίο σκέφτονται ή αντιδρούν είναι ο μόνος σωστός που υπάρχει. Εκείνοι λοιπόν που αντιστέκονται στην αβεβαιότητα της αλήθειας, ουσιαστικά φοβούνται να αντικρίσουν κατά πρόσωπο ό,τι καινούριο αυτή υπόσχεται. Μια καινούρια άποψη είναι φυσικό να ισοδυναμεί με μιας μορφής επανάσταση, ανάλογα βέβαια με τον τομέα στον οποίο αναφέρεται. Ο Τζορντάνο Μπρούνο κι ο Γαλιλαίος είναι επαναστάτες όχι γιατί κράτησαν ένα όπλο στα χέρια τους, αλλά επειδή αμφισβήτησαν τα ιδεολογικά θεμέλια ενός κόσμου που πίστευε πως είναι σταθερός και αιώνιος. Προσφέροντας ένα νέο τρόπο σκέψης έρχονταν ν’ απελευθερώσουν τον άνθρωπο απ’ τα δεσμά του μεσαιωνικού σκοταδισμού. Σήμερα, μετά από τόσους αιώνες, αναγνωρίζουμε την προσφορά τους. Τι συνέβη όμως τότε; Ο πρώτος κάηκε κι ο δεύτερος υποχρεώθηκε να αναιρέσει το βασικότερο τμήμα της θεωρίας του. Έθιγαν τα λεπτότερα σημεία των κατεστημένων αντιλήψεων της εποχής. Ποιοι τους συμπαραστάθηκαν; Οι ελάχιστοι που πήραν το μέρος τους ήταν αδύνατο ν' αλλάξουν τη θέληση της κοινωνικής ομάδας και περισσότερο της εξουσίας. Καμιά αναγνώριση και κανένας έπαινος δεν τους επιφυλάχθηκε. Ο Σωκράτης στην Απολογία του ισχυρίζεται ότι είναι η αλογόμυγα της πόλης, δηλαδή αυτή η ζωντανή συνείδηση που έρχεται ν' αποκαλύψει τις αντιφάσεις της κοινωνικής ζωής προκειμένου να ξυπνήσει τους συμπολίτες του από το λήθαργο τους. Το τίμημα όλης του της προσπάθειας ήταν η εκτέλεσή του. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, το γεγονός ότι στους «Αχαρνής» ο Αριστοφάνης ντύνει τον Δικαιόπολη με κουρέλια για να φαίνεται ζητιάνος, έτσι ώστε να μπορεί ευκολότερα να πει τις αλήθειες του πάνω στη σκηνή. Οι θεατές της εποχής δεν πρέπει να νιώσουν ότι προσβάλλονται. Έτσι, ένας άνθρωπος που βρίσκεται στο περιθώριο της κοινωνικής ομάδας είναι ευκολότερο να μιλήσει τη γλώσσα της αλήθειας χωρίς να κινδυνεύει. Πραγματικά, είναι δύσκολο για μια κοινωνία ν’ αποδεχτεί την αλήθεια. Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να τη χαρακτηρίσουμε αυστηρά ή να την καταδικάσουμε χωρίς να λάβουμε προηγουμένως υπόψη μας μερικές πολύ απλές παραμέτρους. Η πρόοδος και η συντήρηση είναι δυο δυνάμεις που αντιμάχονται. Όταν επικρατεί η συντήρηση, οι άνθρωποι προσπαθούν να επιβεβαιώσουν τις αξίες και τις ιδέες τους αναγνωρίζοντας ότι αυτές είναι τα μόνα ορθά κριτήρια που διαθέτουν. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη τη σταθερότητα και τη βεβαιότητα. Θέλει να ξέρει ότι το μέλλον προδιαγράφεται βέβαιο κι ασφαλές. Εδώ όμως αρχίζουν οι υπαναχωρήσεις, οι συμβιβασμοί

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

169

κι οι προσπάθειες να μην καταστραφούν τα λαμπερά προσχήματα. Μπορεί το περιεχόμενο τους να έχει αλλοιωθεί· μπορεί να μην αντιπροσωπεύουν πλέον τις συνθήκες κάτω απ' τις οποίες γεννήθηκαν. Εδώ το λόγο έχει η Πρόοδος. Πόσοι όμως είναι σε θέση να την πραγματώσουν; Ο Νίτσε είπε ότι ένας άνθρωπος που λέει την αλήθεια είναι «η αιχμή του δόρατος». Το υπόλοιπο τμήμα του δόρατος είναι ασφαλές. Δεν κινδυνεύει απ’ τα κάθε λογής κτυπήματα. Εκείνος όμως που έχει αναλάβει την ευθύνη να βρίσκεται μπροστά, θα πρέπει να δεχτεί τις συνέπειες της απόφασής του όσο τραγικές κι αν είναι. Χρειάζεται δηλαδή γενναιότητα και τόλμη η ευθύνη που θ' αναλάβει κάποιος να αποκαλύψει την αλήθεια και να κλονίσει ό,τι μοιάζει να είναι αμετακίνητο ή «απόλυτα ορθό». Ο αγώνας για την αλήθεια είναι ένας αγώνας μοναχικός. Είναι μια προσπάθεια ν’ αντιπαρατεθεί κανείς με πεποιθήσεις που έχουν ριζώσει μέσα στον άνθρωπο και με δόγματα που θεωρούνται αναμφισβήτητα. Να για ποιο λόγο η αλήθεια θεωρείται θλιβερό προνόμιο δυο περιθωριακών ομάδων: των παιδιών και των τρελών. Τα παιδιά δεν έχουν επίγνωση των κινδύνων οι τρελοί, όντας βυθισμένοι στο σκοτάδι της σκέψης τους, δεν διακινδυνεύουν τίποτε φανερώνοντας τις στιγμιαίες εκλάμψεις της. Παρόλο που δεν πρέπει να κατακρίνουμε μια κοινωνία όταν αρνείται να αποδεχτεί την αλήθεια, δε σημαίνει ότι χρειάζεται και να τη δικαιολογήσουμε. Σε τελευταία ανάλυση είναι ζήτημα ωριμότητας των μελών της, και ταυτόχρονα των κοινωνικών και πολιτικών διαδικασιών το αν θα επιτρέψουν ή όχι την κριτική και την προετοιμασία εμφάνισης καινούριων ή απρόβλεπτων απόψεων και ιδεών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κριτήριο για την αξιολόγηση μιας κοινωνίας, κριτήριο της ελευθερίας της είναι η δυνατότητά της να δέχεται το απρόοπτο, αυτό που έρχεται να ανανεώσει τις ιδέες της και τις αξίες της. Δεν πρέπει να μας παραξενεύει το γεγονός ότι οι νέοι αντιπροσωπεύουν αυτή την ανανεωτική δύναμη. Έξω απ’ τις καθημερινές υποχρεώσεις των ενηλίκων και τις συμβάσεις τους, επιδιώκουν το απόλυτο ασκώντας οξύτατη κριτική στις κατεστημένες αντιλήψεις. Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι η καταστολή αυτής της θέλησης για ανανέωση αλλά η συνειδητή αξιοποίησή της. Το πόσο έτοιμη μπορεί να είναι μια κοινωνία να δεχτεί το καινούριο καθορίζει και το βαθμό του προοδευτισμού της. Φαίνεται η ευαισθησία και η δεκτικότητά της στα νέα μηνύματα των καιρών ή, αντίθετα, η αδυναμία της να ανανεωθεί και ν' αντιμετωπίσει τις προκλήσεις των καινούριων ιστορικών συνθηκών. Επομένως το ζήτημα της αλήθειας δεν είναι μόνο ατομικό αλλά και συλλογικό. Αυτός που θα πει την αλήθεια τίθεται αντιμέτωπος με την κοινωνική ομάδα γνωρίζοντας ότι η μόνη λύση που έχει είναι να είναι συνεπής απέναντι στον εαυτό του, γνωρίζοντας ότι η πιο συνηθισμένη αντίδραση θα είναι η τιμωρία και η αποπομπή. Έτσι, κριτήριο για την αξιολόγηση της προόδου μιας κοινωνίας θα μπορούσε να είναι η μετατόπιση της αλήθειας στο επίκεντρο του κοινωνικού φάσματος, στον καθημερινό άνθρωπο και όχι η παραμονή της στα δυο οριακά σημεία της.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

170

Κείμενο 155 Ελευθερία και Αλήθεια Τι είναι η αλήθεια; Απ’ την Αρχαιότητα, οι φιλόσοφοι σκύβουν ακούραστα πάνω σ' αυτό το πρόβλημα. Στην εποχή μας, εμβαθύνουν πιο ειδικά εκείνο που έχει το αμφίβολο και το διαλεκτικό, σε σημείο να αναρωτιούνται, παράδοξα, αν το αντίθετο της αλήθειας δεν θα ήταν παρά ένα στοιχείο της αλήθειας. Ποτέ δεν ξέρουμε ολότελα αν η αλήθεια μας είναι πραγματική. Κανένας δεν την κατέχει· όλοι την αναζητούν. Αν θέλουμε την ελευθερία και την ειρήνη, οφείλουμε να ξαναβρεθούμε στο πεδίο της αλήθειας, που ξεφεύγει από κάθε προστακτική απόφαση. Αν θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι και φιλαλήθεις, επιστρέφουμε αδιάκοπα στο κοινό αυτό πεδίο όπου μένουμε αλληλέγγυοι, και όταν ακόμα αντιτιθέμεθα οι μεν προς τους δε. Η αλήθεια δεν έγκειται πριν απ' όλα μέσα στο περιεχόμενο, αλλά περισσότερο, στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε το περιεχόμενο, το προσδιορίζουμε και το συζητούμε, μ' άλλα λόγια μέσα στον τρόπο σκέψης της λογικής. Η αλήθεια αυτή παύει να υπάρχει ευθύς ως ο καθένας επιμένει με πείσμα στις θέσεις του, ευθύς ως η ψυχή γίνεται τυφλή και το πνεύμα κουφό, ευθύς μόλις διακοπεί η επικοινωνία. Καρλ Γιάσπερς

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

171

Δοκίμιο 15

Για να μας καταλάβει ο άλλος, για να 'ρθει κοντά μας, για να καταργηθεί η μοναξιά, πρέπει να είμαστε αληθινοί, πρέπει να προχωράμε άοπλοι, με μόνο όπλο την αδιόρατη δύναμη της αδελφικότητας. Τότε ακριβώς γεννιέται ο διάλογος. Και διάλογος ενός ανθρώπου με τους άλλους σημαίνει ζωή. Μάρτιν Γκραίη

Το πρόβλημα της μοναξιάς του ανθρώπου, αυτής της εσωτερικής ερημιάς που τον χωρίζει από τους συνανθρώπους του, σχετίζεται άμεσα με την αδυναμία του να βρει μια κοινή γλώσσα, έναν κώδικα επικοινωνίας που να του επιτρέπει να μεταφέρει τις εμπειρίες και τα συναισθήματά του στους άλλους. Αυτό δε σημαίνει πως δε νιώθει την ανάγκη για κάτι τέτοιο –το μαρτύριο της μοναξιάς είναι η αδυναμία να εκπληρώσει αυτή την ανάγκη. Πόσο εύκολο είναι όμως να ξεπεράσει το φράγμα του εγωισμού, του προσωπικού γοήτρου ή της κοινωνικής προβολής και αποδοχής; Σε κάθε κοινωνία η θέληση για αναγνώριση από τους άλλους και η προσπάθεια να σχηματίσουν μια όσο γίνεται καλύτερη εικόνα του, έγιναν αιτίες να χάνει ο άνθρωπος την επαφή με τον εαυτό του και, σε τελική ανάλυση, τη γνησιότητά του. Φάνηκε ότι είναι πολύ δύσκολο να είναι κανείς αυθόρμητος και ειλικρινής όταν έχει ν’ αντιμετωπίσει τις καθιερωμένες συμβάσεις, τις τυπικότητες και, γιατί όχι, τον ίδιο τον «καθωσπρεπισμό» της κοινωνίας. Η μοναξιά επομένως δεν είναι μόνο ένα κοινωνικό φαινόμενο, αλλά γίνεται το προσωπικό δράμα κάθε ανθρώπου από τη στιγμή που συναντά την παγερότητα των άλλων και την άρνησή τους να δουν με μεγαλύτερη ευαισθησία οποιαδήποτε ειλικρινή προσφορά ή εκδήλωσή του. Είναι γεγονός λοιπόν ότι αυτές οι συμβάσεις αποτελούν το οπλοστάσιο κάθε ανθρώπου στην προσπάθειά του να οχυρωθεί και να μείνει άτρωτος από «ενδεχόμενες επιθέσεις» ή την υστεροβουλία εκείνων που τον επιβουλεύονται. Μ' αυτό τον τρόπο οργανώνει την άμυνά του συνειδητοποιώντας τελικά ότι το μόνο που πέτυχε ήταν να «οργανώσει» με τον καλύτερο τρόπο τη μοναξιά του. Δεν είναι όμως τόσο δύσκολο να καταλάβει ο ένας άνθρωπος τον άλλο. Αν πετύχει ν’ αρνηθεί, έστω και για λίγο, τον εγωισμό και την όμορφη εικόνα που θέλει να τρέφει για τον εαυτό του –αν αφεθεί, έστω και για λίγο, να εισχωρήσει στο λόγο του άλλου χωρίς να υπολογίζει ενδεχόμενες συνέπειες, οι ανθρώπινες σχέσεις θα ήταν εντελώς διαφορετικές. Η αδελφικότητα είναι, ουσιαστικά, μια πράξη αποδοχής του άλλου, όποιος κι αν είναι, χωρίς τους παραμορφωτικούς φακούς που χρησιμοποιούμε συνήθως για να ταξινομήσουμε τους ανθρώπους ανάλογα με την κοινωνική τους θέση, το επάγγελμα ή την ιδεολογία. Και «αποδέχομαι τον άλλο» σημαίνει «χαίρο-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

172

μαι την ελευθερία του χωρίς να θέτω κανέναν όρο». Το πρόβλημα δηλαδή εστιάζεται στην αδυναμία μας να σεβαστούμε την ελευθερία των άλλων. Ο μόνος τρόπος για να διευρύνει ο άνθρωπος την ελευθερία του δεν είναι να την επιβάλει στους άλλους αλλά να προσπαθήσει να σεβαστεί τη δική τους μέσα από την αδιάκοπη και ειλικρινή επικοινωνία μ’ αυτούς. Φορέας αυτής της επικοινωνίας μπορεί να γίνει ο διάλογος όχι με τη μορφή μιας άγονης ανταλλαγής απόψεων ή μιας σειράς διαδοχικών ανακοινώσεων. Αν κύριο γνώρισμά του είναι ο σεβασμός, τότε εξασφαλίζεται η αυθόρμητη έκφραση χωρίς να μεσολαβούν οι συμβάσεις και, κυρίως, ο φόβος μήπως «αποκαλυφθεί» το αληθινό μας πρόσωπο στους άλλους. Διάλογος είναι μια διαρκής, μια απέραντη αλληλεγγύη. Δεν είναι ανάγκη να θεμελιώνεται πάντα σε μια ορθολογική διαπραγμάτευση των εκάστοτε κοινωνικών, πολιτικών ή ιδεολογικών προβλημάτων. Η αμοιβαιότητα που τον χαρακτηρίζει έχει τη δύναμη να καταργήσει τη μοναξιά. Και τούτο επειδή ο ανθρώπινος Λόγος δεν είναι μια οχυρωμένη περιοχή ή ένας τόπος περιφραγμένος από επιχειρήματα, ψυχρός και απροσπέλαστος. Λόγος σημαίνει φανέρωση, σημαίνει άνοιγμα προς τους άλλους, σημαίνει θέληση να καταργήσουμε τους καθημερινούς φραγμούς έτσι ώστε να δούμε τον «άλλο» κατά πρόσωπο. Κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο από τη στιγμή που επικοινωνούμε ειλικρινά με τους άλλους φανερώνοντάς τους τον εσωτερικό μας κόσμο. Αν λοιπόν ο διάλογος αποτελεί μέθοδο συμμετοχής στα προβλήματα του συνανθρώπου, στις ανησυχίες και τους φόβους του, γίνεται ταυτόχρονα και παράγοντας μέθεξης στην ίδια τη ζωή. Ζωή δεν είναι μόνο τα φυσικά γεγονότα και οι δραστηριότητες που συντελούνται έξω και πέρα από τον άνθρωπο. Ζωή για τον άνθρωπο είναι η ίδια η διάσταση της ύπαρξής του. Ο μόνος τρόπος που διαθέτει για να την προσεγγίσει είναι να βρίσκεται σε αδιάκοπο διάλογο μαζί της. Δεν πρέπει όμως να έχουμε ψευδαισθήσεις. Ζωή δεν είναι μόνο ό,τι ο κάθε άνθρωπος μπορεί να συλλάβει με τις πεπερασμένες πνευματικές του ικανότητες. Αν συνειδητοποιήσει ότι η ζωή τον ξεπερνά και πως η αναζήτηση του νοήματος της αποτελεί στόχο και πολλών άλλων συνανθρώπων του- αν καταλάβει ότι αποτελεί «ένα μικρό κερί στο πολύφωτο του σύμπαντος», τότε θα διαπιστώσει ότι χρέος του είναι να προσθέσει και τη δική του φλόγα σ’ αυτό. Επομένως η κατάργηση της μοναξιάς και η συναδέλφωση συνθέτουν τις προϋποθέσεις για μια πανανθρώπινη επικοινωνία, της οποίας συνεκτική ουσία είναι ο διάλογος. Αυτό σημαίνει ότι μια κοινωνία που δεν θεμελιώνει τις ανθρώπινες σχέσεις στην αλληλεγγύη και την ανθρωπιά είναι μάλλον καταδικασμένη να φθαρεί σε σημείο που να είναι αδύνατο να παίξουν κάποιο ρόλο οι πολιτικοί θεσμοί. Γιατί η μοναξιά και η ανυπαρξία κοινωνικής συνείδησης ματαιώνουν κάθε δημιουργική προσπάθεια και υπονομεύουν οποιαδήποτε συλλογική δραστηριότητα. Είναι αδύνατο να υπάρχει ομόνοια αφού οι άνθρωποι δεν θα νιώθουν την ανάγκη να επικοινωνήσουν για την πραγμάτωση ακόμη και του πιο απλού συλλογικού σχεδίου. Οι σύγχρονες κοινωνίες ειδικότερα διατρέχουν αυτό τον κίνδυνο καθώς όλοι έχουν πι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

173

στέψει στην «παντοδυναμία» που τους προσφέρει ο καταναλωτισμός και το υψηλό βιοτικό επίπεδο, θεοποίηση του εγωισμού σημαίνει πανηγυρική αναγνώριση της συλλογικής μας μοναξιάς. Είπαμε πως η μοναξιά φανερώνει την αδυναμία του ανθρώπου να επικοινωνήσει ειλικρινά με τους συνανθρώπους του. Στο βαθμό λοιπόν που ο αυθορμητισμός θεωρείται άγονος συναισθηματισμός και κριτήριο ευάλωτης προσωπικότητας, είναι λογικό να εμποδίζεται ο διάλογος και να κυριαρχεί ένας ατέλειωτος μονόλογος. Το πρόβλημα αυτό η σύγχρονη τέχνη το συνέλαβε σε όλη του την έκταση τονίζοντας τον παραλογισμό των κοινωνιών μας και φανερώνοντας με τον πιο καυστικό τρόπο την άρνηση μας για επικοινωνία. «Τίποτε δεν έρχεται, τίποτε δεν φεύγει»· όλα φαίνονται να είναι ακίνητα και ανύπαρκτα. Ο σύγχρονος άνθρωπος όταν αρνείται πεισματικά να ξεπεράσει τον εγωισμό του, πετυχαίνει μόνο να επιβάλει τη σιωπή και την απουσία στον κόσμο. Γίνεται κυρίαρχος, αλλά σ’ έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει τίποτε για να επιβραβεύσει την παντοδυναμία του.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

174

Κείμενο 156 Λόγος - Συνομιλία

α Η ομιλία είναι ένας τρόπος διαμόρφωσης της ατομικότητας μας, εξαφάνισης του εαυτού μας μέσα στους άλλους που έχει σαν αποτέλεσμα την ωρίμανσή μας. Δεν εξαρτάται από καμιά προηγούμενη συμφωνία με τους άλλους, αλλά από την εμπιστοσύνη μας προς αυτούς. Ο λόγος δεν μπορεί να είναι προσωπικός και ποιητικός όταν το άτομο κυριαρχείται από το φόβο της αυτο-αποκάλυψης (ακόμα και στον ίδιο τον εαυτό του), ούτε όταν κατέχεται από μια επιφυλακτικότητα και δυσπιστία προς την κοινότητα της οποίας οι τύποι του απαγορεύουν την αποκάλυψη της ιδιαιτερότητάς του. Ο λόγος δεν μπορεί ν’ αποτελέσει μύηση όταν οι βασικοί κοινωνικοί θεσμοί είναι γραφειοκρατικοί και οι διαδικασίες και αποφάσεις προκαθορισμένες, έτσι που τα άτομα νιώθουν να μην έχουν καμιά δύναμη, πράγμα αναγκαίο για την έκφραση. Ο λόγος δεν μπορεί να είναι διερευνητικός και ευρηματικός όταν μια διαβρωτική χρόνια ανησυχία εμποδίζει τους ανθρώπους να διακινδυνέψουν να βρεθούν πρόσκαιρα σε σύγχυση (προσπαθώντας ν’ αναπτύξουν ατομική σκέψη), και αντίθετα ζητούν καταφύγιο στην επικοινωνία, έστω κι αν αυτή η επικοινωνία είναι μια επικοινωνία Πύργου της Βαβέλ. Όπως έχουν τα πράγματα οι άνθρωποι πρέπει να «σκέφτονται» πριν να μιλήσουν και όχι να διακινδυνεύουν να μιλήσουν και ν' ανακαλύψουν τι εννοούν, στην προσπάθειά τους να συνεννοηθούν με τους άλλους και με τον εαυτό τους.

β Οι άνθρωποι του καιρού μας πολύ περισσότερο από τους προγενέστερους δεν εννοούν και, φυσικά, δεν συνεννοούνται. Εδώ πια δεν πρόκειται για τη φυσική άγνοια του ανθρώπου αντίκρυ σ' έναν κόσμο που, παρ' όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα, δεν παύει να είναι αινιγματικός. Αλλά για την οδυνηρή συνείδηση της αδυναμίας μας να εννοήσουμε ό,τι μας περιβάλλει, ακόμη και το καθημερινό και το πεζό και το τυχαίο, ή να το αλλάξουμε κατά ένα, έστω, ποσοστό. Αν ένας άνθρωπος αποφάσιζε και είχε συνάμα τη δύναμη να είναι σταθερά αθυρόστομος, θα ομολογούσε πως «δεν καταλαβαίνει τίποτε». Κι αφού δεν καταλαβαίνει τίποτε, με ποιο τρόπο θα κατόρθωνε να συνεννοηθεί με τους άλλους ανθρώπους; Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

175

γ Μαζί με το θάνατο της συνείδησης του σημερινού ανθρώπου επισυμβαίνει και η θανάτωση της καρδιάς του. Γιατί ο νους φωτίζει τη συνείδηση με την κριτική στοχαστικότητά του, αλλά η καρδιά τη θερμαίνει και την εκπυρώνει ώστε να λάμψει το πρόσωπο του ανθρώπου, η αχειροποίητη αποτύπωση του θείου μέσα του. Η αρρώστια των καρδιών που στοιχειοθετεί την αρρώστια της αγάπης, δημιουργεί πολικό ηθικό ψύχος μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες και σκουριάζει τις δομές τους που χάνουν τη δυνατότητα να λειτουργούν με ανανεωτική έμπνευση. Η κρίση των ανθρώπινων σχέσεων δεν υπομνηματίζει μόνο την κρίση του πολιτισμού αλλά επισημαίνει σύνθετα την κρίση της γλώσσας ως τρόπου κοινωνίας των ανθρώπων και την κρίση της αγάπης ως απουσία της ζωογόνας λέμφου που προστατεύει το μέγα μυστήριο της ζωής και το θρέφει. Κώστας Τσιρόπουλος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

176

Κείμενο 157 Η μοναξιά των καιρών μας Η μοναξιά των καιρών μας, η μοναξιά του σημερινού μέσου ανθρώπου, ιδίως στα μεγάλα αστικά και βιομηχανικά κέντρα, που δεν προέρχεται από μια υπερτροφική συνείδηση, από την υπερεπάρκεια του Εγώ και την παράλληλη αδυναμία «αποδοχής» του από μέρους της κοινωνικής ομάδας, αλλ’ αντίθετα μας παρουσιάζεται σαν φαινόμενο απληστίας της ομάδας στην αποδοχή και στην αφομοίωση των στοιχείων του Εγώ. Με άλλους λόγους, υπήρχαν καιροί που το άτομο περίσσευε απ' την ομάδα, σήμερα είναι η ομάδα που περισσεύει και καταβροχθίζει το άτομο. Ο άνθρωπος επιζητούσε άλλοτε την επικοινωνία ελπίζοντας ότι θα πετύχει και τη «μέθεξη». Φτάσαμε τώρα στο σημείο η επικοινωνία να μας έχει γίνει τόσο άφθονη και πιεστική, ώστε ακριβώς γι' αυτό να αποκλείει τη μέθεξη... Η τρομακτικότερη, νομίζω, μοναξιά που μπορεί να κυκλώσει ένα ανθρώπινο πλάσμα είναι η μοναξιά του κονιορτού. Όταν ασυναίσθητα φρικιάς ψάχνοντας να βρεις το πρόσωπό σου, και το πρόσωπο σου πουθενά δεν υπάρχει. Όταν ούτε μέσα σου μπορείς να βρίσκεσαι ούτε έχεις τίποτα να μεταδώσεις στους άλλους. Τίποτα... Μήτε γνώση, έξω απ' την επαγγελματική γνώση. Μήτε πάθος, μήτε αμαρτία γιατί τίποτα δεν σου αντιστάθηκε και τίποτα δεν χρειάστηκε να παραβιάσεις. Μήτε έρωτα, γιατί τον κέρδισες μ' έναν τρόπο μηχανικό και άμεσο, όπως τον κερδίζουν όλοι, πριν προφτάσεις ακόμα να νιώσεις την έλλειψη του. Ήσουν πολύ νόμιμος, πολύ κανονικός, μέσα σε μια κανονική, άνετη κοινωνία. Σε μια μεγάλη, τεχνοκρατούμενη κοινωνία που τα παράγει όλα. Όλα εκτός από την ελπίδα τού να μπορείς να υπάρχεις και μόνος σου! Και όμως! Το μεγάλο μάθημα που πρέπει να διδαχθεί ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ακριβώς αυτό: Να μπορεί να ζήσει και Μόνος. Σπύρος Πλασκοβίτης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

177

Κείμενο 158 Γραμμή ζωής - S.O.S. Μια «γραμμή ζωής - SOS» ακούει καθημερινά στο τηλεφωνικό νούμερο 175. Απευθύνεται σε όλους εκείνους που, απομονωμένοι κατά κάποιο τρόπο, όντας σε μια οξυμμένη ψυχολογική κατάσταση, δεν βρίσκουν άνθρωπο να μιλήσουν για το πρόβλημά τους. Έμπειροι ψυχολόγοι στην άλλη άκρη του τηλεφώνου είναι έτοιμοι όχι μόνο ν’ ακούσουν προσεκτικά τα όσα θέλει να πει ο συνομιλητής τους, αλλά και το πιο σημαντικό, να τον συμβουλέψουν για να βγει από το αδιέξοδο. Η τηλεφωνική υπηρεσία 175 του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής, ιδρύθηκε πέρυσι, τον Σεπτέμβριο, σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς και τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα δείχνουν ότι πράγματι ανταποκρίθηκε σε κάποιες ανάγκες. Ανάγκες αυξημένες στις μοντέρνες μεγαλουπόλεις, όπου η ανθρώπινη επικοινωνία περνάει κρίση, οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυξάνονται τραγικά και η μοναξιά παίρνει διαστάσεις επιδημίας στη ζωή μας. Στην Ελλάδα το 175 είναι η πρώτη κρατική υπηρεσία τηλεφωνικής βοήθειας –εδώ και αρκετά χρόνια λειτουργεί με πρωτοβουλία ιδιωτών, όμως, μια παρόμοια υπηρεσία– η οποία, είναι αλήθεια, καθυστέρησε να λειτουργήσει αν κάνουμε συγκρίσεις με τα διεθνή δεδομένα. Από το 1975 οι περισσότερες από τις αναπτυγμένες χώρες ασχολήθηκαν με την αντιμετώπιση αντίστοιχων προβλημάτων. Και από εκείνη τη χρονιά άρχισαν να λειτουργούν ανάλογες υπηρεσίες στη Σουηδία, Αγγλία, Γαλλία, Ελβετία, Νέα Υόρκη, Τσεχοσλοβακία, Σιγκαπούρη, Χονγκ Κονγκ κ.λπ. Στους 8 πρώτους μήνες της λειτουργίας του, το 175 δέχτηκε 10.000 περίπου τηλεφωνήματα. Η αναλογία γυναικών και ανδρών είναι περίπου 2:1. Το 67,6% εκείνων που απευθύνονται στο 175 για να μιλήσουν για το πρόβλημά τους είναι γυναίκες και το 32,4% άντρες. Οι άνθρωποι που χρειάστηκαν περισσότερο να καταφύγουν στην τηλεφωνική βοήθεια είναι ηλικίας 20-35 χρόνων (ποσοστό 58% για τους άντρες και 43% για τις γυναίκες). Ένα αρκετά υψηλό ποσοστό, το 10% των τηλεφωνημάτων περίπου, προερχόταν από ανθρώπους που μιλούσαν, απειλούσαν ή είχαν ήδη αποπειραθεί να αυτοκτονήσουν και γενικά επιθυμούσαν το θάνατο. Πολλά τηλεφωνήματα επίσης έγιναν από κακοποιημένες γυναίκες και παιδιά. Αυτό το 10% νιώθει σίγουρα μοναξιά, απομόνωση, έλλειψη ενδιαφέροντος για τη ζωή», λέει ο επιστημονικός διευθυντής του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής δρ. Γιάννης Παπαδάτος. «Δεν παραμένει, όμως, απλώς σ' αυτή την αίσθηση αλλά έχει αρχίσει να κάνει σκέψεις για τη σκοπιμότητα της ζωής. Είναι σημαντικό λοιπόν, να έχει τη δυνατότητα να μιλήσει με κάποιον έμπειρο. Και σ’ αυτές τις περιπτώσεις ο πιο ουσιαστικός στόχος της υπηρεσίας είναι να προλαμβάνει τις αυτοκτονίες.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

178

«Δεν είναι όμως, μόνο αυτές οι περιπτώσεις στις οποίες απευθύνεται το 175. Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις ατόμων με ψυχικές διαταραχές, που δεν έχουν μιλήσει ποτέ με ψυχολόγο ή ψυχίατρο. Είναι σημαντικό να επισημανθούν τέτοια άτομα και να πεισθούν να ζητήσουν τη συμβουλή ενός ειδικού». Η «γραμμή ζωής - SOS» 175 στην πρώτη της φάση λειτούργησε σαν απλή τηλεφωνική βοήθεια με την παροχή συμβουλών σε άτομα που βρίσκονταν, σε κατάσταση έντονης ψυχολογικής κρίσης. Εδώ και 4 μήνες περίπου, όμως, άρχισε να λειτουργεί μια παράλληλη υπηρεσία του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής, συνδεδεμένη με το SOS. Εκεί παραπέμπονται άμεσα τα επείγοντα περιστατικά που χρειάζονται κάτι παραπάνω από μια απλή τηλεφωνική συμβουλή. Στις γραμμές του 175 απαντούν 2-3 ψυχολόγοι οι οποίοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι μια άμεση παρέμβαση στην κρίση είναι πολλές φορές καθοριστική για την αντιμετώπισή της. Η λειτουργία του κέντρου είναι καθημερινή, σε 24ωρη βάση, και όποιος αντιμετωπίζει ένα έντονο πρόβλημα μπορεί να απευθυνθεί σ' αυτή την υπηρεσία ακόμη και τις Κυριακές και τις αργίες. ΤΑ ΝΕΑ, 30/11/1987

Προσπαθήστε να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να σχολιάζετε το δημοσίευμα αυτό.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

179

«Βρήκα τη λύση στο Ζάππειο» «Ξέρεις τι είναι να γυρνάς σ’ ένα σπίτι και το μόνο που ακούς είναι τα βήματα σου και ο βήχας σου; Να έχεις ένα τηλέφωνο που δεν χτυπάει σχεδόν ποτέ; Γιατί σχεδόν κανείς δεν νοιάζεται αν ζεις ή αν πέθανες; Να νιώθεις ανήμπορος και μελαγχολικός και να μην έχεις έναν άνθρωπο να σου πει μια καλημέρα; Μιλάει ο κύριος Κ. Π. 72 χρονών, μόνιμος σχεδόν θαμώνας του Ζαππείου-χώρου όπου δίνουν το καθημερινό ραντεβού τους οι περισσότεροι μοναχικοί αυτής της πόλης, από το 1983, χρονιά που έχασε τη γυναίκα του. Τότε αρνήθηκε να μπει σε γηροκομείο, ο μοναδικός του γιος ζει και δουλεύει στη Θεσσαλονίκη με την οικογένειά του και οι άλλοι συγγενείς τον θυμούνται μονάχα στις γιορτές. «Τι να κάνουν και αυτοί, έχουν τα δικά τους προβλήματα, πού να βρουν χώρο και χρόνο για ένα γέρο», λέει ο ίδιος. Και βρήκε μια λύση στη μοναξιά του, το Ζάππειο. «Έρχομαι εδώ σχεδόν κάθε μέρα, λέει. Τουλάχιστον όταν έχει καλό καιρό. Όσο να ’ναι εδώ περνάει πιο ευχάριστα η ώρα, δεν γίνομαι βάρος σε κανέναν, βρίσκω ανθρώπους που έχουν το ίδιο πρόβλημα με μένα, μπορώ και συζητώ μαζί τους». Και ο Κ.Π. κλείνει την κουβέντα: «Έζησα μια καλή ζωή, δίπλα σ’ έναν αξιόλογο άνθρωπο. Τώρα δεν περιμένω τίποτα. Μόνο που όταν διάβαζα τις εφημερίδες τις ημέρες του καύσωνα αγριευόμουν. Τότε είχα παρακαλέσει τους γείτονες να μου χτυπούν κάθε πρωί το κουδούνι. Δεν θα ’θελα να πεθάνω και να με βρουν από τη μυρωδιά».

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

180

Κείμενο 159 Αγάπη και «ρεαλισμός

[...] Για να δοθείς πρέπει ν’ αγαπάς. Το να διακονείς τον άλλο πρέπει να τον βλέπεις ον μοναδικό και ανεπανάληπτο. Μέσα ο' αυτό το ον πρέπει να βλέπεις πως υπάρχει κάτι από την ουσία του αιώνιου ανθρώπου. Δίχως αυτή την αίσθηση μπορεί η πράξη μας να μην είναι άλλο παρά ηθοποιία, μια προγραμματισμένη κενή χειρονομία. Ο ρεαλισμός της εποχής μας, που εκφράζεται με το do ut des, δηλαδή την αγοραπωλησία και τον ισολογισμό του ισοζυγίου, βάζει φραγμό σ’ αυτή την αγάπη, γιατί αυτή η αγάπη δεν ζητά τα εαυτής, δεν κοιτά κέρδη και ζημίες. Για την αγάπη τίποτε δεν είναι άχρηστο. Για το ρεαλιστή, που στεγνώνει η καρδιά τον, όσα δεν εξαργυρώνονται στο παραχρήμα είναι άχρηστα και όσα προσφέρονται με άλλου είδους μονάδα είναι παράλογα. Απ’ αυτό πηγάζει η αποστροφή του στο «περιττό». Το περιττό όμως πληρώνει με άλλο νόμισμα, που δεν μεταφράζεται σε χρήμα. Ένα γυμνό τοπίο, άγονο, μετράει το ίδιο με τον εύφορο κάμπο. Βαλθήκαμε να «αξιοποιήσουμε» τα πάντα, γιατί πιστεύουμε σε μια μονάχα αξία: τον εκχρηματισμό. Μετράνε μονάχα τα ωνούμενα και τα πωλούμενα. Μ’ αυτό το πνεύμα αποψιλώνουμε τα δάση για να πουλήσουμε οικόπεδα, σπάμε τους βράχους της ακρογιαλιάς για να κάνουμε προσβάσεις στις παραλίες μας, κάνουμε λεωφόρο σύγχρονη την Ιερά Οδό, για να εξυπηρετήσουμε τον τουρισμό μας. Θα μπορούσα να συνεχίσω αναφέροντας κι άλλα παραδείγματα (στην παιδεία και ειδικότερα την εκπαίδευση ό,τι δεν μεταφράζεται σε βαθμό και σε εφόδιο για εργασία πέφτει διαρκώς σε δεύτερη μοίρα), αλλά σκοπός μου δεν είναι ν' αναπτύξω αυτό το τεράστιο θέμα. Η διακονία με τα σημερινά κριτήρια είναι περιττή. Αν δανείζεις σ' εκείνον από τον οποίο δεν περιμένεις επιστροφή, όταν υπάρχουν τόσοι τρόποι να κάνεις κερδοφόρες επενδύσεις, ποιο το όφελος; Στίγμα της εποχής μας είναι το «κάνετε κερδοφόρες επενδύσεις». Αυτό ισχύει και για τα άτομα και για τα κράτη, σ' Ανατολή και Δύση. Έχουμε βάλει τους υπολογιστές να μας κανονίζουν τις πράξεις μας, την ίδια τη συμπεριφορά μας. Αυτό είναι φοβερό. Τελικά πού οδεύουμε; Όταν χάνει τα λογικά του ο άνθρωπος γίνεται επικίνδυνος και τον κλείνουμε στο άσυλο. Όταν στεγνώνει η καρδιά του, εξακολουθεί να μένει φυσιολογικός ή μήπως δημιουργείται παθολογική κατάσταση χειρότερη από την πρώτη; Υπάρχει κάποιος προορισμός του ανθρώπου ή τα πράγματα έρχονται έτσι τυχαία και η ζωή μας είναι ανόητη και ακατανόητη; Ό,τι ως τα τώρα αποτελούσε δίπλα στο ψωμί τον Άρτο της τροφής μας ήταν άχρηστο και αχρείαστο; Μήπως ό,τι δημιουργούσαμε ήταν η παρεκτροπή και ο άνθρωπος είναι μόνο homo faber που προορισμός του

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

181

είναι να παράγει, διαρκώς να παράγει περισσότερα, όχι απλώς για την επιβίωσή του αλλά για την πανδαισία του; Κυριάκος Πλήσσης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

182

Κείμενο 160 Μασκαρευόμαστε πρόσωπα; Τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς· έτσι λέει το ημερολόγιο και έτσι πρέπει να είναι. Είναι; το τελευταίο; ή μήπως είναι ένα ακόμη μέσα στα πολλά του έτους; Παλιότερα ήταν ένα ξέδωμα, μια έκρηξη χαράς, μια εκτόνωση. Φορούσες τη μουτσούνα για να γίνεις άλλος, όχι ο καθημερινός· φορούσες τη μάσκα, την προσωπίδα, την περσόνα σου, το προσωπείο για να διαφοριστείς από το χτεσινό ή τον αυριανό εαυτό σου. Τώρα, όμως, τα προσωπεία είναι καθημερινά. Όλοι κρύβονται κάθε μέρα πίσω από ένα προσωπείο. Προσωπείο χάρτινο, πέτσινο, λεκτικό, κομματικό, ιδεολογικό. Κανένας δεν δείχνει το πρόσωπο του. Ύστερα είναι η μόδα που μας κυρίευσε τον τελευταίο καιρό. Όλοι κουκουλώνονται. Οι ληστές σκεπάζουν τα πρόσωπά τους με γάζες, με κάλτσες, με τσουβάλια. Οπλοφορούν και σκεπάζονται. Η διαμαρτυρία, ακόμη και η δικαιολογημένη, φορά και αυτή την κουκούλα της, απεχθάνεται το γυμνό πρόσωπο. Λες και η αλήθεια, η πικρή και η μαύρη αλήθεια, χρειάζεται την κάλυψη του ψεύδους για να γίνει πειστική. Γι’ αυτό έλεγα μήπως πρέπει να αντιστρέψουμε τα πράγματα. Μήπως απο δω και πέρα, αρχίζοντας από σήμερα, στις Απόκριες να κυκλοφορούμε χωρίς τις καθημερινές μας μάσκες με γυμνά πρόσωπα, με την αλήθεια στο φως. Άλλοτε μια φορά το χρόνο ψευδόμαστε, υποκρινόμαστε πως είμαστε άλλοι. Μήπως τώρα που όλο το χρόνο ψευδόμαστε και παριστάνουμε πως είμαστε κάτι άλλο από αυτό που μπορούμε και θέλουμε, πρέπει τις Απόκριες να μασκαρευόμαστε αυτό που είμαστε πραγματικά; Να αποκαλύπτουμε τον πραγματικό μας εαυτό, γυμνό και απροκάλυπτο; Έτσι κι αλλιώς η Δευτέρα που έρχεται Καθαρά δεν είναι. Δεν θα εγκαινιάσει καμιά νηστεία, καμιά αλλαγή στη ζωή, στη δίαιτα, στη συνείδηση. Θα είναι τόσο Καθαρά, όσο οι άλλες Δευτέρες που θα ακολουθήσουν. Ας συμπεριφερθούμε, λοιπόν, αυτό το Σαββατοκύριακο πεντακάθαρα, πρώτα με τον εαυτό μας. Χωρίς μάσκες. Άραγε έχουμε πρόσωπο; Κώστας Γεωργουσοπουλος ΤΑ ΝΕΑ, 18/4/1983

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

183

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1. Τώρα όμως, τα προσωπεία είναι καθημερινά. Όλοι κρύβονται κάθε μέρα πίσω από ένα

προσωπείο. Προσωπείο χάρτινο, πέτσινο, λεκτικό, κομματικό, ιδεολογικό. Κανένας δεν δείχνει το πρόσωπο του.

Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων. 2.

Περηφάνια (Στ’ όνομα της αγάπης) 1 Ένας άνθρωπος έρχεται στ' όνομα της αγάπης Ένας άνθρωπος έρχεται και φεύγει. Ένας άνθρωπος έρχεται να δικαιολογήσει Ένας άνθρωπος να ανατρέψει. Στ' όνομα της αγάπης Τι περισσότερο, στ’ όνομα της αγάπης Ένας άνθρωπος πιάστηκε σ’ ένα συρματόπλεγμα Ένας άνθρωπος αντιστέκεται Ένας άνθρωπος ξεβράστηκε σε μιαν έρημη παραλία. Ένας άνθρωπος που τον πρόδωσαν μ’ ένα φιλί. Στ' όνομα της αγάπης Τι περισσότερο, στ’ όνομα της αγάπης. Νωρίς το πρωί στις 4 τ’ Απρίλη Ακούστηκε ένας πυροβολισμός στον ουρανό της Μέμφιδας Ελεύθερος επιτέλους, πήραν τη ζωή του Δεν μπόρεσαν να πάρουν την περηφάνια του 2 Στ’ όνομα της αγάπης Ένας ακόμα στ’ όνομα της αγάπης. Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να σχολιάζετε το ποιητικό κείμενο που διαβάσατε.

Η συνείδηση μου είναι από πεινασμένους, από βασανισμένους, από ταπεινωμένους, από καταδιωγμένους κάθε λογής. Η συνείδησή μου είναι μια πανστρατιά που στριφογυρίζει σαν μια σκοτεινή συμπαγής μάζα πάνω στη γη. Η συνείδησή μου είναι ο πλησίον μας. Κι ο πλησίον μας δεν είναι αυτός που μπορεί να στέκει απέναντι μας αυτή τη στιγμή. Ο πλησίον μας αρχίζει από το τέλος τον κόσμου. Νικηφόρος Βρεττάκος Ποιο τίτλο δίνετε στο κείμενο αυτό;

Δεν μπορεί να υπάρχουν σύνορα ανάμεσα σε σένα και στους άλλους. Όποιος πιστεύει ότι είναι το μοναδικό κέντρο του κόσμου, όποιος αρνιέται να καταλάβει ότι είναι ένα μέρος από το σύνολο των ανθρώπων, αυτός μια μέρα θα γνωρίσει την οδύνη και την έσχατη φτώχεια. Μάρτιν Γκραίη Να σχολιάσετε την άποψη αυτή σε παράγραφο 90-100 λέξεων.

Είναι το τραγούδι Pride (In the Name of Love) των U2. Αναφέρεται στη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, του ειρηνιστή ηγέτη των μαύρων Αμερικανών. 2

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

184

Η αγάπη δεν δίνει τίποτα παρά μόνο τον εαυτό της, και δεν παίρνει τίποτα παρά μόνο τον εαυτό της. Η αγάπη δεν κατέχει κι ούτε μπορεί να κατέχεται· γιατί η αγάπη αρκείται στην αγάπη. Χαλίλ Γκιμπράν Να σχολιάσετε την άποψη σε παράγραφο 70-80 λέξεων.

Η συνείδηση είναι το βάθος του ανθρώπου. Η αγάπη είναι το πλάτος του. Νικηφόρος Βρεττάκος Να σχολιάσετε τους στίχους σε μία παράγραφο 70-8- λέξεων.

Υπάρχουν δυο είδη μοναξιάς. Η μοναξιά, σαν ανάγκη ψυχική, όπου ο άνθρωπος επανευρίσκει τον εαυτό τον ύστερα από τη μέθεξη του με τα κοινά. Αυτή η μοναξιά είναι μήτρα κάθε μελλοντικής βλάστησης. Τα τέκνα της ερήμου εδώ είναι πολλά. Η άλλη μοναξιά είναι αυτή που μας την επέβαλε η εποχή μας. Αυτή είναι ανθρωποκτόνος. Μας καταντά στείρους. Κι αν διαιωνιζόμαστε βιολογικά, φοβάμαι πως οδεύουμε προς μια «έρημη χώρα» με κατοίκους της πνευματικά νεκρούς ανθρώπους. Κυριάκος Πλησής Με ποιο τρόπο αναπτύσσεται η παράγραφος;

Ο αληθινός πολιτισμός δεν ξεκινά από το νου, από τη γνώση, αλλά από την καρδιά, το συναίσθημα. Κώστας Τσιρόπουλος Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

185

Κείμενο 161 Η σημαία του ανθρώπου

α Αντιστέκομαι στο θάνατο μ’ όλες μου τις δυνάμεις, γιατί δεν εξάντλησα ακόμα όλα τα περιθώρια της ψυχής μου και της αγάπης μου για τον κόσμο. Αντιστέκομαι στο θάνατο γιατί υπάρχει το χέρι μου και το χέρι του άλλου ανθρώπου. Το μηδέν σε κερδίζει από τη στιγμή που αποσπάσαι από τον άνθρωπο διακόπτοντας έτσι τη συνέχεια του ανθρώπινου όντος. Η ομορφιά δε βρίσκεται στην ασάφεια και στην πλάνη. Τόσο η ομορφιά όσο και η ζωή βρίσκονται στην αλήθεια. Δε θα ζήσεις αν αρνηθείς το Θεό. Δε θα ζήσεις αν παραδεχτείς το Θεό. Δε θα ζήσεις αν δε στηρίξεις τα πόδια σου πάνω στη γης. Και δε θα μπορέσεις να στηρίξεις τα πόδια σου αν δεν ακουμπήσεις το χέρι σου πάνω στον ώμο του άλλου ανθρώπου. Τότε μόνο θα νιώσεις ότι υπάρχουν πολλά ωραία πράγματα να ιδείς και πολλά ωραιότερα πράγματα να κάνεις. Δε θα δικαιώσει την παρουσία σου πάνω στη γης κανένα σύστημα σκέψης αν δεν αγαπήσεις. Η αγάπη είναι πράξη. Δε θα γίνεις δημιουργός αν δεν αγαπήσεις. Αν δεν αγαπήσεις δεν πρόκειται να ανακαλύψεις ποτέ το ίδιο το νόημά σου. Στο βάθος της η ζωή είναι περισσότερο απλή απ’ όσο νομίζεις. Μοιάζει συχνά και η φιλοσοφία με την πολιτική που την αφήνει πολύ πίσω η εποχή της. Όπως την πολιτική που για να διατηρήσει την κυριαρχία της, μια κυριαρχία που βασίζεται πάνω στην άποψη του εγώ ή της εμπορικής εκτίμησης των ανθρώπων, μεταχειρίζεται όλα τα συνθήματα που έχουνε καταρρεύσει ή που έπαψε πια από καιρό να τα αντιπροσωπεύει. Όμως μια νέα σημαία, μια σημαία κομμένη από την πραγματικότητα του ανθρώπου, ανεβαίνει ανάμεσα σ' όλους εκείνους που νομίζω πως τους ακούω αυτή τη στιγμή σα να μιλάνε σε μια τελευταία συγκέντρωση. Μιλούν για τον πόλεμο. Όμως ακούγονται πολύ λίγο. Πρέπει να 'ναι αργά. Ας ελπίσουμε πως είναι αργά. Δεν προφταίνω να σου γράψω περισσότερα πράγματα σ' αυτό μου το γράμμα για τη σημαία του ανθρώπου. Νιώθω την ανάγκη να μείνω με τον εαυτό μου και να σκεφτώ τα σημεία της αλλαγής αυτής. Προσπαθώ να συλλάβω αυτό που ανεβαίνει από το βάθος του κόσμου. Νομίζω πως ακούω τον Ιουλιανό τον Παραβάτη να κλαίει. Έτσι λέω. Ας ελπίσουμε πως είναι αργά και πως κλαίει, πραγματικά, αυτή τη στιγμή ο Ιουλιανός ο Παραβάτης. Νικηφόρος Βρεττάκος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

186

β Κι εγώ λέω ότι η ζωή είναι πραγματικά σκοτάδι, εάν δεν υπάρχει πάθος, Και κάθε πάθος είναι τυφλό, εάν δεν υπάρχει γνώση. Και κάθε γνώση είναι μάταιη, εάν δεν υπάρχει δουλειά, Και κάθε δουλειά είναι άδεια, εάν δεν υπάρχει αγάπη. Και όταν δουλεύετε με αγάπη ενώνεστε με τον εαυτό σας, ο ένας με τον άλλο, και με το Θεό. Χαλίλ Γκιμπράν

γ Εκείνος που δεν ξέρει τίποτε, δεν αγαπά τίποτε. Εκείνος που δεν μπορεί να κάνει τίποτε, δεν καταλαβαίνει τίποτε. Εκείνος που δεν καταλαβαίνει τίποτε, είναι άχρηστος. Εκείνος που καταλαβαίνει, μπορεί και αγαπά και προσέχει και βλέπει... Όσο πιο πολλή γνώση σ' ένα πράγμα, τόσο μεγαλύτερη η αγάπη... Όσοι φαντάζονται ότι όλα τα φρούτα ωριμάζουν την ίδια εποχή με τις φράουλες, δεν ξέρουν τίποτε για τα σταφύλια. Παράκελσος

δ Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι πράγματι πολύ κοντά στην εικόνα που περιγράφει ο Χάξλεϋ στο βιβλίο του. Ο θαυμαστός νέος κόσμος: καλοθρεμμένος, καλοντυμένος, ικανοποιημένος σεξουαλικά και ωστόσο χωρίς προσωπικότητα, χωρίς καμιά επαφή με τους συνανθρώπους του εκτός από την πιο επιφανειακή, κατευθυνόμενος από συνθήματα που τόσο επιγραμματικά διατυπώνει ο Χάξλεϋ, όπως: «Όταν τ' ανθρώπινα γρανάζια έχουν αισθήματα, η κοινωνική μηχανή παθαίνει εμπλοκές», ή «Ποτέ μην αναβάλλεις γι' αύριο τη διασκέδαση που μπορείς να έχεις σήμερα», ή όπως η περίφημη φράση «Όλοι είναι ευτυχισμένοι στην εποχή μας». Η ευτυχία του ανθρώπου σήμερα βρίσκεται στο να «διασκεδάζει». Η διασκέδαση βρίσκεται στην ικανοποίηση να καταναλώνει και να «απολαμβάνει» εμπορεύματα, θεάματα, τροφές, ποτά, τσιγάρα, ανθρώπους, διαλέξεις, βιβλία, κινηματογραφικά φιλμ. Όλα καταναλώνονται, όλα καταβροχθίζονται. Ο κόσμος όλος είναι ένα μεγάλο αντικείμενο για την όρεξή μας, ένα μεγάλο μήλο, μια μεγάλη μπουκάλα, ένας μεγάλος μαστός, κι εμείς θηλάζουμε, πάντα προσδοκούμε, ελπίζουμε και πάντα απογοητευόμαστε. Ο χαρακτήρας μας είναι ρυθμισμένος να ανταλλάσσει και να παίρνει, να αλλάζει και να καταναλώνει. Το καθετί, πνευματικό ή υλικό, γίνεται αντικείμενο ανταλλαγής και κατανάλωσης. Όσον αφορά τη θέση της αγάπης, αυτή ανταποκρίνεται κατ' ανάγκη στον κοινωνικό χαρακτήρα του σύγχρονου ανθρώπου. Τα αυτόματα δε μπορούν ν’ αγαπήσουν. Μπορούν ν' ανταλλάξουν τα «πακέτα των προσω-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

187

πικοτήτων τους», και να ελπίζουν σε μια καλή ευκαιρία. Μια από τις πιο αποκαλυπτικές εκδηλώσεις της αγάπης, και ιδιαίτερα του γάμου μ' αυτό τον αλλοτριωμένο χαρακτήρα, είναι η ιδέα του «συνεταιρισμού». Σε όλα τα άρθρα τα σχετικά με το πρόβλημα του ευτυχισμένου γάμου, η ιδανική κατάσταση που περιγράφεται είναι ο συνεταιρισμός που λειτουργεί ομαλά. Αυτή η περιγραφή δεν είναι πολύ διαφορετική από την εικόνα ενός υπαλλήλου που εργάζεται αποδοτικά, χωρίς προστριβές. Του ατόμου που θα πρέπει να είναι «λογικά ανεξάρτητος», να συνεργάζεται, να είναι ανεκτικός και ταυτόχρονα φιλόδοξος και επιθετικός. Έτσι, ο σύμβουλος του γάμου μάς λέει ότι ο σύζυγος θα πρέπει να έχει κατανόηση για τη γυναίκα του και να τη βοηθά. Να μην παραλείπει ένα κοπλιμέντο για το νέο της φόρεμα ή για ένα νόστιμο φαγητό της. Η σύζυγος, με τη σειρά της, θα πρέπει να δείχνει κατανόηση όταν εκείνος γυρίζει σπίτι κουρασμένος και στεναχωρημένος. Ν' ακούει με προσοχή τις επαγγελματικές του στενοχώριες και να μη θυμώσει αλλά να δείξει κατανόηση, αν αυτός ξεχάσει τη γιορτή της. Εκείνο στο οποίο καταλήγει, όλη αυτή η σχέση είναι η καλολαδωμένη συνεργασία ανάμεσα σε δυο πρόσωπα που παραμένουν ξένα σε όλη τους τη ζωή, που ποτέ δεν φτάνουν σε μια «βαθιά σχέση», αλλά που συμπεριφέρονται με αμοιβαία αβρότητα και προσπαθούν να κάνουν ο ένας τον άλλο να νιώθει ευχάριστα. Σ' αυτή την αντίληψη της αγάπης και του γάμου το κύριο στοιχείο βρίσκεται στην εξασφάλιση ενός καταφυγίου από το ανυπόφορο συναίσθημα της μοναξιάς. Στην «αγάπη» βρίσκει κανείς επιτέλους ένα λιμάνι, ένα καταφύγιο από τη μοναξιά. Σχηματίζει μια συμμαχία δυο ανθρώπων ενάντια στον υπόλοιπο κόσμο, και αυτός ο «εγωισμός εις διπλούν» θεωρείται λαθεμένα σαν οικειότητα και αγάπη. Έριχ Φρομ

ε Αντίο γαλάζιε ουρανέ1 Είδες τους φοβισμένους; Άκουσες τις βόμβες που πέφταν; Αναρωτήθηκες ποτέ γιατί έπρεπε να τρέξουμε να κρυφτούμε όταν η υπόσχεση για ένα θαυμαστό καινούργιο κόσμο ξετυλιγόταν κάτω από τον καθάριο γαλάζιο ουρανό; Είδες τους φοβισμένους; Άκουσες τις βόμβες που πέφταν; Οι φωτιές έχουν σβήσει από καιρό αλλά ο πόνος παραμένει. Αντίο γαλάζιε ουρανέ. 1

Είναι το τραγούδι των PINK FLOYD, Good bye blue sky.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

188

Αντίο γαλάζιε ουρανέ. Αντίο.

στ Κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι της ηπείρου, ένα μέρος του όλου. Ποτέ μη στείλεις να ρωτήσεις: «Για ποιον χτυπά η καμπάνα». Χτυπάει για σένα. Τζων Ντον

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

189

Κείμενο 162 Ο εγωισμός Ο εγωισμός, από τη φύση του, δεν έχει όρια: ο άνθρωπος έχει μια μόνο απεριόριστη επιθυμία να συντηρήσει την ύπαρξη του, να απελευθερωθεί από κάθε οδύνη, ακόμα κι από κάθε στέρηση· εκείνο που θέλει είναι όσο το δυνατό μεγαλύτερο ποσό ευεξίας, η κατοχή όλων των απολαύσεων που είναι ικανός να φανταστεί, και επινοεί διαρκώς τρόπους για να τις ποικίλλει και να τις αναπτύξει. Κάθε εμπόδιο που ορθώνεται ανάμεσα στον εγωισμό του και στους πόθους του διεγείρει τη δυσθυμία του, την οργή του, το μίσος του: είναι ένας εχθρός που πρέπει να συντρίψει. Θα ήθελε να απολαμβάνει τα πάντα όσο το δυνατό περισσότερο, να κατέχει τα πάντα- το έμβλημά του είναι: «Όλα για μένα, τίποτα για τους άλλους». Ο εγωισμός είναι κολοσσιαίος, και τίποτα δεν μπορεί να τον συγκρατήσει. Γιατί αν μπορούσε ο καθένας να διαλέξει ανάμεσα στην εκμηδένιση του σύμπαντος και του δικού του χαμού, δεν είναι ανάγκη να πω ποια θα ήταν η απάντησή του. Ο καθένας θεωρεί τον εαυτό του για κέντρο του κόσμου, και αναφέρει τα πάντα στον εαυτό του. Ως τις μεγάλες αναστατώσεις των εταιρειών, δεν υπάρχει τίποτα που να μην το βλέπει ο άνθρωπος πρώτα από την άποψη του συμφέροντος του, όσο μικρό κι όσο απώτερο κι αν είναι αυτό το συμφέρον. Μα υπάρχει τάχα πιο εντυπωσιακή αντίθεση; Από τη μια μεριά, αυτό το ανώτερο, το αποκλειστικό ενδιαφέρον που έχει ο καθένας για τον εαυτό του, κι από την άλλη, εκείνο το αδιάφορο βλέμμα που ρίχνει σε όλους τους ανθρώπους. Και μάλιστα είναι κωμικό πράγμα αυτή η πεποίθηση τόσων ανθρώπων που ενεργούν σαν να είχαν μόνο αυτοί πραγματική υπόσταση, και σαν οι όμοιοι τους να μην ήταν άλλο από μάταιες σκιές, καθαρά φαντάσματα. Άρθουρ Σοπενχάουερ

Άσκηση Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να δείχνετε ότι αγάπη και εγωισμός είναι έννοιες μάλλον ασυμβίβαστες.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

190

Κείμενο 163 Προσωπική ευθύνη - καθήκον - θυσία Κανένας δεν θέλει, ή δεν μπορεί πια, να κοιτάξει νηφάλια μέσα στον εαυτό του και να παραδεχτεί πως είναι υπεύθυνος για τη ζωή του και για την ψυχή του. Με τη σκέψη ότι «είμαστε όλοι μαζί», κοντολογίς ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται στη διαδικασία οικοδόμησης κάποιου πολιτισμού, αποφεύγουμε μονίμως τις προσωπικές μας ευθύνες και, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, μεταθέτουμε στους άλλους κάθε ευθύνη για όσα συμβαίνουν. Με αποτέλεσμα να γίνεται ολοένα πιο απεγνωσμένη η σύγκρουση ατόμου και κοινωνίας, να ψηλώνει ολοένα περισσότερο το τείχος της αποξένωσης ανάμεσα στους ανθρώπους. Ζούμε σε μια κοινωνία που δεν έχει χτιστεί με τις προσπάθειες κανενός συγκεκριμένα παρά με τις «συντονισμένες» προσπάθειες όλων μαζί, όπου η προσωπικότητα διεκδικεί τα δικαιώματά της όχι από τον εαυτό της παρά από τους άλλους. Οπότε το άτομο γίνεται είτε όργανο των ιδεών και των φιλοδοξιοϊν κάποιων άλλων είτε αφέντης που προσαρμόζει και χρησιμοποιεί την ενέργεια των άλλων χωρίς κανένα σεβασμό για τα δικαιώματά τους. Η άποψη ότι καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του μοιάζει να έχει εξαφανιστεί, θύμα ενός παρεξηγημένου «λογικού καλού», στην υπηρεσία του οποίου ο άνθρωπος αποκτά το δικαίωμα να του φέρονται με πλήρη έλλειψη ευθύνης. Από τη στιγμή που αναθέσαμε σε άλλους να λύσουν τα προβλήματά μας, μεγάλωσε το ρήγμα μεταξύ πνεύματος και ύλης. Τις ιδέες που κυβερνούν τον κόσμο όπου ζούμε τις έχουν αναπτύξει άλλοι, κι εμείς πρέπει είτε να συμμορφωθούμε στους κανόνες αυτών των ιδεών είτε να απομακρυνθούμε και να τις αντικρούσουμε –θέση που γίνεται ολοένα πιο απελπιστική. Θα συμφωνήσετε, φαντάζομαι, ότι πρόκειται για παράδοξη και ζοφερή κατάσταση. Είμαι πεπεισμένος ότι η σύγκρουση μπορεί να λυθεί μόνο αν τα ατομικά κίνητρα εναρμονιστούν με τα κοινωνικά. Τι σημαίνει «θυσιάζομαι για το γενικό καλό»; Σίγουρα υποδηλώνει μια τραγική σύγκρουση του προσωπικού με το συλλογικό. Αν η αίσθηση καθήκοντος απέναντι στο μέλλον της κοινωνίας δεν στηρίζεται σε μια ενδόμυχη πίστη για το ρόλο που θα διαδραματίσουμε, και αν αισθανόμαστε πως έχουμε το δικαίωμα να χρησιμοποιούμε τους άλλους, κατευθύνοντας τη ζωή τους για λογαριασμό τους και κατηχώντας τους με την ιδέα ότι ο ρόλος τους είναι σημαντικός για την ανάπτυξη της κοινωνίας, η δυσαρμονία μεταξύ ατόμου και κοινωνίας γίνεται απλώς πιο πικρή. Ελευθερία βούλησης πρέπει να σημαίνει πως έχουμε τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε όχι μόνο τα κοινωνικά φαινόμενα μα και τις σχέσεις μας με τους άλλους· πως έχουμε τη δυνατότητα να επιλέξουμε ελεύθερα ανάμεσα στο καλό και το κακό. Η ελευθερία όμως είναι συνυφασμένη με τη συνεί-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

191

δηση. Ακόμα κι αν όλες οι ιδέες που αναπτύχθηκαν από την κοινωνική γνώση αποτελούν προϊόν εξέλιξης, η συνείδηση δεν έχει καμιά σχέση με την ιστορική διαδικασία. Η συνείδηση ως έννοια και ως αίσθηση είναι a priori ενύπαρκτη στον άνθρωπο και κλονίζει τα θεμέλια μιας κοινωνίας που γεννήθηκε από τον ελαττωματικό πολιτισμό μας. Η συνείδηση αντιδρά στη σταθεροποίηση αυτής της κοινωνίας· οι απαιτήσεις της έρχονται συχνά σε διάσταση με τα συμφέροντα –ή και την επιβίωση– του ανθρώπινου είδους. Με όρους βιολογικής εξέλιξης η συνείδηση ως κατηγορία δεν έχει νόημαπαρ' όλα αυτά, υφίσταται για κάποιο λόγο, και συνοδεύει το ανθρώπινο γένος όσο υπάρχει και αναπτύσσεται. Είναι φανερό ότι η υλική πρόοδος του ανθρώπου δεν συμβάδισε με την πνευματική του εξέλιξη. Φτάσαμε σ' ένα σημείο όπου δεν μπορούμε πια να τιθασέψουμε τα υλικά μας επιτεύγματα και να τα χρησιμοποιήσουμε για το καλό μας. Δημιουργήσαμε έναν πολιτισμό που απειλεί να εξολοθρεύσει την ανθρωπότητα. Απέναντι σε καταστροφή τέτοιας κλίμακας το μόνο που πρέπει να τεθεί, κατά τη γνώμη μου, είναι η προσωπική ευθύνη του ατόμου και η προθυμία του για θυσία, χωρίς την οποία παύει να λογίζεται ως πνευματικό ον. Εννοώ το πνεύμα θυσίας που πρέπει να αποτελεί ουσιαστικό και φυσικό τρόπο ζωής σχεδόν κάθε ανθρώπινου όντος, κι όχι κάτι που θεωρείται ατυχία ή τιμωρία την οποία επιβάλλουν εξωτερικοί παράγοντες. Εννοώ το πνεύμα θυσίας που εκφράζεται με την εκούσια υπηρεσία του άλλου, κάτι που το επωμίζεται κανείς φυσικά, θεωρώντας ότι είναι η μόνη εφικτή μορφή ύπαρξης. Κι όμως, σήμερα στον κόσμο οι προσωπικές σχέσεις βασίζονται ολοένα και πιο συχνά στην τάση των ανθρώπων να αρπάζουν όσο περισσότερα μπορούν από τον άλλο, καθώς προστατεύουμε ζηλόφθονα τα συμφέροντά μας. Το παράδοξο σ' αυτή την κατάσταση είναι ότι όσο περισσότερο ταπεινώνουμε τους συνανθρώπους μας, τόσο λιγότερο ικανοποιημένοι νιώθουμε και τόσο μεγαλώνει η απομόνωσή μας. Είναι το τίμημα για την αμαρτία μας που δεν επιλέξαμε ελεύθερα το δρόμο της ανθρώπινης τελείωσής μας, δεν αφήσαμε την καρδιά και το μυαλό μας να τον δεχτούν ως τον μόνο αληθινό δρόμο, το μόνο αληθινό πράγμα που ποθούμε. Αυτή η λειψή αποδοχή επιδεινώνει τη σύγκρουση ατόμου και κοινωνίας· ο άνθρωπος βλέπει την κοινωνία σαν φορέα βίας εναντίον του. Σήμερα είμαστε μάρτυρες της παρακμής του πνεύματος, ενώ η ύλη έχει από χρόνια εξελιχθεί σε σύστημα με δική του κυκλοφορία αίματος και αποτελεί βάση της παράλυτης και αποσαθρωμένης ζωής μας. Είναι φανερό ότι η υλική πρόοδος δεν αρκεί να κάνει ευτυχισμένους τους ανθρώπους, κι ωστόσο συνεχίζουμε να την τροφοδοτούμε με φανατισμό, πολλαπλασιάζοντας τα «επιτεύγματά» της. Φτάσαμε στο σημείο όπου το παρόν, όπως λέει ο Στάλκερ, χωνεύτηκε στο μέλλον, με την έννοια ότι περιέχει όλες τις δυνατότητες και τις προϋποθέσεις για καταστροφή· το αναγνωρίζουμε, κι όμως δεν κάνουμε τίποτα για να το σταματήσουμε.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

192

Ο σύνδεσμος ανάμεσα στη συμπεριφορά του ανθρώπου και στη μοίρα του έχει διαλυθεί, κι αυτή η τραγική ρήξη αποτελεί την αιτία για την αίσθηση ρευστότητας που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο. Φυσικά, ό,τι κάνει ένας άνθρωπος έχει θεμελιακή σημασία –ωστόσο, επειδή έχει εθιστεί, πιστεύει ότι τίποτα δεν εξαρτάται απ’ αυτόν και ότι η προσωπική του εμπειρία δεν επηρεάζει το μέλλον, κι έτσι κατέληξε στο κίβδηλο και θανάσιμο συμπέρασμα ότι δεν παίζει κανένα ρόλο στη διαμόρφωση της μοίρας του. Η καταστροφή όσων θα έπρεπε να συνδέουν τον άνθρωπο με την κοινωνία μάς υποχρεώνει καταρχήν να αποκαταστήσουμε τη συμμετοχή του ανθρώπου στη διαμόρφωση του μέλλοντος του, διαδικασία που απαιτεί να πιστέψει ο ίδιος στην ψυχή του, στην οδύνη της, και να εξαρτήσει τις πράξεις του από τη συνείδησή του. Πρέπει να αποδειχτεί πως η συνείδηση του δεν θα ησυχάσει ποτέ, όσο αυτές οι πράξεις του αντιφάσκουν προς τις απόψεις του, και να αναγνωρίσει τις συνέπειες αυτού του διχασμού στην οδύνη της ψυχής του που τον καλεί να επωμιστεί τις ευθύνες για τα σφάλματά του. Πρέπει να αποκλείσει κάθε βολική δικαιολογία, κάθε στερεότυπη και εύκολη μετάθεση ευθυνών ας σταματήσει πια να αποδίδει τα πάντα στη μοιραία επίδραση των άλλων και ποτέ στον εαυτό του. Έχω πειστεί πως κάθε απόπειρα να αποκαταστήσουμε την αρμονία στον κόσμο βασίζεται αποκλειστικά στην ανανέωση της προσωπικής ευθύνης […]. Αντρέι Ταρκόφσκι

Ασκήσεις - Ερωτήσεις

Υπάρχει βέβαια ο ηρωισμός των μεγάλων πράξεων υπάρχει όμως και ο ηρωισμός των πράξεων της καθημερινής ζωής. Εξετάσεις 1977 Να διερευνήσετε το θέμα. Ποια η διαφορά ανάμεσα στις μεγάλες πράξεις και σ’ αυτές της καθημερινής ζωής; Πιστεύετε ότι υπάρχει ποιοτική διαφορά ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο μορφές ηρωισμού; Ο τρόπος ζωής του σύγχρονου ανθρώπου ευνοεί το πνεύμα του ηρωισμού;

Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τη λέξη «ήρωας» στα πιο αντιφατικά, στα πιο ετερόκλητα κείμενα:    

Ήρωες οι ποδοσφαιριστές μιας εθνικής ποδοσφαιρικής ομάδας... Ήρωας ο τερματοφύλακας όταν αποκρούει πέναλτι... Ήρωας είναι ο βιοπαλαιστής... Ο ήρωας του τάδε βιβλίου...



Στο τάδε πολιτικό πρόσωπο έγινε υποδοχή ήρωα...

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

193

Μήπως μ’ αυτόν τον τρόπο αλλοιώνεται η έννοια του ηρωισμού; 3.

Τι εννοούμε όταν λέμε ότι η εποχή μας είναι αντιηρωική;

Ο άνθρωπος δεν είναι μόνος του ποτέ όταν ξέρει ότι αποτελεί ένα απειροελάχιστο μα αναγκαίο κι αναπόσπαστο μέρος ενός όλου, ενός πανίσχυρου κι αμέτρητου όλου που λέγεται συλλογικότητα των ανθρώπων. Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

Ο άνθρωπος δεν είναι μόνος του ποτέ όταν δεν μετατρέπει τον εαυτό του, μόνο τον εαυτό του, σε μοναδικό σκοπό της ζωής του. Μάρτιν Γκραίη Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 70-80 λέξεων. 3.

Ο μεγαλύτερος ήρωας του αιώνα Ποιος είναι ο μεγαλύτερος, ίσως, ήρωας του αιώνα μας. Κανένας απ' αυτούς που είσαστε έτοιμοι να απαριθμήσετε. Το όνομά του ίσως δεν το 'χετε ακούσει ή διαβάσει ποτέ. Λέγεται Ντανιέλ Ζαγκουρύ. Και δεν είναι ούτε πολιτικός, ούτε καλλιτέχνης ή διανοούμενος, ούτε και ποδοσφαιριστής ή μπασκετμπολίστας. Είναι απλώς ένας Γάλλος γιατρός, που έκανε την πιο ηρωική πράξη της εποχής μας, απλά χωρίς θόρυβο, χωρίς να πεισθεί από κανένα και χωρίς να μπορεί να πιστωθεί σε κανένα επαναστατικό κίνημα και κανένα κίνημα ή κόμμα. Τι έκανε; Αυτοεμβολιάσθηκε με μόρια κυττάρων ατόμου, που έχει προσβληθεί από AIDS. Ένας γιατρός που θυσιάζεται για να βρει τρόπο καταπολέμησης της μεγαλύτερης μάστιγας της εποχής μας. Φυσικά δεν πρόκειται να τον προβάλει κανείς, να τον τιμήσει κανείς, να τον ευλογήσει κανείς, να τον ζητωκραυγάσει κανείς, να τον βραβεύσει κανείς, να γίνει κάποια τιμητική εκδήλωση, κάποιος αυθόρμητα λαϊκός συναγερμός για να εκφρασθεί η ευγνωμοσύνη των ανθρώπων για τον αυτοκτονήσαντα σωτήρα τους. Και θα καταλάβετε πόσο διεστραμμένο είδος είμαστε εμείς οι άνθρωποι στο ζωικό βασίλειο, μόνο αν θυμηθείτε τι συγκίνηση και παραλήρημα ενθουσιασμού προκάλεσε σε επιστήμονες, επώνυμους και ανώνυμους η νίκη της εθνικής μας ομάδας μπάσκετ. Όσοι πιστεύουν στον άνθρωπο ας γονατίσουν νοερά προς τιμήν του Ντανιέλ Ζαγκουρύ και ας ευχηθούν η θυσία του να αποδώσει καρπούς. Η προσωπική του ευτυχία θα είναι η καλύτερη ανταμοιβή του. Δεν θα ήταν δα ιδιαίτερα τιμητικό γι' αυτόν να τον δοξάσουν θεατρίνοι, ανδρείκελα ή δολοφόνοι ηθικών αρχών, πολιτιστικών αξιών, της αλήθειας ή ακόμα και ανθρώπινων ζωών. Περιοδικό ΕΠΙΚΑΙΡΑ Να σχολιάσετε το δημοσίευμα.

Όποιος μπορεί να φορτίζει την ερημιά έχει ακόμη ανθρώπους μέσα του. Οδυσσέας Ελύτης Να σχολιάσετε το στίχο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

194

Δοκίμιο 16

Λέγεται ότι στην εποχή μας έχουν ευτελιστεί αξίες και ιδανικά και ταυτόχρονα τα κριτήρια αξιολόγησης της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ποια πιστεύετε πως πρέπει να είναι τα γνωρίσματα του γνήσιου ανθρώπου στην εποχή μας;

Είναι γενικά παραδεκτό ότι ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη και διαμόρφωση των αξιών του πολιτισμού μας. Αποτέλεσε ο πόλεμος αυτός μια τομή στην ιστορική πορεία του σύγχρονου ανθρώπου. Πραγματικά, αμφισβητήθηκαν ιδανικά που θεωρούνταν αμετακίνητα, και τρόποι ζωής, τους οποίους ούτε και η πιο ισχυρή πρωτοπορία τολμούσε να κλονίσει. Για πρώτη φορά στην ιστορία διατυπώθηκε με τέτοια ένταση το πρόβλημα του παραλογισμού του ανθρώπου. Ο παραλογισμός αυτός ξεπήδησε από τη συντριβή των αξιών και την αλλοίωση των πιο ξεκάθαρων, μέχρι τότε, ιδανικών. Οι άνθρωποι της εποχής μας ένιωσαν να κλονίζεται το έδαφος κάτω από τα πόδια τους και ξαφνικά να βρίσκονται μετέωροι ανάμεσα σ' ένα παρελθόν προπολεμικό, γεμάτο από τη βεβαιότητα ενός πλούσιου πολιτισμού και σ' ένα μέλλον αδιαφανές, γεμάτο παγίδες, φόβους και υποσχέσεις. Η βιομηχανική ανάπτυξη της πέμπτης και έκτης δεκαετίας του αιώνα μας επιτάχυνε το ρυθμό της ζωής σχεδόν εκβιαστικά, υποχρεώνοντας ταυτόχρονα τους λαούς να ακολουθήσουν το ρυθμό της. Η υπόσχεση για ευτυχία και ο καταναλωτισμός, η θέληση για βιαστική επιτυχία και η απόκτηση δύναμης είναι μερικά από τα γνωρίσματα που συνθέτουν το σύγχρονο τρόπο ζωής. Ο παραλογισμός είναι εμφανής: για να φτάσει κανείς στην ευτυχία πρέπει να θυσιάσει μεγάλο μέρος από τον εαυτό του. Πρέπει να συνθηκολογήσει με τους μηχανισμούς που σκοπό έχουν να τον πείσουν ότι η απεριόριστη κατανάλωση είναι κριτήριο κοινωνικής αποδοχής. Πρέπει να συνηθίσει στην ιδέα ότι ο ανταγωνισμός και η μοναξιά είναι «φυσικές εκδηλώσεις» του σύγχρονου ανθρώπου. Πρέπει να βλέπει καρτερικά και αδιαμαρτύρητα τη φθορά των αξιών για τις οποίες κάποτε αγωνίστηκε. Το πρόβλημα όμως δεν είναι η αλλαγή του περιεχομένου κάποιων αξιών. Δεν πρόκειται για μια «φυσική» εξέλιξη. Ο άνθρωπος νιώθει να απογυμνώνεται ηθικά, να διαβρώνεται ο εσωτερικός του κόσμος και να γίνεται έρμαιο μέσα στη ρευστότητα και τη σύγχυση που επικρατεί. Η παντοδυναμία της τεχνολογίας και οι σχεδόν μυθικές διαστάσεις που έχει σήμερα δεν συνεπάγονται την εξύψωση της ανθρώπινης οντότητας. Έτσι το αίτημα της γνησιότητας του ανθρώπου, της αυθεντικότητας του γίνεται επιτακτικό. Πώς θα βρει ο άνθρωπος τον εαυτό του; Πού θα αναζητήσει μια σταθερή πορεία; ένα σταθερό προσανατολισμό; Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνουμε μια διευκρίνιση: όταν αναφερόμαστε στο «γνήσιο άν-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

195

θρωπο» δεν θα πρέπει να έχουμε στο νου μας μια εικόνα εξωπραγματική. Δεν θα πρέπει να προσβλέπουμε στον «τέλειο άνθρωπο». Αντιλήψεις σαν και την προηγούμενη είναι το ίδιο επικίνδυνες μ’ αυτές που υποτίθεται ότι προσπαθούν να βελτιώσουν. Δεν αναζητάμε το ιδανικό πρότυπο στο οποίο πρέπει να «υπαχθούν όλες οι επιμέρους περιπτώσεις». Κάθε άνθρωπος μπορεί να είναι γνήσιος με το δικό τρόπο. Η διαπίστωση αυτή δεν μας εμποδίζει όμως να αναζητήσουμε έναν κοινό παρονομαστή στον οποίο να συγκαταλέγονται αρετές και δυνατότητες, οι οποίες σήμερα μοιάζουν να είναι ξεπερασμένες ή επιμελώς λησμονημένες. Το πρόβλημα με τη γνησιότητα είναι ότι πρέπει διαρκώς να επαληθεύεται. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος σε κάθε στιγμή της ζωής του πρέπει να ΕΠΑΓΡΥΠΝΕΙ, να έχει «πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής» του (Σολωμός) προκειμένου να αντισταθεί σε ψευδαισθήσεις και μικρότητες, σε εφησυχασμούς και βεβαιότητες που απειλούν να κλονίσουν την εσωτερική του ισορροπία και να τον ισοπεδώσουν στο όνομα του «πνεύματος της εποχής». Είναι πολύ εύκολο να παρασυρθεί κανείς· αρκεί να συνθηκολογήσει με τον καταναλωτισμό και να υποταχτεί στη χωρίς μέτρο αναζήτηση της επιτυχίας. Αρκεί να ξεχάσει πως πρέπει να είναι ο εαυτός του και όχι εκείνο που οι άλλοι απαιτούν για να τον επιβραβεύσουν. Η επαγρύπνηση δηλαδή είναι μια κατάσταση διαρκούς συνειδητότητας· είναι ένας εσωτερικός αγώνας του ανθρώπου για την προάσπιση της ακεραιότητας του. Είναι παράξενο ίσως να αναφερόμαστε στην ακεραιότητα, στην ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου, σε μια εποχή που ισχυρίζεται ότι εξασφαλίζει με κάθε τρόπο αυτό το πολυπόθητο ιδανικό σε τέτοιο βαθμό, ώστε να φαίνεται αυτονόητο. Είναι αυτονόητη όμως η εξάρτηση από τις χίλιες δυο τεχνητές ανάγκες που μας κατακλύζουν; Είναι δικαιολογημένη η λεηλασία του ελεύθερου χρόνου μας; Είναι τυχαίο το γεγονός ότι αυξάνεται η παθητικότητα του ανθρώπου; Σε άλλες εποχές οι κίνδυνοι που απειλούσαν την ελευθερία ήταν ορατοί: η έλλειψη μόρφωσης, τα τυραννικά ή αυταρχικά καθεστώτα, η προνομιακή μεταχείριση των πλουσίων, η κοινωνική εξαθλίωση. Στις κοινωνίες της αφθονίας όμως οι κίνδυνοι μεταμορφώθηκαν. Έγιναν πιο ευέλικτοι και πολυπρόσωποι, με αποτέλεσμα να απαιτείται μεγαλύτερη οξυδέρκεια για τον εντοπισμό τους. Μέσα στη σύγχυση των αξιών και τη ρευστότητα των προσανατολισμών χρειάζεται να προφυλάξουμε τον εαυτό μας αντιστεκόμενοι στην ομοιομορφία, τη μίμηση, και την επιτήδευση. Η γνησιότητα μέσα στην ομοιομορφία δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο με την ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αυτοκριτική είναι μια μορφή γενναιότητας που διευρύνει την εσωτερική ελευθερία και την υπευθυνότητα. Είναι όμως επίπονη αν σκεφτούμε ότι ένα από τα ερωτήματα που της αρμόζουν είναι: «Αυτό που κάνω πηγάζει από δική μου απόφαση ή από την επιθυμία να μη διαφέρω από τους άλλους;». Η απάντηση σε τέτοιου είδους ερωτήματα είναι δύσκολη· και γίνεται ακόμη δυσκολότερη αν σκεφτούμε ότι οι συνθήκες της εποχής μας δεν ευνοούν την περισυλλογή και την αυτοσυγκέντρωση. Όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα. Αλλά η

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

196

αυτογνωσία δεν είναι υπόθεση ενός μήνα ή ενός χρόνου. Είναι αγώνας ζωής και στάση απέναντι στη ζωή. Δεν πρέπει όμως να σχηματίσουμε την εντύπωση ότι το αίτημα της γνησιότητας εκπληρώνεται όταν ο άνθρωπος είναι διαρκώς στραμμένος στον εαυτό του αγνοώντας οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του. Η αυθεντικότητα και η ελευθερία έχουν νόημα, όταν γίνονται και τρόπος ζωής, δηλαδή όταν δίνουν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να γίνει ειλικρινής με τους άλλους διευρύνοντας την κοινωνική του συνείδηση. Η αυτοσυνείδηση δεν έχει αξία χωρίς την «κοσμογνωσία» και την ενίσχυση της πολιτικής συνείδησης. Οι δημοκρατικοί θεσμοί δεν επιβιώνουν απλά και μόνο επειδή λέγονται δημοκρατικοί, αλλά εδραιώνονται όταν οι πολίτες μετουσιώνουν τη δημοκρατία σε καθημερινή πράξη. Αυτό σημαίνει ότι χωρίς την εμπιστοσύνη, την αλληλεγγύη και την ειλικρίνεια' χωρίς την υπευθυνότητα και τη συμμετοχή στις διαδικασίες διαμόρφωσης της δημόσιας ζωής, ή ελευθερία είναι νεκρός τύπος. (Βλ. Θέμα: «Μόνο η ελευθερία γεννά την ειλικρίνεια»). Πολλοί σύγχρονοι διανοητές παρομοιάζουν την εποχή μας (τον κόσμο μας) μ' ένα γιγάντιο θέατρο. Οι πιο απαισιόδοξοι μιλούν για υποκρισία. Πάντως όλοι συμφωνούν με την ακόλουθη άποψη: για να πρωταγωνιστήσει κανείς σ' αυτό, χρειάζεται να θυσιάσει ένα κομμάτι από τον εαυτό του παίζοντας ρόλους, τους οποίους νομίζει ότι ο ίδιος επέλεξε. Αυτή η εναλλαγή των ρόλων και των προσωπείων έχει ένα τίμημα: την αλλοτρίωση του ανθρώπου, την αποξένωση από τον εαυτό του και τους άλλους, τη μαζοποίηση. Το αίτημα της γνησιότητας, αντίθετα, εκφράζει την ανάγκη για εξασφάλιση της ατομικότητας, της ιδιαιτερότητας. Εκφράζει τη θέληση για ποιότητα της ζωής. Μόνο όταν ο άνθρωπος είναι αυθεντικός μπορεί να διεκδικήσει το δικαίωμα να τον σέβονται. Ο παραλογισμός της εποχής μας είναι ένα ρεύμα που παρασύρει ανθρώπους και αξίες. Χρειάζεται αληθινός ηρωισμός για ν’ αντισταθεί κανείς σ’ αυτή την ορμή υπερασπίζοντας την εσωτερική του ελευθερία. Χωρίς αυτό τον ηρωισμό οι αξίες χάνουν το νόημά τους και ο άνθρωπος μετατρέπεται σε αφηρημένη οντότητα, σε μια μονάδα ανάμεσα σε εκατομμύρια παρόμοιες μονάδες. Φαίνεται πως δεν υπάρχει άλλη λύση για να αξιολογεί και να πραγματώνει τον εαυτό του εκτός από την αδιάκοπη δοκιμασία –η δοκιμασία της γνησιότητάς του, της ανθρωπιάς του.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

197

Κείμενο 164 Αντριλίκια Το αυτοκίνητο με τη γυναίκα οδηγό, έτρεχε στη μεσαία λωρίδα της Μεσογείων, με κατεύθυνση την Αγία Παρασκευή. Το αυτοκίνητο με τον άντρα οδηγό, έτρεχε προς την ίδια κατεύθυνση, ακολουθώντας τη δεξιά λωρίδα. Τα δυο αυτοκίνητα, έφτασαν ταυτόχρονα στο ύψος της διασταύρωσης Κατεχάκη και εκεί σταμάτησαν –το φανάρι ήταν κόκκινο. Ξαφνικά, ο άντρας οδηγός, αποφάσισε να μην κινηθεί προς την Αγία Παρασκευή, αλλά να κόψει αριστερά και να γυρίσει πίσω, στην Αθήνα. Άρχισε, λοιπόν, να κορνάρει στη γυναίκα οδηγό, ζητώντας της να κάνει λίγο «όπισθεν», ώστε να του αφήσει χώρο να περάσει μπροστά της, για να στρίψει αριστερά. Η γυναίκα οδηγός έριξε μια ματιά πίσω της, είδε ότι δεν είχε χώρο για να κάνει «όπισθεν» –στη λωρίδα της, σε απόσταση ενός μέτρου, περίμενε ν' ανοίξει το φανάρι ένα φορτηγό– και δεν κούνησε ρούπι από τη θέση της, αφήνοντας χωρίς απάντηση τα κορναρίσματα. Τότε, ο άντρας οδηγός... θύμωσε! Βγήκε από τ’ αυτοκίνητο του, έτρεξε προς το αυτοκίνητο της γυναίκας και άρχισε να τη βρίζει, χειρονομώντας χυδαία. Η γυναίκα, όπως ήταν φυσικό, τα ’χασε. Κάτι προσπάθησε να πει, αλλά βρήκε πως ήταν μάταιο και βάλθηκε να κοιτάζει επίμονα προς το φανάρι, που εξακολουθούσε, αλίμονο, να είναι κόκκινο. Τι ήταν να το κάνει; Ο άντρας εξαγριώθηκε από τη φαινομενική απάθειά της, άπλωσε τα χέρια του, την άρπαξε από τον ώμο κι άρχισε να την ταρακουνάει και να την τραβολογάει, για να τη βγάλει από το αυτοκίνητο και να τη χτυπήσει! Αλλά, ευτυχώς, δεν πρόλαβε: το φανάρι έγινε πράσινο. Σημειώνω, ότι αυτά συνέβησαν την Πέμπτη, στις 8 το βράδυ, μπροστά σε δέκα, τουλάχιστον, οδηγούς, κανείς από τους οποίους δεν έκρινε αναγκαίο να επέμβει, για να γλιτώσει τη γυναίκα από τα χέρια του νταή! Όλοι, μοναδική τους έγνοια είχαν το φανάρι. Όσο δε για το επεισόδιο, το αντιμετώπιζαν κάπως έτσι: «γκ... του θα είναι η κυρία... Κάτι του ’κανε του ανθρώπου και τον έφερε ως το λαιμό –γι’ αυτό της επιτίθεται... Λευτέρης Παπαδόπουλος ΤΑ ΝΕΑ, 7/9/1987

Άσκηση Η ισότητα των όνο φύλων δεν αφορά μόνο τον άνδρα και τη γυναίκα ή δεν είναι μόνο ένα πρόβλημα των γυναικών, αλλά έχει άμεση σχέση με το σεβασμό της ελευθερίας τον ατόμου και με την πραγμάτωση της δημοκρατίας στην καθημερινή μας ζωή. Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

198

Κείμενο 165 Φύση και Ιστορία διαψεύδουν την ανισότητα των δυο φύλων Σ’ ένα χρονογράφημα του που αναφερόταν στη γυναίκα ενός αμαξά στα Κάτω Πατήσια, ο Σπύρος Μελάς γράφει: «... Στο γλυκό της χλομό πρόσωπο ανέβηκε κύμα η ντροπή και το 'βαψε σαν παπαρούνα. Τα μεγάλα γαλανά μάτια της θόλωσαν. Δεν έκρυψε την αλήθεια: «Γυναίκες είμαστε, χαζά πράματα, κάνουμε λάθη, πέφτει το αλάτι καμιά φορά λίγο, άλλοτε το κρεμμύδι μπορεί να σου καεί... Αράθυμος ο άντρας σε κοπανάει... Μπορεί να ’χει άδικο. Ο Θεός ας τόνε συγχωρέσει. Άντρας μου είναι. Αυτόν δεν μου ’δωσε ο Θεός; Αυτόν δεν έχω κορόνα στο κεφάλι μου;» Πολλοί αποδίδουν τη μειονεκτική θέση που είχε τα παλιά χρόνια η γυναίκα στο προπατορικό αμάρτημα. Τη θεωρούσαν ίσως ανάξια μνείας επειδή έφαγε τον «απαγορευμένο καρπό»! Αλλά σύμφωνα με τη Γραφή (Γεν. Γ' 6), η Εύα «... λαβοϋσα άπό τού καρπού αυτού έφαγε –και έδωκε και τω ανδρί μετ’ αυτής και έφαγον», που σημαίνει ότι τον απαγορευμένο καρπό τον φάγανε μαζί– δεν γινόταν αλλιώς. Ωστόσο ο Αδάμ, ελάχιστα ιπποτικός, για να δικαιολογηθεί στο Θεό, πήγε να τα φορτώσει όλα στην Εύα. Κι επιπλέον, είχε και την αναίδεια να ρίξει ένα μέρος της ευθύνης και στον Κύριο λέγοντας: «Ή γυνή ή έδωκας μετ’ εμού αύτη μοι έδωκεν άπό τό ξύλον και έφαγον». Αλλά εκτός από τα περιεχόμενα στα πέντε κεφάλαια της Γένεσης, πουθενά αλλού η Γραφή δεν μιλάει για γυναίκες. Και όμως, δεν μπορεί παρά να υπήρξαν, στα χρόνια που προηγήθηκαν από την εποχή που γράφτηκε η Αγία Γραφή, γυναίκες άξιες να μνημονευτούν. Οι άντρες όμως που έγραψαν τις Γραφές θεωρούσαν, φαίνεται, τις γυναίκες ανάξιες λόγου! Λόγοι κοινωνικής αδικίας που έδιναν στη γυναίκα θέση υποτέλειας στον άντρα, και θέση μειονεκτική απέναντι των νόμων, δημιούργησαν την πρόληψη πως η γυναίκα είναι κατώτερο πλάσμα. Και θύματα αυτής της πλάνης υπήρξαν πολλοί συγγραφείς και φιλόσοφοι. Ο Θουκυδίδης θεωρεί πως η μεγαλύτερη αξία της γυναίκας είναι η αφάνεια –να μην αναφέρουν οι άντρες τ’ όνομά της ούτε για κακό ούτε για καλό. Ο Σοφοκλής βρίσκει τη σιωπή στολίδι των γυναικών: «Γυναιξί σιγή κόσμον φέρει». Το ίδιο συνιστά και ο Απόστολος Παύλος στις γυναίκες: τη σιωπή μπροστά στους άντρες: «Αι δε γυναίκες σιγήτωσαν». Και ο Δημοσθένης γράφει: «Τα μεν γαρ εταίρας ηδονής ένεκα έχομεν, τας δε παλλακάς, τας καθ’ ήμέραν θεραπείας του σώματος τας δε γυναίκας του παιδοποιείσθαι γνησίως και των ένδον φύλακα πίστην έχει». Στην αρχαία Σπάρτη από τα δέκα βρέφη που εξέθεταν οι «στοργικοί γονείς», τα εφτά τουλάχιστον ήταν κορίτσια. Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν συμφορά τη γέννηση θηλυκού. Το ίδιο γινόταν και στην αρχαία Ρώμη. Άμα το

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

199

νεογέννητο ήταν θηλυκό, το έβαζαν χάμω, μπροστά στα πόδια του γεννήτορα και αυτός μπορούσε ή να το δεχτεί ή να το εγκαταλείψει. Ωστόσο και στη χώρα μας, σε μερικά μέρη, εξακολούθησαν ως πριν από λίγα χρόνια, να υπάρχουν οι αντιλήψεις της Φραγκογιαννούς, της περιβόητης ηρωίδας της «Φόνισσας» του Παπαδιαμάντη, η οποία σκότωνε κάθε θηλυκό που γεννιόταν, γιατί θεωρούσε αιτία όλων των κακών τη γυναίκα. Παλαιότερα στη Μάνη, όταν γεννιόταν κορίτσι η οικογένεια πενθούσε. Αντίθετα, η γέννηση αγοριού γινόταν δεκτή με χαρές και τουφεκιές. Τη νοοτροπία αυτή εκφράζει ο παλαιός εκείνος Μανιάτης, που όταν τον ρώτησε κάποιος πού είναι τα παιδιά του –είχε έξι κορίτσια– απάντησε: «Δεν έχω παιδιά». – Μα έχεις έξι κορίτσια... – Έχω, αλλά στην πατρίδα μου λογαριάζουμε μόνο τα τουφέκια... Η παλιά πρόληψη ότι οι γυναίκες μπορεί να είναι ωραίες, να εμπνέουν τους άντρες και να τους κινούν σε ηρωικές πράξεις, αλλά οι ίδιες είναι λιγόψυχες και δειλές, εξακολουθεί να υπάρχει. Γι’ αυτό και τις ονομάζουν «ωραίο φύλο» και «ασθενές». Το κακό είναι πως την πρόληψη αυτή την πιστεύουν και οι ίδιες οι γυναίκες! Πιστεύουν δηλαδή, πως είναι όχι μονάχα από την άποψη του θάρρους (την ηθική) αλλά και του μυαλού (την πνευματική) κατώτερες από τους άντρες. Αυτή την υποτίμηση της γυναίκας από τους άντρες τη διαψεύδουν η Φύση και η Ιστορία. Η γυναίκα συναγωνίζεται τον άντρα και στην πνευματική και στην ηθική ζωή. Το θάρρος, μάλιστα, της μητέρας και η αυτοθυσία της για την υπεράσπιση των παιδιών της, ξεπερνά κατά πολύ το θάρρος του άντρα –κι αυτό συμβαίνει όχι μονάχα στο ανθρώπινο γένος, παρά σ’ ολάκαιρο το ζωικό βασίλειο. Ο ηρωισμός λοιπόν της γυναίκας δεν αποτελεί εξαίρεση, αλλά νόμο της Φύσης. Και η Ιστορία έρχεται να το βεβαιώσει με άπειρα παραδείγματα ηρωισμού. Μπορεί φυσιολογικά και ψυχολογικά να διαφέρει η γυναίκα από τον άντρα. Αυτό όμως δεν θα πει πως είναι κατώτερή του ηθικά και πνευματικά. Η ιστορία το αποδεικνύει. Έξω από τον ομαδικό ηρωισμό των γυναικών, σε κρίσιμες στιγμές του βίου των λαών, μας δίνει πολλά παραδείγματα ατομικής μεγαλοφυίας γυναικών που διακρίθηκαν στην πολιτική, στην ποίηση, στην επιστήμη […]. […] Η γυναίκα έχει περισσότερη ικανότητα προσαρμογής με την πραγματικότητα και περισσότερη ευκολία να κάνει τους πιο πολλούς συλλογισμούς, αλλά ασυνείδητα, χάρη στη διαίσθηση και τη φαντασία της. Ο άντρας, που είναι μεθοδικός, ορθολογιστής και «παραγωγικός» (από τα γενικά στα μερικά) χρειάζεται καιρό για ν' αποφασίσει κάτι. Κι όταν αποφασίσει, δεν αλλάζει γνώμη. Αντίθετα, η γυναίκα δεν δυσκολεύεται να αφήσει στη μέση μια δουλειά και να καταπιαστεί με μια άλλη, ή να κάνει πολλές δουλειές μαζί. Περισσότερο κουράζεται όταν είναι υποχρεωμένη να κάνει μονάχα μία δουλειά.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

200

Οι άντρες από ένστικτο είναι ειδικευμένοι σε μια δουλειά. Ο ένας είναι γιατρός, ο άλλος δικηγόρος κλπ. Οι γιατροί υποδιαιρούν ακόμη περισσότερο την επιστήμη τους σε κλάδους: Ο ένας γίνεται στοματολόγος, ο άλλος δερματολόγος, ο άλλος πυρηνικός κ.ο.κ. Το ίδιο κι οι δικηγόροι. Ο ένας ποινικολόγος, άλλος ειδικεύεται στα κληρονομικά κ.ο.κ. Η γυναίκα τα κάνει όλα στο σπίτι. Και στην ανάγκη και το γιατρό, και μάλιστα όλων των ειδικοτήτων. Οι ευθυμογράφοι ισχυρίζονται ότι οι γυναίκες δεν έχουν την αίσθηση του χιούμορ. Καμιά γυναίκα λένε, δεν εφεύρε κωμικές καταστάσεις. Οι παρατηρήσεις των «ειδικών» είναι ως ένα σημείο σωστές. Οι γυναίκες έχουν μια τραγική αίσθηση της ζωής. Προτιμούν τα δάκρυα από τα γέλια. Όταν δουν έναν κοιλαρά, π.χ. να γλιστράει και να πέφτει, ενώ οι άντρες γελούν γιατί βρίσκουν κωμικό το θέαμα, οι γυναίκες ανησυχούν μήπως χτύπησε. Οι γυναίκες προτιμούν τις σοβαρές, τις μελαγχολικές, ακόμα και τις δραματικές συζητήσεις. Είναι ικανές να καθίσουν να διηγηθούν ολόκληρο το φιλμ που είδαν και να περιγράψουν τον άτυχο έρωτα της άμοιρης πρωταγωνίστριας, να δακρύσουν αναλογιζόμενες τα πάθη της και να μεταδώσουν και στις ακροάτριες τη συγκίνηση. Από μια κωμωδία προτιμούν ένα ρομαντικό φιλμ και πιστεύουν πως περάσανε μια θαυμάσια βραδιά, τότε μόνο όταν βγαίνουν από το σινεμά με μουσκεμένο το μαντιλάκι τους. Ωστόσο υπάρχουν και περιπτώσεις που οι γυναίκες ξέρουν ν’ αποδείξουν ότι είναι αστείρευτες σε χιούμορ. Ας πούμε, όταν μιλάνε για άλλες γυναίκες –εκεί δεν πιάνονται!... Και κλείνουμε μ’ ένα σοβιετικό ανέκδοτο που δείχνει την παντοδυναμία της γυναίκας: Κάποτε η Κοινότητα αποφάσισε να κάνει γκάλοπ στα 40 σπίτια τον χωριού. Και σ’ όποιο σπίτι κυβερνούσε η γυναίκα θα της έδινε μια κότα. Σ' όποιο έκανε κουμάντο ο άντρας θα του ’δινε ένα άλογο. Πήρανε λοιπόν σβάρνα τα σπίτια του χωριού, ο κοινοτάρχης και οι σύμβουλοι, σέρνοντας μαζί τους 40 κότες και 40 άλογα. Όταν φτάσανε στο τελευταίο σπίτι, είχε απομείνει μια κότα. Ο κοινοτάρχης ρωτάει ποιος κυβερνάει και βγαίνει θαρρετά ο άντρας και λέει: «Εγώ»! Χαρούμενη η επιτροπή, που βρέθηκε επιτέλους κι ένας άντρας, του λέει να διαλέξει ένα άλογο. Ο άντρας διαλέγει ένα, αλλά μόλις κινήθηκε να το πάρει, του φωνάζει η γυναίκα του: – Όχι το μαύρο! Το άσπρο να πάρεις... Πάει να πάρει το άσπρο και τότε η επιτροπή του δίνει την τελευταία κότα! Αλέκος Μακρόπουλος, ΕΘΝΟΣ, 9/3/1986

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

201

Κείμενο 166 Δεν κερδίζουν με νόμους την ισότητα Υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση σε μια μειοψηφία φεμινιστριών κυρίως, ότι οι άνδρες στο σύνολο τους αντιμάχονται τις γυναίκες και αντιδρούν σ' αυτό που οι ίδιες ονομάζουν ισότητα και δικαιώματα της γυναίκας. Το γεγονός ότι ανδροκρατούμενη Βουλή έχει θεσμοθετήσει την ισότητα και αποδέχεται τόσα μέτρα υπέρ των γυναικών, αποδεικνύει το αντίθετο. Οι άνδρες είναι υπέρ της ισότητας και αντίθετοι σε όποια διάκριση, είτε είναι σε βάρος τους είτε είναι σε βάρος της γυναίκας. Γιατί, στο κάτω της γραφής, ισότητα σημαίνει ίσο επιμερισμό των βαρών, που θα ήταν ανόητο να μην το δεχτούν οι άνδρες. Πολλά ακούστηκαν και γράφτηκαν αυτές τις μέρες για την ισότητα των δυο φύλων με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας. Είναι σωστή η καθιέρωση αυτής της ημέρας, που παρέχει –τη δυνατότητα για διάλογο και για την προβολή θεμάτων, που απασχολούν τις γυναίκες. Το πρόβλημα είναι να ακουστούν όλες οι γυναικείες απόψεις, αλλά και οι θέσεις των ανδρών. Ωστόσο ακούγονται περισσότερο οι απόψεις των οργανωμένων στο γυναικείο κίνημα γυναικών και σχεδόν καθόλου των μη οργανωμένων, που είναι η συντριπτική πλειοψηφία. Και η άρνηση να οργανωθούν δεν οφείλεται μάλλον σε κάποια ανδρική απαγόρευση. Αλλού πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια, γιατί σήμερα οι γυναίκες, ιδίως οι νέες, έχουν απελευθερωθεί και δεν δέχονται απαγορεύσεις. Το κίνημα είναι που πρέπει να βρει τρόπους, στόχους και συνθήματα για να τις προσελκύσει ή να τις κάνει να δουν με συμπάθεια την προσπάθεια, για να συμπορευτούν περισσότερες. Είναι γεγονός ότι η εφαρμογή της ισότητας στέρησε τις γυναίκες από ορισμένα προνόμια, όπως τους έδωσε και πάρα πολλά δικαιώματα, που καλώς τα έδωσε. Με σωστούς χειρισμούς κάποια προνόμια, αντί να καταργηθούν, θα ήταν δυνατό να επεκταθούν και στους άνδρες. Να αναφέρουμε ένα απλό παράδειγμα: Με την τυπική και όχι ουσιαστική κατάργηση της προίκας, καταργήθηκε και το επίδομα προικοδότησης, που έδιναν ορισμένα ασφαλιστικά ταμεία. Αντί να καταργηθεί, θα μπορούσε να μετατραπεί σε επίδομα αποκατάστασης και να δίνεται και στα αγόρια. Επίσης το δικαίωμα της εργαζόμενης μητέρας να μπορεί να συνταξιοδοτηθεί μετά από 15 χρόνια δουλειάς, θα μπορούσε, αντί να καταργηθεί, να συνεχίσει να ισχύει με δυνατότητα επιλογής από τον έναν των δυο συζύγων. Δηλαδή να αποφασίσει το ζευγάρι, το ενδεχόμενο συνταξιοδότησης του ενός –γιατί όχι του άνδρα- μετά από 15 χρόνια συντάξιμης εργασίας. Υπάρχουν πολλά τέτοιου είδους πρακτικά θέματα, που σάρωσε η «ισότητα», με διάφορες αστήρικτες δικαιολογίες, οι οποίες περισσότερο βόλευαν τα κρατικά ταμεία, παρά ικανοποιούσαν γυναικεία αιτήματα. Και να αναφέρουμε ένα ακόμη σοβαρό, που είναι η συνταξιοδότηση της άγαμης θυ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

202

γατέρας από το ταμείο ασφάλισης του πατέρα. Το δικαίωμα θα πρέπει να διατηρηθεί ίσως με την πληρωμή κάποιου ασφάλιστρου. Τι εξυπηρετεί να εμποδίσουμε τον πατέρα ή τη μητέρα να αφήσει μια σύνταξη στο παιδί του, ένα όποιο εισόδημα. Μήπως δεν μπορεί να το κάνει καταφεύγοντας στην ιδιωτική ασφάλιση, με ένα συμβόλαιο που να καλύπτει τα παιδιά του, στην περίπτωση ενός απρόοπτου ή και φυσιολογικού θανάτου; Είναι λοιπόν θέμα μιας πλατύτερης κοινωνικής αντίληψης, που πρέπει να υπάρχει στο γυναικείο κίνημα, χωρίς να κολλάει σε κάποια συνθήματα. Θα χρειαζόμασταν επομένως -όπως αναγνωρίζουν και πολλές γυναίκες –περισσότερο από ένα γυναικείο, ένα ανθρώπινο κίνημα, που να ενδιαφερθεί πλατύτερα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να διεκδικήσει κατακτήσεις, που θα βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής και συμπόρευσης των δυο φύλων, που τόσο έχουν ανάγκη το ένα το άλλο, για να ολοκληρώσουν την ύπαρξή τους, να αλληλοσυμπληρώνονται και να αλληλοκατανοούνται. Ισότητα δεν επέρχεται με το να στείλουν οι γυναίκες τον άνδρα στην κουζίνα ή να του αναθέσουν μέρος της καθαρά μητρικής φροντίδας για το παιδί. Ισότητα δεν επέρχεται με το να αρνηθούν οι γυναίκες το φύλο τους, τις φυσικές τους ιδιαιτερότητες, τις ευαισθησίες τους, τη θηλυκό-τητά τους, την ιδιομορφία τους, ό,τι τις κάνει γυναίκες. Ισότητα δεν θα επιτευχθεί με άρνηση και αντίθεση, ούτε μόνο με νόμους. Το ζητούμενο είναι ν’ αλλάξει η νοοτροπία, προπαντός ανάμεσα στις γενιές, αυτή με την οποία διαποτίζει η μια την άλλη, η μάνα την κόρη ή και πατέρας το παιδί του. Η νοοτροπία ακόμη θ' αλλάξει, όταν η γυναίκα φροντίσει η ίδια να ανεβάσει τη διαπραγματευτική της ικανότητα στο επίπεδο του άνδρα. Και το κυριότερο, όταν οι ίδιες πάλι οι γυναίκες θα φτάσουν στο σημείο να εμπιστεύονται τις γυναίκες σε όλα. Όπως οι ίδιες ομολογούν, δεν τις εμπιστεύονται. Και απόδειξη είναι, ότι δεν τις ψηφίζουν στις εκλογές. Με πολλή διστακτικότητα τους εμπιστεύονται τη διαχείριση των κοινών ή τους αναθέτουν κάποια εργασία. Είναι μια νοοτροπία που πρέπει να λείψει. Και εκεί χρειάζεται αγώνας. Κανείς δεν αρνείται πως κύλησαν πολλοί αιώνες καταπίεσης για τη γυναίκα και άφησαν έντονα σημάδια. Στους ίδιους αιώνες καταπιέστηκε γενικότερα ο άνθρωπος από τον άνθρωπο. Στον εικοστό αιώνα άρχισε η απελευθέρωση, με τεράστια τη συμβολή και της γυναίκας, που κανείς δεν την αρνείται. Τώρα, λοιπόν, κοινή πρέπει να είναι η προσπάθεια. Γι’ αυτό και ίσως θα έπρεπε να πάψουν να υπάρχουν ξεχωριστά γυναικεία κινήματα και οργανώσεις. Αν μέσα στα κινήματα υπήρχαν και άνδρες, ο διάλογος θα ήταν πιο ουσιαστικός και θα μπορούσαν να βρεθούν λύσεις, να παραμεριστούν αντιθέσεις, να αποφευχθούν υπερβολές. Σε χώρους όπου συμβιώνουν και συνυπάρχουν τα δυο φύλα, καλλιεργείται η κατανόηση, επιτυγχάνεται προσέγγιση, διαπιστώνεται η κοινή ανθρώπινη υπόσταση. Τα μικτά σχολεία έλυσαν πάρα πολλά προβλήματα της δύσκολης ηλικίας της εφηβείας, όπου εκδη-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

203

λώνεται η αντίθεση και η έλξη. Οι σχέσεις των δυο φύλων εξελίσσονται πιο ομαλά, καθώς έχουν διαλυθεί κάποιοι μύθοι. Το πρόβλημα είναι να μη δογματίζουμε στο θέμα της ισότητας και να μην προσπαθούμε να ανατρέψουμε κανόνες της φύσης και να ανακαλύπτουμε καταπίεση και εκεί όπου δεν υπάρχει. Από την υπερβολή δεν ξέφυγε κανένα κίνημα. Αναπόφευκτα και το γυναικείο είχε και έχει τις υπερβολές του. Και διέπραξε λάθη, που οφείλει να τα αναγνωρίσει και να τα ξεπεράσει. Η ευθύνη των γυναικών που βρίσκονται επικεφαλής, είναι τεράστια, χωρίς να αρνείται κανείς, αντίστοιχα, και την ευθύνη των ανδρών με ξεπερασμένη νοοτροπία. Με τη διαπραγματευτική ικανότητα, κυρίως την επαγγελματική και την πνευματική, που αποκτά η γυναίκα προοδευτικά, αρχίζει να εξασφαλίζει αυτοδυναμία ως άτομο και να απελευθερώνεται ουσιαστικά, αρνούμενη να υποταχθεί σε όποια σκοπιμότητα, αρνούμενη το συμβιβασμό και την υποχώρηση στην ανδρική κηδεμονία. Δεν θα χαρίσουν, λοιπόν, οι νόμοι την ισότητα. Η ισότητα θα κατακτηθεί με ουσιαστικό μόχθο και προσπάθεια, από τις γυναίκες που πραγματικά τη θέλουν. Και όσες τη θέλησαν, την πέτυχαν πριν θεσμοθετηθούν νόμοι, χωρίς κανένας να καταφέρει να τις εμποδίσει και χωρίς να χρησιμοποιήσουν τα όποια φυσικά τους προσόντα και χαρίσματα. Μήπως τα ίδια δεν ισχύουν και για τους άνδρες στον αγώνα της ζωής και της επαγγελματικής καταξίωσης; Αφήσαμε τελευταίο το μύθο της γυναίκας, το μύθο που ενέπνευσε τους ποιητές. Είναι δικαίωμά τους να τον διαλύσουν ή να τον ανεβάσουν ποιοτικά οι ίδιες οι γυναίκες. Βίκτωρ Νέτας, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ. 10/3/1987

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Προσέξετε τον τίτλο τον Κειμένου 166. Αποδεικνύει ο συγγραφέας την πρόταση τον τίτλου; Αν ναι, σε ποιο σημείο;

Ο άντρας μορφώνει κι εκπαιδεύει τον κόσμο, αλλά η γυναίκα εκπαιδεύει τον άντρα. Τζούλιο Μπάροου Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

Όταν αποποιείσαι την αγάπη για να διαλέξεις αυτό που νομίζεις για σύνεση, όταν ξεχνάς ότι η ζωή είναι μια πράξη αγάπης, τότε θα ’ρθει μια μέρα που θ’ ανακαλύψεις ότι έχασες. Η ζωή δεν κερδίζεται παρά μονάχα σαν αγαπάς. Μάρτιν Γκραίη Να σχολιάσετε την άποψη σε παράγραφο 80-9- λέξεων.

Να σχηματίσετε προτάσεις στις οποίες να περιέχονται οι παρακάτω έννοιες ή φράσεις:

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

         

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Συμβιώνουν Διαπραγματευτική ικανότητα Προσελκύω Προικοδότηση Αστήρικτες δικαιολογίες Προσέγγιση Αναπόφευκτα (επίρρημα) Κηδεμονία Αυτοδυναμία Επαγγελματική καταξίωση

Να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να ερμηνεύετε τη γελοιογραφία.

204

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

205

Κείμενο 167 Αρσενικό-Θηλυκό Η ιστορία των γυναικών βασικά σημαίνει να συμπεριλάβουμε τις γυναίκες στις ιστορικές δέλτους. Για παράδειγμα, στην ιστορία της γεωργίας, ξεχωρίζουμε τις εργασίες, τα καθήκοντα, τις συνήθειες, ακόμη και τα εργαλεία των γυναικών, που διαφέρουν από εκείνα των ανδρών. Αναφερόμενοι σε πολιτικά κινήματα, εξετάζουμε αν σ' αυτά περιλαμβάνονται και γυναίκες μεταξύ των υποστηρικτών και των οργανωτών, αν συζητούνται «γυναικεία» θέματα και αν οι γυναίκες γράφουν ή διαβάζουν τα φυλλάδια των κινημάτων αυτών. Με αυτή τη στοιχειώδη έννοια, η ιστορία των γυναικών είναι πολύ παλιά. Στις βιογραφίες περιλαμβάνονται βασίλισσες, ηγούμενες, άγιες και γυναίκες συγγραφείς. Αυτό που είναι σημαντικό στην εποχή μας είναι ότι σε όλους τους τομείς της ιστορικής έρευνας ανακύπτει το ερώτημα «τι έκαναν οι γυναίκες τότε;», ακόμη και εκεί που εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να υπάρχουν σχετικά στοιχεία. Ερευνώνται αρχεία, βιβλιοθήκες και παλιά κείμενα για το ρόλο των γυναικών διαφόρων τάξεων σε διάφορους τομείς. Οι σχετικές έρευνες αποδεικνύουν ότι η ιστορική ερμηνεία διαφέρει όταν λαμβάνεται υπόψη η διαφορά των φύλων, ιδιαίτερα στο κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο. Η ιστορία του σοσιαλισμού διαφέρει όταν εξετάζονται τα θέματα που αφορούν τις γυναίκες. Η ιστορία της Γαλλικής επανάστασης ερμηνεύεται καλύτερα όταν οι θέσεις των γυναικών εξετάζονται χωριστά από τις θέσεις των ανδρών, όταν ο φεμινιστικός δημοκρατισμός των γυναικών συγκρίνεται με τον πατριαρχικό δημοκρατισμό των Ιακωβίνων, όταν ερευνάται γιατί οι επικριτές (ακόμη και γυναίκες) του παλαιού καθεστώτος το κατηγορούσαν ως «θηλυπρεπές» και ζητούσαν την αντικατάστασή του με «ανδροπρεπείς» αρετές. Όλα αυτά δείχνουν ότι η ιστορία των γυναικών πρέπει πάντοτε να είναι «συγκριτική». Δηλαδή να συγκρίνονται οι εμπειρίες των γυναικών με εκείνες των ανδρών, οι εμπειρίες των γυναικών διαφορετικών τάξεων, χωρών ή θρησκειών. Οι σχετικές συγκριτικές μελέτες που δημοσιεύθηκαν την τελευταία 20ετία δείχνουν ότι η ιστορία των γυναικών κατ' ανάγκη εμπίπτει στις δυο πτυχές που χαρακτηρίζουν και όλα τα λοιπά είδη ιστοριογραφίας: τις γενικότητες στις εμπειρίες των γυναικών και τις ποικιλίες στις εμπειρίες αυτές. Αν και αμφότερες οι πτυχές εμφανίζονται σε κάθε ιστορική έρευνα, προσωπικά προτιμώ την ποικιλία. Αυτό που συμβαίνει βέβαια στην ιστορία των γυναικών μπορεί να γίνει και με την ιστορία των ανδρών. Υπάρχουν κοινωνίες όπου επιτρέπεται στους πολίτες να αγαπούν ταυτοχρόνως τα αγόρια, τους συζύγους και τους πατέρες, ενώ αντιθέτως υπάρχουν κοινωνίες που προσφέρουν στους ελεύ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

206

θερους άντρες μόνο την επιλογή να γίνουν άγαμοι ιερείς ή έγγαμοι πολεμιστές. Η ιστορία των γυναικών τελικά χρησιμεύει στην ανανέωση της ιστορίας αμφοτέρων των φύλων αλλά και στην καλύτερη κατανόηση του παρελθόντος. Ναταλί Ζεμόν Νταβί1

Καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον (ΗΠΑ).

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

207

Κείμενο 168 Η κρίση του θεσμού της οικογένειας […] Θα μπορούσε να υπάρχει ένας άλλος χώρος, όπου το αποξενωμένο άτομο θα ξανάβρισκε τον εαυτό του, θα έπαυε να είναι ένα ενεργούμενο, ένα υλικό «προς μεταφοράν». Πρόκειται για την οικογένεια. Η οικογένεια δεν είναι ένας ιδανικός θεσμός. Αλλ’ είναι, χωρίς αμφιβολία, μια μικρή επικράτεια, όπου το άτομο κερδίζει κάποιο πρόσωπο: γίνεται ο πατέρας, η μητέρα, ο αδερφός, η αδερφή, ο πρόγονος. Τα καθοριστικά δεδομένα, όσο ισχυρά κι αν είναι, δεν οδηγούν στην ολοκληρωτική εξαφάνιση του ατομικού βίου. Βέβαια, υπήρξαν και άλλοτε τα πρόσωπα τα υποταγμένα στα άλλα πρόσωπα –η πατρική εξουσία διατηρούσε πολύ ακόμη από την αρχαία της δύναμη· η χωριάτισσα μάνα ήταν η αλευτέρωτη σκλάβα– τα παιδιά έπρεπε να υποτάσσονται χωρίς αντίρρηση. Και, κατά φυσική συνέπεια, το σπίτι γινόταν θερμοκήπιο όπου άνθιζε η υποκρισία. Αυτά και άλλα παρόμοια έχουν απειράριθμες φορές και σε απειράριθμα κείμενα καταγραφεί. Και το ξέρουμε πια πως η πατροπαράδοτη δομή της οικογένειας πίεζε τη γυναίκα και σχημάτιζε μια λεοντεία εταιρεία, όπου ο άντρας είχε όλα τα δικαιώματα, ακόμη και το δικαίωμα της μοιχείας, και η γυναίκα όλες τις υποχρεώσεις. Οι σιωπηλές τραγωδίες δημιουργούσαν ένα περίγυρο καταθλιπτικό για τα παιδιά που καρτερούσαν με ανυπομονησία ν' ανδρωθούν και να υπάρξουν αυτόνομα. Βέβαια, όλες οι οικογένειες δεν ήταν έτσι πλασμένες. Ήταν ανάμεσά τους και πολλές, όπου η υποταγή δεν είχε λόγο να υπάρχει- την αντικαθιστούσε η στοργή, η τρυφερότητα, ο αμοιβαίος σεβασμός, η αλληλεγγύη, η κοινή χαρά και η κοινή θλίψη. Δυστυχισμένοι, και για ολόκληρη τη ζωή τους ανάπηροι ψυχικά, όσο κι αν τους ευνοούσε η τύχη, απόμεναν όσοι δεν μπόρεσαν να χαρούν ένα σπίτι, έναν όμιλο δικών τους ανθρώπωνοι πρόωρα απορφανισμένοι, οι ταλαιπωρημένοι. Δεν είχαν μια κώχη ν’ αποθέσουν τις αναμνήσεις τους, ένα θάλπος να ξεγεννήσει την αισιοδοξία, το θάρρος και την αντοχή- «ολίγο φως και μακρινό» που να φωτίζει και να παραμυθεί τα κατοπινά βήματά τους. Αυτό το σπίτι, αυτή την οικογένεια, είτε έτσι είτε αλλιώς, και με τα ελαττώματά της τ' αναμφισβήτητα, την ξεθεμέλιωσαν οι καιροί. Ουσιαστικά δεν επιζεί παρά σε μερικές αρχέγονες κοινωνικές ομάδες. Και στις προχωρημένες έγινε ένα στοιχείο του κατεστημένου που χτυπιέται χωρίς συμπόνια. Έτσι που τώρα πια πάει να γίνει συνεταιρισμός, συνεργατική, συνδικάτο, ομόρρυθμη εταιρεία και ό,τι άλλο μπορεί να πει κανείς, σώμα όπου τα υλικά συμφέροντα παίζουν τον κυριότερο ρόλο και ο κάματος της καθημερινής ζωής το αποστεγνώνει από τα συναισθήματα και τα παραμύθια. Πολλά σπίτια έχουν μεταβληθεί σε «κέντρα διερχομένων». Οι γονείς είτε συντρίβονται και οι δυο από το άγχος της βιοπάλης είτε δεν αποφασίζουν, στις καταναλωτικές κοινωνίες, να ηλικιωθούν και να παίξουν τον αλλοτινό τους ρόλο των λαρήτων. Η επιμήκυνση του μέσου όρου του βίου επιτρέπει και στους

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

208

ηλικιωμένους να εξακολουθούν να είναι ενεργά πρόσωπα και να σφηνώνουν την παρουσία τους ανάμεσα στις μεταγενέστερες γενιές. Τα παιδιά, μόλις νιώσουν τον εαυτό τους, δεν έχουν άλλο στόχο από την απόδραση. Και τον νιώθουν πρωιμότερα από κάθε άλλη φορά. Γίνονται, από μιας αρχής, εριστικά, σκαιά, αυτόβουλα και, όταν το μπορούν, αυτοκυβέρνητα. Εκδηλώνουν τη βούλησή τους μ’ επιμονή. Σχηματίζουν ένα φευγαλέο κοσμοείδωλο και με τούτο πορεύονται. Δεν ανήκουν στο σπίτι- ανήκουν στη συντροφιά τους, στους μετέωρους φίλους της μιας στιγμής, όχι της κάθε στιγμής, στον έξω κόσμο –και, πριν απ' όλα, στην αναμελιά και στην απόλαυση. Άλλωστε, και το σπίτι τους διώχνει. Δεν είναι η εστία· είναι το διαμέρισμα της πολυκατοικίας που δεν πρόκειται ποτέ να γίνει σπίτι. Στενόχωρο, τυπικό, άχαρο, ανίκανο ν' απορροφήσει την ανθρώπινη ακτινοβολία, ανίκανο να δημιουργήσει ατμόσφαιρα, μεταβάλλει και τον άνθρωπο σ’ έπιπλο […] I. Μ. Παναγιωτόπουλος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Τα παιδιά μόλις νιώσουν τον εαυτό τους, όεν έχουν άλλο στόχο από την απόδραση. Γιατί χρησιμοποιεί τον όρο «απόδραση» ο συγγραφέας; Πολλοί πιστεύουν ότι αυτή η θέληση των νέων για «απόδραση» είναι δείγμα ωριμότητας; Ποια είναι η δική σας γνώμη;

Διατυπώνεται συχνά η άποψη πως οι νέοι της εποχής μας ωριμάζουν πιο γρήγορα απ’ ό,τι σε άλλες εποχές. Συμφωνείτε μ’ αυτή την άποψη; Αν ναι, να παρουσιάσετε τους παράγοντες που συμβάλλουν στην επιτάχυνση της ωρίμανσης των σημερινών νέων.

Αυτή η βιαστική φυγή από την οικογένεια, με ποιο τρόπο ενδέχεται να επηρεάζει την ψυχοσύνθεση των νέων;

Προσπαθήστε να σχηματίσετε προτάσεις με τις παρακάτω έννοιες και φράσεις:  

φευγαλέος ανάπηρος ψυχικά

       

κοσμοείδωλο απορφανισμένος ανεμελιά αλλοτινός απόλαυση μετέωρος αυτόβουλος περίγυρος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

209

Το διαμέρισμα της πολυκατοικίας... δεν πρόκειται ποτέ να γίνει σπίτι». Συμφωνείτε μ’ αυτή την άποψη; Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

210

Κείμενο 169 Οι Βασιλείου1 σε μια σειρά ερευνών που εκτείνονται σε ολόκληρη εικοσαετία, ερμήνευσαν διάφορους τύπους συμπεριφοράς με βάση τον ορισμό που έδωσαν στον κύκλο δικών, όπως τον αντιλαμβάνονται οι Έλληνες. Ο ορισμός τους για τον κύκλο δικών «οι άνθρωποι που νοιάζονται για μένα και με τους οποίους μπορώ να δημιουργήσω αλληλεξαρτήσεις», έδωσε περιεκτικότητα και βάθος στην έννοια αυτή. Είδαν στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κύκλο δικών την εξήγηση για πολλές από τις ιδέες μας, τις συγκινησιακές μας αντιδράσεις και τις ενέργειές μας... […] Βασικό κριτήριο για την ένταξη του Έλληνα ή την αποπομπή του από τον κύκλο δικών είναι το πόσο νοιάζεται τους δικούς. Αυτή η αντίληψη των στενών ανθρώπινων σχέσεων είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί μας δίνει την ευελιξία να συμπεριλάβουμε στον κύκλο δικών τα συγκεκριμένα πρόσωπα, που δεν καθορίζονται απαραίτητα από το βαθμό συγγένειας, αλλά από τη δύναμη της αλληλεξάρτησης, που βοηθάει την υποστήριξη και τη συμπαράσταση του ενός από τον άλλο. Αν ο αδελφός που ξενιτευόταν για να εξασφαλίσει καλύτερες συνθήκες ζωής για όλη την οικογένεια, έπαυε να νοιάζεται, έπαυε απλούστατα να ανήκει πια στον κύκλο δικών. Αντίθετα, μπορούσε να ανήκει στον κύκλο δικών ο φίλος του τρίτου ξαδέλφου, βουλευτής, που βοήθησε να διοριστεί ο γιος. Αυτός τους νοιάστηκε. Κι αυτοί φυσικά κάνουν ό,τι μπορούν για να του το ανταποδώσουν, όταν το χρειαστεί. Αυτό δίνει μια άλλη ερμηνεία στο τόσο πολυσυζητημένο ρουσφέτι. Σύμφωνα με τον ορισμό των Βασιλείου, σημαντικό είναι όχι ποιος είσαι και ποιος είναι ο άλλος, αλλά τι κάνεις εσύ για κείνον και τι κάνει αυτός για σένα. Αυτή η υποκειμενική μας πραγματικότητα, που αφορά το πώς αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε τις βασικές μας αλληλεξαρτήσεις, μας έδινε πάντα μια προσαρμοστικότητα χρήσιμη σήμερα όσο ποτέ. Σε μια εποχή όπως τώρα, που όλες οι αξίες αναθεωρούνται, που οι οικογενειακοί δεσμοί χαλαρώνουν και η οικογένεια συρρικνώνεται συνεχώς, η διατήρηση αυτής της αντίληψης του κύκλου δικών, μας δίνει τη δυνατότητα να δημιουργούμε βιώσιμες, λειτουργικές αλληλεξαρτήσεις, επιλέγοντας αυτούς με τους οποίους μπορούμε να έχουμε κοινούς στόχους και αξίες. [...] Μια από τις σημαντικότερες ίσως παρατηρήσεις που έκαναν οι Βασιλείου με βάση την έννοια-κλειδί του κύκλου δικών, αφορά την πρωταρχική αξία των Ελλήνων, το φιλότιμο. Σε μια σειρά ερευνών οι Βασιλείου μελέτησαν αυτή την έννοια και βρήκαν ότι το φιλότιμο χαρακτηρίζει τους Έλ1

Πρόκειται για τη μελέτη των Vassiliou V. και Vassiliou G. (The implicative meaning of the Greek concept of filotimo) στην οποία παραπέμπει η συγγραφέας του Κειμένου αυτού. Το κείμενο που διαβάζετε είναι απόσπασμα από το βιβλίο που έγραψε η Χάρις Δ. Κατάκη, Οι τρεις ταυτότητες της Ελληνικής Οικογένειας, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1984. Είναι ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, στο οποίο παρουσιάζονται με τον πιο απλό και κατανοητό τρόπο τα σύγχρονα και πολύπλοκα προβλήματα της Ελληνικής οικογένειας, των σχέσεων των παιδιών με τους γονείς και της κρίσης των παραδοσιακών αξιών του λαού της.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

211

ληνες πολύ περισσότερο από ό,τι τις άλλες εθνικότητες. Επίσης βρήκαν ότι για τους Έλληνες το φιλότιμο είναι μια έννοια πολυσήμαντη. Χρησιμοποιώντας μεγάλη ποικιλία ερευνητικών τεχνικών έδειξαν ότι το φιλότιμο είναι το σημαντικότερο στοιχείο της αντίληψης του εαυτού των Ελλήνων. Επίσης επισήμαναν ότι το φιλότιμο είναι η κατ’ εξοχήν κοινωνική αξία, η οποία συνδέεται με την παραδεκτή συμπεριφορά στα πλαίσια του κύκλου δικών. Με άλλα λόγια, φιλότιμος είναι αυτός που με τη συμπεριφορά του προωθεί τις αλληλεξαρτήσεις, τη συλλογικότητα και τα συμφέροντα του κύκλου δικών. Η σταδιακή συρρίκνωση αναπόφευκτα απειλεί σήμερα την ενότητα και τη σημασία του κύκλου δικών. Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο που παρασύρει και τη βασική μας αξία, το φιλότιμο. Σε μια άλλη έρευνά τους οι Βασιλείου έδειξαν ότι για ένα μεγάλο ποσοστό του δείγματος που χρησιμοποίησαν, το φιλότιμο δεν αποτελούσε πλέον αξία. Αντίθετα, ο φιλότιμος, στις καινούριες συνθήκες που διαμορφώνονται, γίνεται ευάλωτος. Ο σημερινός Έλληνας αλληλεπιδρά συνεχώς με άτομα που δεν ανήκουν στον κύκλο των δικών του, άρα το να συμπεριφέρεται φιλότιμα σημαίνει ότι εκθέτει τον εαυτό του σε άτομα που δε νοιάζονται γι' αυτόν. Στους δρόμους της σημερινής Αθήνας σπάνια βλέπει κανείς φιλότιμη συμπεριφορά. Πορευόμαστε, ο καθένας οχυρωμένος μέσα στη δική του ακριβοπληρωμένη μηχανή, προς αντίθετες και αλληλοσυγκρουόμενες κατευθύνσεις. Πρέπει να ανταγωνιστούμε ο ένας τον άλλο, να rov αμφισβητήσουμε προκλητικά, και με απατηλούς ελιγμούς να τον κατανικήσουμε. Και όποιον πάρει ο χάρος… Στα πλαίσια της σημερινής ελληνικής καταναλωτικής κοινωνίας θεριεύει η απομόνωση και ο ανταγωνισμός. Καθώς, σταδιακά, εξασθενούν τα δικά μας πολιτιστικά στηρίγματα, όλο και περισσότερο ακολουθούμε τα χνάρια άλλων λαών της Δύσης. Γι’ αυτούς όμως τους λαούς της Δύσης και κυρίως τον αμερικάνικο πολιτισμό, η ανταγωνιστική και ατομικιστική προσέγγιση αποτελεί τη βαθιά εμπεδωμένη πολιτιστική τους υπόσταση […] […] Στα πλαίσια της αμερικανικής πολιτιστικής παράδοσης η «ανεξαρτητοποίηση» του παιδιού θεωρείται θετικό στοιχείο για την κοινωνικοποίησή του. Η οικογένεια και προπαντός οι γονείς κάνουν συνειδητές προσπάθειες ώστε το παιδί, όσον το δυνατό γρηγορότερα, να «στηριχτεί στις δικές του δυνάμεις». Ακούει συχνά κανείς και δω στον τόπο μας γονείς να εκτιμούν ιδιαίτερα τέτοιου είδους υπευθυνότητα των παιδιών. Το παιδί που εργάζεται για το χαρτζιλίκι του, που μοιράζει εφημερίδες από τα μαύρα μεσάνυχτα, ο γονιός που αναθέτει δουλειά στα παιδιά του επί πληρωμή, είναι γνωστές εικόνες της αμερικανικής οικογενειακής ζωής που μας έρχονται με πολλούς τρόπους. Για τον Αμερικανό γονιό το μήνυμα είναι «σε προετοιμάζω για να σταθείς στα πόδια σου και να φύγεις». Το μήνυμα του Έλληνα γονιού ήταν «σε προετοιμάζω για να μπορέσεις να επιβιώσεις και να συμβάλεις στην επιβίωση των δικών σου». Δε θα έπρεπε να ξεχνάμε ότι στα πλαίσια των δικών μας αντιλήψεων η υπεύθυνη συμπεριφορά είχε νόημα μόνο σε σχέση με τους κοινούς στόχους της ομάδας στην οποία ανήκε το άτομο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

212

Πριν βιαστούμε να αφομοιώσουμε τέτοια πρότυπα, είναι σημαντικότερο να συνειδητοποιήσουμε τα προωθητικά στοιχεία της δικής μας πολιτιστικής κληρονομιάς που θα μπορούσαν να συμβάλουν σε μια καινούργια σύνθεση. Ακόμα και στην Αμερική η αξία της ατομικιστικής προσέγγισης αρχίζει ν’ αμφισβητείται. Το τραγικό αδιέξοδο στο οποίο οδηγήθηκαν μ’ αυτή την αξία, τους αναγκάζει να την αναθεωρήσουν. Μιλούν ήδη για δέσμευση […] […] Ώστε εμείς σε ό,τι αφορά τη βασική ανθρώπινη ταυτότητα, βρισκόμαστε μπροστά από τις δυτικές κοινωνίες, μόλο που επιμένουμε να ακολουθούμε τα χνάρια τους, να αντιγράφουμε τον τρόπο ζωής τους, να αφομοιώνουμε τις αξίες τους, να μπαίνουμε στα καλούπια τους. Όσα εκείνοι ανακαλύπτουν σήμερα, μέσα από τα επώδυνα βιώματά τους, το χάος στις ανθρώπινες σχέσεις τους, την τρομακτική μοναξιά τους, για μας αποτελούν βαθιά ριζωμένα βιώματα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ενώ εκείνοι δηλαδή βρίσκονται στο στάδιο της αναζήτησης προϋποθέσεων για αλληλεπιδράσεις μέσα σε μια ανθρώπινη ομάδα, για μας τους Έλληνες η συλλογικότητα αποτελεί βασικό στοιχείο της πολιτιστικής μας ταυτότητας [...] […] Τις τελευταίες δεκαετίες ένα παλιρροϊκό κύμα σαρώνει πλέον αυτά καθαυτά τα ψυχοκοινωνικά μας στηρίγματα. Σ’ αυτή τη φάση οι αλλαγές είναι τέτοιες ώστε διαβρώνουν πια αυτό που είμαστε. Οι αλλαγές αυτές, οι οποίες συνδέονται με το ψυχοκοινωνικό επίπεδο, αφορούν το πώς εμείς οι ίδιοι αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τις σχέσεις μας με τους άλλους και τη ζωή γενικά. Αυτές καθορίζουν τη στάση μας και απέναντι στους ίδιους τους κοινωνικούς θεσμούς. Τα καθημερινά μας βιώματα, η καθημερινή μας επαφή με το έμψυχο και άψυχο περιβάλλον, αλλάζει την αντίληψή μας για τους κοινωνικούς θεσμούς που έτσι φθείρονται μέσα μας. Τέτοιες όμως αλλαγές στην ίδια την κοινωνική δομή επιταχύνουν βασικές αναθεωρήσεις και ανακατατάξεις σε ό,τι αφορά τους κώδικες συμπεριφοράς μας. Και όλα αυτά συντελούνται με εκπληκτικά γρήγορο ρυθμό. Από μέρα σε μέρα, από χρόνο σε χρόνο, κοιτάς γύρω σου και δε βλέπεις τίποτα ίδιο. Βασικές αλλαγές συντελούνται μπροστά στα μάτια μας. Τέτοιες διεργασίες γενικά στην ανθρωπότητα χρειάστηκαν αιώνες για να συντελεστούν. Ο αργός ρυθμός των αλλαγών έδινε τη δυνατότητα να εξασθενίσουν ίσως ομαλότερα οι παλιές αντιλήψεις και θεσμοί και να αφομοιωθούν βαθμιαία οι καινούργιοι. Σε μας, μέσα σε δυο τρεις δεκαετίες πραγματοποιήθηκε γενική ανατροπή σε όλα τα επίπεδα. Και δεν είναι επομένως περίεργο γιατί τόσο πολλοί νέοι σου λένε δεν ξέρω ποιος είμαι, δεν ξέρω πού πάω. Πώς να ξέρει, λοιπόν, ποιος είναι και πού πάει, όταν αμφισβητείται και αναθεωρείται ο βασικός του προορισμός; Πώς να ξέρει ποιος είναι όταν ανατρέπονται οι βασικές του αξίες, τα βασικά του «πρέπει»; Όταν αλλάζει ριζικά η αντίληψη του ρόλου του μέσα στην οικογένεια και μέσα στην κοινωνία γενικότερα; Μέχρι πρόσφατα ο βασικός σκοπός του ατόμου αλλά και ο λόγος ένταξής του σε μια ανθρώπινη ομάδα (κύκλο δικών) είχε έναν και μοναδικό ξεκάθαρο σκοπό, την επιβίωση, δηλαδή την καλυτέρευση των συνθηκών της ζωής του. Σήμερα οι βασικές μας επιδιώξεις μεταφέρθηκαν σε άλλο επίπε-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

213

δο. Σε μια εποχή, που απειλείται η ίδια η ανθρώπινη υπόσταση, είναι αναπόφευκτο να αποκτά πρωτεύοντα ρόλο η ψυχολογική μας επιβίωση. Αναθεώρηση όμως του ανθρώπινου προορισμού σημαίνει αλλαγή πορείας. Αλλά χωρίς χάρτη και πυξίδα πού πας; Αισθάνεσαι συνεχώς ότι κινδυνεύεις. Η αναθεώρηση του προορισμού δεν αφήνει βέβαια άθικτες τις αξίες που απορρέουν απ' αυτόν. Όταν σκοπός της ύπαρξής μας ήταν η επιβίωση της οικογενειακής μονάδας στην οποία ανήκαμε, οι προτεραιότητες ήταν ξεκάθαρες και οι αξίες που στήριζαν αυτή τη συμπόρευση δεδομένες. Οι αξίες της αλληλεξάρτησης, του φιλότιμου ήταν απόλυτα συνδεδεμένες με τον κοινό σκοπό που συνδέει τα μέλη του κύκλου δικών. Όταν η βασική μας επιδίωξη είναι το πώς θα επιβιώσουμε ψυχοκοινωνικά, η αντίληψη της ίδιας της αλληλεξάρτησης είναι σίγουρο ότι θα αλλάξει μορφή. Τα συγκεκριμένα «πρέπει», που συνδέονται με την αλληλεξάρτηση (η αντίληψη, π.χ. για τη φιλότιμη συμπεριφορά) αλλάζουν. Πόσες συγκρούσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας δεν έχουν σχέση με το ότι βρισκόμαστε σε μια φάση που συγχέονται μέσα μας οι προτεραιότητες, άρα και τα πρέπει μας; «Πρέπει να επισκεφθείς τη θεία σου» λέει ο γονιός. Και το παιδί αρνείται, θυμώνει. Δεν καταλαβαίνει γιατί «πρέπει». Σε τι θα το βοηθήσει αυτή η επίσκεψη σ' αυτά που το καίνε. Στο να ξεκαθαρίσει τους στόχους του; Στο να επιλέξει με ποιους και πώς θα αλληλεπιδράσει; Τέτοιου είδους σύγχυση αξιών συνδέεται άμεσα με την αντίληψη που έχουμε για το ρόλο μας σαν άντρες, γυναίκες, σύζυγοι, παιδιά, συγγενείς. Ποιος είναι ο ρόλος του γονιού σ' αυτή την εποχή των κοσμογονικών αλλαγών; Ποιος ο ρόλος των συγγενών; Η άρνηση του παιδιού αντικατοπτρίζει βασικές αμφισβητήσεις, που αφορούν τον προορισμό, τις αξίες και την αντίληψη των ρόλων. Η βαθιά κρίση που περνά σ’ αυτή τη φάση η ελληνική κοινωνία, έχει άμεση σχέση με το βασικό δίλημμα, ατομιστική πορεία ή συλλογικότητα. οι γενικές τάσεις της εποχής μάς ωθούν προς την πρώτη. Τα ζωντανά μας ακόμα βιώματα μάς κρατούν δεμένους με τη δεύτερη. Και τα δυο μοιάζουν εξίσου απαραίτητα για την ψυχοκοινωνική μας επιβίωση. Εκείνο που φαίνεται σχεδόν ακατόρθωτο είναι ο συνδυασμός τους. Η αγωνιώδης προσπάθεια ενός ολόκληρου λαού να επιλύσει αυτό το βασικό ανθρώπινο δίλημμα εκδηλώνεται καθημερινά σε όλα τα επίπεδα. Κλυδωνιζόμαστε προσπαθώντας από κάπου να πιαστούμε για να μη μας σαρώσει το νέο κύμα των θεμελιακών αλλαγών. Εμείς είμαστε ο ίδιος λαός, που για αιώνες βρισκόμαστε σε σχέση έντονης αλληλεπίδρασης με τον έξω κόσμο. Είχαμε πάντα τα παράθυρα μας ανοιχτά. Σκορπίζαμε στο χώρο, δεχόμαστε επιδράσεις, αλλά τις ενσωματώναμε, γιατί υπήρχαν ζωντανά ψυχοκοινωνικά στηρίγματα. Σήμερα δεν είμαστε πια οι ίδιοι. Το δίλημμα «μόνος μου» ή «μαζί με τον άλλον» μας διχάζει. Το σκόρπισμα τώρα έχει εισχωρήσει μέσα μας. Αμφισβητούμε πλέον την ένταξή μας σε μια ανθρώπινη ομάδα. Όχι μόνο στον κύκλο δικών, αλλά και σ’ αυτή τη συρρικνωμένη πυρηνική οικογένεια.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

214

Η ανεξάρτητη πορεία μοιάζει δελεαστική, γιατί μας αποδεσμεύει από υποχρεώσεις και μη λειτουργικά πλέον «πρέπει». Η μοναξιά όμως μας «περιμένει στη γωνιά», στις απρόσωπες πόλεις, στις απρόσωπες σχέσεις. Ο ανταγωνισμός και η αποξένωση πολύ γρήγορα θρυμματίζουν το όνειρο της ανεξαρτητοποίησης. Οι γρήγορες αλλαγές που συντελούνται μπροστά στα μάτια μας, αναιρούν τις λύσεις που λίγο πριν μας φαίνονταν σωτήριες. Ξυπνάς δηλαδή πριν τελειώσει το όνειρο. Και τότε τι κάνεις; Από πού να πιαστείς; Φυσικά από κάποιο δικό. Δεν έχει κανείς παρά να κοιτάξει γύρω του και να διαπιστώσει γρήγορα ότι για να γλιτώσουμε από τη μοναξιά, που μας απειλεί, πιανόμαστε και πάλι από τους δικούς, τους συγγενείς, απ' αυτούς δηλαδή που εμείς οι ίδιοι ζητάμε να αποδεσμευτούμε. Η εικόνα της Κυριακάτικης εξόδου στις κεντρικές λεωφόρους των ελληνικών πόλεων, τα γεμάτα αυτοκίνητα με τις τρεις γενιές, είναι χειροπιαστή ένδειξη της προσπάθειάς μας να πιαστούμε από το γνώριμο περιβάλλον των οικογενειακών σχέσεων. Άσχετο βέβαια, πόσες συγκρούσεις, καβγάδες και αμφισβητήσεις εκφράζονται μέσα σ' αυτά τα αυτοκίνητα […] Μπορεί οι αλληλεξαρτήσεις με τους δικούς να μην έχουν πια ουσιαστικό περιεχόμενο, ωστόσο εξακολουθούμε να διατηρούμε την επαφή μαζί τους. Συντηρούμε τη σχέση μέσα από τυπικές εκδηλώσεις. Τρέχουμε σε ονομαστικές γιορτές, σε γάμους, βαφτίσια και κηδείες, χωρίς πολλές φορές να έχουμε τίποτα κοινό με τους συγγενείς, αφού ο καθένας μας τραβάει το δικό του δρόμο. Οι υποχρεώσεις μας, οι προτεραιότητές μας, οι μεγάλες γεωγραφικές αποστάσεις όλο και αυξάνουν την ουσιαστική απόσταση μεταξύ μας. Οι δεσμοί μας όμως δεν αφορούσαν παλιότερα μόνο συγκεκριμένα πρόσωπα, αλλά και συγκεκριμένο χώρο, την ιδιαίτερη πατρίδα. (Κάθε Έλληνας θεωρεί ότι το καλύτερο κρασί, το καλύτερο λάδι, τα καλύτερα πορτοκάλια βγαίνουν στο χωριό του). Δεν είναι παράξενο επομένως ότι επιζητούμε την επανασύνδεση με τις ρίζες μας, γιατί η συμβολική σημασία τους είναι μεγάλη. Η ανακαίνιση του πατρικού σπιτιού είναι ένα σημείο αναφοράς για ολόκληρες οικογένειες. Οι συγγενείς, με κοινά έξοδα, συνεργασία στην επιδιόρθωση, φτιάχνουν ένα χώρο που τους συγκεντρώνει τις γιορτές και τα καλοκαίρια. Η ιδιαίτερη πατρίδα και το πατρικό σπίτι μοιάζουν σαν διέξοδος από τον κίνδυνο της μοναξιάς και του νέφους των σύγχρονων πόλεων. Ωστόσο, κάπως όλα αυτά δημιουργούν την εντύπωση ότι σαν να ζούμε μέσα σε κάποιο κέλυφος που έχει αδειάσει από το περιεχόμενο του. Οι οικογενειακοί δεσμοί κατάντησαν δεσμά από τα οποία προσπαθούμε να αποδεσμευτούμε. Αποδεσμευμένοι συντηρούμε το κέλυφος των οικογενειακών δεσμών, χωρίς να είμαστε σε θέση να αυτοδεσμευτούμε με τίποτα και με κανέναν. Χάρις Δ. Κατάκη

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

215

Παρατήρηση Οι φράσεις: «Νοιάζομαι για έναν άνθρωπο», «σε νοιάζομαι», όσο κι αν φαίνονται απλοϊκές και καθημερινές, κρύβουν ένα νόημα βαθύτερο απ’ αυτό που συνήθως φανταζόμαστε πως έχουν. Νοιάζομαι. Το ρήμα προέρχεται από τη λέξη έννοια, έννους. Νοιάζομαι, λοιπόν, σημαίνει έχω κάτι ή κάποιον στο μυαλό μου και τον σκέφτομαι, με απασχολεί, δεν τον ξεχνώ, τον νιώθω κοντά μου. Νοιάζομαι για έναν άνθρωπο σημαίνει πως είναι κοντά μου ακόμη κι αν απουσιάζει, πως τον έχω στο νου μου ακόμη και όταν δεν τον βλέπω. Νοιάζομαι για έναν άνθρωπο» σημαίνει: -

Συμπάσχω Τον φροντίζω Νιώθω υπεύθυνος γι’ αυτόν Ενδιαφέρομαι Συμπαραστέκομαι Βοηθώ Αγωνιώ γι’ αυτόν

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Σε μια εποχή όπως τώρα, που όλες οι αξίες αναθεωρούνται, που οι οικογενειακοί δεσμοί χαλαρώνουν και η οικογένεια συρρικνώνεται συνεχώς, η διατήρηση αυτής της αντίληψης του κύκλου των δικών, μας δίνει τη δυνατότητα να δημιουργούμε βιώσιμες, λειτουργικές, αλληλεξαρτήσεις, επιλέγοντας αυτούς με τους οποίους μπορούμε να έχουμε κοινούς στόχους και αξίες. Προσπαθήστε να γράψετε ένα μικρό κείμενο (να μην ξεπερνά τις δύο παραγράφους) το οποίο να συνεχίζει το κείμενο που βλέπετε.

Πώς ορίζεται στο Κείμενο «ο κύκλος των δικών»;

Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι θετικές και οι αρνητικές επιπτώσεις για το άτομο (για τον Έλληνα) εξαιτίας των ισχυρών κοινωνικών δεσμών του με την κοινότητα;

Σε ποια επιχειρήματα θεμελιώνει η συγγραφέας την άποψη της ότι το φιλότιμο στις καινούριες συνθήκες ζωής, κάνει τον Έλληνα να νιώθει ευάλωτος;

Να σχηματίσετε προτάσεις με τις παρακάτω έννοιες ή φράσεις:   

αλληλοσυγκρουόμενες ευάλωτος ατομιστική

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

        6.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

216

απατηλός κατανικώ εμπεδωμένος υπόσταση παραδεκτή συμπεριφορά ανακατατάξεις συλλογικότητα βιώσιμος

Η βαθιά κρίση, που περνάει σ’ αυτή τη φάση η ελληνική κοινωνία, έχει άμεση σχέση με το βασικό δίλημμα, ατομιστική πορεία ή συλλογικότητα. Οι γενικές τάσεις της εποχής μάς ωθούν προς την πρώτη. Τα ζωντανά μας ακόμα βιώματα μας κρατούν δεμένους με τη δεύτερη. Να σχολιάσετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

Όλοι αναγνωρίζουμε την ανάγκη του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού της χώρας μας στον τομέα της οικονομίας, της βιομηχανίας, του εμπορίου, προκειμένου ν' ανταποκριθεί θετικά στις προκλήσεις των καιρών μας και στον έντονο διεθνή ανταγωνισμό. Να μελετήσετε αυτό το κείμενο και να απαντήσετε σ' ένα από τα ακόλουθα ερωτήματα:



Πολλοί πιστεύουν ότι είναι αναπόφευκτη η αλλοίωση των εθνικών μας αξιών εξαιτίας της προσπάθειας της χώρας μας να εκσυγχρονιστεί με τις τεχνολογικά προηγμένες χώρες του κόσμου. Ποια είναι η δική σας γνώμη;



Η προσπάθεια για τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και η θέληση για προάσπιση της πολιτιστικής μας ταυτότητας, αντιφάσκουν;

Την επιβίωσή μας, ως έθνος, τη βλέπω με αυτές τις δυο συντεταγμένες: την οικονομική και την πνευματική. Αν, παρασυρόμενοι από το πνεύμα της ωφελιμοκρατίας, δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση στον οικονομικό τομέα, θα χάσουμε ό,τι πολυτιμότερο μπορέσαμε να διαφυλάξουμε ως τα τώρα, τη συνέχεια της ιστορίας μας, με άλλα λόγια την εθνική μας ταυτότητα. Αν από την άλλη δεν εκσυγχρονίσουμε την εκπαίδευση μας, ώστε να προσαρμοστεί στις οικονομικές ανάγκες της κοινωνίας μας τον 21ο αιώνα, κι αν εξακολουθούμε να ασχολούμαστε φορμαλιστικά με την εθνική μας κληρονομιά, φοβούμαι πως θα μείνουμε ένας υπανάπτυκτος λαός που θα εξαρτάται, διαρκώς και περισσότερο, από τη «γενναιοδωρία» των άλλων εταίρων. Το πρόβλημα της ελληνικής παιδείας και σήμερα και τον 21ο αιώνα είναι να βρούμε το σωστό μέτρο, ώστε και τούτο ποιείν κακείνο μη αφιέναι. Αυτό χρειάζεται φαντασία και τόλμη αλλά κι ευθυκρισία... λογισμό και όνειρο. Κυριάκος Πλησής Ποιο τίτλο δίνετε στο κείμενο αυτό;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

217

Κείμενο 170 Η κρίση των νεοελληνικών αξιών […] Οι νεοελληνικές αξίες περνούν στην εποχή μας μια δοκιμασία μοναδική. Η εποχή μας προβάλλει μέσα σ' ένα κύκλωμα ολοκληρωτικού μηδενισμού. Η παρουσία του προσώπου ανατρέπεται, και η ύπαρξη προβάλλει γυμνή χωρίς ήθος και χωρίς πρόσωπο. Οι βωμοί γκρεμίζονται και η εσωτερική διάσταση του ανθρώπου έχει διαγραφεί, αποκαλύπτοντας το μονοδιάστατο άνθρωπο του τεχνικού πολιτισμού μας. Μέσα στο κύκλωμα τούτο μοιραία ορθώνεται η νεοελληνική παρουσία. Στις μέρες μας η παρουσία τούτη ορίζεται από ένα τραγικό ναυάγιο και από ένα οδυνηρό αδιέξοδο. Ο Ελληνισμός ναυαγεί, καθώς μονούται σ’ ένα χώρο, που στενεύει και βυθίζεται σ' ένα αμετακίνητο παρελθόν, που τον βαραίνει. Εδώ τίθεται θεμελιακά και το πρόβλημα των νεοελληνικών αξιών. Μέσα σε τούτο το ναυάγιο εντατικά προβάλλεται το αδιέξοδο τούτο, που ερμηνεύεται και ως αδιέξοδο των αξιών πάνω στις οποίες θεμελιώσαμε τη μοίρα μας. Εκείνο που θα πρέπει να πούμε εδώ είναι πως όλα τούτα τα χρόνια ζούμε σ' ένα κύκλωμα απολιθωμένων λόγων. Οι νεοελληνικές αξίες προβάλλουν στη νεοελληνική μας ζωή εντελώς σχηματικά. Δεν αφήσαμε καθόλου να λειτουργήσουν ουσιαστικά, και η ζωή μας μηδενίζεται μέσα στην απουσία κάθε βαθύτερου προβληματισμού. Έτσι οι αξίες αυτές έχουν χάσει το ουσιαστικό τους βάρος και ’μεις οδεύουμε ερήμην της πνευματικής μας περιουσίας και της βαθύτερης υπαρξιακής μας υποδομής. Το πρόβλημα θα πρέπει λοιπόν να μετατεθεί κάπου αλλού. Οι απολιθωμένες αξίες είναι αποτέλεσμα της απολιθωμένης ζωής μας, που έχει απολέσει το πνευματικό της περιεχόμενο και έχει ναυαγήσει πάνω σε ξενόφερτα προσωπεία. Ύστερα το αδιέξοδο των αξιών μας κορυφώνεται από την έμμονη προσήλωσή μας σ' αυτές. Οι αξίες δεν λειτουργούν στατικά. Βρίσκονται μέσα στο γίγνεσθαι της ιστορικής μας παρουσίας και εκφράζονται δυναμικά μέσα στη διεργασία των χρόνων μας. Εμείς τις νεοελληνικές μας αξίες τις ναυαγήσαμε πάνω σε μια σχηματική αναφορά στο αδιέξοδο παρελθόν μας. Έτσι δέσαμε τις αξίες μας πάνω σε μια στείρα και γυμνή προγονολατρία. Εκείνο που τίθεται τώρα από την αρχή είναι το πώς η νεοελληνική ζωή μας θα ανακτήσει το πνευματικό της ήθος και περιεχόμενο. Αν έχει ναυαγήσει η νεοελληνική μας ζωή είναι γιατί μηδενίσαμε τη νεοελληνική μας υποδομή και απορρίψαμε ή σχηματοποιήσαμε τις νεοελληνικές μας αξίες. Ο Νέος Ελληνισμός οφείλει να επανεύρει το πρόσωπο του. Και θα το επανεύρει μέσα σε ορισμένα ζωτικά πρότυπα συμπεριφοράς, που θεμελιώνουν τη μοίρα του και μέσα στη διεργασία ορισμένων αξιών, που τόσο έχουν κακοπάθει μέσα στην άγονη και στενόχωρη σχηματοποίηση τους. Νίκος Ορφανίδης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

218

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Σε ποια επιχειρήματα θεμελιώνει ο συγγραφέας την άποψη τον ότι οι νεοελληνικές αξίες περνούν κρίση;

Οι απολιθωμένες αξίες είναι αποτέλεσμα της απολιθωμένης ζωής μας, που έχει απολέσει το πνευματικό της περιεχόμενο και έχει ναυαγήσει πάνω σε ξενόφερτα προσωπεία. Να γράψετε ένα κείμενο (να μην ξεπερνά τη μια σελίδα αναφοράς) στο οποίο. να σχολιάζετε την πρόταση που διαβάσατε. (Για το σχόλιο σας προσέξετε το Κείμενο 169).

Προγονολατρία. Να γράψετε ένα μικρό κείμενο, στο οποίο να σχολιάζετε την έννοια αυτή παρουσιάζοντας ταυτόχρονα και την ετυμολόγησή της. Ποια πρόταση από το Κείμενο που διαβάσατε μπορεί να σας βοηθήσει να το θυμάστε όσο γίνεται καλύτερα;

Λαός χωρίς αξίες είναι ένας λαός χωρίς προσανατολισμό. Να σχολιάσετε την άποψη σε παράγραφο 70-80 λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

219

Κείμενο 171 Ο Ελληνισμός σήμερα

α […] Ας σταματήσουμε τώρα ειδικότερα στον Ελληνισμό του σήμερα. Ρευστότητα χαρακτηρίζει σε παγκόσμια κλίμακα την εποχή μας. Και η ρευστότητα δεν οφείλεται μόνο στον υπερτονισμό της ανανέωσης, αλλά και στο γεγονός ότι τον υπερτονισμό αυτό τον συνοδεύει άρνηση, ή υπονόμευση πολλών γενικών αρχών και αξιών της πολιτιστικής οικοδομής, ή αδιαφορία γι' αυτές. Δε βλέπει κανείς, όπως θα περίμενε, αναμόχλευση και εμβάθυνση, που θα οφειλόταν σε αναζήτηση αρτιότερων λύσεων των μεγάλων προβλημάτων που πάντα προβάλλει στον άνθρωπο η ζωή και η φύση του. Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε μια κρίση, ή σωστότερα μπροστά στην πρώτη φάση της κρίσης, την κρημνιστική. Δεν επιτρέπεται άραγε αισιοδοξία; Πώς όχι; Η κρίση δεν είναι κάτι το μοιραίο- δεν είναι αφεύγατη μοίρα –ο άνθρωπος έχει τις δυνάμεις να την κάμει πλούσια, γόνιμη πηγή αναδημιουργίας. Ως πρώτη αντιμετώπιση της κρίσης ο Ελληνισμός πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι βρίσκεται σε μια θέση προνομιακή, διότι είναι φορέας μιας μοναδικής και εξαίρετης παράδοσης, η οποία πρέπει να έχει αναπτύξει μέσα του το βαθύ αίσθημα ευθύνης για την πολιτιστική προσχώρηση- και η παράδοσή του είναι πλούσια πηγή διδαχής και διαφωτισμού. Μα, λένε πολλοί, η ιστορία δε διδάσκει. Φρικτό λάθος. Όσοι το λένε δείχνουν μ' αυτή τους τη σκέψη ότι δεν έχουν αντιληφθεί τι είναι ιστορία. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, διότι ο άνθρωπος δεν είναι μηχανή, –μόνο το έργο της μηχανής επαναλαμβάνεται–, αλλά πνευματικός δημιουργός και το έργο του, η ιστορία, ως πνευματικό δημιούργημα, απευθύνεται πάντα προς τον άλλο, έτοιμο να του ανακοινώσει το πνευματικό του περιεχόμενο. Η ιστορία δεν είναι μόνο αίματα, μόχθος, δεν είναι μόνο γεμάτη τρωτά, δεν έχει μόνο περιπτώσεις αδικίας, αλλά, —και αυτό πρέπει να μένει πάντα συνειδητό στον Έλληνα για τη δική του ιστορία- έχει μέγα πλήθος εξαίρετων εξάρσεων και έργων μεγαλοφυΐας σε όλους τους τομείς, πλήθος λαμπρών αγώνων αρετής και πάνω απ' όλα τη διαπνέει σεβασμός προς τον άνθρωπο και διαρκής προσανατολισμός που αναζητά πάντα το καλύτερο. Αυτά τα περιεχόμενα, αυτές οι κατευθύνσεις και οι προσανατολισμοί της ιστορίας του μπορούν να εμπνεύσουν τον σημερινό Έλληνα και να τον οπλίσουν για να λύσει τα δικά του προβλήματα. Δε θα ζητήσει λοιπόν λύσεις έτοιμες από την ιστορία. Αν χρειάζεται παράδειγμα για τη διδαχή που προσφέρει η ιστορία, ας πάει ο νους μας στο λαμπρό και ολόφωτο 1821. Η ιστορία στάθηκε για τον Έλληνα ο μεγάλος δάσκαλος. Αυτή τον αφύπνισε, του έκαμε συνειδητό ότι δεν ήταν πάντοτε ραγιάς. Ότι οι πρόγονοι του στάθηκαν οι δημιουργοί της ελευθερίας, ήταν ελεύθεροι και ότι έπρεπε και αυτός να τους μιμηθεί. Και η

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

220

αφύπνιση ήταν τόσο δυνατή ώστε πλημμύρισε την ψυχή των Ελλήνων με ενθουσιασμό. Ενθουσιασμό αταλάντευτο που επέβαλε έμβλημα του αγώνα τους το «Ελευθερία ή θάνατος». Όσο για τις πρώτες αρχές και τις αξίες που η υπονόμευση, ή η άρνηση τους προκαλεί τη ρευστότητα, αρκεί νομίζω, για το σοβαρότατο τούτο ζήτημα, να υπενθυμίσω, ότι αυτές οι πρώτες αρχές και οι αξίες δηλαδή, δεν είναι μόνο αλήθειες αλλά και ιδανικά, γενικοί προσανατολισμοί που μας καλούν να τους πραγματώσουμε. Αφού είναι και ιδανικά, είναι λοιπόν δεκτικά περαιτέρω εμβάθυνσης στην οποία πολύτιμα βοηθούν και οι γόνιμοι καρποί της πείρας· και με την εμβάθυνσή τους, όχι με την ανασκευή ή άρνησή τους, επιτυγχάνεται η όλο και πληρέστερη, καλύτερη λοιπόν πραγμάτωσή τους. Την ιδέα της πατρίδας, για να κλείσω με ένα παράδειγμα, δεν την αντιμάχεται ο Ο.Η.Ε., προϋποθέτει, αντίθετα, βαθύτερη σύλληψή της. Έτσι, η πνευματική φύση του ανθρώπου, δεν τον καλεί σε υπονομεύσεις, αλλά σε βαθύτερες συλλήψεις και συνθέσεις. Σε τούτο, χρέος του έχει να δώσει το καλό παράδειγμα ο Ελληνισμός, για να φανεί άξιος συνεχιστής της πνευματικής του παράδοσης. Β. Ν. Τατάκης

Ερωτήσεις 1.

Η ρευστότητα που χαρακτηρίζει την εποχή μας, με ποιο τρόπο είναι δυνατό να επηρεάσει τη σημερινή Ελλάδα;

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ρευστότητας στο κείμενο που διαβάσατε;

Σε ποια επιχειρήματα θεμελιώνει ο συγγραφέας την άποιρή του ότι η ιστορία διδάσκει;

β […] Αν είναι κανείς να σκεφτεί βαθιά επάνω στις ιστορικές ατυχίες του νεοελληνισμού δεν θα βρει πουθενά σημείο παρηγοριάς. Προπαντός επειδή για τις κρισιμότερες ιστορικές ατυχίες του υπεύθυνος είναι ο ίδιος. Αν υπάρχει μια παρηγοριά, δυνατόν να τη φέρει η ιδέα, ότι η σκέψη δεν μπορεί να συλλάβει το όλον. Και από το μέρος που παραμένει ασύλληπτο ίσως προκύψει η ανασχετική στον πνευματικό εξανδραποδισμό δύναμη. Δεν είναι μόνο οι μάχες που χάθηκαν, η γεωγραφική σύμπτυξη του ελληνισμού, η διαφυγή μεγάλων ευκαιριών και η απώλεια ελληνικών εδαφών. Είναι και τούτη η συνεχής πνευματική διάβρωση του ελληνισμού, μέσα στη συρρικνωμένη εστία του. Μπροστά στη καθημερινή φθορά του ελληνισμού μένει κανείς άναυδος, από πολλή κατάπληξη. Ώστε ο λόγος για την «αποστολή» του ελληνισμού, ή έστω για το «μέλλον» του, να παραμένει αιωρούμενος στο κενό. Ο σημε-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

221

ρινός ελληνισμός όχι μόνο δεν έχει αποστολή, αλλά δεν έχει ούτε «ελληνισμό». Συνεπώς, αν διαγράφεται μια αποστολή, είναι οι Έλληνες να ξαναποκτήσουν τον ελληνισμό τους, δηλαδή την οικουμενική εκείνη εμβίωση των Ελλήνων, που τους διατήρησε δημιουργούς πολιτισμών μέσα στις χιλιετίες. Στον τόπο αυτό θα μείνουν ελληνόφωνες. Αυτό είναι βέβαιο. Αλλά δεν θα υπάρχει μια οργανική κοινότητα ελληνικού πνεύματος, με τις αξίες τις δικές της και τον δικό της δημιουργικό πυρήνα. Θα καταντήσουμε μια εθνότητα πνευματικώς και ψυχικώς αλλοτριωμένη. Θα καταλήξουμε σε μια ελληνόφωνη επαρχία μιας κάποιας ξένης αυτοκρατορίας. Έτσι κάποτε μας κατάντησαν οι Ρωμαίοι. Έτσι άλλοτε μας διαφέντευαν οι Οθωμανοί. Τότε όμως με τη βία· ενώ τώρα θα δεχθούμε τον σκλαβωμό μας με τη συναίσθηση ότι απελευθερωνόμαστε. Επειδή προηγουμένως μας σκλαβώνουν τις συνειδήσεις. Αυτή είναι η τέλεια αλλοτρίωση της εθνικής προσωπικότητάς μας. Επειδή οι ίδιοι απεμπολούμε τις ρίζες μας. Ό,τι είναι κληρονομιά μας εθνική, ακόμη και η γλώσσα μας που διασκέλισε τις χιλιετίες, τα χρεώνουμε στις «εκμεταλλεύτριες τάξεις» και τα αρνούμαστε, αφρόνως. Κάποτε θα κλάψουμε επί ποταμών Βαβυλώνος. Όπως κλαίνε κι αυτοί που μεταφέρθηκαν στις εντεύθεν ακτές του Αιγαίου, χωρίς όμως να φταίνε οι ίδιοι. Βέβαια, οι ιστορικές διαδικασίες έχουν το λόγο τους, ενίοτε και την αναγκαιότητα φυσικού φαινομένου. Μήπως ήρθε ο καιρός να τερματισθεί η μακρά πορεία του ελληνισμού ανά μέσου των χιλιετιών; Μήπως πρόκειται για μοιραία ιστορική κόπωση; Μήπως επιστρέφουμε στο απλό «εθνολογικό υλικό», όπως εξέπεσε ο μακρόβιος αιγυπτιακός πολιτισμός στους φελλάχους; Απλά ερωτηματικά. Πάντως, το μόνο για το οποίο είμαστε βέβαιοι είναι το σημερινό καθημερινό ρημαδιό. Αλλά τι είναι ελληνισμός; Απλούστατα, είναι το πρόσωπο, υπογραμμίζω το πρόσωπο, των Ελλήνων, μέσα στην ιστορική κοινότητά τους, υπογραμμίζω κοινότητά τους, και όχι κοινωνία τους. Είναι αυτό που ιδιάζει στο δικό μας έθνος. Χωρίς τον ελληνισμό μας είμαστε σαν τον άνθρωπο που δεν έχει ταυτότητα, δεν έχει όνομα, που λησμόνησε το παρελθόν του και ζει σε ένα λευκό παρόν. Και την ταυτότητά μας τη χάνουμε μέρα με την ημέρα. Είμαστε μια κοινωνία με «εκμεταλλευτές» και «εκμεταλλευόμενους», με «αστική τάξη» και «προλεταριακή τάξη» (και όλη η ενδιάμεση πλειοψηφία τι είναι;) με «πολυεθνικές εταιρίες» και με απεργίες των γιατρών και όλων των υψηλόμισθων –και τίποτε άλλο. Πρόκειται για την πλέον επονείδιστη αλλοτρίωση. Ο τόπος είναι πλήρης ελληνοφρόνων και κινδυνεύει να καταντήσει έρημος από Έλληνες. Θα έλεγα έρημος από ανθρώπους. Διότι ο άνθρωπος δεν εξαντλείται από τις πεπερασμένες κοινωνιολογικές κατηγορίες που προαναφέραμε, και μάλιστα μιας κοινωνιολογίας συνθηματολογικής και ύποπτης. Ο άνθρωπος εξαντλείται από αυτό που τον υπερβαίνει. Και δεν τον υπερβαίνει η κοινωνία αλλά η κοινότητα. Μόνο μέσα στην κοινότητα βρίσκουμε τον ελληνισμό μας και το πρόσωπο μας. Μέσα στην κοινωνία είμαστε αλλοτριωμένοι και εξαγριωμένοι και ακόρεστοι καταναλωτές. Έλληνες παραμένουν ακόμη οι αλώβητοι από τις προπαγάνδες, από τις ιδεολογίες ξενικής προελεύσεως, από τις δη-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

222

μοσιογραφικές παραπλανήσεις, από τον διανοουμενίστικο τυχοδιωκτισμό – είναι ο εδραίος λαός της ύπαιθρης χώρας. Αυτός όμως με τη γενική αστικοποίηση εξαφανίζεται ραγδαίως. Και τούτο είναι το πλέον δυσοίωνο. Ο εδραίος λαός, αστικοποιούμενος αιφνίδια, μετατρέπεται σε ψυχικό και πνευματικό προλεταριάτο των κοσμοπολιτικών άστεων, παρά την ευπραγία του. […] Χρήστος Μαλεβίτσης

Ερωτήσεις

Χωρίς τον ελληνισμό μας (εμείς οι Έλληνες) είμαστε σαν τον άνθρωπο που δεν έχει ταυτότητα, δεν έχει όνομα, που λησμόνησε το παρελθόν τον και ζει σε ένα λευκό παρόν. Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 70-80 λέξεων.

Την ταυτότητά μας τη χάνουμε μέρα με την ημέρα. Να σχολιάσετε την πρόταση σε παράγραφο (70-80 λέξεων) με παραδείγματα.

Συμμερίζεστε την απαισιοδοξία του συγγραφέα σ’ αυτό το κείμενο; Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας (σε παράγραφο 80 περίπου λέξεων) όποια κι αν είναι.

γ […] Αναρωτιόμαστε λοιπόν, πού πάμε τώρα; Πού πάει ο κόσμος; Πού πάει η Ελλάδα; Και να, ξεπηδά το ανησυχητικό πρόβλημα: ποια η αποστολή της Ελλάδας σήμερα; Ας βάλουμε πρώτ’ απ' όλα καλά στο μυαλό μας, ότι ζούμε σε μια μοναδική ώρα της ανθρώπινης ζωής και επομένως του καθενός από μας, όπου τα πάντα ενώνουν πολύ σφιχτά την ανθρωπότητα και φέρνουν πολύ κοντά, όσο ποτέ άλλοτε, τους ανθρώπους όλων των ηπείρων, τους μεν με τους δε, αλλά που ταυτόχρονα τα πάντα χωρίζουν όλο και πιο πολύ την ανθρωπότητα, όσο ποτέ άλλοτε, σε χωριστές μερίδες, σε φανταστικές εχθρότητες, ιδεολογικές, κοινωνικές, εθνικοαπελευθερωτικές ή ωμά σωβινιστικοεπεκτατικές (βλ. και την περίπτωση μιας γειτονικής μας χώρας), σε μίση και προπάντων σε επικίνδυνες αλλοτριώσεις του ανθρώπου, που τους χωρίζουν ηθικά και πνευματικά και ψυχικά τους μεν από τους δε, αλλά και δημιουργούν εσωτερικά χάσματα μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο και προκαλούν προβλήματα και άγχη (φθάσαμε ακόμα και στο άγχος της ευδαιμονίας) που δεν είχαν σημειωθεί ποτέ άλλοτε ούτε σε παρόμοια ένταση και έκταση, μήτε καν στο τέλος του Αρχαίου Κόσμου και τον ερχομό του Χριστιανισμού.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

223

Το ρήγμα που χωρίζει τις γενεές έγινε άβυσσος και η ανθρωπότητα πλέει σ' έναν ωκεανό με πελώρια κύματα που δεν ξεσπάνε, ωκεανό αντιθέσεων, αμφισβητήσεων, αμφιβολιών και αδιάκοπης φοβέρας. Πού να πάνε, πώς να πάνε τα μικρά καράβια; Και η Ελλάδα είναι ένα μικρό καράβι που το δέρνουν Βοριάδες και Νοτιάδες και άνεμοι Ανατολικοί και Δυτικοί. Θα αποτολμήσω εδώ να πω ότι δυο πρέπει να είναι οι άξονες της πορείας της, δυο οι αντικειμενικοί της στόχοι. Ο ένας θα είναι μια στροφή προς τον εσωτερικό του κόσμο. Ο άλλος προς τον έξω κόσμο, αυτόν που τον περιζώνει και με τον οποίο είναι μοιραίο, είναι ανάγκη να συμπορευθεί. Ας τους κοιτάξουμε από πιο κοντά τους στόχους αυτούς. Στις κρίσιμες ώρες όπου θα μπούμε, όπου μπαίνουμε πια, σαν σε λιμάνι, σε μια ευρύτερη ολότητα για να γίνουμε και ’μεις μια από τις πολιτείες της Ενωμένης Ευρώπης, πρέπει να σώσουμε πρώτα απ' όλα τον εαυτό μας, να σώσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που μας ξεχωρίζουν από τους άλλους. Ειδεμή, χαθήκαμε. Σβήσαμε από τον κόσμο των ζωντανών λαών. Θα μας καταπιούν οι άλλοι, θα μας προσαρτήσουν, θα μας αποπροσωποποιήσουν. Και θα πέσουμε στο θρύλο, σαν μνήμη μονάχα ενός λαού που έζησε κάποτε και άφησε μερικά «αθάνατα», ως θα λέμε, μνημεία στο πέρασμά του. Πώς θα σωθούμε; Ο κόσμος είναι σφιχτοδεμένος, σφιχτοπλεγμένος. Εντούτοις λύνεται, έστω και δίχως το σπαθί του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Θα ξεκινήσουμε από την αυτογνωσία. Την αυτογνωσία που τόσο επίμονα ζητά σε κάθε ευκαιρία ο εκλεκτός λόγιος Κ. Θ. Δημαράς. Πρέπει να μπούμε στο νόημα του εαυτού μας, να τον μελετήσουμε ως το μεδούλι των κοκάλων μας, να νιώσουμε τι είμαστε μόνον εμείς, τι μπορούμε να προσφέρουμε μόνον εμείς, με τις δικές μας δυνάμεις. Αυτό μπορεί να το πετύχουμε ανατρέχοντας στο παρελθόν μας και μελετώντας τον σημερινό εαυτό μας. Στην Τέχνη, στα Γράμματα, γιατί σ’ αυτά φανερώνεται πιο καθαρά η ξεχωριστή μορφή τού κάθε Λαού, μιας και σ’ αυτά προπάντων εκδηλώνεται η ψυχή ενός λαού, δηλαδή, ό,τι ρέει μέσα στο αίμα μας το πιο γνήσιο, το πιο αυθεντικό. Και ύστερα στη Θεωρητική Επιστήμη και στην Εφαρμοσμένη Επιστήμη για ό,τι μπορέσαμε να προσφέρουμε στην ολότητα. Και όταν φθάσουμε σε κάποιο βαθμό αυτογνωσίας και πατήσουμε σε στέρεο βάθρο, θα κοιτάξουμε να ξεπεράσουμε τον ως τότε εαυτό μας σε μια ροή, μια συνέχεια χωρίς ρήγματα και να πλησιάσουμε τα υπερανά-πτυκτα έθνη με τα οποία θα συμπορευόμαστε. Τότε θα πασχίσουμε ν’ ανεβούμε ένα σκαλοπάτι ακόμα, ν’ αγγίξουμε κάτι που το έχουμε κληρονομιά πολύ παλιά, κάτι που μας ξεχώριζε κάποτε τελείως σαν πνεύμα, σα λαό, κάτι που το χρωστάμε στο ήπιο κλίμα του τόπου μας –γυρίζω σ’ εκείνα που είπα αρχίζοντας τούτο το άρθρο– το χρωστάμε στις μαλακές γραμμές των βουνών μας (κανένα ελληνικό βουνό δεν έχει τις οξύτατες κορφές των Άλπεων, ούτε τον τεράστιο όγκο των ασιατικών Ιμαλαίων και των αφρικανικών Ατλάντων), το χρωστάμε στη γλυκύτατη θάλασσα που μας ζώνει και που η γη μας τη δέχεται στην αγκαλιά της με χίλιες δυο αρμονικές ακρογιαλιές και θα βρούμε και πάλι το μέτρο, το πα-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

224

νάρχαιο και πανίσχυρο «μέτρο» που οφείλουμε να το ξανακατακτήσουμε πρώτα εμείς, ανεπηρέαστοι από τους ξένους προσανατολισμούς –θα έλεγα και την άλλο τόσο επικίνδυνη αποδυτικοποίηση– και θα σταθούμε με τη ζυγαριά του «μέτρου» (όχι προς Θεού της μετριότητας, και ας μην παίζουμε μετά λόγια), σ' ένα ρόλο που τον είχε κατά κάποιον τρόπο και ως ένα σημείο η μετριοπαθής, η σώφρων, η σοφή Γαλλία, διάδοχος τότε του ελληνικού μέτρου, με την αποφυγή κάθε ακρότητας, με την mesure καθώς τη λένε οι ίδιοι οι Γάλλοι, το μέτρον που λέγαμε και εμείς οι Έλληνες. Ας μη τολμήσει να ισχυρισθεί κανείς, ότι ο ρόλος αυτός είναι μικρός, είναι στενός, είναι χαμηλός. Είναι ρόλος μεγάλος, ρόλος του υψηλού επιπέδου, είναι ο ρόλος του διαιτητού, είναι ο λόγος της ορθοφροσύνης και της ισορροπίας, ο «ορθός λόγος» των Αρχαίων που γίνεται πάντοτε στο τέλος σεβαστός. Δεν υπάρχουν πια σήμερα περιθώρια για πολέμους, για περίλαμπρες νίκες, παρά μέσα στον πνευματικό και στον ψυχικό κόσμο και που θα έχουν αντίκτυπο σε όλη αυτή την ανθρωπότητα. Νομίζω ότι αυτή θα πρέπει να είναι η προσφορά, η μεγάλη αποστολή της μικρής Ελλάδας στη Μεγάλη Δύναμη της μελλοντικής και παρασκευαζόμενης με τόσο κόπο ήδη Ενωμένης Ευρώπης. Και θα ήταν φρόνιμο και ίσως ωφέλιμο να τελειώσω τούτο το σύντομο δοκίμιο, επαναλαμβάνοντας τα λόγια που είπε κάποιος Προφήτης στον λαό των Εβραίων: «Δεν θα επιβιώσετε με τον αριθμό, αλλά με την ποιότητα». Θ. Πετσάλης-Διομήδης

Ασκήσεις - Ερωτήσεις

Και η Ελλάδα είναι ένα μικρό καράβι που το δέρνουν Βοριάδες και Νοτιάδες και άνεμοι Ανατολικοί και Δυτικοί. Να μετατρέψετε τη μεταφορική χρήση της γλώσσας της περιόδου σε κυριολεκτική.

Ποιες λύσεις προτείνει ο συγγραφέας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σήμερα; (Η απάντηση σας πρέπει να είναι όσο το δυνατό συντομότερη).

Πώς μπορεί η σύγχρονη Ελλάδα να επιβιώσει με την ποιότητα και όχι με τον αριθμό;

Ποια πρόταση του Κειμένου που διαβάσατε, μπορεί να σας βοηθήσει να το θυμάστε όσο γίνεται καλύτερα;

Προσπαθήστε να γράψετε περίληψη του κειμένου σε 80 περίπου λέξεις.

Ποιο τίτλο δίνετε στο Κείμενο που διαβάσατε;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

225

Εθνική αυτογνωσία – Σωβινισμός. Να γράψετε ένα κείμενο (να μην ξεπερνά τις δυο σελίδες κόλλας αναφοράς) στο οποίο να αναλύετε και να συσχετίζετε αυτές τις έννοιες. Με βάση αυτές τις δυο έννοιες προσπαθήστε να συντάξετε ένα θέμα έκθεσης (να μην ξεπερνά τις 2 προτάσεις).

Ποιες οι διαφορές ανάμεσα στις έννοιες: μέτρο και μετριότητα;

δ […] Ο Ελληνισμός πραγματώθηκε σα στάση ζωής με διαστάσεις καθαρά πνευματικού γεγονότος. Και τούτο φαίνεται επί πλέον σαφέστατα απ' το ότι ορίστηκε στην καμπύλη της ιστορίας με κριτήρια όχι γεωγραφικά, εθνικά ή εθνολογικά, μα ακραιφνώς πνευματικά. Ιδού λοιπόν η θεμελίωση του Ελληνισμού. Η διάκριση απ' τους βαρβάρους γίνεται με μοναδικό κριτήριο την ελληνική παιδεία, την ελληνική στάση απέναντι στο σύμπαν και τούτο το κριτήριο είναι που του ασφάλισε το δυναμικό ρόλο στην ιστορία του πνεύματος. Αυτή η δυναμική σημαίνει τούτο: Ο ελληνισμός υπήρξε ο εαυτός του για τον εαυτό του, εκτέθηκε στο χρόνο και την ιστορία ορίζοντας τις προϋποθέσεις του και το κριτήριο του - την παιδεία. Έτσι αντιδιέστειλε την ύπαρξή του και παρέμεινε ως ένα σημείο της ιστορίας, σε σχέση με το οποίο ταξιθετούνται πλείστα ιστορικά δρώμενα. Έτσι με τον εσωτερικό του δυναμισμό έγινε «αξονικό» (για να θυμηθούμε τον Γιάσπερς) σημείο της ιστορίας […] Τάκης Τζαμαλίκος

Ερώτηση Τι εννοεί ο συγγραφέας όταν λέει ότι κυριότερο γνώρισμα τον Ελληνισμό είναι η παιδεία;

ε […] Ο Ελληνισμός δεν είναι ιστορικός όρος με μικρή ή μεγάλη επίδραση στα γεγονότα που πλάθουν κατά έναν τρόπο τα καθημερινά βιώματα· είναι περισσότερο μια τοποθέτηση, μια αφετηρία, ένα ιδανικό και συνάμα μια προτύπωση ιδανικού, που μας καλεί με πάθος, εκείνο το αρχέγονο πάθος του Ελληνισμού που άλλοτε μας σώζει, άλλοτε μας ρίχνει κατάχαμα, άλλοτε μας δίνει φτερά, εκείνο το αμφοτερόπλευρο πάθος που είναι και πτώση

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

226

και ανύψωση. Είμαστε, είτε το θέλουμε είτε όχι μια ολόκληρη περιπέτεια, μια ολόκληρη ιστορία, συχνά η ιστορία του κόσμου που παίρνει το πρόσωπο μας και πορεύεται ανάμεσα στις Συμπληγάδες των ιστορικών περιστατικών. Αλλά τώρα οι καιροί αλλάζουν γοργά, τα περιστατικά διαδέχονται το ένα το άλλο με φανταστική συχνά ταχύτητα. Τη μια στιγμή είμαστ’ εμείς και την επόμενη δεν είμαστ' εμείς. Αντιμετωπίζουμε τις μεταβολές πότε με συγκατάβαση και πότε με δέος, τα γεγονότα μάς γεννούν απορίες: γίνονται έξω από μας και «ερήμην ημών». Σιγά σιγά νιώθουμε πως βγαίνουμε από την τροχιά της ιστορίας, πως δεν πλάθουμε εμείς ποτέ την ιστορία. Ο ρόλος της ιστορίας δεν είναι καθοριστικός για μας. Ζούμε μια ζωή ανάμεσα σε απειράριθμες ζωές, ζούμε ολοένα και περισσότερο με τους άλλους, η τύχη μας κρέμεται με λεπτό σκοινί από την τύχη των άλλων. Για τούτο και δεν είμαστε βέβαιοι για την αποστολή του Ελληνισμού μέσα σ' έναν κόσμο που εκφράζει αδιατύ-πωτες ακόμη καταστάσεις […] […] Μπορούμε να παρακολουθήσουμε την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας δια μέσου της ιστορικής πορείας του Ελληνισμού. Ο Ελληνισμός δεν είναι μόνο ένας όρος ή μια εποχή ή ένας τρόπος ζωής· δεν είναι μια μέθοδος- δεν είναι κάτι το συμπαγές, το αιώνιο· ή και το παροδικό –μια έκφραση που δηλώνει μια κατάσταση ή μια απόφαση· είναι πολλά μαζί ή και κανένα– και τίποτε ή κάτι πάρα πολύ. Τον βλέπω καθώς θα έβλεπα ένα σπαθί που τέμνει τις εποχές, που συχνά βρίσκεται στην ανάγκη να κομματιάσει και το ιστορικό γίγνεσθαι. Μας προσφέρει από στιγμή σε στιγμή ένα διαφορετικό πρόσωπο. Προβαίνει ανάμεσα στους λαούς νικητής ή και ηττημένος, με παρουσία αστραφτερή, πάντα μια παρουσία. Ο Ελληνισμός είναι μια ιδιότυπη παρουσία- η κυριότερη αρετή του είναι που δεν κοιμάται, που λαγοκοιμάται σωστότερα· δεν ενεδρεύει- η αγαθή του προαίρεση είναι αναμφισβήτητη. Ο Ελληνισμός έχει τη δύναμη ν’ ανανεώνεται και να βρίσκεται πάντα στην πρώτη γραμμή. Η κληρονομιά του είναι απίθανη σε πλάτος και βάθος. Για να το νιώθουμε στις σωστές διαστάσεις του πρέπει να επιστρέφουμε σε παρωχημένους καιρούς, και ν’ αναρωτιόμαστε: κατά τους αλεξανδρινούς καιρούς τι θα ήταν ο κόσμος, χωρίς το θαύμα του αλεξανδρινού Ελληνισμού1 πώς θα μπορούσε να κρατηθεί αυτή η Ελλάδα και να κατορθώσει να υπάρξει, και στο μέτρο που υπήρξε, και με τόση δύναμη και επιβολή, μεταφέροντας το αρχαίο πνεύμα στον ευρωπαϊκό μεσαίωνα. Από τα πανάρχαια χρόνια, από τα χρόνια του πολιτιστικού όρθρου της ανθρωπότητας ίσαμε το δέκατο ένατο αιώνα ο Ελληνισμός στάθηκε η διηνεκής παρουσία, η δύναμη που είτε κρυμμένη είτε και ολοφάνερη επικύρωνε τους άλλους λαούς και τους βοήθησε να βρούνε το σωστό τους δρόμο. Αρκεί να αφαιρέσουμε από την Αναγέννηση το ελληνικό στοιχείο, για να τη δούμε σαν άδειο σακί ή σαν, το περισσότερο, μια γραφική περιπέτεια. Συχνά, και είναι φυσικότατο τούτο, αντικρίζουμε διακυμάνσεις στην ιστορική πορεία του κόσμου. Υφέσεις και εξάρσεις. Περνούμε δύσκολες στιγμές, τρέμουμε μη λάχει και δεν μπορέσουμε να βαστάξουμε το βάρος των περιστατικών και καμφθούμε. Πρέπει να το ομολογήσουμε, βρισκόμαστε και

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

227

πάλι σε μια ιδιαίτερης σημασίας καμπή του εθνικού μας βίου. Δεν πρέπει να χάσουμε την ψυχραιμία μας, γιατί ουδέποτε ίσαμε τη στιγμή τούτη η φιλάρπαγη δίψα των άλλων πήρε τη μορφή μιας επιδρομής τέτοιου είδους. Και πρέπει να την ξεπεράσουμε τούτη την επιδρομή· μπορεί να μας λείπουν κατά ένα ποσοστό τα άφθονα μέσα –τα μέσα που θα μας έδιναν τη δύναμη ν' αντισταθούμε σε κάθε επιβουλή. Αλλά έχουμε αποδείξει πολλές φορές, ότι κατορθώναμε και την απουσία των μέσων ν' αναπληρώσουμε, και από το τίποτε, μόνο με την ευψυχία μας να πραγματώσουμε θριάμβους […] [..] Η ιστορία τον Ελληνισμού είναι ιστορία πνεύματος. Από όποια πλευρά κι αν σπουδάσουμε την παρουσία της δεν μπορούμε παρά να καταλήξουμε σ' ευοίωνα συμπεράσματα. Ας μη μας ξαφνιάζουν οι νεωτερισμοί και τα φανταχτερά επιτεύγματα. Ας προσφέρουμε στον Καίσαρα ό,τι ανήκει στον Καίσαρα. «Ιστορία Πνεύματος». Μπορούμε να το υποστηρίξουμε για το συγκαιρινό Ελληνισμό, με την ανάπηρη παιδεία, με την περιστασιακή μόνο αξιόλογη πνευματική παραγωγή, με την απουσία πολλής προκοπής στα πρακτικά επινοήματα, σε μια επιστημονική ή άλλη εφεύρεση ή ανακάλυψη. Η προκοπή μας θ’ αρχίσει, όταν απαλλαγούμε από τούτο το σύμπλεγμα της κατωτερότητας που μας δέρνει αλύπητα. Είμαστε κάτι περισσότερο από ό,τι φαινόμαστε πως είμαστε. Αν πιστέψουμε στον εαυτό μας, αν καλυτερέψουμε τις επιδιώξεις μας, αν κατορθώσουμε να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, γιατί είναι ανάγκη να γίνουμε κάποτε καλύτεροι άνθρωποι, θέλω να πω τιμιότεροι, πιο αφοσιωμένοι στο χρέος, πιο ευσυνείδητοι. Ίσως να παραξενεύονται κάμποσοι βλέποντάς με να γράφω τέτοια λόγια. Είμαστε άξιοι για πολλά κατορθώματα και ικανοί για πολλά ανομήματα. Ααός ευεπίφορος στο καλό και στο κακό, παλίμβουλος και πάντα και σε πολλά μετέωρος […] I. Μ. Παναγιωτόπουλος

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Να συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί με τα θετικά και τα αρνητικά γνωρίσματα του Ελληνισμού όπως παρουσιάζονται στο κείμενο που διαβάσατε.

ΘΕΤΙΚΑ

ΑΡΝΗΤΙΚΑ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

228

Ο Ελληνισμός είναι μια ιδιότυπη παρουσία· η κυριότερη αρετή του είναι ότι δεν κοιμάται, που λαγοκοιμάται σωστότερα· δεν ενεδρεύει –η αγαθή προαίρεση είναι αναμφισβήτητη. Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

Έχουμε αποδείξει (οι Έλληνες) πολλές φορές ότι κατορθώναμε και την απουσία των μέσων ν’ αναπληρώσουμε, και από το τίποτε, μόνο με την ευψυχία μας να πραγματώσουμε θριάμβους. Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 90 περίπου λέξεων.

Η ιστορία του Ελληνισμού είναι ιστορία πνεύματος. I. Μ. Παναγιωτόπουλος Να σχολιάσετε την πρόταση σε παράγραφο 90 περίπου λέξεων.

Η προκοπή μας θ’ αρχίσει όταν απαλλαγούμε από το σύμπλεγμα της κατωτερότητας που μας δέρνει αλύπητα. Διακρίνει τους σημερινούς Έλληνες σύμπλεγμα κατωτερότητας; Αν ναι, ποιες είναι οι ρίζες του;

στ Υπάρχει κάποιος σκοπός, πίσω από αυτή την Εισαγωγή: να προετοιμάσω τον αναγνώστη και να τον καταστήσω δεκτικό, πριν να του εκθέσω μια δική μου θεωρία, που θα την ονομάσω Ελληνο-Ρωμέικο δίλημμα. Ο ακρογωνιαίος λίθος αυτής της θεωρίας είναι η υπόθεση, ότι μέσα σε κάθε Έλληνα ενυπάρχουν δυο μορφές σε αντίθεση. Μερικές φορές η μία είναι η ανερχόμενη και μερικές η άλλη· σποραδικά συμφωνούν. Πρόκειται, φυσικά, για τον Ρωμιό και τον Έλληνα· και προς χάριν αυτής της θεωρίας, η λέξη «Έλληνας» παραμορφώνεται για να σημαίνει την ακριβή μόνο αντίθεση προς τον «Ρωμιό». Όλοι οι Έλληνες, σύμφωνα με τη θεωρία μου, είναι ένα αμάλγαμα, σε διαφορετικούς βαθμούς, και των δυο· αντιφάσκουν και συμπληρώνουν ο ένας τον άλλο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Ρωμιός

Έλληνας

Πρακτικός

Θεωρητικός

Το συγκεκριμένο

Το Αφηρημένο

Το Πραγματικό

Το Ιδανικό

Ατομική φιλοδοξία

Ευρύτερη αντίληψη

Συζήτηση

Ομιλία

Συγκέντρωση

Διάχυση

Ένστικτο

Αρχή και λογική

Αυτοσχεδιασμός

Σύστημα

Εμπειρισμός

Διδασκαλία

Αγάπη για το πρόσφατο παρελθόν

Αγάπη για το απώτερο παρελθόν

229

Θαυμασμός για την υλική πρόοδο της Θαυμασμός για τον ευρωπαϊκό πολιτιΔύσης, δυσπιστία για τις δυτικές θεωρί- σμό που βασίζεται στις αρχαίες ελληνιες. κές ιδέες. Διαφύλαξη των ρωμέικων εθίμων.

Υιοθέτηση δυτικών εθίμων, αποστροφή στον ρωμέικο ασιατισμό.

Δυσπιστία προς το νόμο. Σεβασμός προς το νόμο. Ετοιμότητα να τον ξεπεράσει ευνοιοΔισταγμός, καταρχάς, να τον ξεπεράσει κρατικά ή να τον παραμερίσει με αντίθετα μέσα. με το ρουσφέτι. Στενοχωριέται για τους υλικούς περιο- Στενοχωριέται για τα ρωμέικα ελαττώρισμούς της Ελλάδας. ματα της Ελλάδας.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Πίστη στο εύκολο κέρδος.

230

Εμπιστοσύνη μακροπρόθεσμη.

Εμπιστοσύνη στην προγονική κληρονο- Αναζήτηση για ανάλογα πρότυπα στον μιά και στην παροιμία. αρχαίο κόσμο. Βλέπει τον έξώ κόσμο ως πεδίο εκμε- Ταξίδια σε αναζήτηση γνώσης ή νόμιμο ταλλεύσεως. εμπόριο. Αξιολόγηση των πραγμάτων με όρους χρήματος.

Παραδοχή άλλων αξιών.

Δισταγμός στην αποδοχή της άγνοιας.

Παραδέχεται ότι υπάρχουν πράγματα πέρα από την περιοχή της γνώσης.

Καταναγκαστική οριοθέτηση κάθε Καταναγκασμός για να οριστεί, εξηγηπράγματος, είτε είναι ορθή είτε όχι. θεί και διευκρινιστεί κάποιο πράγμα. Θεωρεί την Ελλάδα ότι βρίσκεται έξω Θεωρεί την Ελλάδα μέρος της Ευρώαπό την Ευρώπη. πης. Βλέπει την Ευρώπη ως περιοχή των «Φράγκων».

Η Ευρώπη ως περιοχή των συνευρωπαίων.

Κλείνει συμφωνία, έπειτα από παζαρέματα.

Διακανονισμός έπειτα από διαπραγματεύσεις.

Πίστη στην ιερότητα και την αφθαρσία της Ρωμιοσύνης.

Πίστη στο πεπρωμένο της Ελλάδας.

Ισχυρός τοπικισμός, δυσπιστία προς τους ανθρώπους άλλων περιοχών, π.χ. η Κρήτη έναντι της Μάνης.

Κεντροφόρες τάσεις προς την Αθήνα.

Βεβαιότητα του κάθε Ρωμιού, ότι είναι κατάλληλος για το αξίωμα του Πρωθυπουργού.

Περιφρόνηση προς τους επαρχιώτικους ανταγωνισμούς και περιορισμούς.

Διορατικότητα που παραβλάπτεται από α) ευπιστία και β) περιττή υποψία.

Ευπρεπής αυτοπεποίθηση

Τάση για τη λύση των πολιτικών δυσκολιών με επανάσταση.

Προσωπική αντίληψη

Έλλειψη ενδοιασμών για την επιτυχία προσωπικών επιδιώξεων.

Πίστη στη συνταγματική μέθοδο με τελευταία λύση την καταφυγή στην επανάσταση.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

231

Μοιρολατρία

Πάνω από όλα η τιμή.

Σύντομη αντίληψη

Φιλοσοφική αμφιβολία Ζωηρή νοημοσύνη

Γάμος που καθορίζεται, εξ ολοκλήρου, από την προίκα και τα παζαρέματα των γονιών...

Ηπιότερη παραλλαγή, τροποποιημένη με ρομαντικούς και αισθητικούς παράγοντες… Πάτρικ Λη Φέρμορ

ζ Περνάς πολιτείες και χωριά, μιλάς με χιλιάδες ανθρώπους, κι η καρδιά σου πάει να πλαντάξει από αγανάχτηση και ντροπή. Τούτα τα άφτερα δίποδα είναι η ράτσα μας; Έτσι λοιπόν κατάντησε το αίμα μας; Εμποράκοι, σερσέμηδες, πονηροί, ζηλιάρηδες, κλέφτες. Και ξάφνου πετιέται μπροστά σου μια ψυχή που έφτασε στην κορυφή της ελληνικής αποστολής –να σμίξει την παλικαριά με τη γνώση, το πάθος με το παιχνίδι. Και παίρνεις τότε βαθιάν ανάσα. Ξανάρχεται η εμπιστοσύνη στο αίμα σου, η βαθιά πεποίθηση πως η ράτσα τούτη εύκολα δεν πεθαίνει. Η ελληνική φυλή ήταν πάντα, είναι ακόμα, η φυλή που έχει το επικίνδυνο μέγα προνόμιο να κάνει θάματα. Όπως όλες οι δυνατές, μεγάλης αντοχής φυλές, κι η ελληνική μπορεί να φτάσει στον πάτο του γκρεμού, κι ακριβώς εκεί, στην πιο κρίσιμη στιγμή, όπου οι αδύνατες ράτσες γκρεμίζονται, αυτή δημιουργεί το θάμα. Επιστρατεύει όλες της τις αρετές και πετιέται μονομιάς, χωρίς διάμεσους σταθμούς, στην κορυφή της λύτρωσης. Το απότομο τούτο, απρόβλεφτο από το λογικό, ανατίναγμα προς τα’ απάνω ονομάζεται θάμα. Όλη μας η Ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα βίαιο επικίντυνο δρασκέλισμα από το χαμό στη σωτηρία. Νίκος Καζαντζάκης

Ασκήσεις - Ερωτήσεις

Προσέξετε τη δεύτερη παράγραφο τον Κειμένου: «Η ελληνική φυλή ήταν πάντα... ονομάζεται θάμα. Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Ποιες οι αρετές και ποια χα ελαττώματα των Ελλήνων; Ποιο ρόλο έπαιξαν (αρετές και ελαττώματα) κατά τη διάρκεια της ιστορικής μας εξέλιξης;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

232

Εάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σον απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις. Οδυσσέας Ελύτης Μπορείτε να σχολιάσετε αυτόν το στίχο;

η Τι πήρε από τον πατέρα του, τι από τη μάνα του ο διγενής Νεοέλληνας; Ψάχνουμε να βρούμε τη νέα ψυχή μας στα δημοτικά τραγούδια, στους χορούς, στα κεντήματα, στη μουσική, στην αρχιτεκτονική του ελληνικού σπιτιού, στις συνήθειες, στις γιορτές, στις παροιμίες, στις πρόληψες, στη γλώσσα μας, και βλέπουμε τα δυο ρέματα, το ντόπιο ελληνικό και το ανατολίτικο, πότε να τρέχουν παράλληλα, χωρίς να σμίγουν, πότε να σμίγουν και να παλεύουν λυσσασμένα, και σπάνια ακόμα να έχουν φτάσει σε οργανική ένωση. Ο Νεοέλληνας αγαπάει τη ζωή, φοβάται το θάνατο, αγαπάει την πατρίδα και συνάμα είναι παθολογικά ατομικιστής, κολακεύει σα Βυζαντινός τον ανώτερο, τυραννεί σαν αγάς τον κατώτερο, και συνάμα μπορεί να σκοτωθεί για το φιλότιμο. Είναι έξυπνος κι άβαθος, χωρίς μεταφυσική αγωνία, και συνάμα, όταν αρχίσει να τραγουδάει, μια πίκρα παγκόσμια πετιέται από τ’ ανατολίτικα σωθικά του, σπάζει την κρούστα της ελληνικής λογικής κι ανεβαίνει από τα σπλάχνα του, όλο μυστήριο και σκοτάδι, η Ανατολή. Για ένα Δυτικό έθνος το πρόβλημα του πολιτισμού δεν είναι τόσο δύσκολο και πολύπλοκο όσο για μας. Προσαρμοσμένοι φυσικά στον ντόπιο τους Δυτικό πολιτισμό, μάχουνται μονάχα να τον προχωρήσουν και να του δώσουν, όσο μπορούν, δικές τους εθνικές απόχρωσες. Μα εμείς βρισκόμαστε ανάμεσα Ανατολής και Δύσης. Προνομιούχα, λεν, είναι η θέση της Ελλάδας, μα και συνάμα επικίντυνο πολύ γεωγραφικό και ψυχικό σημείο του κόσμου. Μέσα μας υπάρχουν βαθιές δυνάμες εχθρικές στο ρυθμό της Δύσης. Έχουμε, για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε, να συμφιλιώσουμε μέσα μας τρομερούς δαιμόνους. Ποιο είναι λοιπόν το χρέος μας; Εγώ έτσι μονάχα μπορώ χοντρικά να το διατυπώσω: Η Ανατολή με τις μεγάλες πολλές λαχτάρες της, με την άμεσή της επαφή με τη μυστηριώδη ουσία του κόσμου, θ’ αποτελεί πάντα, για τον Έλληνα, το ζεστό, σκοτεινό, πλούσιο Υποσυνείδητο. Αποστολή του είχε πάντα ο ελληνικός νους να το φωτίσει, να το οργανώσει και να το κάνει συνειδητό. Όταν το κατόρθωσε, δημιούργησε αυτό που λέμε ελληνικό θάμα. Η Ανατολή είναι το άμορφο, ο ελληνικός νους ήταν πάντα η δύναμη που ένα αγαπούσε κι επιδίωκε απάνω απ’ όλα: τη μορφή. Να δώσουμε μορφή στο άμορφο, να κάμουμε λόγο την ανατολίτικη κραυγή, αυτό είναι το χρέος μας. Δεν μπορούμε ν’ αρνηθούμε μήτε την Ανατολή μήτε τη Δύση· είναι μέσα μας βαθιά κι οι δυο αντίδρομες δυνάμες και δεν ξεκολνούν. Είμαστε υποχρεωμένοι ή να φτάσουμε στο λα-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

233

μπικάρισμα της Ανατολής σε Δύση, να πετύχουμε δηλαδή μια δυσκολότατη σύνθεση, ή να χαροπαλεύουμε δούλοι. Νίκος Καζαντζάκης

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Ποιο τίτλο δίνετε στο Κείμενο που διαβάσατε;

Γιατί ο συγγραφέας χαρακτηρίζει τον Νεοέλληνα «διγενή»;

Μου αρέσει να νιώθω κι εγώ καμιά φορά πως είμαι ένας από τους πολλούς και περαστικούς άρχοντες του Ελληνισμού και πρέπει να περάσει κι από μίνα ο Ελληνισμός για να προχωρήσει. Ίων Δραγούμης Να σχολιάσετε την πρόταση γράφοντας μία παράγραφο 90 περίπου λέξεων.

Δεν φτάνει να είναι ένα έθνος πολιτισμένο, πρέπει κιόλα να είναι πολιτισμένο από δικό του πολιτισμό. Ίων Δραγούμης Να αναπτύξετε την άποψη παράγραφο σε 90 περίπου λέξεων.

Πρέπει να ζήσουμε την Ευρώπη σαν Έλληνες και όχι την Ελλάδα σαν Ευρωπαίοι. Χρήστος Μαλεβίτοης Να αναπτύξετε την παράγραφο σε παράγραφο 80 περίπου λέξεων.

Ένα έθνος αποκαλύπτει τον εαυτό του όχι μόνο από τους ανθρώπους που παράγει, αλλά και από τους ανθρώπους που τιμά, από τους ανθρώπους που θυμάται. Τζων Κέννεντυ Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 90 περίπου λέξεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

234

Κείμενο 172 Η Νεοελληνική φυσιογνωμία Η φυλή μας διαθέτει μιαν εκπληκτική προσαρμοστικότητα, επιβεβαιωμένη από την ως τώρα πορεία της μέσα στον κόσμο. Αλλά συχνά αυτή η προσαρμοστικότητα εκτροχιάζεται και το Έθνος παρουσιάζει μιαν οργιαστική διάθεση μιμητισμού –όπως αναντίρρητα συμβαίνει στις μέρες που περνούμε σήμερα. Ενώ έχουμε μια ραχοκοκαλιά γερή– την παράδοσή μας –ένα μεγάλο ηθικό ανάστημα, είμαστε πρακτικά ρευστοί, έτοιμοι να πάρουμε το σχήμα που θα μας ειπούν, το σχήμα ζωής που θα φέρει ο συρμός, τις συνήθειες και τις αντιλήψεις που καλώς ή κακώς καλλιεργούνται στα ανήλιαγα θερμοκήπια του εξωτερικού. Αυτή η τρομερή ενδημική αρρώστια του μιμητισμού υποδηλώνει πως το Έθνος δεν ζει με αρχές, δεν έχει σταθερά, αμετακίνητα κριτήρια ζωής και πορείας, πως λησμόνησε τη φυσιογνωμία του, απεμπόλησε την αυθεντικότητά του και πως αντί να δέχεται εσωτερικές επιταγές, υποκύπτει σε εξωτερικές επιδράσεις. Ποια είναι όμως αυτή η νεοελληνική εθνική φυσιογνωμία που μπορεί, νομίζω, να γίνει το αρχέτυπο της κοινής ευρωπαϊκής ζωής; Ποια τα στοιχεία που τη συναπαρτίζουν; Από το βαθύ σκότος της δουλείας βγήκε στο μεγάλο φως του Εικοσιένα μια νέα εθνική φυσιογνωμία, η Νεοελληνική. Μουσκεμένη στο αίμα και στο δάκρυ αλλά περήφανη και ηθικά ωραία. Στο Εικοσιένα στηρίζεται η νέα Ελλάδα, από τα σπλάχνα του βγήκε η γλώσσα της, η λογοτεχνία της, το νέο της ήθος, όλα. Κι έμοιαζε η πατρίδα την ώρα εκείνη σαν ένα πρόσωπο βυθισμένο τετρακόσια χρόνια σε μαύρα, σκοτεινά νερά, που αναδύεται ξάφνου μ’ ένα χαρωπό στεναγμό ελευθερίας, κάτω από τον ήλιο της ζωής. Το μεγάλο της πάθος είναι η Ελευθερία. Η Ελευθερία για τον Έλληνα δεν ήταν αυτό μονάχα που καθορίζουν τα διάφορα συνταγματικά κείμενα: το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η ελευθερία της γνώμης, το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου κ.λπ. Η Ελευθερία στο Εικοσιένα απόκτησε ένα νόημα, μεταφυσικό θα 'λεγα. Η παρουσία της άνοιγε την πόρτα της ζωής, η στέρησή της ήταν μια μεγάλη, τρομερή Ύβρις για τον άνθρωπο, όμοια ή και κρισιμότερη από την Ύβρι του θανάτου των αρχαίων προγόνων, ήταν ένας διαρκής καθημερινός θάνατος, η δεινή προσβολή του ανθρώπου, και του θεού που έπλασε τον άνθρωπο […]. Πουθενά, νομίζω, στην ευρωπαϊκή ιστορία δεν έχουμε το φαινόμενο αυτού του συγκλονιστικού ξεσηκώματος γυναικών και παιδιών που η εποποιία του Εικοσιένα μάς παρουσιάζει. Και η λαχτάρα αυτής της Ελευθερίας άφησε τα ιερά της ίχνη στο δημοτικό μας τραγούδι, στα κείμενα των αγωνιστών, στα βιβλία των Ελλήνων που λαχτάρησαν ν’ αναστήσουν τη μεγάλη περιπέτεια της φυλής μας, του Βλαχογιάννη, του Πρεβελάκη, του Πετσάλη, στην αθάνατη ποίηση του Σολωμού, του Κάλβου.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

235

Ένα άλλο νεοελληνικό πάθος είναι το πάθος της Δικαιοσύνης. Η Δικαιοσύνη είναι άλλοτε δύναμη αυθύπαρκτη, ιερή και αναπόφευκτη στη ζωή του Έθνους, άλλοτε ένα προσωπικό πάθος, ένα χρέος, ένα μεράκι. «Τον έφαγε το δίκιο», λέει ο λαός. Η Ελευθερία συνάπτεται πάντα με τη δικαιοσύνη. Χωρίς αυτή, η πραγμάτωση της Δικαιοσύνης στον κόσμο, είναι για τον Νεοέλληνα αδιανόητη. Η Ελευθερία και η Δικαιοσύνη γεννούν και θρέφουν το δημοκρατικό φρόνημα των Νεοελλήνων γιατί μονάχα αυτές οι δυο δυνάμεις φέρνουν την ισορροπία και την αρμονία στη ζωή και την ειρήνη στην ψυχή. Ένα ακόμη, μοναδικό, χαρακτηριστικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας είναι η Λεβεντιά. Δεν πρόκειται για την αποκοτιά που είναι συχνά ζωώδης εκδήλωση, μπραβούρα. Πρόκειται για μια στάση του ανθρώπου που φανερώνει την ακμή της ψυχής του, την αρχοντιά του, την περηφάνια του είδους του. Είναι ένα ρωμαλέο ψυχικό κίνημα γεμάτο ευγένεια που φωτίζει το Εικοσιένα με ένα αληθινά ουράνιο φως. Η Λεβεντιά πηγάζει από μια βαθιά αυτογνωσία κι από μια συνείδηση της θέσης, της αξίας και του ρόλου του ανθρώπου μέσα στον κόσμο του Θεού. Ο λεβέντης, τέλος, δεν είναι ο ξιπασμένος. Είναι ο κεχαριτωμένος, ο βαθιά ανθρώπινος, ο άνθρωπος με τη μετρημένη ταπεινοσύνη, που δεν υποτιμά αλλά που δεν υπερβάλλει κιόλας, που στέκεται με γενναιοφροσύνη μέσα στη ζωή και είναι διαποτισμένος από έναν αγέρα ποίησης και γνησιότητας. Η Λεβεντιά δηλώνει την ενεργό παρουσία της ψυχής στον άνθρωπο. Υπάρχει ακόμη το Φιλότιμο, όπως επισήμανε κάποτε ο Αιμίλιος Χουρμούζιος. Φαίνεται πως στη νεοελληνική ψυχή εμφανίζεται μια περιοχή υπερευαίσθητη που αναδίδει τους ερεθισμούς με έντονη ευγένεια κι αρχοντιά, που μυρώνει τη ζωή με μιαν υψηλής ποιότητας ανθρωπιά. Η έκφραση τον ελληνικού Φιλότιμου είναι η έκφραση μύχιου ανθρωπισμού κι ηθικής περηφάνιας, καλοσύνης και φιλαλληλίας. Κάποτε όμως, γίνεται η πηγή ενός δριμύτατου πόνου, που οδηγεί σε άγριες και απεγνωσμένες ενέργειες. Όταν το φιλότιμο προσβάλλεται, μοιάζει, για τη νεοελληνική συνείδηση, σαν να καταρρακώνεται, να προσβάλλεται, να προδίδεται όλη η αξία και η ευγένεια του ανθρώπου. Έμεινε τελευταίο το ουσιωδέστερο, πλέον έντονο και κρίσιμο χαρακτηριστικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας: η Ορθοδοξία. Δεν μπορούμε σήμερα ούτε να φανταστούμε νεοελληνικό έθνος χωρίς Ορθοδοξία και νεοελληνικό βίωμα που δεν μετέχει στη ζωή, που δεν αποδίδει το σφυγμό της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Μέσα από τον ωραίο κι αρμονικό κόσμο του Ελληνισμού απουσίαζε ο ουρανός, η ελπίδα της αιωνιότητας, η σωτηρία της ψυχής με τη συνέργεια των επουράνιων δυνάμεων. Ήρθε όμως ο Χριστιανισμός και αποθέωσε τον Ελληνισμό, τον συμπλήρωσε και μεταμόρφωσε τον ηθικό άνθρωπο της ελληνικής φιλοσοφίας σε πολίτη του ουρανού. Ο Ελληνισμός πήρε έτσι άλλη κατεύθυνση, από την εγκοσμιότητα προσανατολίσθηκε μόνιμα προς την ουράνια πολιτεία, η περηφάνια έγινε αξιοπρέπεια, η αριστοκρατικότητά του, πνευματική, αιώνια αρχοντιά. Ο Χριστιανισμός αποκρίθηκε στον πλα-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

236

τωνικό καημό και στην απογοήτευση για σωτηρία που θα προέρχονταν εκ του κόσμου τούτου, όπως διατυπώθηκε στην περίφημη σωκρατικήν απολογία […]. Κώστας Τσιρόπουλος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

237

Κείμενο 173 Η προσφορά των Ελλήνων

α […] Πολλοί, εκστατικοί μπροστά από τους ναούς και τ’ αγάλματα, από τη μυθολογία, τη φιλοσοφία και την τέχνη των Ελλήνων προγόνων, διακηρύσσουν: Η μυστική αποστολή της Ελλάδας είναι η Ομορφιά. Να παραλάβει τις έναρθρες κραυγές της Ανατολής και να τις μετουσιώσει σε έναρθρο λόγο. Να δεχτεί το βάναυσο ξόανο της Ασίας, να το αλαφρώσει από το βάρος και να μετατρέψει το λασπερό ένστικτο του ανθρώπου σε άγαλμα ομορφιάς. Να δεχτεί στ’ ακρογιάλια της την Αστάρτη και να τη μετατρέψει σε Αφροδίτη. Μα αν θελήσουμε να ζητήσουμε βαθύτερα το κρυφό νόημα όλης αυτής της μετουσίωσης, θα βρούμε τούτο: Σκοπός της Ελλάδας στάθηκε πάντα να μετατρέψει τη σκλαβιά σ’ ελευθερία. Πίσω από τα αλληλοσυγκρουόμενα συχνά εξωτερικά γεγονότα της ελληνικής μας ιστορίας υπάρχει κάτι σταθερό κι ακατάλυτο που αποτελεί την ουσία της ράτσας μας: ο αγώνας για την ελευθερία. Τούτος ο αγώνας στάθηκε το αληθινό ελληνικό θαύμα. Αναλογισθείτε, στους μακρινούς καιρούς που άρχιζε η πραγματική ανθρώπινη ιστορία, πώς ήταν οι ανθρώπινες προελληνικές κοινωνίες: Ανάμεσα Ανατολής και Δύσης, στο πιο ιερό γεωγραφικό σταυροδρόμι του κόσμου, η Ελλάδα. Μικρή, άγονη, φτωχή, κατακομματιασμένη από τη θάλασσα, αραιά κατοικημένη από χωριάτες και ψαράδες. Ανατολικά της και νότια οι φοβερές ολοκληρωτικές αυτοκρατορίες ‒η Αίγυπτος, η Ασσυρία, η Περσία. Δυτικά και κατά βορρά φυλές άγριες, που ζούσαν αχαλίνωτες σε πυκνά δάση και θρέφονταν με βελάνια. Δυο τεράστια ανθρώπινα συγκροτήματα: Στο ένα οι άνθρωποι ζούσαν σκλάβοι- χωρίς καμιάν ιδέα για ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Στο άλλο οι άγριοι ζούσαν αναρχούμενοι κι ανοργάνωτοι. Δεν είχαν ιδέα για την κοι-νωνικήν αλληλεγγύη και την υποταγή του ατομικού ενστίκτου σε κοινωνικό ρυθμό. Δεν είχε ακόμα ο άνθρωπος βρει το δίκαιο μέτρο, τη δύσκολη και πολύπλοκη ισορρόπηση ανάμεσα σκλαβιάς κι αναρχίας. Ο άνθρωπος ζούσε ακόμα ως άγριο θηρίο ‒πότε αλυσοδεμένο πότε αχαλίνωτο. Την κρίσιμη αυτή στιγμή παρουσιάστηκε ο «Homo Hellenicus». Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο άνθρωπος είδε καθαρά ποιο δρόμο πρέπει ν' ακολουθήσει η ανθρωπότητα. Μήτε δεξιά, στο βάραθρο της σκλαβιάς, μήτε αριστερά στο βάραθρο της αναρχίας. Ο Έλληνας χάραξε ένα στενό μονοπάτι, ανάμεσα στο δυο βάραθρα: Το μονοπάτι της ελευθερίας. Για πρώτη φορά στον πλανήτη τούτον ο άνθρωπος απόκτησε καθαρή συνείδηση, για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του. Δεν μέθυσε από τα δικαιώματα, δεν εξουθενώθηκε από τις υποχρεώσεις. Βρήκε την τέλεια σύνθεση· πήρε από τον αναρχούμενο ατομισμό όλα τα γόνιμα στοιχεία, δέ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

238

χτηκε από την πειθαρχημένη υποταγή όλα τα γόνιμα στοιχεία και δημιούργησε αυτό το καταπληκτικό ανθρώπινο θαύμα πον ονομάζεται ελευθερία […]. Νίκος Καζαντζάκης

β […] Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα ήταν to πιο εικονοκλαστικό, to πιο παράτολμο που είδε ποτέ αυτός εδώ ο πλανήτης. Ό,τι προοδευτικό υπάρχει, σ' εκείνο το χρωστάμε, άμεσα ή έμμεσα. Εκείνο πρώτο μας έβαλε αποφασιστικά, ρηξικέλευθα, στο δρόμο του καλού και του κακού που δρέπουμε τώρα. Εκείνο είναι η απαρχή του πολιτισμού μας, με όλες του τις αναποδιές. Είχε όμως μιαν αρετή αδιαφιλονίκητη: Ότι ανεγνώρισε από πολύ νωρίς τα όριά του. Όλο το πνεύμα της Τραγωδίας, που είναι η βαθύτερή του παραστατική σύλληψη, μπορεί να διατυπωθεί σε τούτη την πρόταση: «Κανένας δεν σον το απαγορεύει, προχώρησε όσο θέλεις, όσο το μπορείς. Να ξέρεις όμως κάτι: ότι μπαίνεις έτσι σε ζώνη επικίνδυνη. Αποδέχεσαι τους κινδύνους; Αν ναι, εμπρός! Αλλά θα το πληρώσεις […] Άγγελος Τερζάκης

γ Να προφέρεις την πραγματικότητα όπως ο σπουργίτης το χάραμα. Και να τη σιμώνεις όπως ένα πλοίο τη Σέριφο ή τη Μήλο. Που τα βουνά ξετυλίγονται το ένα μέσ’ απ’ το άλλο εωσότου φανεί ο υπέροχος κώνος με τα λευκά σπίτια- το ένα νησί χωρίζεται σε δύο ή τρία· κι ο κάθετος βράχος δείχνει, από κοντά, να κρατάει την πιο παρθένα λευκή αγκαλιά. Διείσδυση σε μεγάλο βάθος μέσα στις αισθήσεις και συνάμα διαρκής ανατροπή κάθε χρηστικής αντίληψης για τη φύση του υλικού κόσμου. Πουθενά αλλού δεν ένιωσα τη ζωή μου τόσο δικαιωμένη όσο πάνω στη γέφυρα ενός πλοίου. Στη θέση τους τη σωστή, τα πάντα: οι βίδες, οι λαμαρίνες, οι σωλήνες, τα συρματόσχοινα, οι αεραγωγοί, τα όργανα πλεύσεως· και ο ίδιος εγώ που εγγράφω την αέναη μεταβολή παραμένοντας στο ίδιο σημείο. Ένας πλήρης, αυτάρκης και συγκροτημένος κόσμος που μου ανταποκρίνεται και του ανταποκρίνομαι και εισχωρούμε μαζί σαν ένα σώμα στον κίνδυνο και στο θαύμα. Πλοίο διαρκείας η χώρα μου. Οδυσσέας Ελύτης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

239

δ Άραγε ποια χρησιμότητα μπορεί να έχει για τους ανθρώπους της σύγχρονης εποχής η θεώρηση αυτής της ζωής του παρελθόντος που διαιωνίζεται στις σημερινές τοποθεσίες, στα χωριά, στα σπίτια και στα ελληνικά έθιμα; Το να επιβεβαιώνει την ανθρώπινη κλίμακα! Επιστρέφοντας από τα Νησιά και την Ελλάδα, ο αρχιτέκτονας δεν μπορεί πλέον να εξαιρεί τα διαβήματά του από το αρχέτυπο αυτών των ανθρώπινων και αποφασιστικών, εκεί, αξιών. Άραγε θα μετρήσει κανείς ποτέ αυτές τις σωρείες των τεχνασμάτων που μας παρεμποδίζουν να κατανοήσουμε τα πράγματα; Αυτές τις τελετουργίες, αυτές τις σπαστικές κινήσεις που εγκαθίστανται ανεξέλεγκτα στη σκέψη μας· αυτές τις χειρωνακτικές και διανοητικές διαστρεβλώσεις που παραποιούν, από τη γέννησή τους, τις επινοήσεις, τις δημιουργίες και τα διαβήματά μας, παραφορτώνοντάς τα με μούμιες, πτώματα ή παράσιτα· αυτή την αμνησία του μέτρου, που μας αφαιρεί την αίσθηση των σωστών αναλογιών προς το πολύ μεγάλο ή το πολύ μικρό, φύρδην μίγδην, μακριά από κάθε ανθρώπινη κλίμακα. Αντιανθρώπινες ενέργειες σ’ αυτούς τους ξέφρενους πολεμικούς σημαιοστολισμούς· αντιανθρώπινες ενέργειες στις αιμοβόρες εφορμήσεις προς το στέρφο χρήμα αυτής της πρώτης εποχής του μηχανοκρατούμενού πολιτισμού. Αντιανθρώπινες, και η ολέθρια αστυφιλία και η παρακμή της αρχιτεκτονικής εδώ κι εκατό χρόνια. Από τα ελληνικά χωριά και τα σπίτια τους, ο άνθρωπος παίρνει ένα μάθημα αρμονίας που τον εδραιώνει, αυτόν και τη σκέψη του, στη σοφία ή στην απορρύθμισή του. Εδώ η αρμονία. Εδώ η ανθρώπινη κλίμακα. Πρέπει να ξαναβρούμε τις ζωντανές συνθήκες των πράξεών μας· και τότε θα τις εκφράσουν τα σπίτια και οι πόλεις μας. Λε Κορμπυζιέ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

240

ε […] Όταν ένας Έλληνας ταξιδεύει στην Ελλάδα, το ταξίδι του μοιραία μετατρέπεται σ' επίπονη αναζήτηση τον χρέους. Πώς να γίνουμε κι εμείς άξιοι των προγόνων, πώς να τη συνεχίσουμε, χωρίς να την ντροπιάσουμε, την παράδοση της ράτσας μας; Μια αυστηρή ασίγαστη ευθύνη βαραίνει τους ώμους σου, βαραίνει τους ώμους όλων των ζωντανών Ελλήνων. Ακαταμάχητη μαγική δύναμη έχει το όνομα- όποιος γεννήθηκε στην Ελλάδα έχει το χρέος να συνεχίσει τον αιώνιο ελληνικό θρύλο. Ένα ελληνικό τοπίο δε δίνει σ' εμάς τους Έλληνες μιαν αφιλόκερδη ανατριχίλα ωραιότητας· έχει ένα όνομα το τοπίο ‒το λένε Μαραθώνα, Σαλαμίνα, Ολυμπία, Θερμοπύλες, Μυστρά– συνδέεται με μιαν ανάμνηση, εδώ ντροπιαστήκαμε, εκεί δοξαστήκαμε, και μονομιάς το τοπίο μετουσιώνεται σε πολυδάκρυτη, πολυπλάνητη ιστορία. Κι όλη η ψυχή του Έλληνα προσκυνητή αναστατώνεται. Το κάθε ελληνικό τοπίο είναι τόσο ποτισμένο από ευτυχίες και δυστυχίες με παγκόσμιο αντίχτυπο, τόσο γεμάτο ανθρώπινο αγώνα, που υψώνεται σε μάθημα αυστηρό και δεν μπορείς να του ξεφύγεις· γίνεται κραυγή, και χρέος έχεις να την ακούσεις. Αληθινά τραγική ’ναι η θέση της Ελλάδας· βαριά πολύ η ευθύνη του σημερινού Έλληνα· απιθώνει στους ώμους μας επικίντυνο, δυσκολοεχτέλεστο χρέος· καινούριες δυνάμες ανεβαίνουν από την Ανατολή, καινούριες από τη Δύση, κι η Ελλάδα, ανάμεσα πάντα στις δυο συγκρουόμενες ορμές, γίνεται πάλι στρόβιλος. Η Δύση, ακολουθώντας την παράδοση της λογικής και της έρευνας, ορμάει να καταχτήσει τον κόσμο ‒κι η Ανατολή, σπρωγμένη από τρομαχτικές υποσυνείδητες δυνάμες, χιμάει κι αυτή να καταχτήσει τον κόσμο· κι η Ελλάδα, ανάμεσά τους, γεωγραφικό και ψυχικό σταυροδρόμι του κόσμου, χρέος έχει πάλι να φιλιώσει τις δυο τούτες τεράστιες ορμές, βρίσκοντας τη σύνθεση. Θα μπορέσει; Ιερή, πικρότατη μοίρα. Το τέλος της περιοδείας μου στην Ελλάδα γέμισε τραγικά αναπάντητα ρωτήματα. Από την ομορφιά φτάσαμε στις σύγχρονες αγωνίες και στο σημερινό χρέος της Ελλάδας. Ένας ζωντανός άνθρωπος σήμερα που νοεί κι αγαπάει κι αγωνίζεται δεν μπορεί να σεριανίζει πια και να χαίρεται αμέριμνα την ωραιότητα. Σήμερα η αγωνία μεταδίδεται σαν πυρκαγιά, και καμιά πυρασφαλιστική εταιρεία δεν μπορεί να σε ασφαλίσει. Αγωνίζεσαι και καίγεσαι μαζί με όλη την ανθρωπότητα. Κι απάνω απ' όλους αγωνίζεται και καίγεται η Ελλάδα· αυτή ’ναι η μοίρα της […]. Νίκος Καζαντζάκης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

241

Δοκίμιο 17 Το δίλημμα είναι αμείλικτο: είτε θ’ αντικρίσουμε το δυτικό πολιτισμό που είναι κατά ένα μέρος και δικός μας, μελετώντας με λογισμό και με νηφάλιο θάρρος τις ζωντανές πηγές του ‒κι αυτό δε βλέπω πώς μπορεί να γίνει αν δεν αντλήσουμε τη δύναμη από τις δικές μας ρίζες και χωρίς ένα συστηματικό μόχθο για τη δική μας παράδοση· είτε θα του γυρίσουμε τις πλάτες και θα τον αγνοήσουμε, αφήνοντάς τον να μας υπερφαλαγγίσει, με κάποιον τρόπο από κάτω, με τη βιομηχανοποιημένη, την αγοραία, τη χειρότερη μορφή της επίδρασής του. Γ. Σεφέρης

Η σχέση ανάμεσα στην Ελλάδα και το δυτικό πολιτισμό άρχισε να λειτουργεί σε βάρος της χώρας μας από τη στιγμή που οι ιστορικές συγκυρίες συνέβαλαν ώστε να χάσει η Ελλάδα, ο Ελληνισμός, για αρκετούς αιώνες, το προβάδισμα στην ιστορική εξέλιξη στον ευρωπαϊκό χώρο. Κι αυτό δεν μπορούμε να το ερμηνεύσουμε παρά αν λάβουμε υπόψη την τουρκική κατοχή και στη συνέχεια τη δυναμική παρέμβαση της δυτικής Ευρώπης στα ελληνικά πράγματα. Είναι γεγονός ότι από τη στιγμή που γίνεται η Ελλάδα ανεξάρτητο κράτος είχε την ανάγκη διπλωματικής και οικονομικής προστασίας έτσι ώστε να επιβιώσει στον ανταγωνισμό της με μια αυτοκρατορία σαν και την οθωμανική, η οποία ακόμη και στην κατάρρευσή της ήταν ισχυρότατη. Η συνεχής εξάρτηση από μια πνευματικά και βιομηχανικά εξελισσόμενη Δύση είχε σαν αποτέλεσμα να μειωθούν οι αντιστάσεις του Ελληνισμού, τα «αντισώματά» του σε επιδράσεις, πολλές φορές αμφισβητήσιμης ποιότητας. Το ζήτημα επομένως έχει δυο όψεις. Από τη μια θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε σαν Έλληνες τις διαστάσεις του Ελληνισμού, διαστάσεις πνευματικές, και από την άλλη τη σχέση με το δυτικό πολιτισμό, έτσι ώστε να οριοθετήσουμε σαν έθνος τη σχέση μας με τον ευρωπαϊκό χώρο, διεκδικώντας ταυτόχρονα την ιδιαίτερη φυσιογνωμία μας, αγωνιζόμενοι για την προάσπισή της. Δεν είναι θέμα γοήτρου ούτε σωβινισμού αλλά συνείδησης πως ένας λαός και μάλιστα μικρός, δεν μπορεί να επιβιώσει εθνικά και πολιτικά παρά στο βαθμό που θα θελήσει να προβάλει τα δίκαιά του, τα οποία θα αντλήσει με κριτήρια εθνικά και ταυτόχρονα διεθνή. «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές».1 Η άποψη αυτή λησμονήθηκε πολλές φορές με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν κριτήρια εθνικά, δηλαδή οι παράγοντες εκείνοι που θα φιλτράρουν τις ξενικές επιδράσεις μεταγγίζοντας τες στο εθνικό σώμα με τη μορφή αφομοιωμένων ιδεών ή επιλογών.

Διονύσιος Σολωμός.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

242

Ο Γιώργος Σεφέρης αναφέρεται σ’ ένα δίλημμα επισημαίνοντας ότι δεν υπάρχουν χρονικά περιθώρια για αναβολή. Γι’ αυτό το λόγο η σχέση του Ελληνισμού με τη Δύση είναι πρόβλημα των ίδιων των Ελλήνων. Άρα απαραίτητη προϋπόθεση για την αντιμετώπιση του είναι να συνειδητοποιήσουμε την ανάγκη της επιβίωσης μας ως έθνος. Αυτό δεν μπορεί να γίνει βλέποντας τη Δύση ανταγωνιστικά αλλά προσπαθώντας να αναζητήσουμε τις ζωντανές πηγές της. Η αναζήτηση αυτή ενώ φαινομενικά μοιάζει με περιπλάνηση και απομάκρυνση απ’ τις ρίζες του Ελληνισμού, ουσιαστικά είναι η μοναδική μέθοδος για να πιστοποιήσει ο Ελληνισμός την ταυτότητά του. Οι προϋποθέσεις για την προσπάθεια αυτή είναι το «νηφάλιο θάρρος». Δηλαδή δεν μπορούμε να αρχίσουμε ένα διάλογο με το δυτικό πολιτισμό όντας προσκολλημένοι φανατικά στην ελληνική αρχαιότητα ούτε αντιμετωπίζοντας αυτό το σπουδαίο ζήτημα κάτω από το πρίσμα της πονηριάς και της αυτάρεσκης αλαζονείας που μπορεί να συμπυκνώνεται και στη φράση «είμαστε καλύτεροι, εξυπνότεροι» ή κάτι ανάλογο. Νηφάλιο θάρρος χρειάζεται για να μελετήσουμε την ίδια την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πνεύματος, η καταγωγή του οποίου βρίσκεται στην Ελλάδα και βασικά του γνωρίσματα είναι η ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης, η τραγική σύγκρουση του ανθρώπου με το θείο, η αδιάκοπη προσπάθεια για αποδέσμευση από τις τυφλές δυνάμεις του πεπρωμένου μέσα από την πίστη στον ανθρώπινο Λόγο. Η Αναγέννηση, ως απαρχή του νεότερου ευρωπαϊκού πνεύματος, αντλεί τα πρότυπά της από την κλασική Ελλάδα μετασχηματίζοντάς τα και προσαρμόζοντάς τα στις απαιτήσεις και τις ανάγκες των ευρωπαϊκών λαών του 16ου αιώνα. Όταν λοιπόν αναζητάμε το ελληνικό μας πρόσωπο μέσα στο δυτικό πολιτισμό δεν κάνουμε περισσότερο παρά να επιδιώκουμε την εθνική μας αυτογνωσία προσπαθώντας να στοιχειοθετήσουμε τις μεταμορφώσεις του ελληνικού πνεύματος μέσα στο χρόνο. Το βύθισμα μέσα στις ιστορικές συντεταγμένες δεν μπορεί παρά να μας φέρει σε επαφή με την ίδια την παράδοση, αυτήν τη διαδοχή των βιωμάτων της οποίας μια απλή εκδήλωση είναι η κοινοτική οργάνωση και η αυτοδιοίκηση. Επομένως η προσπάθεια να μελετήσουμε την παράδοση είναι ένας αγώνας να συνειδητοποιήσουμε την ελληνική μας ταυτότητα μέσα στο χρόνο. Και όταν αναφερόμαστε στο «χρόνο» και τη «χρονική συνέχεια» του Ελληνισμού δεν εννοούμε την απομνημόνευση ιστορικών γεγονότων, μεγάλων μαχών και ηρώων τόσο, όσο τη θέληση να παρακολουθήσουμε τους ζωντανούς ακόμη ιστούς που διατρέχουν τον εθνικό μας οργανισμό, δηλαδή ό,τι επιβιώνει, μεταλλάσσεται και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Η προσπάθεια αυτή δεν μπορεί να είναι υπόθεση των ποιητών, των ιστορικών και των διανοουμένων μόνο αλλά όλων των Ελλήνων. Γιατί είναι γνωστό πως οι ποιητές έχουν τη δύναμη να αφουγκράζονται τις λεπτές δονήσεις, τους παλμούς της γλώσσας και τους ρυθμούς που αυτή κουβαλάει από τα ομηρικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Αυτή τη συνέχεια είναι ανάγκη να βιώσουμε όσο γίνεται πιο έντονα ως λαός αναγνωρίζοντας πως δεν μπορεί να αποτελεί υπόθεση μόνο μερικών φωτισμένων Ελλήνων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

243

Αυτή είναι η μια όψη του διλήμματος. Η άλλη είναι ευκολότερη αλλά και πολύ επικίνδυνη. Χρειάζεται να λάβουμε υπόψη ότι όλα τα προηγούμενα πρέπει να συντελεστούν μέσα σε ένα ιστορικό κλίμα, σε μια εποχή που δεν ευνοεί ιδιαίτερα την ιστορική γνώση, το στοχασμό και τη νηφαλιότητα. Πρόκειται για την εποχή μας που δίνει προτεραιότητα στο προσοδοφόρο και στο άμεσο, το αποτελεσματικό και το χρήσιμο. Είναι εύκολο να παρασυρθεί κανείς από τα θεαματικά επιτεύγματα της τεχνολογίας και της μαζικής παραγωγής διαμορφώνοντας την αντίληψη πως το εκάστοτε καινούριο και η προσμονή του μελλοντικού είναι ο πυρήνας του νοήματος της προόδου και της εξέλιξης. Το πρόβλημα με τον Ελληνισμό λοιπόν δεν είναι να αντισταθεί στην πρόοδο ούτε όμως και να παρασυρθεί απ’ αυτήν. Γιατί όσα αναφέραμε προηγουμένως σαν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εποχής μας είναι κατά βάση οι παρενέργειες ενός εξελιγμένου βιομηχανικού πολιτισμού σαν και του δυτικού. Όταν λοιπόν μελετάμε τις ζωντανές πηγές και κατ’ επέκταση τις εθνικές μας ρίζες είναι σαν να προσπαθήσουμε να αναμετρηθούμε και με τα αρνητικά, τα «αγοραία», τα φτηνά δηλαδή στοιχεία που αυτός αφειδώς έχει να προσφέρει. Ο ελληνικός κόσμος αγωνιζόταν να υπάρξει εθνικά και πολιτικά σε μια εποχή που στη Δύση συντελούνταν η βιομηχανική επανάσταση. Είναι επόμενο λοιπόν να είναι προηγμένες οι δυτικές χώρες, να αποτελούν βιομηχανικά, πνευματικά και οικονομικά κέντρα και ταυτόχρονα να έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν τα πρότυπα της ζωής τους σε χώρες που αυτή τη στιγμή αναπτύσσονται. Με όλα αυτά προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε το φαινόμενο της ξενομανίας που είναι μιμητισμός και, το χειρότερο, πεποίθηση πως ό,τι ανήκει στο δυτικό πολιτισμό και φέρει την ετικέτα της προόδου είναι γόνιμο στοιχείο για τους σύγχρονους Έλληνες. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται όχι μόνο η αλλοίωση των αξιών, όχι μόνο της γλώσσας αλλά και της ίδιας της σκέψης. Γι’ αυτό το λόγο είναι ειρωνεία να εφησυχάζουμε προβάλλοντας την ελληνική αρχαιότητα και ταυτόχρονα να μη βλέπουμε πως υπονομεύεται ο Ελληνισμός σήμερα. «Ο Ελληνισμός», είπαν «είναι ταξίδι, περιπλάνηση, περιπέτεια», είναι αδιάκοπη δοκιμασία του πνεύματος και της αντοχής του ανθρώπου, όχι της βιολογικής, αλλά του ανθρώπου ως όντος ικανού να γνωρίζει. Είναι γεγονός πως δεν υπάρχει στην εποχή μας αμιγής πολιτισμός και δε θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο. Όταν αναζητάμε λοιπόν τη φυσιογνωμία μας σαν έθνος είναι σαν να προσπαθούμε να ξαναγίνουμε ένας λαός εκλεκτικός, ικανός να αξιολογεί τις ξενικές επιδράσεις, να τις αφομοιώνει και να τις μετατρέπει σε δικές του κατακτήσεις. Το φοινικικό εμπορικό αλφάβητο στην Ελλάδα έγινε Λόγος, οι ορφικές λατρείες, θέατρο και η αιγυπτιακή αστρολογία, Αστρονομία. Επομένως η προσπάθεια να διαμορφώσουμε, μέσα στη ρευστότητα της εποχής μας, την εθνική μας φυσιογνωμία είναι η σπουδαιότερη μέθοδος για να γνωρίσουμε στην ουσία του και το δυτικό πολιτισμό και τον εαυτό μας. Μόνο μ’ αυτές τις προϋποθέσεις είναι δυνατό να σχηματοποιήσουμε τα εθνικά κριτήρια για να επιβιώσουμε σαν λαός μέσα στους σύγ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

244

χρονους διεθνείς ανταγωνισμούς και τις απειλές που καθημερινά εκτοξεύονται σε βάρος των Ελλήνων. Αναφέραμε στην αρχή πως έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα δίλημμα και όχι απλά ένα δύσκολο πρόβλημα. Το δίλημμα είναι καθοριστικό, οριακό, γεμάτο κινδύνους γιατί οι επιλογές μας δεσμεύουν και προοιωνίζουν το μέλλον ως λαού. Η αναζήτηση της ταυτότητάς μας δεν είναι εθνική πολυτέλεια αλλά ανάγκη ζωής.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

245

Κείμενο 174 Πολιτισμός - Πολιτιστική ταυτότητα

α […] Πολιτισμός είναι η γλώσσα, η βάση δηλαδή κάθε ανθρώπινης επικοινωνίας, είναι οι παραδόσεις, τα έθιμα, ο τρόπος ζωής, δηλ. κατοικία, διατροφή, ενδυμασία, ψυχαγωγία, το σύστημα αξιών, με λίγα λόγια όλα εκείνα που αποτελούν το νευρικό σύστημα και ταυτόχρονα την κυκλοφορία του αίματος που κρατάει ενωμένη μια κοινότητα, που της δίνει την ενότητα, τη συνείδηση της κοινής ύπαρξης. Ένας λαός αναγνωρίζεται και ο καθένας αναγνωρίζει τα αδέλφια του που ανήκουν στον ίδιο λαό, με τη βοήθεια της μιας ή της άλλης από αυτές τις πολιτισμικές εκδηλώσεις, που αποτελούν βασικό και αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Γιατί ο άνθρωπος δεν υπάρχει σαν απομονωμένο άτομο και η κοινωνία δεν είναι απλά ένα σύνολο ατόμων, αλλά είναι πλέγμα από ατέλειωτες σχέσεις που διασταυρώνονται και συμπλέκονται προς κάθε κατεύθυνση, και κάθε άνθρωπος είναι, ήδη από τη στιγμή της γέννησης του, ένα κοινωνικό ον, ένα κέντρο κοινωνικών σχέσεων που δεν μπορούν να αποκοπούν χωρίς να σκοτώσουν την ίδια τη ζωή του ανθρώπου. Βέβαια, κάθε άνθρωπος έχει και την προσωπική του ζωή, νιώθει την ανάγκη να ζει με τον εαυτό του, να διεισδύει στα άδυτα της ψυχής του, αλλά ακόμα και σ' αυτές τις βαθιές αβύσσους θα βρει πάντα το άλλο του είναι, το κοινωνικό του είναι, τις σχέσεις του, τους δεσμούς του με την οικογένεια, με το αγαπημένο του πρόσωπο, με τους συντρόφους του στη δουλειά, στη μελέτη, στο παιχνίδι, με τους γείτονες, με τους άγνωστους που συναντάει στο δρόμο, στον κινηματογράφο, στο τρένο, με τους συγγραφείς των αγαπημένων του βιβλίων, με τα πρόσωπα της τηλεόρασης ή του κινηματογράφου, με μια πληθώρα άλλων ανθρώπινων υπάρξεων που τον περιορίζουν, τον επηρεάζουν, τον διαπλάθουν, τον προτρέπουν ή τον σταματούν, τον κάνουν να ερεθίζεται ή να χαίρεται, του προκαλούν άγχος ή γαλήνη, τον κρίνουν, τον καταδικάζουν, τον καλοπιάνουν, τον συνοδεύουν φιλικοί ή εχθρικοί σε κάθε βήμα και σε κάθε στιγμή της ζωής. Μα όλο αυτό το τεράστιο σενάριο, που είναι η ζωή του ανθρώπου, ξετυλίγεται στα πλαίσια ενός πολιτισμού, που ανοίγει τους δρόμους των συναντήσεων, προμηθεύει τα μέσα της επικοινωνίας, επιτρέπει την ανάπτυξη της δραστηριότητας. Αν ένας άνθρωπος ξεριζωθεί από τον πολιτισμό του, από το πολιτισμικό περιβάλλον του, ξεριζώνεται από τη ζωή: γίνεται μια ανώνυμη, απρόσωπη ύπαρξη, χαμένη ανάμεσα σε ένα πλήθος εξίσου ανώνυμων και απρόσωπων ανθρώπων, στη διάθεση ανθρώπων που δεν γνωρίζει, γεγονότων που δεν ελέγχει, αποφάσεων στις οποίες δεν συμμετέχει […]. […] Το να καταστρέψεις ή να μολύνεις έναν πολιτισμό σημαίνει να καταστρέψεις τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

246

ύπαρξη, δηλαδή το ρυθμό της ζωής του ανθρώπου ‒σημαίνει να απροοωποποιήσεις, να βυθίσεις στην ανωνυμία, στο κενό μιας ύπαρξης καθαρά υλικής, που δεν έχει πια τη ζεστασιά της ζωής, που δεν έχει πια ανθρώπινη διάσταση. Αν λείψει ο πολιτισμός, δηλαδή η ατμόσφαιρα στην οποία αναπνέει η πολιτισμική ζωή του ανθρώπου, δηλαδή η ζωή του στην κοινότητα και την κοινωνία, ακόμα και η προσωπική ζωή χάνει τη λέμφο της και αποξηραίνεται μέχρις ότου γίνει ένα απλό ανδρείκελο, η κίνηση του οποίου θα οφείλεται σε εξωτερικές ωθήσεις που δέχεται αλλά δεν εσωτερικεύει, υπακούοντας σε μια ανώνυμη, μη αφομοιωμένη, κοινωνική συνοχή, που δεν γίνεται όμως αίμα από το αίμα του ανθρώπου. Να γιατί θεωρήσαμε ότι η υπεράσπιση της πολιτιστικής ταυτότητας ενός λαού ήταν πρωταρχικό καθήκον και γι’ αυτό αν θέλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με αυτό το πεδίο πάλης που εμείς οι ίδιοι διαλέξαμε με τη Διακήρυξη του προηγούμενου χρόνου, δηλαδή την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των λαών, αυτή είναι η πρώτη σοβαρή μάχη που πρέπει να δώσουμε. Ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός είναι ο πρώτος εχθρός που πρέπει να αντιμετωπίσουμε, και να αντιμετωπίσουμε, όπως είπα, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα.. Λέλιο Μπάσσο

Ασκήσεις - Ερωτήσεις 1.

Αν ένας άνθρωπος ξεριζωθεί από τον πολιτισμό του και το πολιτισμικό του περιβάλλον, ξεριζώνεται από τη ζωή: γίνεται μια ανώνυμη, απρόσωπη ύπαρξη, χαμένη ανάμεσα σ’ ένα πλήθος εξίσου ανώνυμων και απρόσωπων ανθρώπων, στη διάθεση ανθρώπων που δεν γνωρίζει, γεγονότων που δεν ελέγχει, αποφάσεων στις οποίες δεν συμμετέχει. Να αναπτύξετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Τι σημαίνει η φράση: «Ο άνθρωπος που ξεριζώνεται από τον πολιτισμό του... είναι στη διάθεση ανθρώπων που δεν γνωρίζει, γεγονότων που δεν ελέγχει...»;

Μέσα σε πόλεις δίχως μνήμη κυκλοφορούν πολίτες χωρίς ταυτότητα: ο τύπος του ανθρώπου που αποσυνδέει την ιδεολογία από την καθημερινή του πράξη στο σπίτι, στη δουλειά, στο δρόμο, ο ψηφοφόρος που δεν καταφέρνει να γίνει πολίτης, ο άνθρωπος της προσωπικής εξάρτησης, του ρουσφετιού, της αναρρίχησης, ο μανιώδης καταναλωτής ξένων ιδεών και προϊόντων, ο αμνήμων, ο άγλωσσος εφημεριδοφάγος και τηλεορασόπληκτος, ο προγραμματικά αδιάφορος για κάθε πραγματικό πρόβλημα, ξεκινώντας από την εθνική ανεξαρτησία και ακεραιότητα. Γιάγκος Ανδρεάδης Να γράψετε τον πλαγιότιτλο της παραγράφου.

Να συντάξετε έναν κατάλογο με τα προβλήματα που θίγει ο συγγραφέας αυτού του κειμένου παρουσιάζοντάς τα όσο μπορείτε πιο συνοπτικά: 1.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

247

2. 3. 4. 5. 6. 5.

Ποιο τίτλο δίνετε στο κείμενο α;

Ποια η διαφορά ΨΗΦΟΦΟΡΟΥ και ΠΟΛΙΤΗ;

Γιατί αυτός ο τύπος ανθρώπου χαρακτηρίζεται: προγραμματικά αδιάφορος;

Γιατί οι σύγχρονες πόλεις χαρακτηρίζονται πόλεις δίχως μνήμη;

Γιατί η υπεράσπιση της πολιτιστικής ταυτότητας ενός λαού ισοδυναμεί με την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του;

10. Λησμονήσαμε το Εικοσιένα (το 1821). Το κάναμε κίνητρο πατριωτικής φλυαρίας, ημέρα αργίας, αφορμή παρελάσεων, λαβάρων και σημαιών, θωπεία της εθνικής ματαιοδοξίας μας, αλλά το διαγράφαμε ως παράδειγμα ζωής, ως πρότυπο άξιο να το μιμηθούμε. Κωστής Μπαστιάς Τι συνετέλεσε ώστε να λησμονήσουμε οι Έλληνες το 11521;_ Πώς θα μπορούσαμε να μετατρέψουμε το 1821 σε παράδειγμα ζωής;

β Το πρώτο όμως, το πιο απλό, το πιο βασικό μέσο υποδούλωσης είναι η χρησιμοποίηση της γλώσσας. Αναμφισβήτητα η γνώση μιας ξένης γλώσσας μπορεί να διευρύνει τις δυνατότητές μας σε ό,τι αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις και την πολιτιστική μαθητεία. Όταν όμως μια ξένη γλώσσα γίνεται ο βασικός φορέας των επικοινωνιών μας, κάποτε ακόμα και με τον ίδιο μας το λαό, τότε μεταμορφώνεται σε μια ανεξέλεγκτη πηγή εξουσίας. Δεν υπάρχει τίποτε πιο άμεσο, πιο σύμφυτο με την προσωπικότητα από τη γλώσσα, τη γλώσσα που ένα παιδί μαθαίνει από τα πρώτα του χρόνια και που εμπλουτίζεται στο μέτρο που η ωρίμανση του τον εμπλουτίζει με γνώσεις και ιδέες. Η γλώσσα, με την οποία μάθαμε να εκφραζόμαστε, αποτελεί τμήμα της προσωπικότητάς μας, είναι ένα αναντικατάστατο μέσο έκφρασης. Από τη στιγμή που είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε μια άλλη γλώσσα, όχι μόνο φτωχαίνουμε σε λεξιλόγιο, χάνουμε την κυριαρχία των λέξεων, δηλαδή τον πιο άμεσο τρόπο επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και αναγκαζόμαστε σιγά σιγά να σκεφθούμε σε εκείνη την ξένη γλώσσα, να προσαρμόσουμε σ’ αυτήν τις σκέψεις μας, την ψυχική μας

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

248

κατάσταση, τις αξίες μας, δηλαδή να χάσουμε την επαφή με όλο τον πολιτιστικό κόσμο που αποτελεί την κληρονομιά της κοινότητάς Λέλιο Μπάσσο

γ […] Ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός, ανάλογα με τις περιπτώσεις, μπορεί να λειτουργήσει στο χώρο της θρησκείας, της οικονομίας, της κοινωνίας και της πολιτικής, της δικαιοσύνης, της παιδαγωγικής και της εκπαίδευσης, της γλώσσας. Για να έλθουμε σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, παραδείγματα θρησκευτικού ιμπεριαλισμού μαρτυρούνται από την ιστορία των κατακτήσεων, των ιεραποστολών, των σχέσεων ανάμεσα σε ιεραποστολές και ιθαγενείς κοινωνίες^ Οι Ισπανοί «conquistadores» του Hernando Cortez κοίττσίτ Francisco Pizarro ήταν φορείς μιας συγκεκριμέ νης ιδεολογίας ‒που διαδόθηκε από την εκκλησία στην υπηρεσία της ισπανικής μοναρχίας‒ για την οποία η σφαγή των Αζτέκων του Μεξικού και των Ίντιος της αυτοκρατορίας των Ίνκας στο Περού, όπως και η καταστροφή των λειψάνων του πολιτισμού τους, ήταν άγια πράξη και θέλημα Θεού […]. Βιττόριο Λαντερνάρι

700 εκατομμύρια μιλούν αγγλικά Λονδίνο, 29. Περίπου 700 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο μιλούν αγγλικά, είτε σαν μητρική τους γλώσσα είτε σαν δεύτερη ξένη γλώσσα. Ο αριθμός αυτών που χρησιμοποιούν την αγγλική γλώσσα διπλασιάστηκε στα τελευταία 40 χρόνια, σύμφωνα με στοιχεία του «Βρετανικού Συμβουλίου». Ο αριθμός όσων μιλούν αγγλικά έχει εκατονταπλασιαστεί από το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα. Περισσότερα από 300 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χα αγγλικά ως μητρική τους γλώσσα. Τα αγγλικά είναι επίσημη γλώσσα ή χρησιμοποιείται ευρέως σε 60 χώρες. Το 80% των πληροφοριών που αποθηκεύονται σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές είναι στα αγγλικά και τα τρία τέταρτα των ταχυδρομικών διευθύνσεων γράφονται στα αγγλικά.

δ […] Ο Herbert Schiller περιγράφει τον πολιτιστικό ιμπεριαλισμό σαν «το σύνολο εκείνων των διαδικασιών μέσα από τις οποίες μια κοινωνία εισάγεται στο διεθνές σύγχρονο σύστημα, και εκείνων των μεθόδων με τις οποίες

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

249

η κυρίαρχη τάξη οδηγείται με τη γοητεία, την πίεση, τη διαφθορά, να σφυρηλατήσει τους κοινωνικούς θεσμούς με τρόπο ώστε να ανταποκρίνονται στις αξίες και τις δομές του «κέντρου» του συστήματος ή να κάνει αυτή η ίδια την προπαγάνδα του». Σε αυτή την «ισοπέδωση» των αξιών, τα γλωσσικά φαινόμενα διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο και τα αγγλικά, η γλώσσα της πρώτης ιμπεριαλιστικής δύναμης, καταλαμβάνουν μια προνομιούχο θέση. Δεν είναι δυνατόν πράγματι να περιοριστεί το γλωσσικό ζήτημα σε μια καθαρά τεχνική διάσταση όπως θα ήθελαν οι κυρίαρχες ομάδες που μπορούν πάντα να βρίσκουν μια λογική και οικονομική δικαιολογία στην κυριαρχία τους. Αν δεν είχαμε πειστεί για τον φανερά πολιτικό χαρακτήρα οποιασδήποτε απόφασης που αφορά τη γλώσσα, θα αρκούσε να ψάξουμε στην πρόσφατη ιστορία και να δούμε πως ανάμεσα στους πολλούς που θα μπορούσαν να αναφερθούν, το Βέλγιο, η Ινδία, ο Καναδάς, μερικά αραβικά κράτη, έθνη ή περιοχές που δεν αποτελούν κράτος, σε χώρες με συγκεντρωτικά πολυεθνικά κράτη (όπως η Βρετάνη ή το έθνος των Βάσκων στη Γαλλία, ακόμα οι Βάσκοι και η Καταλονία στην Ισπανία, οι Ουαλοί στη Μεγάλη Βρετανία), υπήρξαν και είναι ακόμα θέατρα βίαιων, συχνά, συγκρούσεων που πολώνονται γύρω από το γλωσσικό ζήτημα, αλλά που στην πραγματικότητα αποκαλύπτονται ότι είναι διαδικασίες κυριαρχίας που, ανάλογα με την περίπτωση, ονομάζονται αποικιοκρατία, εσωτερική αποικιοκρατία, άνιση ανάπτυξη ή ιμπεριαλισμός. Μια γλώσσα πράγματι δεν είναι ένας απλός φορέας επικοινωνίας. Αντανακλά όλη την ιστορία, τον πολιτισμό, το σύνολο των αξιών και, όπως έλεγε ο Γκράμσι, «περιέχει τα στοιχεία μιας αντίληψης του κόσμου και μιας κουλτούρας». Δεν είναι λοιπόν ποτέ δυνατό να τροποποιηθεί χωρίς επιπτώσεις ένα ηχο-γλωσσικό σύστημα. Υπάρχουν πάντα νικητές και νικημένοι, παρόλο που οι τελευταίοι, σε πρώτη φάση, δεν αντιλαμβάνονται αμέσως τη ζημιά. Αργά ή γρήγορα αν η πολιτιστική γενοκτονία δεν έχει ολοκληρωθεί, η διαδικασία απελευθέρωσης θα συνοδευτεί από την επιβεβαίωση μιας γλωσσικής ταυτότητας. Ο κίνδυνος που απειλεί κάθε ανάλυση πολιτιστικού ιμπεριαλισμού, κυρίως όταν αυτός αντιμετωπίζεται μόνο από τη γλωσσική του πλευρά, βρίσκεται στον περιορισμό σε ένα μόνο παράγοντα, χωρίς να ληφθούν υπόψη και οι οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο οικονομικός προηγείται ή γεννάει αυτόματα τον πολιτιστικό και ότι επομένως ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός είναι μόνο ένα προϊόν της οικονομικής κυριαρχίας: μπορεί να υπάρχει συγχρονισμός ή και αντιστροφή των όρων. Όπως παρατηρεί ο Johan Galtung ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός έχει τη δική του φύση. Το να απογυμνώνεις ένα λαό από τον πολιτισμό του, ισοδυναμεί με το να τον απογυμνώσεις από τις πρώτες του ύλες ή την αυτονομία του: αυτός ο τύπος ενέργειας από μόνος του είναι ένα είδος ιμπεριαλισμού και όχι μόνο επειδή αργότερα μπορεί να οδηγήσει σ' αυτόν τον τελευταίο, όπως συχνά έχει λεχθεί στο παρελθόν […]. Μπερνάρ Κασσέν

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

250

ε […] Το φαινόμενο του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού μόλις έχει αρχίσει να γίνεται κατανοητό, καθώς συνεχώς περισσότερο αυξάνονται εκείνοι που παρατηρούν τη σημασία του ρόλου των επικοινωνιών στην κοινωνία και των αναπόφευκτων δεσμών ανάμεσα στην επικοινωνία και τον πολιτισμό. Από μια άποψη ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός θα μπορούσε να ερμηνευτεί σαν συνέπεια μιας ιμπεριαλιστικής πολιτικής, δηλ. σαν δευτερεύουσα επίθεση που απορρέει από μια συμπεριφορά, άμεσος στόχος της οποίας δεν είναι η πολιτιστική σφαίρα. Μια επιθετική π.χ. συμπεριφορά που έχει σαν κύριο σκοπό να επιβάλει την πολιτική ή στρατιωτική κυριαρχία μιας ιμπεριαλιστικής δύναμης στους πληθυσμούς άλλων κρατών, δεν μπορεί να μην έχει συνέπειες για τον πολιτισμό των ίδιων των πληθυσμών, παρόλο που ένα τέτοιο αποτέλεσμα δεν αποτελεί πρωτεύοντα στόχο. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, και ίσως πιο σημαντική για το θέμα μας, ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός αποδίδεται στη σκόπιμα δημιουργημένη από μια επεκτατική δύναμη κυριαρχία στην πολιτιστική σφαίρα που πραγματοποιείται, χωρίς βέβαια να εξαντλείται, με τη χειραγώγηση των πολιτιστικών προϊόντων μεσα από την εξαγωγή προ ιόντων και τεχνικής (με τη μορφή εικονογραφημένων περιοδικών, ταινιών, τηλεοπτικών προγραμμάτων, διαφημίσεων κλπ.) με στόχο τη δημιουργία και διατήρηση για μια σειρά από λόγους της ηγεμονίας σε ένα ξένο κράτος. Ενώ είναι πιθανόν ότι ο παραδοσιακός ιμπεριαλισμός είχε αγνοήσει το μορφωτικό χώρο συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στις πολιτικές ή οικονομικές διαστάσεις, ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός είναι ένα αμάλγαμα αυτών των πλευρών, με την υπερίσχυση εκείνης που σχετίζεται με τις επικοινωνίες. Η σοβαρότητα αυτού του τύπου επέκτασης συχνά συγκαλύπτεται από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα αναψυχής και φυγής αυτού του υλικού, δεδομένου ότι οι ταινίες είναι ακίνδυνες σε σχέση με τους πολέμους, τους αποικιακούς κυβερνήτες, τα διπλωματικά τελεσίγραφα […]. Τόμας Γκούβακ

στ […] Η επιστήμη και η τεχνολογία στις σύγχρονές τους εφαρμογές, ιδιαίτερα τις βιομηχανικές, είναι σήμερα προνόμιο των βιομηχανικών κρατών, που διατηρούν περισσότερο ή λιγότερο την αποκλειστικότητά τους με μια συνεχή τάση επεξεργασίας πρωτοποριακών τεχνολογιών και εξασφάλισης, με αυτό τον τρόπο, μιας δύναμης που από τεχνολογική γίνεται πολιτική, πολιτιστική και στρατιωτική. Όπως υπογραμμίζεται σε μια έκθεση της Ουνέσκο, «αυξάνοντας το οικονομικό δυναμικό τους, τα βιομηχανικά κράτη γνώρι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

251

σαν σημαντικές κοινωνικές μεταμορφώσεις και διαδίδουν μια επιστημονικοτεχνολογική αντίληψη του μέλλοντος του ανθρώπου. Είναι διαδεδομένη η αντίληψη ότι επιστήμη, τεχνολογία και ανάπτυξη συνδέονται με σχέσεις αιτίας-αποτελέσματος και οδηγούν σε μια συσσωρευτική διαδικασία, τη μοναδική που είναι σε θέση να απαντήσει στις απαιτήσεις της ανθρωπότητας στα τέλη του 20ού αιώνα. Είναι λοιπόν εύκολο να καταλάβουμε ότι τα υπό ανάπτυξη κράτη, ενώ προσπαθούν να κατακτήσουν προοδευτικά την αυτονομία που στερούνται, δοκιμάζουν κάποια ανησυχία σε σχέση με τα επιστημονικά και τεχνολογικά πρότυπα. Αναρωτιούνται αν η σύγχρονη επιστήμη και κύρια η τεχνολογία έχουν, όπως υποστηρίζεται, πραγματικά παγκόσμια ισχύ, παρόλο που είναι δυτικής προέλευσης· αν αξίζει να διακινδυνεύσουν τη δική τους πολιτιστική ταυτότητα, με άλλα λόγια την αντίληψη των λαών τους για τη ζωή · και τέλος, αν η επανεκτίμηση των αρχαίων γνώσεων και των παραδοσιακών τεχνικών, που παραγκωνίστηκαν ή υποβαθμίστηκαν για πολύ καιρό, δεν θα μπορούσε να είναι αντίβαρο και προστασία για την πολιτιστική τους ταυτότητα, αν όχι απλά για την ελευθερία, πέρα απ' ό,τι είναι ο καλύτερος τρόπος για να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη και να δώσουν ένα ερέθισμα στις μάζες ‒όχι μόνο σε μια εκλεκτή μειοψηφία τεχνοκρατών‒ ενόψει μιας ανάπτυξης στην οποία ο καθένας θα συνεισέφερε την προσωπική τον προσπάθεια και τις προσωπικές του πρωτοβουλίες. Τα παραπάνω βοηθούν να καταλάβουμε ποια σημασία και επίδραση μπορεί να έχει για την εγκαθίδρυση μιας νέας διεθνούς οικονομικής τάξης η ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας. Όλα τα υπό ανάπτυξη κράτη και οι οργανισμοί που εξαρτώνται από αυτά πρέπει να συγκεντρώσουν τις προσπάθειές τους κύρια στο πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στην επιστήμη, την τεχνολογία, την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών και την εξέλιξη της κοινωνίας. Η σύγχρονη επιστήμη ‒στο χώρο της φυσικής, της χημείας, της βιολογίας ακόμα και της μετεωρολογίας‒ αντιπροσωπεύει μια τρομακτική δύναμη που μπορεί να προσανατολιστεί προς την πρόοδο ή την καταστροφή. Ο εντοπισμός αυτής της δύναμης σε διεθνές ή εθνικό επίπεδο, ο καθορισμός των μηχανισμών προσανατολισμού και ελέγχου, η πρόταση μερικών ηθικών κανόνων για τη διοίκησή της είναι υποχρέωση που δεν έχει ανάγκη από επεξηγήσεις για τους σκοπούς της ανάπτυξης και της ειρήνης: «Η τεχνική δεν μπορεί να θεωρηθεί απλή συνισταμένη της παραγωγικής διαδικασίας· έχει γίνει ένας από τους κύριους παράγοντες μετασχηματισμού». Σύμφωνα με αυτό μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, όπως έκανε μια ομάδα εργασίας της Ουνέσκο, «αν η ιδιωτική ή εθνική οικειοποίηση των μέσων της τεχνικής και ο προσανατολισμός των δραστηριοτήτων έρευνας και ανάπτυξης, εκ μέρους των ιδιωτικών συμφερόντων, δεν πρέπει να αντικαταστήσει μια πολιτική κοινωνικού ελέγχου». Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι μόνο να διαφύγει κανείς από την κυριαρχία των τεχνολογικών και πολιτιστικών μονοπωλίων, αλλά να ενσωματώσει την επιστήμη και την τεχνολογία στο γενικό σύστημα των πολιτιστικών και

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

252

κοινωνικών αξιών. Από αυτή την άποψη πρέπει να εξεταστεί η μεταφορά τεχνολογίας. Για να επιταχυνθεί και να συντελέσει με αυτό τον τρόπο στη λύση των πιο επειγόντων προβλημάτων είναι απαραίτητη η συνεργασία με τα τοπικά δίκτυα που έχουν την ικανότητα να δέχονται μηνύματα, να τα αφομοιώνουν αλλά και να στέλνουν αντι-μηνύματα ‒όσο το δυνατόν πιο σαφή και πλήρη‒ σχετικά με τους τοπικούς παράγοντες και τους εξαναγκασμούς που επιβραδύνουν την πιθανή εφαρμογή των επιστημονικών αντιλήψεων και των τεχνολογικών διαδικασιών. Πρέπει λοιπόν να απορρίψουμε την ελιτιστική τοποθέτηση της επιστημονικής και τεχνολογικής μεταφοράς για να αναπτυχθεί αντίθετα μια πλατιά βάση για τα τοπικά προβλήματα, ικανή να δεχτεί αλλά και να πληροφορήσει και να θέσει ερωτήματα. Όλα αυτά δεν είναι παρά ευσεβείς πόθοι: η πραγματικότητα που παρουσιάζεται είναι πολύ διαφορετική. Από τη μια μεριά τα μακροσυστήματα παραγωγής ‒στον αγροτικό όπως και στο βιομηχανικό χώρο‒ επιβάλλονται, στο όνομα των άμεσων αναγκών και της αποτελεσματικότητας, στο διεθνή χώρο και αντιδρούν στα τοπικά μικροσυστήματα. Σήμερα κυριαρχούν στις οικονομικές και διεθνείς σχέσεις και παρεμποδίζουν την εξέλιξη των μικροσυστημάτων. Έτσι στο επίπεδο της πληροφόρησης και της παιδείας γενικά, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα «πολιτιστικό χωνευτήρι», που ελαττώνει την κληρονομιά ολόκληρων κοινωνιών, υπερήφανων για τον πολιτισμό τους, και που έχει την απαίτηση να σχηματοποιήσει τις αξίες, τις προτιμήσεις και τη συμπεριφορά […]. Μπιχάρα Κάντερ

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

253

Κείμενο 175 Το σύνθημα του ’2l 1 Αν θέλουμε να μετέχουμε στον εορτασμό της εθνεγερσίας ουσιαστικά κι όχι τυπικά, αν, δηλαδή ως άνθρωποι συνειδητοί, του καιρού μας, θέλουμε να ξέρουμε γιατί κάνουμε κάτι και τι νόημα έχει αυτό που κάνουμε, τότε θα πρέπει και να συλλογιστούμε ένα δυο πράγματα πολύ απλά. Το πρώτο είναι πως ένα εθνικός πανηγυρισμός μοιραία χρωματίζεται από τις γενικές συνθήκες της συγκεκριμένης στιγμής του. Χρωματίζεται εσωτερικά, στον ψυχικό μας κόσμο, και τούτο ακούσια, ή κι ασύνειδα ως ένα βαθμό. Ένας εορτασμός μπορεί να είναι αληθινός ή τυπικός, αυθόρμητος ή τεχνητός, γεμάτος νόημα ή δίχως νόημα, χαρούμενος ή θλιβερός. Έτσι και η 25η Μαρτίου: Άλλο νόημα έχει αν τη γιορτάζετε την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων κι άλλο μετά την ήττα του 1897. Άλλο αν έρχεται την επομένη της Μικρασιατικής Καταστροφής, άλλο τον Μάρτιο του 1941, μετά τις νίκες κατά του Μουσολίνι, άλλο, τέλος, μέσα στη νύχτα της Κατοχής. Υπάρχουν εορτασμοί ανθοστόλιστοι κι άλλοι βουτηγμένοι σε κρέπια, υπαινιγμοί πικροί. Αυτό, δείχνει πως ένα έθνος είναι υπεύθυνο για την πορεία του, ακόμη κι όταν η κατεύθυνσή της του επιβάλλεται από τη δύναμη των πραγμάτων. Στον κόσμο τούτο, ο κατάδικος δεν είναι πάντοτε ο αυτουργός. Υπάρχει μια αδιάγνωστη στην αφετηρία της, αλλά και πολύ αισθητή στην οικονομία της ευθύνη, που εφοδιάζει με νόημα την κάθε κρίσιμη ιστορική στιγμή, δικαιώνει ή αφήνει ηθικά εκτεθειμένους αυτούς που τη ζουν, που την ενσαρκώνουν. Αν εγκύψει κανένας σ’ αυτό το φαινομενικό ίσως μυστήριο, θα ιδεί πως θέτει σε νέα βάση το όλο ηθικό πρόβλημα του ανθρώπου: Αν είμαστε τόσο υπεύθυνοι, όσο το θέλει η «μοίρα», τότε μπορεί και να είμαστε εξ ορισμού περισσότερο ελεύθεροι από όσο το εμφανίζει μια μηχανική και αυστηρά υλιστική αιτιοκρατία. Το κακό είναι, πως αφήνουμε τις κάθε λογής συλλογικές γιορτές να κυλάνε πάνω μας σα νερό σε αδιάβροχο, χωρίς να στεκόμαστε να τις συλλογιστούμε. Φταίει, βέβαια, ο παθητικός ρυθμός της καθημερινής ζωής· δεν αρκεί μια αργία ή ένας καθιερωμένος εορτασμός για να τον ανακόψει. Φταίει ακόμα και η απλούστευση της Ιστορίας, που γίνεται για καθαρά παιδαγωγικό σκοπό σε συνδυασμό με την όχι πάντοτε απονήρευτη εξιδανίκευσή της. Αν μπορούσαν πολλοί από εμάς να ξέρουν την καθαρή αλήθεια γύρω από το ’21 ‒αλήθεια σύνθετη, πολύπλοκη, διδακτική μέσα στη δραματική αντιφατικότητά της‒ θα έβγαζαν ίσως συμπεράσματα περισσότερο αφομοιώσιμα, και περισσότερο προσωπικά. Αλλά μας έχει φάει το τροπάριο, ο δεκάρικος, οι φτηνές «κορώνες», η δημαγωγική πατριδοκαπηλεία. Πίσω από τους ήρωες χάθηκαν οι μάρτυρες.

Το κείμενο γράφτηκε στα 1970.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

254

Ποιος ξέρει αν δεν θα ήταν πολύ πιο ευλαβικό, πολύ πιο εσωτερικά υποβλητικό κι επιβλητικό, ένα μνημόσυνο αντί μια τυμπανοκρουσία. Κι εδώ είναι που αρχίζει η ευθύνη των ζωντανών. Παίρνει ο καθένας την 25η Μαρτίου, μα τοπικός υποψήφιος είναι, μα δάσκαλος φουκαράς, διατεταγμένος, μα εξημμένη κεφαλή, μα αγύρτης, μα ανεδαφικός φαφλατάς, και την κάνει παρανάλωμά του. Οι άλλοι ακούνε. Ανάμεσα σ' εκείνους που ακούνε, είναι εκείνοι που δεν ακούνε. Είναι εκείνοι που, αλίμονο, ακούνε. Είναι εκείνοι που υπνωτίζονται, αποβλακώνονται. Άλλοι, που μπαίνουν στον πειρασμό ν' αντιδράσουν, να ξεσπάσουν, και που θυσιάζουν μέσα τους μαζί με τον ρήτορα και το θέμα. Στον κόσμο τούτον τα χλωρά καίγονται πάντοτε μαζί με τα ξερά. Πόσοι έχουν τον καιρό ή την αρμοδιότητα να κάνουν την κρίσιμη διαλογή, για να περισώζεται τουλάχιστον κάτι; Ένα λοιπόν κακό ο μηχανισμός. Δεύτερο κακό η αντιπνευματική απλούστευση. Τρίτο η εκμετάλλευση από τους αιώνιους καπήλους. Σ' αυτά, ας προσθέσουμε το πνεύμα μιας εποχής άπιστης, υστερικά ριζοσπαστικής, απροσανατόλιστης και θολωμένης. Τι να περισωθεί από το μήνυμα των ανθρώπων που έκαναν το’21; Ίσαμε χθες τουλάχιστο, για κάποιες γενιές που τώρα αποσύρονται, ήτανε κοντινοί, άμεσοι πρόγονοι, το ύφος ζωής δεν είχε ακόμα ριζικά αλλάξει. Ακόμα και τα όπλα ήταν τα ίδια, μονάχα πιο εξελιγμένα: το κανόνι ήταν κανόνι, το σπαθί σπαθί, το τουφέκι τουφέκι. Από τη στιγμή της Χιροσίμα και πέρα, όλα ξαφνικά αλλάζουν. Η προγονική οπλοθήκη πάει τώρα να γίνει από κειμήλιο, αντικείμενο περιέργειας, τουριστικού εμπορίου. Ένα αρχαίο τόξο που το βρίσκουμε σ' ανασκαφή, δεν είναι πια για μας κειμήλιο, είναι έκθεμα μουσείου. Κόπηκε ο δεσμός του αίματος. Τα πράγματα έχουν ψυχή, και η ψυχή τους είναι θνητή, γιατί μας μοιάζει. Να μπορούσαμε τουλάχιστο να περισώσουμε το βαθύτερο μήνυμα του’21! Είναι αυτό ακριβώς που αλλάζει φωτισμούς, ανάλογα με τις στιγμές. Μήπως θα ήταν βολετό για να το στερεώσουμε, να το συμπυκνώσουμε σε μια μόνο λέξη; Το έχει κάνει για λογαριασμό μας ένας σύγχρονος του Αγώνα κι έτσι μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα αυθεντικό. Ο σύγχρονος αυτός ήταν κι ένας έξω από τα κοινά μέτρα ποιητής. Ο Διονύσιος Σολωμός περιέκλεισε το νόημα του ’21 στον ύμνο που αναγνωρίστηκε αμέσως εθνικός ύμνος των Ελλήνων. Αν γινότανε κάθε χρόνο, αντί για τόσους δεκάρικους και παράτες, να ψέλνουμε μέσα μας ευλαβικά, με προσοχή στο κείμενο, τον Ύμνο στην Ελευθερία, ίσως να είμασταν διαφορετικοί. Γιατί υπάρχουν έννοιες με περιεχόμενο αγέραστο, και που η κάθε εποχή αντί να τις ξεγράψει τις ανανεώνει, επειδή τις φωτίζει από εστία διαφορετική. Δεν βλέπω, λόγου χάρη, τι θα μαράνει, παρά τη ρομαντική του έκσταση, το ογδοηκοστό δεύτερο τετράστιχο του Ύμνου μας: «Και συ αθάνατη, εσύ θεία ‒που ό,τι θέλεις ημπορείς‒ εις τον κάμπο Ελευθερία— ματωμένη περπατείς». Τι ν’ αμφισβητήσουμε εδώ εμείς οι σύγχρονοι, οι πολίτες του τεχνοκρατούμενου 20ού αιώνα; Το «ό,τι θέλεις ημπορείς;» Έρχεται αμέσως να το αντιζυγιάσει σε νόημα ο τέταρτος στίχος, το «ματωμένη περπατείς». Το νόημα της ελευθερίας δεν είναι οι πρακτικές της δυνατότητες· είναι η ηθική αυτοδικαίωσή της. Να ζητάς από μιαν έννοια καθαρή ηθική, άρα αξι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

255

ολογική, αποτιμητική του ανθρώπου, μιαν υλική απολαβή, δείχνει ευτέλεια καταλυτική του ίδιου του υποκειμένου, Αν συστατικό του ανθρώπου γνώρισμα είναι το αίσθημα μιας αξιοπρέπειας, κυρωμένης δραματικά από το αμετακίνητο όριο του θανάτου, τότε κάθε πρακτικό της αντιστάθμισμα την αναιρεί. Από τη στιγμή που το αίσθημα της τιμής θα πληρωθεί σε χρήμα, παύει να είναι τιμή. Γίνεται το αντίθετο της. Αξιώσεις δύσκολες, ούτε λόγος! Αλλά ο άνθρωπος είναι το ον που έθεσε στον εαυτό του αθλήματα δύσκολα. Τα έθεσε με την αξίωσή του της υπεροχής. Τα θέτει όμως κάθε μέρα και μ' εκείνο που λιγότερο το υποπτεύεται ως δεσμευτικό του- με την απαίτηση να χαίρεται τους καρπούς της υλικής προόδου. Ανίκανος το συνηθέστερο να στοχαστεί, παρασυρμένος από το ποτάμι που τον πηγαίνει, νομίζει πως φτάνει να παραχωρήσει στον οποιονδήποτε εξουσιαστή το κάθε του ηθικό γνώρισμα, για να μείνει κι ανενόχλητος στην απόλαυση των αγαθών του. Δεν ξέρει πως τα’ αγαθά αυτά κρύβουν παγίδα. Πως του παραχωρούνται όπως ρίχνεται ένα δόλωμα. Όταν κάποτε ξυπνήσει, θα βρεθεί δεμένος χειροπόδαρα, αλύτρωτα, μπροστά σε μια απαγόρευση ακόμα και ν’ αναπνέει όσο θέλει. Αυτή είναι η μεγάλη απάτη της εποχής μας και του κύκλου πολιτισμού στον οποίο μπήκαμε. Το καταχθόνιο στρατήγημα συνίσταται στο να κάνει τον ίδιο τον άνθρωπο υπονομευτή του εαυτού του. Τον εξαγοράζει με την άνεση. Τον εξαγοράζει με την πρόσκαιρη αταραξία. Τον εξαγοράζει με την αναισθησία που υποθάλπεται κατάλληλα και πονηρά. Είμαστε μόνοι μας παραγωγοί του αναισθητικού που θα μας παραδώσει στο δράκο. Μια Κίρκη μας έχει χτυπήσει με το ραβδί της και μας έκανε χοίρους προτού πάρουμε το δρόμο για τον μακελάρη και ύστερα για τη χύτρα της. Πεζοί ρεμβασμοί μ’ αφετηρία ένα ολόκληρο ’21! Αλλά γιατί τάχα το αξιότερο μήνυμά τον να μην είναι ένας αφυπνιστικός διαφωτισμός;. Άγγελος Τερζάκης

Ασκήσεις 1.

Να γράψετε έναν πλαγιότιτλο για κάθε παράγραφο του Κειμένου.

Έχουν δίκιο όταν λένε πως ένας λαός δεν χαρακτηρίζεται τόσο από τους μεγάλους άνδρες του, όσο από τον τρόπο που τους αναγνωρίζει και τους τιμά. Φρειδερίκος Νίτσε Να αναπτύξετε την άποψη σε παράγραφο 80-90 λέξεων.

Με ποιο τρόπο η «υλική πρόοδος» υπονομεύει την εθνική μας μνήμη;

Ο κοσμοπολίτικος αποχρωματισμός μάς απειλεί (τους Έλληνες) στο κάθε βήμα και θα έφτανε να πει κανένας ότι ακόμα κι από σκοπιμότητα καθαρά πρακτική, θα έπρεπε να επιτηρούμε καλύτερα τον εαυτό μας, να κοιτάμε να τον διαφυλάξουμε μιαν αυτοτέλεια. Είναι η μόνη ελπίδα συμβολής μας υπολογίσιμης στην παγκόσμια συμφωνία, το μόνο

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

256

μας εθνικό κεφάλαιο. Αρκετά τρέχει, ακατάσχετος ο κόσμος προς την πλήξη της ομοιομορφίας. Άγγελος Τερζάκης Να σχολιάσετε τη φράση: κοσμοπολίτικος αποχρωματισμός. Τι εννοεί ο συγγραφέας με την τελευταία πρόταση του αποσπάσματος; 5.

Ποια πρόταση τον Κειμένου 175 πιστεύετε ότι πρέπει να θυμόσαστε;

Όσες φορές κοιτάξουμε με προσοχή και με αγάπη και την πιο μικρή ελληνική λεπτομέρεια, βρισκόμαστε πάντα στην καρδιά της ελληνικής ζωής. Τόσο μεγάλη είναι η συνοχή και η ενότητά της. Θυμάμαι τη μέρα που μας κήρυξαν τον πόλεμο οι Γερμανοί. Το πλήθος που ζητωκραύγαζε στην οδό Σταδίου, σώπασε ξαφνικά, κι έπειτα άρχισε να τραγουδά με μια βαριά μεγάλη φωνή: «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια». Αυτό και μόνο. Αλλά αυτό και μόνο ήταν αρκετό για να καταλάβει κανείς πως ο πόλεμος τούτος δεν ήταν σημερινός ούτε χτεσινός: ήταν ο αιώνιος πόλεμος της Ελλάδας όλων των καιρών για την ανθρώπινη αξία. Γιώργος Σεφέρης Να γράψετε πλαγιότιτλο για την παράγραφο.

Η ιστορική γνώση ελάχιστα επενέργησε στο νεοελληνικό ήθος. Η ιστορική μυθολογία μας διαμόρφωσε. Αμφιβάλλω αν ο Μακρυγιάννης ήξερε λεπτομέρειες για το Λεωνίδα και τους τριακόσιους κι όμως μιλούσε μαζί τους. Το όνομα επενεργεί μαγικά· μηδενίζει τις αποστάσεις και τα απόντα τα κάνει παρόντα. Ο Μεγαλέξανδρος σκοτώνει το καταραμένο φίδι. Αυτή η υπερρεαλιστική σύζευξη τον πραγματικού με το φανταστικό, του πιθανού με το απίθανο, έχει τη μαγεία του παραμυθιού και επενεργεί στη διάπλαση τον ήθους μας, γιατί ταυτιζόμαστε με το σύμβολο. Με άλλα λόγια, ζούμε βιωματικά την ιστορία μας. Πολλές φορές αυτή η ιστορία μάς γίνεται βάρος, κουραζόμαστε, θέλουμε να ξεκόψουμε μ’ αυτή. Αλλά είναι των αδυνάτων αδύνατο, γιατί την κουβαλάμε μέσα στο αίμα μας. Όσες φορές σαν άτομα, ξεκόβουμε, οδηγούμαστε σε πνευματική αυτοχειρία. Τελικά, παρ’ όλο που είμαστε οι πιο πολλοί ανιστόρητοι, είμαστε ένας λαός ιστορικής μνήμης. Κυριάκος Πλησής Ποιο τίτλο δίνετε στο κείμενο; Αν έπρεπε να επιλέξετε τις έξι (6) σημαντικότερες έννοιες του κειμένου, ποιες θα ήταν αυτές;

Άλλοτε (τον Ελληνισμό) τον έλεγαν αιώνιο παιδί, επιπόλαιο και παιχνιδιάρικο. Τώρα οι δεινοί και οι τραχείς τον λέγουν πάλι ρηχό, άταχτο, απερίσκεπτο. Τι να κάνει; Αυτό είναι το σκαρί του, αυτή είναι η μοίρα τον. Ίσως αυτός να είναι και ο προορισμός του. Να μερώνει τους πανικούς. Τους κάθε λογής πανικούς. Γιατί υπάρχουν πολλοί, όχι μόνο θρησκευτικοί, αλλά και οικονομικοί και πολιτικοί, και ποιος ξέρει τι άλλοι, που σήμερα συνέχουν τον κόσμο απ' άκρη σ' άκρη. Και τ' αυλάκια προς τη Μεσόγειο είναι από παντού ανοιχτά, κι έτσι εισρέουν πάλι αισθήματα, ιδέες, μίση, φόβοι και τα παρόμοια. Θέλουν εδώ να δώσουν τη μάχη τους και τώρα; Δεν ξέρω αν διάλεξαν το καλύτερο μέρος για να αναμετρηθούν και να παλέψουν. Τούτος ο τόπος και τούτος ο λαός το έχουν στο σκαρί τους, το έχουν στη μοίρα τους να μερώνουν και τον πιο φοβερό πανικό. Ε. Π. Παπανούτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

257

Ποιο τίτλο δίνετε στο κείμενο; Να σχολιάσετε την πρόταση του κειμένου: Γιατί τάχα το αξιότερο μήνυμα του ’21 να μην είναι ένας αφυπνιστικός διαφωτισμός; 9.

Κάποτε πλησίασε τον Θεμιστοκλή ένας μορφωμένος άνθρωπος λέγοντάς τον ότι μπορεί να τον διδάξει την τέχνη της μνήμης. Όταν ο Θεμιστοκλής τον ρώτησε σε τι θα τον βοηθούσε αυτή η τέχνη, εκείνος απάντησε ότι θα μπορούσε να τον υπενθυμίζει τα πάντα. Ο Θεμιστοκλής τότε είπε ότι θα τον ευγνωμονούσε αν τον δίδασκε πώς να ξεχνάει όσα θέλει παρά να τα θυμάται. Κικέρων Να σχολιάσετε το απόσπασμα.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

258

Κείμενο 176 Ελληνικό φως

α […] Τι τα θέλεις, είμαστε ένας λαός με μεγάλους πατέρες της εκκλησίας αλλά σήμερα χωρίς μυστικούς· με μεγάλη προσήλωση στο αίσθημα και στις ιδέες αλλά μας αρέσει να δίνουμε και στα πιο αφηρημένα μια μορφή οικειότητας, πράγμα που ένας χριστιανός της δύσης θα το έλεγε ίσως ειδωλολατρία. Έπειτα, αν δώσουμε στη λέξη την ετυμολογική της σημασία, είμαστε φοβερά συντηρητικοί. Καμιά από τις παραδόσεις μας, χριστιανικές ή προχριστιανικές, δεν έχει πραγματικά πεθάνει. Συχνά, όταν πηγαίνω στην ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, μου είναι δύσκολο ν' αποφασίσω αν ο Θεός που κηδεύεται είναι ο Χριστός ή ο Άδωνης. Είναι το κλίμα, είναι η φυλή, δεν το ξέρω. Κατά βάθος νομίζω πως είναι το φως. Κάτι πρέπει να υπάρχει μέσα στο φως που μας κάνει έτσι. Είναι κανείς στην Ελλάδα πιο φίλος, πιο οικείος με το σύμπαν. Είναι δύσκολο να το εκφράσω. Μια ιδέα γίνεται πράγμα, με μια καταπληκτική ευκολία. Θαρρείς πως σαρκώνεται σχεδόν φυσιολογικά πάνω στην αράχνη του ήλιου. Όπως, αντίθετα, καμιά φορά δεν μπορείς να πεις αν το αντικρινό σου βουνό είναι πέτρα ή χειρονομία. Ο μη ενσαρκωμένος λόγος είναι κάτι που ξεπερνά τις δυνάμεις μας, και η φρίκη όταν πέσει στον τόπο μας παίρνει τη μορφή μιας μηχανής ακριβείας. Ίσως αυτά να εξηγούν κάποιες όψεις του χαρακτήρα μας που ξαφνίζουν τον ξένο, και ίσως να έχουν κάποια σχέση με την οργάνωση της παλιάς τραγωδίας […]. Γιώργος Σεφέρης

β […] Το φως είναι ανελέητο και δεν αφήνει χώρο για φωτοσκιάσεις. Τα περιγράμματα είναι σαφή. Το φως αντιτίθεται στο σκοτάδι. Θέλω να πω είμαστε ένας λαός (όχι μονάχα οι Νεοέλληνες αλλά και οι Έλληνες όλης της ιστορίας) των αντιθέσεων. Πλάι στους μετεωρισμούς μας στα ύψη οι πτώσεις μας στα βάθη. Αντιφατικοί πολλές φορές με τον εαυτό μας: Ο ψοφοδεής και ταλαίπωρος που γίνεται ήρωας, ο ήρωας που γίνεται προδότης. Μεγαλοσύνη και αθλιότητα στο ίδιο πρόσωπο. Ο Δημάρατος, ο Θεμιστοκλής, ο Αλκιβιάδης δεν μπήκαν τυχαία στην ιστορία μας. Επειδή το φως δεν επιτρέπει ελιγμούς είμαστε ειλικρινείς μέχρι αφελείας και δεν ξέρουμε τη διπλοπροσωπία. Το ελληνικό ήθος είναι ένα μωσαϊκό με αφάνταστους συνδυασμούς, όλους όμως σαφείς στα όριά τους. Όπως περίπου τα ελληνικά τοπία με την ποικιλία τους και τη σαφήνειά τους. Ακόμη το ελληνικό ήθος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

259

αποφεύγει την εκζήτηση και την επιτήδευση, γιατί όλ’ αυτά είναι φωτοσκιάσεις. Από εδώ πηγάζει η αίσθηση του περιττού, η απλότητα, η λιτότητα. Το μέτρο και η μεσότητα είναι η σύζευξη των αντιθέτων, γι’ αυτό και είναι δυναμικά. Τα στοιχεία δεν απαμβλύνονται ‒κρατούν όλη τους τη δυναμική ενέργεια. Όλ’ αυτά έχουν να κάνουν με την πολυθρύλητη ελληνική εφηβεία. Αν η εφηβεία είναι η ηλικία των εξάρσεων αλλά και των ξαφνικών απογοητεύσεων, του ανικανοποίητου και της δίψας για το καινούριο, του ατομικού εγωκεντρισμού αλλά και της απόλυτης εξάρτησης, του αυτοσχεδιασμού κι όχι της σοφής ταξινόμησης, της μέθης αλλά και της εκλογίκευσης, τότε είμαστε, σαν λαός, έφηβοι. Τώρα κατά πόσο θα εξακολουθεί να επιζεί αυτή η εφηβεία μέσα σ' έναν πολιτισμό ‒τον τεχνολογικό‒ που φέρνει μέσα του τα σπέρματα της αυτοκαταστροφής, σ' έναν πολιτισμό που ισοπεδώνει τα πάντα και όπου η ποικιλία αντικαθίσταται ραγδαία με μιαν αφόρητη μονοτονία και μέσα σε πολιτικά συστήματα όπου η προσωπικότητα εκμηδενίζεται και η ισορροπία ανάμεσα στον πολίτη και το κράτος είναι φοβερά ετεροβαρής, αυτό δεν μπορεί κανένας να το ξέρει. Εκείνο που ξέρω, εκφρασμένο κάπως μελοδραματικά, είναι πως αν εκλείψει αυτή η εφηβεία από τον κόσμο, αυτός δεν θα ’ναι «κόσμος». Κυριάκος Πλησής

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

260

Κείμενο 177 Μνήμη

α Είμαστε όντα ικανά να θυμούμαστε, ή ικανά να λησμονούμε; Κι εμείς δεν ξέρουμε, δεν καταλαβαίνουμε προς ποια, τελικά, πλευρά γέρνει η ύπαρξη μας φυσιολογικά: προς την μνήμη ή προς την λήθη; Ίσως προς την λήθη, που είναι αδελφή της Σιωπής, της μεγάλης Μάνας των πάντων. Η μνήμη αντιστέκεται στην δύναμη τον χρόνου· η λήθη υποτάσσεται, διερμηνεύει, μέσα στα εγκόσμια, τον θρίαμβο του χρόνου επάνω μας κι επισφραγίζει με σιγή την διαδοχική μας γύμνωση από την ανάμνηση όσων εζήσαμε, χαρήκαμε και υποφέραμε. Η μνήμη μάς κρατεί ζωντανούς πάνω από το χάος της μοναξιάς, των γερατειών, του θανάτου. Η λήθη όμως μας ελευθερώνει από το συντριπτικό βάρος της ζιοής μας για να μας κάνει ικανούς να διαπλεύσουμε τον χρόνο που μας απομένει, χωρίς κίνδυνο να καταποντιστούμε από την δριμεία μνήμη αυτών που εζήσαμε. Κι έτσι προχωρούμε στην ζωή οδηγημένοι από τον άγγελο της Μνήμης και τον άγγελο της Λήθης. Συνεργάζονται οι δυο τους μυστικά για να μας κρατήσουν στην ζωή, γεννήματα της ανεκλάλητης σοφίας του θεού. Κόρες του Χρόνου, και η Μνήμη και η Λήθη, αφήνουν μέσα μας την ίδια πικρή γεύση που είναι του χρόνου η αβάσταχτη, στυφή γεύση, αφού είμαστε χωρίς την θέλησή μας όντα χρονικά, ενώ η μύχια λαχτάρα μας είναι η αθανασία […]. Κώστας Τσιρόπουλος

β Η διάλυση της ιστορικής μνήμης αποτελεί συνέπεια των αντιιστορικών τάσεων της σύγχρονης τεχνικής και πολιτικής. Βεβαίως υπάρχουν κάποια παραδοσιακά ράκη, έστω και μόνο μέσα στη γλώσσα. Με την εγκατάλειψη της ιστορικής συνέχειας η συνείδηση της Δύσης, η πατρίδα, η καταγωγή, η οικογένεια καθίστανται πράγματα αδιάφορα· ακόμη και στη φιλία η διά βίου εμπιστοσύνη χάνει κάθε νόημα. Το άτομο ζει την ίδια του τη ζωή χωρίς ανάμνηση. Η παράδοση υπολείπεται, η εκπαίδευση περιορίζεται στο χρήσιμο, τα γενικά διανοητικά σχήματα μορφοποιούνται από την προπαγάνδα. Έτσι λοιπόν φαίνεται σα να θραύεται το νήμα της ιστορίας. Μπορεί όμως ο άνθρωπος να θραύσει την ιστορία και να αποκόψει τις ρίζες του; Μπορεί ο άνθρωπος να αναπτυχθεί ξεκινώντας από το ιστορικό μηδέν, ξεκινώντας μόνον από τη βιολογική φύση του; Μπορεί να πραγματοποιήσει μιαν ανθρώπινη κατάσταση ξεκινώντας μόνο από αυτό που του

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

261

δόθηκε από τη γέννηση του, μόνο από αυτό που κάνει τώρα και σ' αυτή τη στιγμή, και τούτο χωρίς να βλέπει τίποτε άλλο, χωρίς να θέλει τίποτε άλλο, παρά μόνον ένα φανταστικό μέλλον όπου τον περιμένει η σωτηρία; Όχι· ο άνθρωπος πρέπει να αναγνωρίσει τον εαυτό του σ' αυτό που ήταν για να φθάσει στον παρόντα εαυτό του- αυτό που υπήρξε μέσα στην ιστορία παραμένει ως αναπόδραστος και θεμελιωτικός παράγων αυτού που θα γίνει. Η απόφαση ανήκει στην ανθρώπινη θέληση. Φρικιούμε βλέποντας φοβερούς δεσπότες να θέλουν να σβήσουν την ιστορία επειδή είναι γι’ αυτούς η ανεπιθύμητη πηγή της ανθρώπινης ανεξαρτησίας και θέλουν να την υποκαταστήσουν με δογματικά σχήματα, ψευδή και απαραβίαστα ταυτοχρόνως, που τα επιβάλλουν σε όλους και όπου η ροπή των μαζών προς το μύθο τούς συμπαραστέκεται […]. Καρλ Γιάσπερς

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

262

Δοκίμιο 18 Η ζωή δεν συντηρείται και δεν ανανεώνεται παρά μέσα από τη διαρκή εξισορρόπηση μνήμης και φαντασίας, νοσταλγίας και δημιουργικής ορμής. Η μνήμη, ακόμα και όταν συνδέεται με γεγονότα και πράξεις που μας είναι δυσάρεστες, χρησιμεύει ως δίδαγμα για το παρόν και το μέλλον. Μια ανθρωπότητα χωρίς ιστορική μνήμη δεν θα μπορούσε ν’ αντέξει στις εσωτερικές αντινομίες που συνέχουν την ανθρώπινη ψυχή και που την κάνουν να είναι ανθρώπινη και όχι απλώς ζωική. Γ.Κ. Βλάχος

Αν η ζωή για τον άνθρωπο ήταν ένα απλό βιολογικό γεγονός, αν αποτελούσε το διάστημα που περικλείεται από τη γέννηση και το θάνατο χωρίς καμιά άλλη ιδιαιτερότητα, δεν θα διέφερε σε τίποτα απ' αυτή των ζώων. Το πρόβλημα όμως, είναι ότι η ζωή για τον άνθρωπο μπορεί να αποκτήσει κι άλλες διαστάσεις πέρα απ' αυτές που υπαγορεύουν οι νόμοι της φύσης. Το σημαντικό σ’ αυτή την περίπτωση είναι ότι η ζωή έχει και μνήμη αλλά και φαντασία. Η μνήμη (από το ρήμα μένω) είναι το αποτύπωμα, η σφραγίδα της ζωής στον άνθρωπο, άρα, και η γνώση που αποκτά μέσα από το σύνολο των εμπειριών του. Αυτό σημαίνει ότι έχει τη δύναμη να συνειδητοποιεί τις αιτίες των ενεργειών του αλλά και να προβλέπει τα πιθανά αποτελέσματά τους. Έτσι ο χρόνος δεν κυλά χωρίς νόημα, ούτε είναι απλά η διαδικασία μετάβασης από ένα στάδιο σ' ένα άλλο. Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να συνειδητοποιεί το χρόνο, να έχει επίγνωση της διάρκειάς του και ταυτόχρονα, να αναζητεί το νόημα της ζωής προσπαθώντας να γνωρίσει ό,τι έγινε και να φανταστεί τις προοπτικές της. Αν λοιπόν η μνήμη είναι το καταστάλαγμα της ζωής, η φαντασία είναι η κινητήρια δύναμή της. Είναι δημιουργική ορμή καθώς δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αναζητήσει εναλλακτικές λύσεις, ξεφεύγοντας μ’ αυτό τον τρόπο από το μοναδικό δρόμο που θα ακολουθούσε αν υπάκουε μόνο στις φυσικές επιταγές. Η φαντασία αυτή προσφέρει τις δυνατότητες για καινούριες μορφές παρέμβασης στη ζωή, άρα, και δυνατότητες για τη δημιουργία της. Μια φαντασία που καλπάζει χωρίς τα διδάγματα που προσφέρει η μνήμη μπορεί να οδηγήσει είτε σε σφάλματα ανεπανόρθωτα, είτε, να οδηγήσει τον κάτοχο της πέρα από την πραγματικότητα με αποτέλεσμα να αποδυναμώσουν κάθε δημιουργική δραστηριότητα. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι η μνήμη είναι το αποτέλεσμα της διαλεκτικής σχέσης του ανθρώπου με τη ζωή. Αποτέλεσμα που δεν περιέχει μόνο ευτυχισμένες ή χαρούμενες στιγμές, αλλά, που είναι φορτωμένο με σφάλματα, αποτυχίες και απογοητεύσεις. Όσο άσχημο κι αν φαίνεται αυτό, δεν πρέπει να αγνοούμε ότι είναι προτέρημα μόνο του ανθρώπου- γιατί μόνο αυτός μπορεί να κάνει λάθη, να τα συνειδητοποιεί και να αναζητεί και-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

263

νούριες λύσεις ή διεξόδους στα προβλήματα που δημιουργούνται. Στο ζωικό βασίλειο, ένα σφάλμα είναι μοιραίο γιατί είναι και το τελευταίο. Με το λάθος διακόπτεται σχεδόν πάντα και η ζωή. Ο άνθρωπος όμως μπορεί να διδάσκεται από τα λάθη του, να συγκεντρώνει τις εμπειρίες και να διδάσκεται απ’ αυτές. Μόνο τότε η ζωή μεταστοιχειώνεται σε γνώση. Δεν πρέπει όμως να νομίζουμε ότι πρόκειται για μια γνώση εγκυκλοπαιδικής μορφής ή για μια γνώση που καταχωρείται σε κάποιους νευρώνες του εγκεφάλου χωρίς κανένα άλλο προορισμό. Είναι γνώση ζωντανή και αποτέλεσμα της δοκιμασίας του ανθρώπου μέσα στις δυσκολίες της ζωής. Είναι μια γνώση που μπορεί να ανακληθεί κάθε φορά στο παρόν, να εμπλουτιστεί με καινούρια διδάγματα και τελικά να ανανεωθεί. Έτσι όμως ανανεώνεται και η σχέση μας με την ίδια τη ζωή καθώς πληθαίνουν οι προοπτικές για την αντιμετώπιση της και κατά συνέπεια οι ελπίδες για την καλυτέρευσή της. Δεν θα πρέπει όμως να αγνοήσουμε τι πραγματικά συμβαίνει σήμερα. Πολλοί σύγχρονοι μελετητές έχουν διατυπώσει την άποψη ότι ολόκληροι λαοί «πάσχουν» από μια ηθελημένη αμνησία- ονομάζουν μάλιστα το φαινόμενο «κοινωνική αμνησία». Από μια άποψη είναι λογικό να συμβαίνει κάτι τέτοιο. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι διαρκώς στραμμένος στο μέλλον περιμένοντας να καλυτερέψουν οι συνθήκες της ζωής του μέσα από ένα χωρίς προηγούμενο καταναλωτισμό. Τα πάντα μετατίθενται στο μέλλον. Σ' αυτό εναποθέτει τις ελπίδες του για βελτίωση των συνθηκών ζωής και για ευημερία. Στο όνομα της ανάπτυξης θυσιάζεται το παρόν και η ομορφιά που θα μπορούσε να έχει η καθημερινή ζωή με τις μικρές χαρές της ή ακόμη και με τις παροδικές απογοητεύσεις που προσφέρει. Όλη η ζωή, λοιπόν, μετατίθεται στο μέλλον, αφού αυτό υπόσχεται την ευτυχία, την κοινωνική αναγνώριση, την ευημερία ή τις «καλοκαιρινές διακοπές». Όταν όμως χάνουμε την ομορφιά της στιγμής και τις μικρές λάμψεις των πραγμάτων, τους υπαινιγμούς που δεν πρόκειται ποτέ να επαναληφθούν όταν, ό,τι μας περιβάλλει γίνεται αντικείμενο χρήσης και θύμα της καταναλωτικής μας μανίας, είναι σαν να το εξαποστέλλουμε αμέσως στην ανυπαρξία. Έτσι, τα πράγματα δεν φορτίζονται συναισθηματικά, δεν επενδύουμε σ' αυτά τις συναισθηματικές μας εντάσεις, αλλά αγοράζονται, υπάρχουν μόνο όσο τα χρειαζόμαστε και μετατρέπονται σε άχρηστα αντικείμενα με τη λήξη της καταναλωτικής τους ισχύος. Όταν ο κόσμος που μας περιβάλλει αντιμετωπίζεται με την ίδια νοοτροπία, παύει να ζει. Είναι σαν να μας περιβάλλει μια πελώρια και ασφυκτική απουσία. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζεται και το παρελθόν. Ένα παράδειγμα: ολόκληρη η θεωρία που ανέπτυξε ο Γαλιλαίος έχει μετατραπεί, στα περισσότερα σχολικά βιβλία σε δυο εξισώσεις. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα περιέχεται σε τρεις σελίδες και οι περισσότερες εθνικές εορτές μετατρέπονται σε μέρες αργίας. Τα φαινόμενα αυτά είναι ενδεικτικά, όχι τόσο της λήθης μας (κάτι που θα μπορούσε να φαίνεται φυσικό άλλωστε) όσο της νοοτροπίας μας απέναντι στο παρελθόν. Ό,τι πέρασε έχει χάσει πια τη χρησιμότητά του- είναι «ανενεργό» για τη ζωή μας ή, στην καλύτερη περίπτωση, γίνεται

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

264

φολκλόρ. Είναι τόσο γρήγορες οι εναλλαγές των γεγονότων σήμερα που είναι σχεδόν αδύνατο να συνειδητοποιήσουμε την εμβέλειά τους και κατά συνέπεια να τα μελετήσουμε. Ίσως βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπισε ο άνθρωπος· όσο ανανεώνεται και πλουτίζεται η γνώση, όσο γίνεται όλο και πιο πολύ αναγκαίο να παρακολουθούμε τις εξελίξεις και τα καινούρια ρεύματα, τόσο πρέπει να αποκοβόμαστε από το παρελθόν και διακριτικά να το αγνοούμε. Δεν πρόκειται βέβαια για ένα δίλημμα το οποίο μας υποχρεώνει να επιλέξουμε ανάμεσα στο παρελθόν ή το μέλλον, αλλά για μια αντινομία του πολιτισμού μας, το τίμημα της οποίας ενδέχεται να πληρώσουν οι μελλοντικές γενιές. Μια ανθρωπότητα χωρίς μνήμη, είναι μια ανθρωπότητα εκτεθειμένη σε όλα τα σφάλματα του παρελθόντος· ανέτοιμη να αντιμετωπίσει τις δύσκολες περιστάσεις, και γι’ αυτό επιρρεπής στην καταστροφή. Πρόκειται για καταστροφή που είναι σχεδόν ορατή εξαιτίας της τεράστιας δύναμης που έχουν πετύχει να συγκεντρώσουν οι χώρες στα οπλοστάσιά τους. Ίσως δεν έχουν άδικο εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η καρδιά του ανθρώπου, παρ' όλες τις τεχνολογικές εξελίξεις έχει παραμείνει αναλφάβητη, πως είναι αδύναμη να συλλαβίσει την αγάπη και την ουσιαστική επικοινωνία με το συνάνθρωπο. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος παραμένει συναισθηματικά πρωτόγονος, γεμάτος ανταγωνιστική διάθεση και αδιαλλαξία όταν θίγονται ακόμη και τα πιο μικρά συμφέροντά του. Σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ, μοιάζει με το μαθητευόμενο του Μάγου. Έχοντας συγκεντρώσει μεγάλη δύναμη στα χέρια του δεν έχει ωριμάσει στον ανάλογο βαθμό και συναισθηματικά. Είναι επικίνδυνη η δύναμη που κατέχει, όπως «το ξυράφι στα χέρια ενός μικρού παιδιού». Αν λοιπόν χρειάζεται η ιστορική μνήμη είναι γιατί μπορεί να τον διδάξει πώς να αποφύγει τα πιθανά σφάλματα που κυοφορεί η κατοχή όλης αυτής της δύναμης. Ο Χέγκελ είχε διατυπώσει την άποψη ότι η ιστορία μάς διδάσκει ένα πράγμα: πως οι λαοί δεν διδάσκονται τίποτα απ' αυτήν. Η διαπίστωση αυτή, παρόλο που είναι απαισιόδοξη, δεν παύει να είναι αληθινή. Αν, μέχρι τώρα, ήταν μια αρκετά ευφυής άποψη, από δω και πέρα θα γίνει μια τραγική αλήθεια. Πραγματικά, ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να είναι πρωτόγονος στον τρόπο που προσπαθεί να επιβάλει την κυριαρχία του στους άλλους, είτε σε ατομικό, είτε σε εθνικό επίπεδο. Αν λησμονήσει τι σήμαινε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, αν αγνοήσει τις αιτίες που τον γέννησαν και τον θεωρήσει απλά σαν μια κακή εμπειρία που πέρασε κάποτε η ανθρωπότητα, καμιά δύναμη δεν θα τον εμποδίσει να επαναλάβει αυτή τη θηριωδία με πολύ πιο εξελιγμένη και βάρβαρη μορφή. Ίσως, στην περίπτωση αυτή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το λάθος θα είναι και το τελευταίο.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

265

Κείμενο 178 Η έννοια της γλωσσικής ταυτότητας Την έννοια της γλωσσικής ταυτότητας ή, καλύτερα, της γλωσσικής φυσιογνωμίας ενός έθνους, όπως είναι νομίζω προτιμότερο να την χαρακτηρίζουμε, πρέπει να την δούμε από δυο πλευρές, την διαχρονική και την συγχρονική. Διαχρονικά, η ιδιαίτερη φυσιογνωμία που χαρακτηρίζει κάθε γλώσσα θεμελιώνεται, εμπεδώνεται και καταξιώνεται μέσα στον χρόνο ως συνέχεια, ως παράδοση. Κι εδώ ακριβώς είναι που η ελληνική γλώσσα έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα: αποτελεί μια από τις λίγες γλώσσες στον κόσμο που έχει να επιδείξει μια γλωσσική παράδοση σε προφορικό και σε γραπτό λόγο που φθάνει τις 4.000 χρόνια. Ακόμη, έχει το ιδιαίτερο γνώρισμα, που τόσο παραστατικά έχει επισημάνει ο Ελύτης λέγοντας πως σε καμιά άλλη γλώσσα δεν παρατηρείται αυτό που συμβαίνει στον Έλληνα να λέει την λέξη άνεμος, φως, ήλιος, θάλασσα, γη, ουρανός κλπ. και να επικοινωνεί κάθε στιγμή με τις πηγές της γλώσσας του, με τις ίδιες τις ρίζες του. Αυτό το χαρακτηριστικό δίνει μια ξεχωριστή διάσταση στην φυσιογνωμία της ελληνικής γλώσσας, που είναι λίγο ως πολύ ευρύτερα γνωστή... Αν σταθούμε στο ότι η γλώσσα είναι σύστημα, ένα σύνολο σημείων, πάλι δεν θα έχουμε δώσει την ουσία, την ιδιαιτερότητα, την φυσιογνωμία της γλώσσας. Γιατί η γλώσσα δεν είναι ένα απλό άθροισμα σημείων είναι κάτι πέρα από τα σημεία –είναι σύστημα αξιών. Φτάνουμε έτσι στην έννοια της αξίας, που είναι χαρακτηριστική κι αποφασιστική για τη σύλληψη της φυσιογνωμίας της γλώσσας. Κάθε λεξικό στοιχείο μιας οποιασδήποτε γλώσσας, λ.χ. το σημείο «δίδω» της Ελληνικής, δεν είναι μια απλή λέξη- είναι μια αξία στην γλώσσα. Τι εννοούμε μ' αυτό; Ότι καταλαμβάνει μια ιδιαίτερη, μοναδική θέση μέσα σ' ένα πλέγμα σχέσεων που συνιστούν το σύστημα της συγκεκριμένης γλώσσας, εν προκειμένω της Ελληνικής. Το «δίδω» υπάρχει –όντας αυτό που καταλαβαίνουμε όλοι, όταν λέμε «δίδω»– διότι συνδέεται με μια σειρά σημασιών με τις οποίες συνωνυμεί, τις σημασίες «προμηθεύω», «εφοδιάζω», «παρέχω» κ.τ.ό. Συνδέεται ακόμη με μια σειρά από σημασίες με τις οποίες αντωνυμεί, αντιτίθεται. Εννοώ τα «δέχομαι», «λαμβάνω», «παρέχω» κ.τ.ό. Συνδέεται, τέλος, με μια σειρά από σύνθετα του «δίδω»: με τα «παραδίδω», «επιδίδω», «προσδίδω», κ.τ.ό. Ακόμη συνάπτεται με μια σειρά ομορρίζων, τα «δώσω», «δόση», «δοτός», «δώρο» κ.τ.ό. Τέλος, το στοιχείο «δίδω» είναι συνδυασμένο με μια σειρά από σχέσεις, όπως λ.χ. ότι δέχεται ένα υποκείμενο, δράστη (π.χ. «Ο Χ δίδει το βιβλίο στον πατέρα»), έναν αποδέκτη της δράσεως, «έμμεσο αντικείμενο» («στον πατέρα») κι ένα φορέα της δράσεως, «άμεσο αντικείμενο» («το βιβλίο»). Επομένως κάθε στοιχείο στη γλώσσα είναι μέρος ενός σύνθετου και πολύπλοκου μηχανισμού που απαρτίζεται από ένα τέτοιο πλέγμα σχέσεων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

266

Υπ' αυτή την έννοια, κάθε στοιχείο στην γλώσσα είναι μοναδικό σ' ένα σύστημα που στο σύνολο του είναι επίσης μοναδικό. Μ’ αυτό θέλω να πως ότι το ελληνικό «δίδω» δεν συμπίπτει ούτε με το αγγλικό «give» ούτε με το γερμανικό «geben» ούτε με το γαλλικό «donner» κ.ο.κ. Δεν συμπίπτουν, γιατί καθένα απ' αυτά αποτελεί ένα ιδιαίτερο πλέγμα σχέσεων, τόσο σύνθετο και πολύπλοκο, που είναι αδύνατο να συμπέσει στο σύνολο του με το σύστημα του «give» ή του «geben» κ.ο.κ. Συμπέρασμα. Τα συστατικά της γλώσσας ως στοιχεία δομής έχουν ιδιαιτερότητα. Το σύστημα της γλώσσας ως πολύπλοκο σύστημα σχέσεων έχει ιδιαιτερότητα. Το σύνολο της γλώσσας ως δομή, ως ιδιαίτερο κι αυτόνομο σύστημα, έχει ιδιαιτερότητα. Η ιδιότητα αυτή συνιστά ό,τι ονομάζουμε στην θεωρία της γλώσσας φυσιογνωμία μιας γλώσσας. Πού οφείλεται, όμως, αυτή η ιδιαιτερότητα της γλώσσας; Η απάντηση που μπορεί να δοθεί είναι η εξής: Κάθε γλώσσα είναι μια άλλη σύλληψη, οργάνωση κι έκφραση του κόσμου μας. Είναι, όπως λέμε οι γλωσσολόγοι, μια διαφορετική ταξινομία του κόσμου μας. Έτσι η Ελληνική γλώσσα δεν είναι το ίδιο λ.χ. με την Γαλλική. Με τις διάφορες γλώσσες δεν λέμε απλώς τα ίδια πράγματα με άλλες λέξεις. Συλλαμβάνει, οργανώνει κι εκφράζει διαφορετικά ο κάθε λαός τον κόσμο με την γλώσσα του. Έτσι καταλαβαίνει κανείς την ρήση του φιλοσόφου της γλώσσας Wittgenstein που λέει πως «ο κόσμος μου είναι η γλώσσα μου» (the limits of my language mean the limits of my world), που σημαίνει ότι ο κόσμος μου υπάρχει τόσο μόνο, όσο μπορώ να τον εκφράσω με την γλώσσα μου. Έτσι καταλαβαίνουμε ακόμη την περίφημη στην γλωσσολογία «υπόθεση του Whorf» που μιλάει, αντίστροφα, για άμεση εξάρτηση της σκέψεώς μας από την γλώσσα μας: Σκέπτομαι και εκφράζομαι μέσα στα πλαίσια που μου χαράζει η ταξινόμηση του κόσμου, όπως έχει αποτυπωθεί στην γλώσσα μου. Άρα, μέχρι ενός σημείου, είμαι υποδουλωμένος στην γλώσσα μου. Αλλά το θέμα αυτό ξεφεύγει από το θέμα της φυσιογνωμίας της γλώσσας που προσπαθήσαμε να θίξουμε στις γραμμές αυτές. Ίσως μας απασχολήσει μια άλλη φορά. Γ. Μπαμπινιώτης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

267

Δοκίμιο 19

Η εκπαίδευση και ο πολιτισμός, αυτά που μαζί και τα δυο δηλώνει θαυμάσια στη γλώσσα μας η λέξη Παιδεία, δεν είναι μόνο πρωταρχικός παράγοντας για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη του τόπου, οποιουδήποτε τόπου της γης, αλλά και παραγωγικός παράγοντας με την τεχνική και πρακτική σημασία. Είναι παράγοντας πρακτικά χρήσιμος για την εθνική άμυνα όσο και οι απαραίτητες δαπάνες για τη στρατιωτική εθνική άμυνα. Δημήτρης Φατούρος

Είναι γεγονός ότι η εξέλιξη αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα των κοινωνιών, καθώς και η τάση του ανθρώπου να προσβλέπει πάντοτε στο καινούργιο, το καλύτερο, το μελλοντικό. Όλοι μας περιμένουμε το μέλλον να είναι καλύτερο από το παρόν σ’ αυτό εναποθέτουμε τις ελπίδες μας· για την πραγμάτωση του αγωνιζόμαστε καθημερινά. Υπάρχει λοιπόν μέσα στον άνθρωπο μια κρυφή δύναμη που τον ωθεί στο να εγκαταλείπει αυτό που πέρασε και να περιμένει αυτό που πρόκειται να 'ρθει. Αν όμως η προηγούμενη διαπίστωση αποτελούσε μοναδικό γνώρισμα των κοινωνιών, είναι αμφίβολο αν τα μέλη τους θα είχαν τη δύναμη να αναζητήσουν το καλύτερο και να έχουν ασφαλή κριτήρια για την αξιολόγησή του. Για το τι είναι καλύτερο και τι είναι χειρότερο χρειάζεται ένα σταθερό σύστημα αξιών. Ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να μας προσφέρει ένας βασικός κοινωνικός μηχανισμός: η εκπαίδευση. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι κύρια λειτουργία της εκπαίδευσης είναι να βρίσκεται σ’ ένα μεταίχμιο ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο, ανάμεσα σ’ αυτό που πέρασε και σ' αυτό που πρόκειται να ’ρθει. Είναι δηλαδή ένας θεσμός που συμπυκνώνει τις αξίες που παραδόθηκαν και ταυτόχρονα περικλείει τη δυνατότητα για ανανέωση τους μέσα στις καινούργιες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πνευματικές συνθήκες. Η εκπαίδευση επομένως μεταγγίζει το παρελθόν στο παρόν αφήνοντας ανοιχτές τις διόδους για ανανέωση και κριτική. Όλα αυτά έχουν νόημα μόνο εξαιτίας του γεγονότος ότι η εκπαίδευση έχει σαν βασική της φροντίδα τους νέους. Η νέα γενιά, όσο κι αν υπόσχεται έναν καινούργιο τρόπο ζωής, δεν μπορεί να έχει σταθερούς άξονες προσανατολισμού για την αναζήτηση του, αν προηγουμένως δεν έχει μελετήσει ό,τι προηγήθηκε. Όλα αυτά σημαίνουν ότι η εκπαίδευση περιέχει και τη μνήμη και τη φαντασία, και τη σύνεση και την τόλμη και τον ενθουσιασμό και την πείρα. Γι’ αυτόν το λόγο είναι ιδανικός χώρος για κάθε λογής πνευματικές ζυμώσεις, ένα ζωντανό κύτταρο που έχει τη δύναμη να συμβάλει στην πρόοδο της κοινωνίας. Η εκπαίδευση λοιπόν παύει να είναι ένας απλός μηχανισμός

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

268

όπως αρχικά τον χαρακτηρίσαμε και γίνεται κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης αφού έχει τη δύναμη να διαμορφώνει συνειδήσεις. Διαμορφώνω μια συνείδηση σημαίνει οργανώνω με τέτοιο τρόπο το περιεχόμενο της ώστε να μη διατρέχει τον κίνδυνο να αποπροσανατολιστεί. Ο αποπροσανατολισμός αρχίζει όταν λείπουν τα κριτήρια, όταν δεν έχουμε ένα σταθερό σύστημα αναφοράς, ηθικές προτεραιότητες, δηλαδή αξίες. Το γεγονός λοιπόν ότι μέσα από την εκπαίδευση και τους νέους προετοιμάζεται το μέλλον της κοινωνίας, μας οδηγεί στη διαπίστωση πως μέσα από τις διαδικασίες της αναπαράγεται ο ίδιος ο πολιτισμός. Πολιτισμός δεν είναι βέβαια ένα σύνολο των επιτευγμάτων αυτά είναι η αφετηρία. Η ουσία του πολιτισμού είναι η βαθιά συνειδητοποίηση της ταυτότητάς μας ως ανθρώπων, ως όντων ξεχωριστών που αντλούν τη δύναμη και τη βεβαιότητα της ύπαρξής τους από το γεγονός ότι η παρουσία τους πάνω στη γη είναι μια πορεία οδυνηρή, αντιφατική και μεγαλειώδης. Ο πολιτισμός λοιπόν αντλεί το βαθύτερο περιεχόμενο του από την ίδια την αυτογνωσία του ανθρώπου. Πολιτισμός είναι η ίδια η περιπέτεια της αυτογνωσίας. Αυτή η περιπέτεια έχει σκοπό η εκπαίδευση να κάνει βίωμα στους νέους. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες παύει να αποτελεί μηχανισμό και γίνεται μορφοποιητική δύναμη, δηλαδή Παιδεία. Μέχρι τώρα δώσαμε μια διάσταση της εκπαίδευσης η οποία, όσο κι αν είναι αναγκαία, δεν φαίνεται να έχει άμεση σχέση με τα καθημερινά προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζει μια κοινωνία. Η εκπαίδευση πρέπει να προσβλέπει και στην Παιδεία αλλά και στην ικανοποίηση των άμεσων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι νέοι. Η επαγγελματική αποκατάσταση, η τεχνική τους κατάρτιση, η μόρφωσή τους αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις για τη συμβολή τους στην κοινωνική πρόοδο. Όταν μάλιστα πρόκειται για μικρές πληθυσμιακά χώρες, για χώρες που έχουν περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, η εκπαίδευση πρέπει να λειτουργεί όσο καλύτερα γίνεται. Και τούτο είναι αναγκαίο προκειμένου να εξασφαλιστεί, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, η οικονομική, τεχνολογική και εθνική ανεξαρτησία. Είναι αλήθεια ότι στις μέρες μας η τεχνολογία και οι πνευματικές αξίες μονοπωλούνται από τις χώρες εκείνες που έχουν τεράστια οικονομική και πολιτική ισχύ. Όταν μια χώρα εξάγει την τεχνολογία και τα καταναλωτικά της αγαθά, εξάγει ταυτόχρονα και ένα μέρος τον πολιτισμού και των αξιών της. Εισάγοντας λοιπόν τεχνολογία και αγαθά μια μικρή χώρα, το χειρότερο, φαινομενικά, θα είναι να κλονιστεί το εμπορικό της ισοζύγιο. Με ποιο τρόπο όμως θα αντιμετωπίσει την πολιτιστική διείσδυση; Οι μέθοδοι άμυνας δεν είναι πολλές, γιατί είναι περιορισμένα τα περιθώρια επιλογής. Για την τεχνολογία χρειάζεται ανθρώπους πνευματικά ευέλικτους και επιστημονικά καταρτισμένους προκειμένου να αξιοποιήσουν και να προσαρμόσουν τα ξένα τεχνολογικά επιτεύγματα στις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες της χώρας τους. Θα πρέπει όμως και να συνειδητοποιήσουν ότι η εισαγόμενη τεχνολογία μοιάζει πολλές φορές με το δούρειο ίππο. Θα πρέπει δηλαδή να αντιμετωπιστεί η πολιτιστική διείσδυση με ένα μόνο τρόπο: με

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

269

την εθνική αυτογνωσία. Μόνο μ’ αυτό τον τρόπο η εκπαίδευση επιτελεί το διττό της ρόλο. Η εκπαίδευση έχει μεγάλη σημασία για χώρες που διαθέτουν περιορισμένα οικονομικά μέσα. Όσο φροντίζουν για τη στρατιωτική τους άμυνα, στον ίδιο βαθμό θα πρέπει να μεριμνούν για την εθνική πολιτιστική τους άμυνα, γιατί η μάχη ενός έθνους δεν δίνεται τόσο στα σύνορα του, εκεί δηλαδή που υπάρχει ο κίνδυνος να εισβάλει ο εχθρός, αλλά σ’ ένα χώρο ευρύτερο και ακαθόριστο: στο χώρο του πολιτισμού. Σ' αυτή τη μάχη είναι δύσκολο να διακρίνουμε το νικητή και το νικημένο γιατί δεν υπάρχουν ποσοτικά μεγέθη. Υπάρχουν κυρίως αξίες. Σ’ αυτή τη «μάχη» των αξιών, το πρόβλημα δεν είναι να νικήσει η μικρή χώρα αλλά να υπερασπίσει όσο μπορεί την ταυτότητά της, δηλαδή τα ιδιαίτερα εκείνα γνωρίσματα που διαφοροποιούν τους ανθρώπους που την κατοικούν από οποιοδήποτε άλλο λαό. Σ’ αυτό τον αγώνα η εκπαίδευση μπορεί να συμβάλει με την προάσπιση της εθνικής μνήμης και της εθνικής γλώσσας. Σήμερα, στην Ελλάδα, κανένας δεν αμφισβητεί την ανάγκη εκμάθησης μιας ή περισσότερων ευρωπαϊκών γλωσσών. Μόνο μ' αυτό τον τρόπο είναι δυνατό να επικοινωνήσουμε με τα πολιτιστικά και τα τεχνολογικά επιτεύγματα των χωρών που προηγούνται σ’ αυτούς τους δυο τομείς. Για ποιους όμως ευρωπαϊκούς λαούς είναι το ίδιο αναγκαία η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας; Η απάντηση είναι αυτονόητη: για κανέναν. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει μόνοι μας να αγωνιστούμε σε δυο μέτωπα: από τη μια να παρακολουθήσουμε τις τεχνολογικές εξελίξεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο κι από την άλλη να προασπίσουμε την εθνική μας ταυτότητα. Τα όπλα γι’ αυτό τον αγώνα θα τα προσφέρει στους νέους η εκπαίδευση, αφού ο ρόλος της είναι και να υπερασπίζει ό,τι συντελέστηκε και να προετοιμάζει τους νέους για τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις που θα ’ρθουν. Η εκπαίδευση αποτελεί τη σπονδυλική στήλη μιας κοινωνίας, πράγμα που σημαίνει ότι αν την αγνοήσουμε και τη θεωρήσουμε μηχανισμό δευτερεύουσας λειτουργίας, θα διατρέξουμε τον κίνδυνο να «εξαφανιστούμε» μέσα στον καταιγισμό αξιών και την αλλοφροσύνη της εποχής μας. Μόνο μια ώριμη εκπαίδευση μπορεί να στηρίξει τους νέους ηθικά και πνευματικά και να τους κάνει να πιστέψουν πως ό,τι είναι καινούργιο δεν φέρνει απαραίτητα και την πρόοδο, πως ό,τι είναι ξένο δεν σημαίνει αναγκαστικά και σωστό. Χρέος της εκπαίδευσης είναι να ενισχύσει την πίστη του νέου στον εαυτό τον και στο έθνος τον έτσι ώστε να μην παρασυρθεί από την κοσμοπολίτικη νοοτροπία της εποχής μας που θέλει ανθρώπους ευχάριστους, ανίδεους και χωρίς μνήμη. Ένας άνθρωπος χωρίς μνήμη είναι άνθρωπος χωρίς μέλλον. Είπαμε ότι η εκπαίδευση έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα σταθερό σύστημα αξιών με βάση το οποίο θα αξιολογηθούν οι κάθε λογής κοινωνικές εξελίξεις. Αν όμως το σύστημα αυτό, το τόσο εύθραυστο στην εποχή μας, παραμεληθεί, διατρέχουν τον κίνδυνο, κυρίως οι μικροί λαοί, να αφανιστούν πνευματικά και ενδεχομένως πολιτικά από τον παγκόσμιο χάρτη. Κατά συνέπεια η κυριότερη μορφή της εθνικής άμυνας βρίσκεται, εκτός

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

270

από την τεχνική κατάρτιση, στη γλώσσα και την εθνική συνείδηση ενός λαού. Αυτόν το διμέτωπο αγώνα θα πρέπει να εκπληρώσει η εκπαίδευση ειδικά στην εποχή μας, ώστε να συμβάλει, στο μέτρο του δυνατού, στη διατήρηση της πολιτιστικής αυτοδυναμίας των λαών και την ενδυνάμωση της πνευματικής ελευθερίας των ατόμων.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

271

Κείμενο 179 Ο τόπος της μνήμης Έθνος, και ετυμολογικά, σημαίνει έθος, ήθος, δηλαδή τόπος, διαμονή, ενδιαίτημα και στη συνέχεια τρόπος, ιδιάζουσα σχέση ανάμεσα στα στοιχεία, έμψυχα και άψυχα, αυτού του τόπου. Έθνος είναι, τέλος, ο δεσμός ενός λαού με το τοπίο του. Γλώσσα είναι ένας κώδικας σημείων που αφηγούνται αυτό το δεσμό και τον ανακαλούν. Η γλώσσα μιλάει την ιδιάζουσα σχέση του ανθρώπου με το ήθος του, τη διαμονή του. Οι φυσικές γλώσσες έχουν πατρίδα –οι τεχνητές γλώσσες δεν έχουν πατρίδα. Όσες περισσότερες τεχνητές γλώσσες κατασκευάζω, τόσο μακρύτερα από την πατρίδα εξορίζομαι. Η γλώσσα της άλγεβρας, της φυσικής, της χημείας, της τροχαίας, της διαφήμισης, η εσπεράντο δε νοσταλγούν, δηλαδή δεν πονούν για την επιστροφή, γιατί δεν έχουν πού να επιστρέψουν. Περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό τους. Η γλώσσα είναι ανακάλημα, ανάκληση του γεγονότος ότι γεννήθηκα κάπου. Είναι το μέσο της αναφοράς. Αναφέρομαι, σημαίνει αναβαίνω προς τις πηγές. Επιστρέφω στο παντοτινά εκάστοτε, φέρομαι προς το έθος, εντοπίζομαι. Κάθε επ-ανα-τοποθέτηση είναι μια περιπέτεια της γλώσσας και κάθε περιπέτεια ονομάζεται Ιστορία. Έθνος είναι η ιστορία μιας γλώσσας. Γλώσσα είναι η ιστορία ενός Έθνους. Κώστας Γεωργουσόπουλος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

272

Κείμενο 180 Η γλωσσική παρουσία του έθνους Επιχειρώντας να δούμε τη φυσιογνωμία ενός έθνους μέσ’ από τη γλώσσα του θα μπορούσε να νομίσει κανείς, ότι αναζητούμε τα χαρακτηριστικά του έθνους αυτού μέσα σ’ ένα χώρο εκφράσεως, που υπάρχει δίπλα σ’ άλλους χώρους, όπως είναι η τέχνη, η μουσική, ο χορός, η θρησκεία και οι πράξεις που σφράγισαν την ιστορία του. Κι όμως η γλώσσα δεν είναι απλός χώρος εκφράσεως. Είναι κάτι συνυφασμένο με την ίδια την υπόσταση του έθνους. Γιατί είναι κατ' εξοχήν μέσ’ από τη γλώσσα που γεννιέται και χαράζεται ο κόσμος, όπως την αποκαλύπτει και μέσα στον οποίο υπάρχει το έθνος. Η γλώσσα είναι πρωταρχικό συστατικό της ίδιας της παρουσίας του έθνους. Αν το έθνος το συνιστά η συνείδηση της κοινής καταγωγής και της κοινής ιστορικής μοίρας, το ομόγλωσσο, όπως το ονόμασε ο Ηρόδοτος, είναι η έναρθρη ενσάρκωση αυτής της κοινής παρουσίας και συνέχειας. Η γλωσσική παρουσία ενός έθνους είναι μια παρουσία φυσιογνωμική με την έννοια, ότι μέσα της ανακύπτει η χαρακτηριστική ατομικότητα αυτού του έθνους. Και τούτο γιατί η γλώσσα δεν είναι ποτέ ένας αφηρημένος, πάνω από τόπο και χρόνο, κώδικας συνεννοήσεως, αλλά μια ιστορική, έγχρονη αποκάλυψη του κόσμου, όπως τον φέρνει στο φως μέσα στα δικά του όρια και τη δική του ιδιοτυπία το έθνος. Ό,τι είναι ακόμη αόριστο για το μικρό παιδί σε αναφορά προς την άμεση καθημερινή του ζωή προσφέρεται και κυριαρχείται μέσα στη γλώσσα του τόπου μας. Είναι μέσα στη διάλεκτο, που ο κόσμος γλωσσοποιείται. Αυτή η γλωσσοποίηση αποκαθιστά μια πρώτη σχέση εμπιστοσύνης με τα πράγματα και μια πρώτη διάρθρωση της ζωής σε μια τάξη. Είναι αυτή που ανοίγει τους δρόμους με τους οποίους αντικρίζουμε, αξιολογούμε και αισθανόμαστε τον κόσμο με τους δικούς της τρόπους εκφράσεως, τον δικό της λεκτικό πλούτο, τη δική της φωνητική χρωματική. Η μητρική γλώσσα με τη μορφή της τοπικής διαλέκτου είναι έτσι μοίρα για τον καθένα μας, μέσα στην οποία μεγαλώνουμε. Και σε αντίθεση προς την κοινή, καθιερωμένη γλώσσα, η μητρική διάλεκτος είναι στενά συνδεδεμένη με τον τόπο της ιδιαίτερής μας πατρίδας και τη φυσιογνωμία του. Είναι η γλώσσα της συνομιλίας μας με το βιοτικό μας χώρο, γι' αυτό είναι και πρωταρχικότερη από την κοινή γλώσσα. Βεβαίως οι διάλεκτοι υπάρχουν σε συσχετισμό προς την κοινή ομιλουμένη και γραπτή γλώσσα και δεν υπάρχει ανάμεσά τους ένας στεγανός χωρισμός αλλά μια αμοιβαιότητα. Αν όμως η κοινή γλώσσα είναι αυτή που μας προσφέρει την οικείωση με τον πλατύ ορίζοντα του πολιτισμού στο σύνολο του, η διάλεκτος είναι η γλώσσα της άμεσα βιωνόμενης εγγύτητας, του τόπου, όπου γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε –με τα σπίτια και τους δρόμους του, τα χωράφια και τ’ ακρογιάλια του, τ’ αγαπημένα πρόσωπα των γονιών και των γειτόνων, των ζωντανών

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

273

και των νεκρών. Είναι η γλώσσα του παιχνιδιού και της γιορτής, του καθημερινού μόχθου και της ανάπαψης, του εθίμου και του τραγουδιού. Μέσα στον τόπο αυτόν, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Ε. Spranger, για πρώτη φορά «ερμηνεύονται για μας τα πράγματα του κόσμου και μπαίνουν μέσα στην καρδιά μας». Και την ερμηνεία αυτή τη συντελεί η γλώσσα της μητέρας μας, που με τις ιδιότυπες νοηματικές σχέσεις και το μοναδικό της τόνο γίνεται έκφραση του μικρού τούτου κόσμου. Διά της καταπληκτικής λειτουργίας αυτής της γλώσσας ο περιβάλλων κόσμος μεταπλάθεται σε έναν οικείοεσωτερικό κόσμο. Έτσι «αληθινή πατρίδα είναι» κατά τη ρήση του W. von Humboldt1 «κατ’ ουσίαν η γλώσσα». Η μητρική μας γλώσσα γίνεται ο δεσμός μας με τους ανθρώπους και το τοπίο, το σπίτι και τον κήπο, το ζώο και το δένδρο, τη διάταξη τον τόπον και του χρόνου και το ρυθμό της καθημερινής εργασίας. Το φαινόιιενο τούτο τον εξανθρωπισμού τον περιβάλλοντος, που γίνεται πατρικός χώρος, προβάλλει έντονα μέσα στη γλώσσα και συνοδεύεται με το θρησκευτικό βίωμα, ότι ο χώρος αυτός είναι ο ομφαλός της γης. Ο τόπος δια-περάται από ένα ήθος, είναι ο ίδιος ο τόπος ήθος κατά την ομηρική έκφραση (Ιλιάδος, Ζ 512), αφού χαράζεται φυσιογνωμικά μέσα στη γλώσσα από τους τρόπους και τα ήθη της συναναστροφής μας μαζί του. Τα ίδια τα τοπωνύμια μαρτυρούν μιαν ιστορία, ένα μύθο, εμπλέκουν πολύ συχνά την ανθρώπινη παρουσία […]. Το έθνος κράτησε έτσι σ’ ένα μεγάλο βαθμό τη μνήμη του και άσκησε την ανανεωτική του δύναμη μέσα στη γλωσσική του παρουσία. Τούτο όμως δεν σημαίνει, ότι αυτή η παρουσία δεν δοκιμάζεται διαρκώς και δεν υπόκειται στον κίνδυνο της φθοράς. Σήμερα ο κίνδυνος αυτός παρουσιάζεται σε δυο κατ’ εξοχήν τάσεις. Την τάση της μετατροπής της γλώσσας σε συνθηματική-συμβατική ανακοίνωση, και την τάση της αβασάνιστης, χωρίς καμιά διεργασία αφομοιώσεως, υιοθέτησης ξένων όρων και τύπων εκφράσεως, που καθώς συσσωρεύονται απειλούν με σοβαρή ρύπανση και αλλοίωση τη γλώσσα μας. Και οι δυο αυτές τάσεις οδηγούν τη γλώσσα σε μια κατάσταση αποξενώσεως, η πρώτη στην αποξένωση από την ίδια τη φύση της και η δεύτερη στην αποξένωση από την εθνική της ιδιαιτερότητα. Με την εισβολή της τεχνολογίας στη ζωή μας η γλώσσα τείνει όλο και πιο πολύ να γίνει συνθηματολογική. Οι λέξεις συγκόπτονται, συνθλίβονται μέσα σε ήχους, που γίνονται συμβατικοί και χάνουν τη φυσιογνωμία και το ήθος των. Η γλώσσα ουδετερώνεται, γιατί παύει να είναι έκφραση ενός πολυδιάστατου κόσμου και γίνεται ένα ψιλό όργανο επικοινωνίας ή προπαγάνδας. Παράλληλα, με την άφθονη και ανεξέλεγκτη εισροή ξένων στοιχείων από γλώσσες πληθυσμιακά πολύ ισχυρότερες, που έχουν καθιερωθεί σαν διεθνείς (όπως οι λέξεις της τεχνολογίας και του εμπορίου, συνθήματα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, τυπικές φράσεις από τον καθημερινό χώρο επικοινωνίας) η γλώσσα μας φθείρει τη φυσιογνωμία της, αναγκάζε1

http://en.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_von_Humboldt (στην αγγλική).

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

274

ται να φορά προσωπίδες και να χάνει τον εαυτό της μέσα σε σχήματα που δεν είναι δικά της. Απέναντι στους κινδύνους αυτούς επιβάλλεται να οργανωθούν τρόποι άμυνας και κάθαρσης της εθνικής μας γλώσσας. Αυτούς τους μηχανισμούς αντιστάσεως τους διαθέτει βέβαια και η γλώσσα η ίδια αφ’ εαυτής, όμως ο σημερινός ρυθμός επικοινωνίας είναι τόσο έντονος και πιεστικός, ώστε θα πρέπει να επιδιωχθεί η ενσυνείδητη επαγρύπνηση. Γι’ αυτό και πολύ σωστά έγινε εισήγηση να συσταθεί ένα συμβουλευτικό σώμα «από Ακαδημαϊκούς, πανεπιστημιακούς καθηγητές και άλλους ειδικούς επιστήμονες, που σαν έργο του θα έχει να προτείνει λέξεις και επιστημονικούς όρους πλασμένους μέσα από τη νεοελληνική γλώσσα ή προσαρμοσμένους στους κανόνες λειτουργίας της, ώστε να βοηθούνται αποτελεσματικά αυτοί, που τώρα αναγκάζονται να χρησιμοποιούν τις ξένες λέξεις ελλείψει αντίστοιχων ελληνικών, που δεν μπορούν να πλάσουν οι ίδιοι». Η γλώσσα όμως μ’ όλη την ατομική της φυσιογνωμία δεν μένει κλειστή στην ατομικότητά της. Όσο αμετάφραστη κι αν είναι στην ατομικότητά της, άλλο τόσο μεταφραστή είναι σ’ όλες τις άλλες γλώσσες. Αυτή η ανοικτοσύνη της εθνικής γλώσσας σε κάθε άλλη γλώσσα συνιστά την καθολικότητά της. Κι όσο περισσότερη μεγαλοσύνη έχει η γλώσσα, τόσο πιο καθολική γίνεται, χωρίς όμως στην καθολικότητά της να χάνει την ατομικότητά της. Και τούτο είναι το παράδοξο, όπως παρατηρεί ο Th. Litt, ότι η γλώσσα υπερβαίνει και αίρει την ίδια την ατομικότητά της διά του εαυτού της, που δεν είναι παρά η ατομικότητά της. Η γλώσσα σαν εθνική παρουσία διαλέγεται λοιπόν από τη μια με την ιστορική της μνήμη κι από την άλλη ανασαίνει την ανοικτοσύνη της προς το καθολικά ανθρώπινο πλάθοντας μέσ’ απ’ αυτή την ανοικτοσύνη και το διάλογο την ιδιαιτερότητά της, που συνιστά μιαν ανεπανάληπτη, συγκεκριμένη μορφή του καθολικά εκφραστού. Πλάθοντας όμως έτσι τον εαυτό της τον υπερβαίνει συγχρόνως. Γι’ αυτό και η ζωντανή γλωσσική παρουσία του έθνους ανακτάται κάθε φορά από τις νέες γενιές και αναδύεται μέσ’ απ’ αυτό που δεν ειπώθηκε ακόμα. Κώστας Μιχαηλίδης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

275

Κείμενο 181 Αποσπάσματα Ο Έλλην είναι ζήτημα αγωγής και όχι καταγωγής. Νίκος Εγγονόπουλος

Αν η φύση μιας γλώσσας είναι η φύση μιας συνολικής ιδιοσυγκρασίας πεθαμένων και ζωντανών που μας περιέχει και που διαθέτουμε ένα πολύ μικρό περιθώριο για να την αλλάξουμε με την προσωπική μας ενέργεια, απεναντίας ο τρόπος της καλλιέργειας που ασκούμε πάνω σ' αυτή τη φύση, ανήκει στην ατομική μας ιδιοσυγκρασία. Γιώργος Σεφέρης

Τα σύνορα της πατρίδας δεν είναι καταρχήν γεωγραφικά. Τα σύνορα είναι στη γλώσσα, στην παιδεία, στην πνευματική αυτοσυνειδησία του Έλληνα. Αν ρημαχτούν αυτές οι αντιστάσεις, αν αυτές παραδοθούν στη στασιμότητα, στη νέκρα, αν τις πιστέψουμε αδιέξοδα προβληματικές, τότε η απώλεια εδαφών και υφαλοκρηπίδων είναι μάλλον δευτερεύον σύμπτωμα. Χρήστος Γιανναράς

Η γλώσσα δεν είναι όργανο, δεν είναι εργαλείο, είναι η ψυχή ενός συνειδητά πορευόμενου λαού. Και την ψυχή αυτή είναι ανάγκη να τη σεβόμαστε, αν δε θέλουμε να σκοτώσουμε ηθικά ένα λαό, να συντρίψουμε μέσα του την υψηλή συνείδηση του Έθνους, να διαλύσουμε την προσωπικότητά του. Κώστας Τσιρόπουλος

Η γλώσσα είναι όργανο σχέσης, έκφραση κοινωνίας. Μια κοινωνία που δεν κοινωνεί, που δεν έχει συλλογικούς στόχους, κοινά οράματα, ποια γλώσσα να μιλήσει; Περιορίζεται σε ένα στοιχειώδη κώδικα συνεννόησης, και το υπόλοιπο της γλωσσικής έκφρασης εμπορευματοποιείται: γίνεται διαφήμιση, επαγγελματικό ιδίωμα, κομματική συνθηματολογία, λογοτεχνικό φτιασίδι, ιδεολογικός κομπασμός. Χρήστος Γιανναράς

Δεν έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα». Διονύσιος Σολωμός

Η γλώσσα μας σήμερα πλήττεται στην εσωτερική της διάσταση και εμφανίζει μειωμένες αντιστάσεις απέναντι στην πίεση των ξένων γλωσσών, ταλαιπωρημένη από την πρωτοφανή κακοτεχνία και την κυνική πλέον αδιαφορία για την έκφραση, και φυσικά από τους γλωσσοπολιτικούς δογματισμούς, οι

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

276

οποίοι τη συρρικνώνουν υπάγοντάς την στα ψευτοδιλήμματα μανιχαϊσμών που στην εποχή μας τουλάχιστον είναι χωρίς αντικείμενο. Και δεν δικαιολογείται καμιά αισιοδοξία, και πολύ περισσότερο θριαμβολογίες, επειδή οι πολύμορφες εκφραστικές δυνατότητες της σύγχρονης κοινής συμπιέζονται στο νάρθηκα της αμιγούς δημοτικιστικής μορφολογίας, διότι είναι πλέον φανερό πως οι δημιουργικές και αφομοιωτικές της ικανότητες κάμπτονται συνεχώς, η αισθητική της καταστρέφεται ραγδαία και στο σύνολο της μένει ανοχύρωτη και πτοημένη. Και μια γλώσσα δεν είναι μόνο «μέσο» εκφράσεως και επικοινωνίας, αλλά οργανώνει τον κόσμο μέσα στη συνείδηση, υποβάλλοντάς τον σε ταξινόμηση λογική και εσωτερικεύοντας τα στοιχεία του· δεν είναι απλώς τρόπος με τον οποίο η σκέψη εξωτερικεύεται και αντι-κειμενοποιείται, αλλά η ίδια της η δυνατότητα να υπάρχει και να τελείται, είναι «η άμεση πραγματικότητά της» κατά την έκφραση του Μαρξ, που την κάνει να μπορεί να σκέφτεται τον εαυτό της, να είναι δηλαδή σκέψη εσκεμμένη και έτσι να οδηγεί στην αυτοσυνείδηση. Καίριος τρόπος εκκοινωνισμού, η γλώσσα εγκαθιστά το άτομο στον κόσμο, θέτοντας τα πρώτα όρια ανάμεσα τους, και το συνιστά ως υποκείμενο, συνεπώς δεν είναι απλό όργανο ή μέσο που μαζί του ο άνθρωπος συνδέεται με σχέση εξωτερική ή αποστάσεως, κατά τον τύπο του έχω, αλλά τον χαρακτηρίζει στην ίδια του την ουσία. Για ένα λαό η γλώσσα ενσαρκώνει τη βαθύτερη φυσιογνωμία τον, αποτελεί σημείο όπου ανακεφαλαιώνονται κάθε φορά και συναιρούνται όλες οι στιγμές της προηγούμενης διαδρομής του, είναι απόσταγμα από μνήμες και καταβολές που δένονται καίρια με το είναι τον και τον βοηθούν να συνειδητοποιεί διάρκεια ιστορική και ιδιοπροσωπία και να καθορίζει το στίγμα του μέσα στον κόσμο. Και βέβαια, η γλώσσα δεν είναι κάτι το αυτοτέλεστο, συνεπώς η ασθενικότητα ή η ευρωστία της είναι πρωτίστως ζήτημα πνευματικού πολιτισμού και ευρωστίας σημασιών που εδραιώνουν τη ζωή ενός λαού ως αυτοσήμαντη. Όμως, αν οι διαλυτικές τάσεις του βάθους δεν αποσοβούνται με μόνη τη μορφική φροντίδα, η αισθητική ωστόσο μέριμνα, σαν τρόπος πειστικής αναδείξεως των σημασιών, και ακριβώς διότι πρέπει να τις αναδείχνει πειστικά ως πραγματικότητες αυθεντικές, φέρνει αναπόφευκτα στο κέντρο της, από διάφορους δρόμους, το πρόβλημα του περιεχομένου, που είναι πρόβλημα σημασίας και σκοπών, και οδηγείται αναγκαστικά να αισθάνεται την ισχνότητα ή την έλλειψή τους, πράγμα που κρατά παρόν και ανοικτό το ευρύτερο ζήτημα του νοήματος. Μ’ αυτό τον τρόπο η απαίτηση για διατήρηση και ανέβασμα της εκφραστικής δυνατότητας της γλώσσας, έστω και ανεξάρτητα από μια αναμόχλευση σε βάθος, μπορεί, ως συνεχής διάγνωση, αξίωση υπερβάσεως και θεραπεία συμπτωματική, να συγκρατήσει για ορισμένο διάστημα τα πράγματα και να κρατήσει κατάλληλο και διαθέσιμο τον γλωσσικό ιστό για την ύφανση των μελλοντικών σημασιών που θα συνθέσουν την αιτιολογική αντιμετώπιση. Γιάννης Καλιόρης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

277

Είναι πραγματικά απειράριθμες οι ξένες λέξεις που έχουν κατακλύσει τη γλώσσα μας, ρυπαίνοντας την καθαρότητά της. Να ένα πολύ φτωχό δειγματολόγιο: σλόγκαν, σήριαλ, γκρο-πλαν, εμπάργκο, μπούμαν, καστ, σπικάρισμα, οκέυ, σόρρυ, νάμπερ ουάν, γκέιτ, ρετρό, γκολ, κόουτς, φάουλ, πρεςρουμ, μπρίφινγκ, παμπ, μπάτζετ (προϋπολογισμός), χάππυ-εντ, κας, σώου, φεστιβάλ, ντισκοτέκ, γκεστ-σταρ, μιούζικαλ, στόρυ, μιξάζ, μοντάζ, σούπερ, βίντεο, τάι-μινγκ (προγραμματισμός), μίνι, μάξι, μίντι, τι-βι, θρίλερ, σασπένς, τζουκ-μποξ, σνακ, πανκ, σποτ, ζουμ και πολλές, πάρα πολλές, άλλες. Δεν είμαστε σωβινιστές. Ξέρουμε πολύ καλά πως όλες οι γλώσσες παίρνουν η μια από την άλλη λέξεις, για τις οποίες οι προσλαμβάνουσες δεν έχουν έτοιμο το υποκατάστατο τους. Η αγγλική γλώσσα φημίζεται για την προσληπτικότητά της. Πολλές από τις ξένες λέξεις που χρησιμοποιούμε στον καθημερινό μας λόγο, γραφτό και προφορικό, είναι ξένες: κατσαρόλα, κουζίνα, σοκολάτα, πατσάς, λεβέντης, ποτήρι, πιάτο, κουνιάδος, κουμπάρος, πλάνο, πορσελάνη, βαπόρι, τρένο, καρότσα, κότσος και πιο πρόσφατα: κασέτα, καφετερία και χίλιες δυο άλλες. Οι πιο πολλές από αυτές έγιναν κλιτές, και έτσι «πολιτογραφήθηκαν» ελληνικές. Άλλες πάλι έμειναν όπως ήλθαν (ρεκόρ, ραντεβού...). Δεν πρόκειται για τις περιπτώσεις αυτές. Πρόκειται, κύρια, για τις ξένες, αμερικανικές το πιο πολύ, που μπορούσαν καλότατα να εξελληνιστούν. Δεν έγινε τίποτα. Δεν εκδηλώθηκε από πουθενά καμιά προσπάθεια. Και το φερτό υλικό εγκαταστάθηκε στη γλώσσα μας, εκτοπίζοντας τις οικείες, τις ζεστές και εκφραστικότερες ελληνικές μας λέξεις. Χωρίς υπερβολή, βρισκόμαστε μπροστά σε μια άλλου είδους εχθρική εισβολή, που απειλεί να προκαλέσει ζημιές, οι οποίες, αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα, μπορούν να γίνουν ανεπανόρθωτες […]. Νώντας Ανδρικόπουλος

Η γλώσσα ενώνει το χρόνο και υπ’ αυτή την έννοια αποτελεί συστατικό στοιχείο πνευματικής ταυτότητος. Ως στοιχείο πνευματικής ταυτότητος, η γλώσσα είναι «ομιλία», υπέρβαση του χωρισμού των ατόμων χωρίς να καταργείται η μοναδικότης των. Η ομιλία δεν συνιστά δεσμό εξωτερικό· ενώνει ως λόγος κοινός, κοινή αίσθηση του όλου. Αυτή η εκπεφρασμένη κοινή του όλου αίσθηση κάνει την γλώσσα δεσμό εσωτερικό, παράγωγο και παράγοντα του πολιτισμού ενός έθνους. Εάν ο πολιτισμός χαράζει την πορεία του λαού, η γλώσσα σφραγίζει τα πεπρωμένα του, εφ' όσον και η ίδια η διαμόρφωση των εννοιών γίνεται ανέφικτη εκτός του τεχνολογικού περιεχομένου των. Η ταυτότης κάθε ατόμου όπως και κάθε έθνους, δεν οικοδομείται στο στιγμιαίο συγχρονικό παρόν — εκεί απόλλυται· η ταυτότης κάθε ατόμου, όπως και κάθε έθνους οικοδομείται στο διαχρονικό παρόν της ενότητος του παρελθόντος με το μέλλον του […]. Στέλιος Ράμφος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

278

Η γλώσσα είναι η ψυχή ενός έθνους που ζει αρπαγμένο από την ιστορία του. Και όσο πιο βαθιά, πιο συνειδητά κοινωνεί καθημερινά την ουσία του παρελθόντος του, τόσο πιο συνειδητά, γόνιμα και αρμονικά λειτουργεί η γλώσσα μέσα στη ζωή του. Όχι μόνο γιατί στις λέξεις και στις δομές της γλώσσας αυτής έχει κρυσταλλωθεί ο ιστορικός χρόνος, –με ελεύθερη γέννηση ή αβίαστη αλλοίωση λέξεων και γραμματικών τύπων καθώς και συντακτικών δομών– αλλά γιατί η μνήμη του παρελθόντος γίνεται συνειδητή ως παράδοση. Κώστας Τσιρόπουλος

Η γλώσσα είναι κάτι παραπάνω από απλό πρακτικό όργανο έκφρασης και επικοινωνίας με τους άλλους· είναι ένα με τη σκέψη μας και ένα με τα αισθήματα μας. Όπως μπορούμε να μιλούμε, μπορούμε να σκεπτόμαστε και να αισθανόμαστε. Η αξία της εθνικής, της μητρικής γλώσσας είναι ακριβώς ότι από τις πρώτες ημέρες της ζωής διαμορφώνει το πνεύμα και το φρόνημά μας, τη νόηση και το θυμικό μας κατά έναν ορισμένο τρόπο· ότι μας εξομοιώνει με τα μέλη της μεγάλης εθνικής οικογένειας, μας δένει με το παρελθόν και με το παρόν της φυλής μας, και απελευθερώνει τις δυνάμεις που φωλιάζουν μέσα μας για να αναπτυχθούν, να καλλιεργηθούν και να εξωτερικευθούν. Για να εκτελέσει όμως η μητρική μας γλώσσα όλη αυτή την τόσο σπουδαία και τόσο δύσκολη λειτουργία, χρειάζεται ελευθερία από εμπόδια και περισπασμούς, φροντίδα και αγάπη, χρόνο και άνεση. Όταν πριν ακόμη αποκτήσει τον πλούτο, τη λεπτότητα των νοηματικών αποχρώσεων, τη σιγουριά και την ορθότητα, επεμβαίνει μια ξένη γλώσσα και εμποδίζει την ομαλή ανάπτυξή της, οι συνέπειες για το πνεύμα και το ήθος του παιδιού, για το νου και για την καρδιά του ακόμα θα είναι μεγάλες και ολέθριες. Είναι σαν να μην αφήνουμε την όρασή του να αναπτυχθεί και πριν ακόμη μάθει να χρησιμοποιεί σωστά τα μάτια του, τα φορτώνουμε με φακούς που το υποχρεώνουν να βλέπει με άλλο πρίσμα τον κόσμο γύρω του. Όπως εδώ το αποτέλεσμα θα είναι η οπτική αναπηρία, έτσι και στην περίπτωση της ξενότροπης γλωσσικής παρεμβολής μοιραία συνέπεια θα είναι η σύγχυση, η ψυχική ατροφία, η αναπηρία η πνευματική. Αν μάλιστα αυτή η αρχή να αφήνουμε στη μητρική, την εθνική γλώσσα όλο το χρόνο και τη φροντίδα που χρειάζεται για να εμπεδωθεί και να καλλιεργηθεί με άνεση από το νέο άνθρωπο, ισχύει στο βαθμό άλφα για όλους τους λαούς του κόσμου, για μας τους Έλληνες που δεν έχουμε ακόμα λύσει το γλωσσικό μας ζήτημα και μας δέρνει στο κεφάλαιο αυτό της εθνικής ζωής μια φοβερή ακαταστασία και αρρυθμία, ασφαλώς θα ισχύει στο βαθμό άλφα τετράγωνο. Η απαιδευσία μας είναι συνάρτηση της γλωσσικής μας αναρχίας. Και το καλύτερο μέσον να επιδεινώσουμε αυτή την πνευματική μας συμφορά είναι να βάλουμε από τα πρώτα χρόνια της ζωής και μια ξένη γλώσσα στο στόμα και στην ψυχή των παιδιών μας. Το συμπέρασμα είναι ότι η εκμάθηση των ξένων γλωσσών πρέπει να αρχίζει, αφού πρώτα το παιδί εξοικειωθεί σε σημαντικό βαθμό με το εθνικό γλωσσικό τον όργανο. Δηλαδή ύστερ’ από τα δέκα τουλάχιστον χρόνια του,

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

279

όπως πολύ ορθά ορίζει η σχολική μας νομοθεσία. Ας μην ανησυχούμε- αργά δεν είναι. Καιρός θα υπάρξει να κατακτηθεί και η ξένη γλώσσα, αφού έχει ήδη γίνει κτήμα του παιδιού η μητρική. Ακόμα και το περίφημο «accent» της ξένης, και αυτό θα το πάρει ο νέος, αν πέσει από την αρχή σε καλό δάσκαλο και αν συχνά του παρουσιάζονται ευκαιρίες να ασκεί τα γλωσσικά του όργανα. Ε. Π. Παπανούτσος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

280

Κείμενο 182 Η κερκόπορτα Στην Ελλάδα από επετείους καλά πάμε –και μαύρου χρώματος δυστυχώς. Σ' αυτήν ειδικά τη χρωματοπερίπτωση, η αναφορά στα βάσανα είναι χρήσιμη. Επισημαίνονται τα αίτια και οι επιπτώσεις και βγαίνουν ορισμένα συμπεράσματα με κυρίαρχο το ερώτημα: Το πάθημα κατά πόσο έγινε μάθημα; Τις πρώτες μετά την εισβολή της χούντας κρίσιμες ώρες, ο λαός, όλοι εμείς, δεν αντιδράσαμε όπως θα μπορούσε κανείς να ελπίζει από τον Έλληνα, του οποίου ο τράχηλος ζυγόν δεν υποφέρει... και τα λοιπά. Δεν ξεχνώ βέβαια τις τιμητικές εξαιρέσεις, από εκείνους που είχαν ιδιάζουσα ορμή πάθους και αγωνιστικότητας για την ελευθερία. Γιατί άραγε δεν ξέσπασε άμεση παλλαϊκή αντίδραση και αντίσταση; Όταν ένα αεροσκάφος υπερσύγχρονο, με υψηλές προδιαγραφές ασφαλείας, βυθίζεται στο κενό σε δευτερόλεπτα και συντρίβεται ή διαλύεται εν πτήσει και καμιά απολύτως ένδειξη δεν σημειώνεται στο «μαύρο κουτί», η μόνη εξήγηση που δίνουν οι ειδικοί είναι «metal fatigue», «κόπωση του μετάλλου». Τότε που χτύπησε η δικτατορία μήπως είχε ήδη συμβεί κόπωση του μετάλλου της ψυχής του λαού; Σήμερα όσο και άλλοτε χρειάζεται εθνική ομοψυχία. Εθνικός κίνδυνος δεν είναι μόνο η απειλή από την Τουρκία. Εθνικός κίνδυνος είναι και η υποβάθμιση της πολιτικής και πολιτιστικής ζωής. Και, ιδιαίτερα, τα κοινωνικά και οικονομικά αδιέξοδα, ο πληθωρισμός, η περίθαλψη που νοσεί βαρύτατα και προπάντων η ανεργία και μάλιστα των νέων και ακόμα πιο πολύ μάλιστα των νέων που έχουν κάνει σπουδές, Λύκειο ή Πανεπιστήμιο. Εθνικός κίνδυνος είναι καθετί που μπορεί να προκαλέσει αργά ή γρήγορα, κόπωση του μετάλλου της ψυχής μας. Ας προσέξουν λοιπόν οι έχοντες την ευθύνη για την τύχη του τόπου, είτε στην κυβέρνηση είναι είτε στην αντιπολίτευση. Αλλά συγχρόνως ας προσέξουμε όλοι. Στην πορεία της Ελλάδας υπήρξε κατά καιρούς μια Κερκόπορτα, μικρή μεν, αρκετή όμως για να διεισδύσει σε δεδομένη στιγμή ο εχθρός –ο οποιοσδήποτε εχθρός» Ελευθεροτυπία, 22/4/1987

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

281

Κείμενο 183 Παράδοση […] Η παράδοση δεν είναι πεθαμένο παρελθόν, που επιμένει σώνει και καλά να βρικολακιάζει το παρόν μας. Εάν τα κύρια στοιχεία της ταυτότητος ενός ζωντανού λαού είναι, όπως φθάσαμε να γράφουμε ακόμη και στα σχολικά βιβλία, «ό,τι καινούργιο ο ίδιος ζει και δημιουργεί», εάν δηλαδή το ελληνικό πρόβλημα είναι «πώς μέσα στην οικουμενικότητα του σημερινού πολιτισμού θα μπορούμε να βρίσκουμε τον εαυτό μας» επί ποινή επαρχιωτισμού, αν μη ιστορικού διασκορπισμού, τότε ασφαλώς η παράδοση είναι καταψύκτης κάποιων γενικών χαρακτηριστικών, χωρίς δική της πνοή και λειτουργία. Δεν πρόκειται όμως περί αυτού. Όσο η αναζήτηση της ελληνικής ταυτότητος είναι, υπό μορφολογική έννοια, –χιμαιρική, τόσο ρεαλιστική αποδεικνύεται εντοπιζόμενη στο αίσθημα της κοινής μοίρας, ήγουν στην ηθική οντότητα του λαού και όχι στην υλική του υπόσταση. Ως ιστορική μνήμη βιωμένη από όλους μαζί και από τον καθένα χωριστά, η παράδοση εξασφαλίζει στο παρόν ενότητα. Εκτός αυτής της ενότητος ο άνθρωπος θα ζούσε –αν ζούσε– άμοιρος και ανήμπορος να νιώσει ευτυχής ή δυστυχής, αφού μέσα στην μοίρα νιώθει ευτυχία ή δυστυχία. Δεν είναι λοιπόν η ταυτότης μόνο αίσθηση κοινής καταγωγής, είναι κυρίως αίσθημα κοινής μοίρας. Γι’ αυτό και η γλώσσα, ως ένσαρκη ιστορική μνήμη, αποτελεί, κατά κανόνα, συστατικό στοιχείο της ταυτότητος, η υποτίμηση ή κακοποίηση του οποίου τραυματίζει την εθνική διάρκεια. Επομένως η παράδοση δεν κατοχυρώνει πρακτικά την ύπαρξη ενός λαού, την κατοχυρώνει επειδή, ως τεραστίας πυκνότητος συγκέντρωση αισθήματος, στερεώνει την ηθική του υπόσταση και δι’ αυτής την ιστορική του πίστη και το μεταφυσικό του όραμα […]. Στέλιος Ράμφος

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

282

Κείμενο 184 Η φωνή των πατέρων Ενοχλεί γενικά τον άνθρωπο η σκέψη ότι αυτό που είναι, αυτό που έχει, το οφείλει στους «πατέρες», στις γενιές που πέρασαν. Θέλει, αισθάνεται την ανάγκη να βεβαιώνει τη δική του ύπαρξη, τη δική του παρουσία, να αυτοβεβαιώνεται, να χαίρεται τη δική του συμβολή. Μικρόχαρη η στάση αυτή· περιορίζει τον άνθρωπο στις ψυχολογικές αντιδράσεις, στο στενό κλοιό του εγώ, ή του παρόντος μόνο· δεν του επιτρέπει να χαρεί και να ζήσει με τρόπο βαθύ την παρουσία του ανθρώπου μέσα στους αιώνες, με λίγα λόγια δεν του επιτρέπει να ζήσει μέσα του τον άνθρωπο σαν ον που δημιουργεί ιστορία. Δημιουργός ιστορίας είναι ουσιαστικά ο άνθρωπος. Και ιστορία θα πει συνεχής και αδιάκοπη πορεία, όπου τα βήματα του παρόντος, συνεχίζουν το βηματισμό του παρελθόντος και οδεύουν προς το μέλλον. Τα βήματα του παρόντος είναι αυτά που είναι, διότι συνεχίζουν το βηματισμό του παρελθόντος· ή καλύτερα, έχουν το νόημα που έχουν, γιατί είναι γεμάτα και ιστορία. Μοναδικό και ανεπανάληπτο είναι το ιστορικό γεγονός, και μάλιστα όσο περισσότερο μοναδικό και ανεπανάληπτο τόσο περισσότερο ιστορικό γεγονός. Και όμως την ίδια ώρα που είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο εκφράζει ένα σημείο, ένα σταθμό στην ιστορική πορεία του ανθρώπου, είναι γεμάτο, είναι θρεμμένο από ιστορία. Η ιστορική μνήμη λοιπόν, η μνήμη τον παρελθόντος είναι απαραίτητο και ζωτικό στοιχείο για την πορεία και τον ατόμου και τον έθνους. Και ιστορική μνήμη θα πει όσο το δυνατόν καθαρή συνείδηση του νοήματος του έργου των «πατέρων», συνείδηση που να γίνεται οδηγητική φωνή στο βηματισμό του παρόντος. Δεν μπορούμε, νομίζω, εμείς οι Νεοέλληνες να είμαστε υπερήφανοι για την ιστορική μας μνήμη. Παρουσιάζει σημαντικά χάσματα και τρωτά απέναντι του έργου των πατέρων μας. Άμεσοι πατέρες μας είναι οι γενεές από την άλωση της Πόλης και εδώ, αυτές που, στηριγμένες απάνω στους θησαυρούς του παρελθόντος, συγκρότησαν και στήριξαν τη νεοελληνική, τη δική μας ιστορία, της έδωσαν την ιδιοτυπία της, το δικό της νόημα και χαρακτήρα –αυτές που με το πνευματικό τους γενικά έργο, με τις αξίες ποίΐ δημιοΰργησαν, τίμησαν και έζησαν, μας έδωσαν το δικαίωμα να μιλούμε για νεοελληνική Παιδεία. Όλο αυτό το έργο, και μάλιστα στο σπουδαιότερο τμήμα-του, εκείνο που κατεργάστηκαν οι ως το ’21 γενεές με το ζήλο και τον οίστρο την προκοπή και την απελευθέρωση του Γένους δεν μπορούμε δυστυχώς να πούμε ότι το γνωρίζουμε, ούτε, φυσικά, ότι το ζούμε, γιατί δεν το μελετούμε, τουλάχιστον όσο πρέπει. Είναι γνωστό όμως ότι την πνευματική παράδοση, την Παιδεία –όχι την εκπαίδευση– ενός έθνους τη δημιουργεί η ακατάπαυστη με την οποία ανανεώνονται τα παραδομένα πνευματικά κεφάλαια, ενσωματώνονται στον κορμό τον παρόντος και με νέα ζωή και

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

283

τρόπο κάθε φορά πραγματώνονται. Μόνο τότε μπορούμε να μιλούμε για πνευματική παράδοση, για πνευματική ζωή. Όταν υπάρχει η αίσθηση, ότι συνεχίζεις έργο που σου παράδωσαν οι πατέρες, όταν αισθάνεσαι δεμένος μ’ αυτό, και έρχεσαι με τη σειρά σου να το ζήσεις και συ, να το συζητήσεις και να το δουλέψεις με τις δικές σου δυνάμεις. Τέτοια πορεία οδηγεί στη δημιουργία πραγματικού πολιτισμού, πραγματικού πνευματικού βίου. Όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί, όπως διδάσκει η ιστορία, είναι θεμελιωμένοι απάνω σε πλούσια και ζωντανή παράδοση, την οποία κάθε γενεά, συνεχίζοντάς τη, την ανανέωνε και την πλούτιζε. Για να πας πιο πέρα, πρέπει να γνωρίζεις τι έχει γίνει, και όσο καλύτερα και βαθύτερα το γνωρίζεις τόσο καλύτερα προχωρείς με ασφάλεια, με γνώση, με βάθος. Τούτο είναι, πιστεύω, το βαρύτερο χρέος των πνευματικών ανθρώπων κάθε γενεάς, να αποκαλύπτουν με τον καλύτερο τρόπο τους πνευματικούς θησαυρούς των πατέρων, να βοηθούν τη συγκρότηση ζωντανής παράδοσης, και την ίδια ώρα με τη δική τους συμβολή να την ανανεώνουν. Β. Ν. Τατάκης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

284

Κείμενο 185 Παράδοση

α […] Η παράδοση ως έννοια είναι δυνατό να ταυτισθεί με την ίδια τη ζωή, την ανθρώπινη ζωή. Αν πω παράδοση και ανθρώπινη ζωή, λέω το ίδιο πράγμα. Η ανθρώπινη ζωή ανανεώνεται συνεχώς, και έτσι εξασφαλίζει τη διάρκειά της. Αυτή είναι η βιολογική παράδοση της ζωής. Ζωή όμως ανθρώπινη χωρίς πνευματικότητα δεν υπάρχει, γι' αυτό τη βιολογική παράδοση της ζωής, την παρακολουθεί συνεχώς η πνευματική παράδοση. Ό,τι ο άνθρωπος δημιουργεί για να εκφράσει τον εαυτό του, για να εύρει τον εαυτό του, για να αναδείξει ό,τι έχει μέσα του καλό, και γενικώς για να δημιουργήσει τον εαυτό του. Παράδοση είναι ο δρόμος, τον οποίο ο άνθρωπος ακριβώς ανοίγει εκάστοτε, για να βρει τον εαυτό του. Η ζωή του ανθρώπου όμως, δεν είναι ποτέ στατική, δεν είναι στάσιμη. Γι' αυτό όταν λέμε παράδοση, εννοούμε συγχρόνως δυο πράγματα, ότι κρατούμε και προσθέτουμε. Κρατούμε αυτό που έχουμε και προσθέτουμε αυτό που δημιουργούμε. Είναι εσφαλμένη και μάλλον κατασυκοφαντημένη η έννοια της παραδόσεως, όταν κανείς την ταυτίζει με τη στατικότητα. Δεν υπάρχει τέτοια παράδοση, ή τουλάχιστον δεν υπάρχει σ' αυτόν εδώ τον τόπο, ο οποίος, για να πάρω μόνο ένα παράδειγμα, που είναι προσιτό σε όλους, τη γλώσσα του την μιλάει 3.500 χρόνια, με τις μεταβολές, τις παραλλαγές, αλλά με σταθερό τρόπο σχεδόν αναλλοίωτο από την εποχή του Ομήρου […]. Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος

β […] Είναι πολύ γνωστό ότι η εποχή μας, ο καταπληκτικός στις επιτεύξεις, αλλά και στις αντιθέσεις του, 20ός αιώνας, χαρακτηρίζεται στο μεγαλύτερο μέρος του σαν μεταιχμιακός, ότι σ’ αυτόν κυριαρχεί η αμφισβήτηση των αξιών, η αμφιγνωμία και η αμφιβολία. Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι αυτές καλλιεργούνται. Αμφισβήτηση, αμφιγνωμία, αμφιβολία. Ας μου επιτραπεί να αναφέρω στη σειρά, τις συγγενικές τούτες λέξεις της έξοχης γλώσσας μας, της τόσο παραστατικής και πλούσιας σε αποχρώσεις, της γλώσσας μας που σαν κύριος παράγων παράδοσης πνευματικής μένει ανεξάντλητος. Όχι μόνο όσον αφορά τον αγώνα για τη σωστή έκφραση, μα και σαν ένδειξη ζωντάνιας. Ζωντάνιας του λόγου αδιάφθορης, σε μια εποχή σαν τη δική μας ακριβώς, που υποφέρει από την ευκολία του λόγου, ενώ διαμορ-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

285

φώνονται νέες πεποιθήσεις και τρόποι διαβίωσης διαφορετικοί, ακόμα και μια συνείδηση του κόσμου με νέα δεδομένα. Για να ξεκινήσω όμως από κάπου, από μια βάση που θα δώσει λαβή σε συζήτηση, πάνω στο θέμα της παράδοσης, νομίζω ότι θα ενδιέφερε η ερώτηση τι σημαίνει η λέξη καθ' εαυτή. Τη λέξη παράδοση εννοεί κανείς, πρώτα απ' όλα, ως προσφορά, κατάθεση βιωμάτων, γνώσεων, εμπειριών, επιτευγμάτων, σε διαρκή διαμόρφωση, γενικά μαρτυρίες αγώνων ποικίλων στη σημασία και την έκφραση τους, που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, όχι μόνο σαν προσπάθεια και δείγμα επιβίωσης, αλλά και σαν αγώνας του ανθρώπου να καταλάβει το νόημα της ύπαρξής του, καθώς αντιμετωπίζει τα διαφοροποιούμενα γεγονότα στη ροή του χρόνου, τα όσα προετοιμάζει ή προκαλεί ο ίδιος, και τα αναπάντεχα που τον συνταράζουν. Και πάνω σ' αυτό ακριβώς το σημείο μπορεί να αναγνωρίσει κανείς τις περιπέτειες του ελληνικού πνεύματος, της ελληνικής παράδοσης, εκείνη την αντίληψη και φωτεινή σκέψη που αφομοιώνει τα καινούργια στοιχεία, φωτίζεται απ' αυτά και παίρνει νέες δυνάμεις, που η ίδια προσφέρει. Αυτά για την παράδοσή μας. Η ελληνική παράδοση ποτέ δεν νεκρώθηκε παρ’ όλες τις περιπέτειες. Ακόμη και όταν το υπόδουλο έθνος αδυνατούσε να την τρέφει όπως άλλοτε, έζησε και συντηρήθηκε, χάρη στην ελληνική Ορθοδοξία. Η ελληνική πνευματική παράδοση γινόταν πάντοτε δεκτή με ενθουσιασμό από άλλους λαούς, γιατί το πνεύμα της άγγιζε σωστά τα καίρια σημεία της ύπαρξης του ανθρώπινου βίου: ανάμεσα σε ζωή και θάνατο, την αμαρτία της ύβρης στην κύρια εκδήλωσή της, εκείνη της ανθρώπινης υπεροψίας, τη γενναιότητα, τη δοκιμασία του ανθρώπου και κυρίως το σημάδι, τη μοίρα της τραγικότητας, του πραγματικού στοιχείου στη ζωή του. Σε ποια από τις ανθρώπινες δοκιμές και δοκιμασίες δεν προσφέρει τη μαρτυρία της η μακραίωνη παράδοσή μας, απάντηση και νουθεσία με τις ανταποκρίσεις και τις σχέσεις που ανακαλύπτει και αποκαλύπτει ή δημιουργεί στα ανθρώπινα! Αρχίζοντας από τους θαυμαστούς μύθους της αρχαιότητας, που φθάνουν ίσαμε μας, χάρη στα λαϊκά παραμύθια και τα τραγούδια, υψώνονται σε ανθρώπινη νόηση με τη σοφία και τις γνώσεις, και φθάνοντας στον ορθόδοξο ησυχασμό τον τόσο αναγκαίο σαν διδαχή, στον ύπουλα ανήσυχο κόσμο μας. Αναφέρθηκα στο νόημα της λέξης «Παράδοση» και τόνισα εκείνο που σημαίνει την προσφορά των εμπειριών, των γνώσεων και των προσπαθειών στις επερχόμενες γενεές. Άξιο προσοχής όμως είναι ότι η λέξη αυτή έχει και μιαν άλλη σημασία. Σημαίνει δηλαδή και την υποχώρηση, ή αποχώρηση. Ας θυμηθούμε και τα ρήματα παραδίνω και παραδίνομαι στη διαφορά τους. Το γλίστρημα του νοήματος από το ένα στο άλλο, από το ενεργητικό στο παθητικό. Αυτά τα διπλά νοήματα, διανοήματα, που τονίζουν την ανάγκη της διαρκούς εγρήγορσης και πάλης του ανθρώπου για την ακέρια έκφραση και σχέση είναι η δόξα της ελληνικής λαλιάς που παραδίνεται από γενιά σε γενιά πλουτιζόμενη και που μαρτυρά με έναν εξέχοντα τρόπο τη γνώση των

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

286

ανθρωπίνων με εκείνη τη γενναιότητα, την παραδοχή που φθάνει στην κατάφαση και την αγάπη της ζωής. Αλλά για να υπογραμμίσω το δεύτερο νόημα, θα πρέπει να αναφέρω και το παράγωγο «παραδοσιακό» τους, που του έχει αποδοθεί μειονεκτική σημασία στον δικό μας υπερήφανο κόσμο και στον αντιπαραδοσιακό σάλο που έχει ξεσηκωθεί. Φθάνει να χαρακτηριστεί οτιδήποτε παραδοσιακό, για να παραμερισθεί κατά έναν τρόπο. Εντούτοις, στο παρελθόν βρίσκονται, και μάλιστα στην ώρα τούτη αναζητούνται, οι ρίζες μας, ακόμα και οι πολύ παλιές. Μήπως όμως εκείνες που δεν μπορούν να μας επηρεάσουν άμεσα; Πάντως νομίζω ότι πρέπει σωστά να τονισθεί η διαφορά ανάμεσα στη μέγιστη προσφορά της παράδοσης, από το λεγόμενο παραδοσιακό πνεύμα με την έννοια του συντηρητικού απλώς. Η παράδοση είναι βίος συνεχής και ποτέ δεν λείπει απ' αυτήν ο παλμός της ζωής των ανθρώπων. Όποιος αισθάνεται την δύναμη της ζωής ακέρια, δεν φοβάται τις καταθέσεις των προγόνων μέσα του. Ίσως μια από τις αιτίες της υπερβολής του αισθήματος της μοναξιάς που τόσο αναφέρεται στους καιρούς μας, να είναι η απιστία προς τη σωστή σημασία της παράδοσης. Η άρνηση της μπορεί να οδηγήσει σε μια έλλειψη ισορροπίας του χρόνου, όσον αφορά το βαθύτερο εγώ. Η παράδοση μπορεί να συντελέσει στην ολοκλήρωση του ατόμου. Όμως, πρέπει να το πούμε ότι η ζωή μας εξελίσσεται καταργώντας βασικές αρχές και πεποιθήσεις. Ζούμε μιαν αντιπαραδοσιακή εποχή και πιστεύεται ότι έχουν προετοιμασθεί όλες οι απαντήσεις. Πράγματι, λοιπόν, δεν υπάρχουν αξίες που μένουν αναλλοίωτες, και προβλήματα που δεν αλλάζουν, που μένουν ίδια στην ανθρώπινη πορεία; Το να θέλει ο άνθρωπος, με την ελπίδα ότι ξεφεύγει τον πνευματικό μόχθο, να ξεφύγει από το παρελθόν σαν πείρα ζωής, είναι σαν να καταπνίγει ένα ποσοστό ζωής που το έχει μέσα του. Χωρίς ρίζες δεν αντέχει κανείς πραγματικά. Η πολύτιμη λοιπόν, η πάντα γνήσια ίσαμε τώρα τουλάχιστον ελληνική παράδοση, που στους πνευματικούς ιδιαίτερα ανθρώπους του τόπου μας πέφτει το δύσκολο καθήκον, το βίωμα, όχι μόνο να την κρατήσουν, αλλά να δοκιμαστούν πάνω σ' αυτήν, για να την ομολογήσουν με δικά τους λόγια, και δικές τους δυνάμεις και δική τους ανάρρωση, μπορεί να γίνει αληθινά το σωστό στήριγμα σε μια εποχή αμφιγνωμίας, αμφισβήτησης και αμφιβολίας, γιατί αντιπροσωπεύει μια διαρκή πάλη και περιέχει κάθε μορφή περιπέτειας και δοκιμασίας, κυριαρχίας ενδοξότατης του Έθνους και υπερήφανης ταπείνωσης στο σύνολό της. Η έμπρακτη, θα τολμούσα να πω, βίωσή της, όχι απλή μάθηση και θεωρία, μα εκείνη που μπορεί να δημιουργηθεί ακόμα και από τις οδυνηρές αρνήσεις της, είναι δυνατόν αυτή, καθώς περιέχει πλήθος ερωτήματα και απαντήσεις, να είναι η οδηγία στη δύσκολη πορεία, που μήτε τα άτομα, ούτε τα έθνη αποφεύγουν. Όχι παράδοση σαν εξασφαλισμένη κληρονομιά, μα αληθινή μέθεξη και ανάδειξή της στην πορεία που έχει αρχίσει στο παρελθόν και χρειάζεται να την εξακολουθήσουμε, καθώς τα δικά μας βήματα πρέπει να μας οδηγή-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

287

σουν στο μέλλον. Μια τέτοια προσπάθεια μπορεί να μας κάνει να αισθανθούμε τη συνέχεια της πάλης και την αντοχή της ελληνικής φυλής που οφείλεται τελικά στο άρμοσμα ζωής και θανάτου, όπως το είπαμε. Χάρη στην ελληνική καρτερία, την ικανότητα προσαρμογής, τη δεκτικότητα και την ευαισθησία, τη δύναμη της φαντασίας, όπως αποκαλύπτεται στην ως τώρα παράδοσή μας, που είναι όπως και για κάθε έθνος, η δική του, η αθάνατη ψυχή. Ζωή Καρέλλη

γ Παράδοση δεν είναι εγκλωβισμός σε σχήματα του παρελθόντος. Η παράδοση είναι δυναμική αναχώνευση και αξιοποίηση της πείρας του παρελθόντος, προκειμένου να λειτουργήσει αυτή η πείρα ως σύγχρονη κοινωνική δυναμική. Χρήστος Γιανναράς

δ […] Η παράδοση σώζει το παρόν, όταν αυτό προκύπτει οργανικά από τα σπλάχνα της, αλλά και το παρόν σώζει την παράδοση όταν κατορθώσει να την επανεκτιμήσει, βάσει δικών του αυθεντικών κριτηρίων. Η ιστορία, λοιπόν, στην πορεία της είναι επικίνδυνα ελεύθερη. Διότι το παρόν, το οποίον είναι η μόνη πραγματικότητα, είναι ένα «άνοιγμα». Αυτό το «άνοιγμα» επιτρέπει τη δημιουργική αφομοίωση των εκάστοτε εξωτερικών δεδομένων. Αυτό όμως το ίδιο το «άνοιγμα» είναι και μια έξοδος απώλειας. Ουδεμία εγγύηση υπάρχει στο φαινόμενο της ζωής. Η ζωή είναι μια διηνεκής έξοδος προς την επιτυχία ή το χαμό. Δρομοδείχτες δεν υπάρχουν. Κάθε στιγμή έχει το λόγο της αλλά και τον παραλογισμό της, τη μοίρα της αλλά και την τύχη της, των οιωνών την ευμένεια αλλά και τη δυσμένειά τους. Κάθε στιγμή έχει το πεπρωμένο της. Αλλά τότε τι μας εγγυάται την οργανική προώθηση της παραδόσεως; Παράδοση είναι ο βιωμένος χρόνος. Ο ιστορικός χρόνος κατά τον οποίο έδρασε η παράδοση, χάθηκε για πάντα. Και έχει περισωθεί με τη μορφή εμπειριών και βιωμάτων μέσα στη συνείδηση μας, τα οποία είναι καταγραμμένα ομοκέντρως, σαν τους ενιαύσιους κύκλους στους κορμούς των δένδρων. Στις ρηχές συνειδήσεις οι εγγραφές αυτές έχουν σβησθεί. Ώστε την οργανική προώθηση της παραδόσεως μας την εγγυώνται μόνον οι ισχυρές συνειδήσεις, όπου μέσα τους ξεχωρίζουν με σαφήνεια οι εγγραφές του βιωμένου χρόνου. Μας την εγγυάται μόνον η γνησιότητα των δημιουργών, η ειλικρίνειά τους, το βάθος τους, η αυθεντικότητά τους. Τίποτε άλλο. Διδακτικό είναι το παράδειγμα του φασισμού. Ισχυρίζετο ότι ήθελε να προωθήσει την παράδοση ατόφια και αποκαθαρισμένη. Οι προσωπικότητές του

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

288

όμως ήσαν αχρείοι επιβήτορες της εξουσίας. Και οδήγησαν τους λαούς τους, κι όλους τους λαούς της γης, στον όλεθρο. Χρήστος Μαλεβίτσης

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

289

Κείμενο 186 Αναξιφόρμιγγες Ύμνοι1 Έτσι θα ταίριαζε ν’ αρχίσουμε τον λόγο μας για τους δικούς μας νικητές, όπως αρχίζει ο μεγάλος υμνητής των αρχαίων αθλητών τον δεύτερο Ολυμπιόνικό του. Φαντάζομαι τον Πίνδαρο να συνθέτει τον επινικό του γι’ αυτά τα δώδεκα παλικάρια που μας γέμισαν χαρά και περηφάνια, τις τελευταίες μέρες. Τούτων, θα ’λεγε, «μαιομένων μεγάλαν αρετάν θυμώ λαβείν, των δε μόχθων αμπνοάν» (που λαχταρούσαν να κερδίσει η καρδιά τους τη μεγάλη αρετή και να βρουν ανακούφιση οι μόχθοι τους) «μέγα το κλέος αιεί» (μεγάλη η δόξα για πάντα). Γιατί «αρεταί δ’ αεί μεγάλαι πολύμυθοι» (πάντα οι μεγάλες αρετές γεννούν πολλούς λόγους). Κι ακόμα «ει τις ανδρών ευτυχήσαις ή συν ευδόξοις αέθλοις ή σθένει πλούτου κατέχει φρασίν αυνή κόρον άξιος ευλογίαις αστών μεμείχθαι» (αν κάποιος άντρας ευτυχήσει ή με τους αγώνες που χαρίζουν όμορφη δόξα ή με τη δύναμη του πλούτου κι όμως χαλινώνει με το μυαλό του την ατέρμονη αλαζονεία, είναι άξιος να σμίξει στους επαίνους των πολιτών). Όμως πώς να συνθέσεις επίνικο μαδώντας από δω και από κει φυλλαράκια από τα περίλαμπρα στεφάνια που έπλεξε ο Θηβαίος λυρικός; Μπορούμε μονάχα να πούμε πως τα παιδιά αυτά μας χάρισαν το πιο απίστευτο δώρο: την ευτυχία ενός ολόκληρου λαού, που «απέθεσε» για λίγες μέρες «πάσαν την βιοτικήν μέριμναν» και κατάλαβε «ξυν όλη τη ψυχή» πως αξίζει να ζεις για «τ’ άχρηστα και τ’ ανωφέλευτα», για ένα όνειρο, μια ιδέα, μέσα σ’ ένα παραλήρημα γοητευτικό, σαν ν’ ακούς μια μουσική συμφωνία ή σαν να βλέπεις έναν ωραίο ζωγραφικό πίνακα. Μας έπεισαν πως όλοι μας και μπορούμε και θέλουμε να βγούμε από τις μικρόχαρες καθημερινές μας έγνοιες. Πρώτα λοιπόν και κύρια τους χρωστούμε αυτή την έξαρση. Όμως η ομάδα των δώδεκα παιδιών με τον ηγέτη τους, τον προπονητή, μας δίδαξαν και πολλά άλλα. Με τον δικό τους τρόπο, κάθε βράδυ που κατέβαιναν στον στίβο, μας διάβαζαν το ευαγγέλιο του Μακρυγιάννη: «Τούτη την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί και αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχοί, και πολιτικοί και στρατιωτικοί, και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι... δουλέψαμεν όλοι μαζί να τη φυλάμε κι όλοι μαζί, και να μη λέγει ούτε ο δυνατός "εγώ", ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς "εγώ"; όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει να λέγει "εγώ"· όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε "εμείς". Είμαστε στο "εμείς" κι όχι στο ΄΄εγώ’’». Κι όποιος δεν το καταλάβαινε την ώρα του αγώνα, φρόντιζαν τα ωραία αυτά παιδιά να του πουν αμέσως ύστερα από τον αγώνα όταν με τον ιδρώτα στα φωτισμένα πρόσωπά τους έδιναν τη συνέντευξη. «Όλα τα παιδιά παίξαμε», «θα προσπαθήσουμε να αναπληρώσουμε το κενό 1

Το κείμενο αυτό γράφτηκε με αφορμή την κατάκτηση του Πανευρωπαϊκού Κυπέλου, τον Ιούνιο του 1987, από την Εθνική μας ομάδα μπάσκετ.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

290

του τραυματία συμπαίκτη μας», «νιώθουμε σαν μια οικογένεια», ήταν οι φράσεις που επαναλαμβάνονταν από όλους κάθε βράδυ. Όλοι τους ήξεραν πως κάποιος έδωσε πιο πολλά, όμως αυτός ο κάποιος ποτέ δεν είπε εγώ' ούτε ο αρχηγός της ομάδας ούτε ο πιο λαμπρός πρωταγωνιστής, αυτός που ανακηρύχτηκε ο καλύτερος αθλητής των αγώνων. Είπε σε μια από τις σπάνιες εμφανίσεις του στην τηλεόραση: «χωρίς τα άλλα παιδιά δεν μπορώ να κάνω τίποτε». Μας δίδαξαν ακόμα πως πρέπει να έχεις πίστη σ’ αυτό που κάνεις. Πίστη έμπεδη και ακλόνητη όχι όμως παράλογη και ανεδαφική. Ξεκίνησαν με φιλοδοξίες, αλλά και μετριοφροσύνη· ιεράρχηση των στόχων και συγκέντρωση για να τους επιτύχουν: να επιτύχουν την πρόκριση στους οχτώ- όταν το πέτυχαν, αγωνίστηκαν να είναι μέσα τους τέσσερις- το κατάφεραν κι αυτό- ήταν ικανοποιημένοι, αλλά δεν χαλάρωσαν την προσπάθειά τους· κατάφεραν να φτάσουν στον τελικό· θα μπορούσαν να είναι περήφανοι κι ευτυχισμένοι- κι εμείς μαζί τους· όμως ήταν η στιγμή της μέγιστης απόφασης, να παλέψουν για τη μεγάλη νίκη. Και αυτό που όλοι θεωρούσαμε ακατόρθωτο, αυτά τα δώδεκα παιδιά το κατόρθωσαν. Το πώς, το είδαμε όλοι. Χρειάστηκε να μπουν όλοι στον αγώνα, ακόμη κι ο τραυματίας· κι όσο κι αν ήταν θαυμαστή η συμβολή αυτών που έπαιξαν τον μεγαλύτερο χρόνο, δεν ήταν λιγότερο πολύτιμη η προσφορά κι όλων των άλλων. Γιατί όλοι μαζί πίστεψαν στον κοινό στόχο και ο ένας εμψύχωνε τον άλλον, ξεχνώντας τους εαυτούς των. Σ' αυτή την υπέρτατη ένταση μας αποκάλυψαν μιαν άλλη αρετή: την αντοχή τους, τη σωματική και την ψυχική. Το «ευδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον κρίναντες» (κρίνοντας πως την ευδαιμονία την κερδίζει με την ελευθερία, και την ελευθερία με την ευψυχία) κέρδισαν την ευδαιμονία που τους άξιζε. Ο λαός μας λέει: «θέλει ψυχή», «είναι εμψυχωμένος» και καταλαβαίνει τι θα πει αυτό. Και τα παιδιά αυτά, που αποτελούν την πιο άξια αντιπροσωπεία αυτού του λαού, από την μακρινή Αστυπάλαια ο ένας, από τη Μακεδονία ο άλλος, από τις «χαμένες πατρίδες» ο τρίτος κι από τη μακρινή Αμερική μετανάστης ο τέταρτος, σίγουρα και είχαν ψυχή και ξέρουν τι θα πει «ψυχωμένος». Όλες αυτές οι αρετές μπορούσαν όμως να μείνουν άγονες, αν δεν ήξεραν να τις υποτάξουν στις οδηγίες του ηγέτη τους, του ανθρώπου που ήταν υπεύθυνος για τις στρατηγικές και τακτικές κινήσεις του παιχνιδιού. Με μια συνειδητή πειθαρχία, που δεν έχει καμιά σχέση με τον καταναγκασμό, ακολουθούσαν τις οδηγίες που έπαιρναν, ο ένας διαδεχόταν τον άλλον ή καθόταν υπομονετικά στον πάγκο, όσο να έρθει η ώρα του, αν ερχόταν. Κανένας δεν βαρυγκώμησε καμιά στιγμή και για τίποτα. Κι αν κάποιοι έκλαψαν, γιατί αναγκάστηκαν να διακόψουν τον αγώνα, ήταν γιατί ένιωθαν σαν να πρόδιναν τους συμπαίκτες τους, την ομάδα τους. Και ξανάκλαψαν όλοι, αυτοί κι εμείς μαζί τους, όταν η θαυμαστή ψυχραιμία και αυτοσυγκέντρωση του συναγωνιστή τους οδήγησε στις δυο έσχατες εύστοχες βολές. Όμως αυτά τα παιδιά δεν τα θαυμάσαμε μονάχα- τα αγαπήσαμε. Τα αγαπήσαμε για το ήθος τους και για το φρόνημά τους. Ατσάλινοι και μαχητι-

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

291

κοί ως την αυτοθυσία μέσα στον στίβο, γεμάτοι ευγένεια, ανθρωπιά, μετριοφροσύνη, απαλότητα, παιδιάστικη αθωότητα μόλις κέρδιζαν τη νίκη. Δεν μεθούσαν με την επιτυχία τους, αλλά είχαν πάντα τον καλό λόγο για όλους τους άλλους, τους φιλάθλους, τους δημοσιογράφους, προπάντων για τους αντιπάλους τους. Ίσως ένα ποσοστό της νίκης τους να οφείλεται στο ότι ούτε μια στιγμή δεν υποτίμησαν τους αντιπάλους. Αναγνώριζαν την αξία τους, χωρίς αυτό να τους κάνει να λιποψυχούν. Ήξεραν πως το «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων», σημαίνει πως ο άριστος έχει να ξεπεράσει έναν πολύ καλό και δεν βασίζεται στην αδυναμία του ανταγωνιστή του. Ίσως ενσάρκωση και έκφραση όλων αυτών των αρετών να ήταν ο ηγέτης τους, που με τόση σοφία και αγάπη τους οδήγησε από τη μια νίκη στην άλλη. Όλες του οι δηλώσεις συνόψιζαν όσα προσπάθησα να επισημάνω με πολύ αμυδρό τρόπο. Ψύχραιμος, αντικειμενικός, μεθοδικός, χωρίς άλογες εξάρσεις ή καταπτώσεις προχωρούσε από τον έναν αγώνα στον επόμενο, νικητής ή ηττημένος αδιάφορο, έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη και στη δουλειά του και στα παιδιά του, που τα έβλεπε πάντα με μιαν απέραντη αγάπη. Άφησα τελευταίο κάτι που είναι και το πιο σημαντικό: την αδιάκοπη, πολύχρονη και συστηματική δουλειά. Θα έπρεπε να το συμπεράνουμε και χωρίς να μας το πουν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές, όμως πολύ καλά έκαναν και μας το τόνισαν πολλές φορές όλοι τους. Χωρίς αυτή τη σκληρή καθημερινή δουλειά που απαιτεί και μόχθο και θυσία, κανένα ταλέντο δεν ευδοκιμεί. Είναι ανάγκη να το καταλάβουμε καλά εμείς οι Έλληνες αυτό που τα 12 αυτά ελληνόπουλα και ο προπονητής τους μας δίδαξαν τις 15 μέρες των αγώνων: συστηματική και πολύχρονη δουλειά είναι ο μόνος δρόμος που οδηγεί στην επιτυχία και σε γόνιμα αποτελέσματα. Και ίσως η μεγαλύτερη προφορά που θα μπορούσαν να κάνουν οι χθεσινοί νικητές είναι να πείσουν τους νέους, για τους οποίους τώρα πια αποτελούν τα άξια πρότυπα, πως οι δικές τους αρετές αξίζει και πρέπει να γίνουν αρετές όλων. Πως αν δεν κατορθώσουν όλοι να γίνουν εύστοχοι στα καλάθια, μπορούν να είναι εύστοχοι ο καθένας στον δικό του στόχο ή καλύτερα στους στόχους της ομάδας του. Σήμερα όμως η τιμή ανήκει στους 12 αυτούς και στον διδάσκαλο τους· που μας τίμησαν, μας έδωσαν μιαν ανεκτίμητη νίκη και μας ένωσαν όλους χωρίς εξαίρεση σ' αυτή την τεράστια και τόσο μικρή γωνιά της γης, στον τόπο που όλοι φαίνεται πως αγαπούμε με πάθος ασυγκράτητο. Τους ευχαριστούμε και τους ευχόμαστε να ’ναι γεροί και ωραίοι. Μανόλης Ανδρόνικος ΤΟ ΒΗΜΑ, 21/6/1987

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

292

Ασκήσεις 1.

Τούτη την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί και αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί, και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι... δουλέψαμεν όλοι μαζί να τη φυλάμε κι όλοι μαζί, και να μη λέγει ούτε ο δυνατός "εγώ", ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς "εγώ"; όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει να λέγει "εγώ"· όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε "εμείς"». Στρατηγός Μακρυγιάννης Να σχολιάσετε την άποψη σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων.

Προσπαθήστε να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο να συσχετίζονται οι παρακάτω έννοιες: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Έμπεδη πίστη Ακλόνητη πίστη Παράλογη πίστη Ανεδαφική πίστη Φιλοδοξία Μετριοφροσύνη Ιεράρχηση στόχων Ακατόρθωτο Πίστη στον κοινό στόχο Συνεργασία Ψυχική αντοχή Συνειδητή πειθαρχία Αυτοθυσία Ανθρωπιά

Παρατήρηση Στο κείμενο σας θα πρέπει να δώσετε τίτλο! Δεν είναι απαραίτητο να ακολουθήσετε τη σειρά που βλέπετε. Η αρίθμηση υπάρχει μόνο για να μην ξεχάσετε τον αριθμό των εννοιών που πρέπει να σχολιάσετε.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

293

Κείμενο 187 Η Ενωμένη Ευρώπη

α Αποστολή της Ευρώπης στην ολότητά της είναι να καλλιεργήσει εις βάθος το πολιτιστικό της ιδεατό νόημα, πλησιάζοντάς το, κατά το μέτρο του δυνατού σε ανθρώπινες δυνάμεις. Το μεγαλύτερο βάρος της αποστολής αυτής πέφτει στους λαούς τής καθ’ αυτό ευρωπαϊκής ζώνης. Των άλλων ζωνών οι λαοί θα ακολουθήσουν αργότερα την πορεία των πρωτοπόρων ευρωπαϊκών λαών, ως καλύτερων ή χειρότερων μιμητών της. Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει να ξεπεράσει και η καθ’ αυτό Ευρώπη την κρίση που διέρχεται. Αρνητικά πρέπει να ξεπεράσει τη σημερινή της υποτέλεια στην τεχνική πρόοδο και θετικά να ανανεώσει την πνευματική φυσιογνωμία της, αναζητώντας την, όχι στην Αφρική ή την Ασία ή την πάμπα της Αμερικής αλλά στα σπλάχνα της, στις πηγές της. Όταν βλέπει κανείς τους Γερμανούς να μιμούνται στο χώρο των επιστημών και των σπουδών τους τους Αμερικανούς, αντί να βρίσκουν λύσεις από μέσα από τη δική τους πνευματική παράδοση, μπορεί να διαπιστώσει με ασφάλεια ότι η πολιτιστική κρίση της Ευρώπης ακόμα δεν ξεπεράστηκε. Ανάλογα συμπτώματα υπάρχουν πολλά. Αλλά η πολιτιστική αυτή κρίση θα ξεπερνιότανε ευκολότερα, αν το ευρωπαϊκό υπόβαθρο δεν δοκιμάζονταν από παράλληλες πολιτικές και ηθικές κρίσεις. Αν δεν γίνει η Ευρώπη, αυτή μόνη, χωρίς εξωτερική αγωγή, μια οικονομική μονάδα, αυτάρκης σε δύναμη και σε τεχνικό οπλισμό, ισότιμη με την Αμερική και τη Σοβιετική Ένωση, αν γι’ αυτό το σκοπό δεν καταστεί ένας ενιαίος οικονομικός χώρος, όπως τον έχουν διαγράψει οι βασικές συμφωνίες της Κοινής Αγοράς, αν πιο πέρα απάνω στην οικονομική αυτή ενότητα, δεν οικοδομηθεί η πολιτιστική ένωση των λαών της Ευρώπης, που χωρίς να αποβάλουν τις εθνικές των ιδιοτυπίες, θα αποτελέσουν ένα foedus amphictyonicum, με δημοκρατική οργάνωση, μέσα στην οποία θα κρατεί πλήρης ισοτιμία των Ευρωπαίων πολιτών σε βασικούς τομείς, αλλά συγχρόνως ισοτιμία και των εθνών, αν με μια λέξη δεν ολοκληρωθεί το απαραίτητο υλικό και κοινωνικό υπόβαθρο για μια ενωμένη Ευρώπη, τότε δεν θα υπάρξει και ενιαίος ευρωπαϊκός πολιτισμός, πανίσχυρος από την ενότητα και την αλληλοσυμπλήρωση των στοιχείων του [...]. Αντιφάρμακο σε αυτή τη νοσηρή πορεία, που διόλου δεν αποκλείεται, είναι ένα μόνο: η επιστροφή στον άνθρωπο. Και επιστροφή στον άνθρωπο σημαίνει επιστροφή στον ανθρωπισμό, σε όλες τις πράξεις και τις σκέψεις που κάνουν τον άνθρωπο άρχοντα και όχι δούλο της ύλης. Όχι δούλο της

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

294

τεχνικής που προορισμός της είναι να κάνει αφέντη της ύλης τον άνθρωπο και που από το άμετρο και το λαίμαργο και το απείθαρχο της επιδίωξης, τον κατέστησε δούλο της. Στην κληρονομιά τής καθ’ αυτό Ευρώπης υπάρχει ο άρτιος άνθρωπος, ο άρχοντας, και ο δίκαιος συσχετισμός του με τον γύρω του υλικό κόσμο. Εκεί θα αναζητήσουμε το παράδειγμα, το κριτήριο, το πολικό αστέρι της πορείας μας. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο κατά το πλείστον θα το βρούμε και από αυτόν θα πρέπει να ξεκινήσουμε. Κωνσταντίνος Τσάτσος

β Η οικοδόμηση της Ευρώπης δεν τελειώνει στην πολιτική συναρμολόγηση υπό οποιονδήποτε τύπο τελικώς και αν προκριθεί. Πρέπει για να την αισθανθούμε ολοκληρωμένη να προχωρήσομε σε έναν άλλο αναβαθμό, που και γι' αυτόν γίνεται συχνά λόγος, αλλά που επειδή δημιουργεί φαινομενικά λιγότερα προβλήματα, δεν απασχολεί τόσο, όσο τα άλλα στάδια, το οικονομικό και το πολιτικό, τους οικοδόμους της Ενωμένης Ευρώπης. Πρόκειται για την πολιτιστική ενότητα των ευρωπαϊκών λαών... Ενώ όμως η κατά χρόνον δόμηση έχει αυτή την τάξη οικονομική, πολιτική, πολιτιστική, η λογική της δομής είναι ακριβώς αντίστροφη. Το υπόβαθρο, το πρώτο στρώμα, αποτελεί η πολιτιστική ενότητα της Ευρώπης. Αν αυτή δεν υπήρχε θα ήταν αδύνατη η πολιτική και κατά συνέπεια και η οικονομική ένωσή της. Αν έλειπαν οι κοινές αξίες, οι κοινές θρησκευτικές, ηθικές και γενικά οι κοινές πνευματικές καταβολές. Αν δεν υπήρχε θαμμένη μέσα στο υποσυνείδητο μας η στέρεη και άθραυστη εκλεκτική συγγένεια, που την έθρεφε αιώνων ομοιογενής παιδεία, ό,τι και αν οικοδομούσαμε στον οικονομικό και τον πολιτικό χώρο, θα ήταν πρόσκαιροι συνδυασμοί συμφερόντων, που συνεχώς μετακινούνται και εναλλάσσονται. Δεν θα οικοδομούσαμε επί της πέτρας, αλλά επί της άμμου. Αν ο άνθρωπος, ο Ευρωπαίος δεν ήταν αυτός τον οποίον έπλασε ο Όμηρος, ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, οι μεγάλοι Στωικοί, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, ο Παύλος, ο Αυγουστίνος, ο Descartes, ο Kant και ο Goethe, ο Ευρωπαίος άνθρωπος που συγκέρασε μέσα του Αθήνα, Ρώμη και Ιερουσαλήμ, όλο το οικοδόμημα της Ενωμένης Ευρώπης θα ήταν ένας Πύργος της Βαβέλ, που κάποια ώρα ‒όχι μακρινή- θα κατέρρεε μέσα στην ασυνεννοησία και την αμοιβαία άρνηση των πρωταρχικών αξιών της ζωής. Γι’ αυτό νομίζω πως κατά τη λογική τάξη ‒αντίθετα με ό,τι έγινε στην ιστορία‒ το οικοδόμημα της Ενωμένης Ευρώπης έχει τα θεμέλιά του στη στενή συγγένεια των πολιτισμών μας, στην κοινή πίστη μας στις ίδιες απόλυτες αξίες. Απάνω σε αυτό το ασάλευτο βάθρο οικοδομείται, σαν μια ιστορική αναγκαιότητα η πολιτική και εν συνεχεία η οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης. Έτσι βλέπω να αρμόζει σε όλα αυτό το μέγα έργο, το πρωτείο στον

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

295

κοινό πολιτισμό είκοσι αιώνων, που έχει και αυτός ως προηγούμενο πέντε αιώνων κοινό πολιτισμό του ελληνορωμαϊκού κόσμου». Κωνσταντίνος Τσάτσος

γ […] Ρίζα κοινή από όπου αντλούν ζωή είναι για το δέντρο της Ευρώπης οι κοινές απόλυτες αξίες της, ο ελεύθερος άνθρωπος, η ελεύθερη κοινωνία, η ελεύθερη συνείδηση, η ελεύθερη σκέψη, η ελεύθερη καρδιά - ο Ευρωπαίος άνθρωπος, ο ακαταπόνητος ζητητής της αλήθειας και του ωραίου, ο εχθρός της στατικότητας, ο δυναμικός οδοιπόρος προ;» νέους κόσμους. Ρίζα κοινή από την εποχή του Ομήρου, του Σωκράτη, του Αρίσταρχου, του Αρχιμήδη, ως το πλήθος των μεγάλων Ευρωπαίων δημιουργών και των ηρώων του πνεύματος όλων των αιώνων, ως τις μέρες μας, ρίζα κοινή, γεμάτη με χυμούς είναι η ρίζα της Ευρώπης. Μια γλώσσα είναι οι πολλές μας διάλεκτοι, μια είναι η μορφή της λογικής μας, μια είναι η μεταφυσική μας πίστη. Κάθε φύλλο έχει άλλη όψη, άλλη κλίση κάθε κλώνος, αλλά η ρίζα είναι μια, η ίδια τρεις χιλιάδες χρόνια. Κωνσταντίνος Τσάτσος

Άσκηση Αν θέλουμε να περισωθούν οι αξίες, οι πνευματικές και ηθικές, που δημιούργησε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός με πρωτεργάτη την αρχαία Ελλάδα, είναι απόλυτη ανάγκη να διακηρύξουμε και να διδάξουμε έναν ευρωπαϊκό πατριωτισμό. Να τον διδάξουμε στα σχολεία, να γαλουχούμε μ' αυτόν τις ερχόμενες γενιές. Είναι η μόνη θετική ελπίδα για τον άνθρωπο. Και είναι ο μόνος πατριωτισμός που θα βρεθεί από καταβολής απαλλαγμένος από ιμπεριαλιστικές βλέψεις, συμπλέγματα πολιτικής ή οικονομικής ηγεμονίας, γιατί θα έχει ξεπεράσει τα ιστορικά αυτά στάδια και γιατί θα έχει γεννηθεί κάτω από το άστρο μιας προοδευτικής ιδεολογίας... Εκείνο ακριβώς που θα διασφαλίζει την ταυτότητά του, θα είναι η αντίθεση προς την αποκτηνωτική καταπίεση. Υπάρχουν σημαίες που δεν μπορεί να τις προδώσει κανένας για τον πολύ απλό λόγο πως η απομάκρυνση απ' αυτές σημαίνει αυτοκτονία. Άγγελος Τερζάκης

Γιατί ο ευρωπαϊκός πατριωτισμός, με το περιεχόμενο που του δόθηκε στο κείμενο, αποτελεί τη μόνη ελπίδα για τη σύγχρονη Ευρώπη; Γιατί ο ευρωπαϊκός πατριωτισμός θεωρείται προοδευτική ιδεολογία;

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

296

Επίλογος Για έναν παρατηρητή από άλλον πλανήτη, η ανθρώπινη συμπεριφορά θα φαινόταν πολύ παράδοξη. Ο άνθρωπος είναι ένα σπάνιο ζωικό είδος που σκοτώνει εσκεμμένα τους ομοίους του. Κι ακόμα χειρότερα, άλλοτε καταδικάζει το ατομικό έγκλημα κι άλλοτε παρασημοφορεί τους υπεύθυνους ομαδικής ανθρωποκτονίας ή τους εφευρέτες απάνθρωπων πολεμικών μηχανών. Ο ακατανόητος αυτός παραλογισμός τον κατατρέχει σ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, από την εποχή που έφτιαξε τον πέλεκυ από λαξευτή πέτρα ως την κατασκευή της θερμοπυρηνικής βόμβας. Ο παραλογισμός αυτός άντεξε σ’ όλες τις θρησκείες και τα φιλοσοφικά δόγματα, ακόμα και στα πιο μεγαλόψυχα. Ο παραλογισμός αυτός είναι βαθιά ριζωμένος στην εγκεφαλική οργάνωση του ανθρώπου, υπογραμμίζει ο Άρθουρ Καίσλερ. Αλλά ο άνθρωπος διακόσμησε επίσης την Capella Sixtina, συνέθεσε το «Sacre du Printemps» και ανακάλυψε τα άτομα. Τι είδους χίμαιρα είναι λοιπόν αυτός ο άνθρωπος; Τι νεωτερισμός, τι τέρας, τι χάος, τι αντικείμενο αντιλογίας, τι θαύμα!». Πασκάλ

Τι έχει, επιτέλους, μέσα στο κεφάλι του αυτός ο Homo, που χωρίς συστολή αυτοτιτλοφορήθηκε Sapiens;. Ζαν-Πιέρ Σανζέ1

Ο Σανζέ διδάσκει στο College de France και διευθύνει το ερευνητικό εργαστήριο μοριακής νευροβιολογίας στο Ινστιτούτο Παστέρ στο Παρίσι.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Η Ευρώπη των 12

297

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Η Ευρώπη των 27 στον κόσμο

298

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Η Ευρώπη των 27

299

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

300

Εικόνες και γελοιογραφίες για ασκήσεις σχολιασμού

Αξιοποιώντας την πολυσημία της εικόνας και την καυστική οξύτητα της γελοιογραφίας, μπορούμε να δοκιμάσουμε τον λεξιλογικό πλούτο, τα όρια της γλώσσας και κατά συνέπεια την ερμηνευτική μας ευελιξία. Δεν υπάρχει μαθητής που θα αρνιόταν αυτό το ευφυές παιχνίδι της εικόνας με τις λέξεις. Μπορούμε λοιπόν να δοκιμάσουμε την αντιληπτική μας ικανότητα και τα όρια της φαντασίας μας.

Καλή διασκέδαση λοιπόν!

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 1

301

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 2

Ανδρέας Πετρουλάκης

302

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 3

Riber Hnasson

303

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 4

Γιάννης Ιωάννου

304

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 5

Joep Bertrams

305

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 6

Vladimiras Beresniovas (VLABER)

306

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 7

Κώστας Κουφογιώργος

307

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 8

Lido Contemori

308

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 9

Grzegorz Szumowski

309

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 10

Marko Kocevar

310

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 11

Pol Leurs

311

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 12

Reljic Dusan

312

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 13

Γιάννης Λογοθέτης

313

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 14

Oliver Schopf

314

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 15

Δημήτρης Χαντζόπουλος

315

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 16

Joe Bekesi

316

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 17

Νίκος Μαρουλάκης

317

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 18

Cristian Topan

318

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 19

http://marlene-pohle.de/english/english.htm

319

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 20

Κώστας Μητρόπουλος, ΤΑ ΝΕΑ, 7/9/2004

320

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 21

http://www.riber.net/cart_frameset.htm

321

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 22

http://www.riber.net/cart_frameset.htm

322

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

323

Εικόνα 23

ΤΑ ΝΕΑ, 26/2/2009

Τα Μ.Μ.Ε. έχουν παραδοθεί στο στιγμιαίο, έχουν γίνει μέσο διάδοσης της Αμνησίας. Ρεζί Ντεμπραί

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 24

Κώστας Μητρόπουλος, TA NEA, 9/25/2010

324

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 25

325

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 26

326

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 27

327

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 28

http://dikaiopolis.gr

328

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 29

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

329

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 30

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

330

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 31

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

331

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 32

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

332

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 33

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

333

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 34

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

334

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 35

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

335

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 36

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

336

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 37

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

337

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 38

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

338

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 39

339

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 40

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

340

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 41

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

341

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 42

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

342

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 43

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

343

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 44

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

344

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 45

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

345

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 46

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

346

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 47

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

347

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 48

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

348

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 50

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

349

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 51

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

350

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 52

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

351

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 53

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

352

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 54

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

353

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 55

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

354

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 56

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

355

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 57

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

356

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 58

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

357

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 59

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

358

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 60

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

359

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 61

Paul Kuczynski (Pawła Kuczyńskiego)

360

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 61

Rafal Olbinski

361

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

Εικόνα 62

Rafal Olbinski

362

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Β΄

363

Η Οργάνωση του Λόγου B’ τόμος © Άρης Γιαβρής Πρώτη έκδοση 1990, GUTENBERG 12 Έντυπες επανεκδόσεις [1990-2000] Πρώτη Ψηφιοποιημένη έκδοση 2012 Τύπος αρχείου: Portable Document Format (PDF) Με την παρούσα μορφή η Οργάνωση του Λόγου προσφέρεται εντελώς δωρεάν αποκλειστικά και μόνο από την ιστοσελίδα του συγγραφέα: www.arisgiavris.gr Τα ανυπόγραφα κείμενα αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία του συγγραφέα.

www.arisgiavris.gr ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 2012

MagiCircle – AERTON – SMART LEARNING