9
magazine over de digitale overheid
lodewij k de waal
“Ik wil aantonen dat een beweging vanaf onderop beter werkt dan wetgeving” maarten hi l lena ar
“Samen werkt beter”
peter wel li n g
“Medewerkers niet náár het werk maar áán het werk”
t h e m a Visies op Het Nieuwe Werken
M_107M07006.qxd
8/17/06
12:39 PM
Page 1
Oracle in de Overheid
Het Nieuwe Werken, ofwel de ‘High Performance Workplace’ Steeds vaker wordt er gesproken over ‘Het Nieuwe Werken’,
3 van de 4 grootste
inTERVIEW 4
daar staat niet de werkplek centraal, doch de mens als ‘kenniswerker’.
Arthur Kruisman,
Workplace’.
gemeenten
Cees van de Par, Aart Bos
gebruiken Oracle Applications
inTERVIEW 12
inSIDE 10
De High Performance Workplace is een fysieke of virtuele omgeving die helpt om op afstand te kunnen samenwerken met collegae, relaties of (keten- en business)-partners. De High Performance Workplace biedt
Frank Heemskerk inFORM
Gartner spreekt, net als wij overigens, over de ‘High Performance
veilige toegang tot applicaties, bedrijfsprocessen en informatie en het
11
Lodewijk de Waal inTERACTIE - Lelystad 14 inPRACTICE 16
faciliteert content- en kennismanagement. Mede ingegeven door mobiliteits- en milieuvraagstukken zie je de functie van het tradionele kantoor vervagen. Steeds meer organisaties, ook binnen de publieke sector, zie je gebruik maken van technologie die het mogelijk maakt om vanaf elke werkplek, waar ook ter wereld, tijdsonafhankelijk, toegang te hebben tot informatie, middelen en kennis en daarmee de mogelijkheden benuttend om op afstand te kunnen vergaderen en samen te kunnen werken.
Peter Branger inCASE - Gouda 18
onafhankelijk (samen)werken, van altijd en overal toegang hebben
Amsterdam Smart Work Center
antwoordelijkheid. Management moet niet meer controleren, maar
Maarten Hillenaar
oracle.com/nl of bel 0800-0827
tot relevante informatie, maar ook van vertrouwen, vrijheid en vermoet stimuleren en inspireren en afrekenen op output in plaats van aanwezigheid. Met andere woorden naast technologie, vooral ook aandacht voor de aspecten van cultuur, organisatie en inspiratie.
inTERVIEW 24
In dit 9e nummer van inPUBLIC treft u ondermeer interviews aan
Peter Welling
met ervaringsdeskundigen van Boer & Croon NeXtrategy – Aart Bos,
inTERMEZZO 26
Peter Welling over de nieuwe huisvesting van VROM en VenW; met
Davied van Berlo
Peter Branger over het nieuwe Parlementaire Informatiesysteem en
inPUBLIC is een magazine dat informeert over ontwikkelingen op het gebied van de digitale overheid.
Daarnaast intiatieven op dit vlak van gemeenten Amsterdam, Gouda
inPUBLIC verschijnt in controlled circulation onder beslissers en beïnvloeders binnen de (de)centrale overheid, SUWI- en het zorgdomein.
Frank Heemskerk en van de voorzitter van de Taskforce Mobiliteits-
Microsoft – Cees van de Par en Inter Access – Arthur Kruisman; met
met Maarten Hillenaar over de Digitale Werkomgeving Rijksdienst. en Lelystad en last but not least bijdragen van staatssecretaris management, Lodewijk de Waal.
Jaargang 5, nummer 9 - najaar 2009 De volgende InPublic verschijnt in het voorjaar van 2010 en heeft als thema ‘e-Government’.
Grootte gebaseerd op aantal inwoners nederlandse gemeenten.
Copyright © 2006, Oracle. All rights reserved. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft and Siebel are registered trademarks of Oracle Corporation and/or its affiliates.
nummer van inPUBLIC is verwoord, is er een van plaats- en tijd-
inPRACTICE 20 inTERVIEW 22
Betere resultaten
De context van Het Nieuwe Werken, zoals elders in dit nieuwe
Wilt u ook een gratis abonnement op inPUBLIC? Meld u aan op www.interaccess.nl
Ik wens u veel leesplezier en vooral ook inspiratie toe! Willem Beelen Directeur Publieke Sector Inter Access b.v.
3
HNW - ARTHUR KRUISMAN
“HNW vraagt om leiders die mensen kunnen bewegen vrijwillig mee te doen” Arthur Kruisman
Omslag van management naar leiderschap en van inspanningsgericht naar resultaatgericht 4
5
Het Nieuwe Werken (HNW) lijkt wel het nieuwste buzzword. Iedereen heeft het over flexwerken, telewerken, thuiswerken... Ook begrippen als cultuur, organisatie, technologie en inspiratie worden genoemd. Dat maakt HNW - met alle respect - tot een containerbegrip. Op zoek naar definitie en context, onderhoudt inPUBLIC zich met ‘ervaringsdeskundigen’ Arthur Kruisman, Cees van de Par en Aart Bos. Mannen met een missie die de visie niet alleen uitdragen, maar ook de praktijkimplementatie kennen. Duidelijk wordt dat HNW vooral een nieuwe manier van werken is, waarbij de mens centraal staat, in een flexibele werkomgeving en ondersteund door innovatieve technologie.
De context van HNW is er een van plaats- en tijdonafhankelijk werken, van altijd en overal toegang hebben tot relevante informatie, van effectief en gericht samenwerken. Maar ook van vertrouwen, vrijheid en verantwoordelijkheid. De auteurs Adjiedj Bakas en Martijn van der Woude schetsen in De Toekomst van Werk een achttal megatrends die de toekomst van het werk en de nieuwe werknemer bepalen. Zij voorzien onder meer een radicaal andere arbeidsmarkt, de noodzaak van goedkopere fabricage- en productietechnieken, een economische opwaardering van vakmanschap, meer vrouwen die meer zullen gaan werken en een opmars van freelancers/zzp’ers. Bakas en Van der Woude spreken van een postmateriële economie: in je leven een aantal verschillende beroepen hebben is straks normaal, evenals tussentijdse
het ontdekken, leren, innoveren, samenwerken en leiden van mensen in hun zakelijke context centraal, in de noodzaak steeds beter, sneller en slimmer te presteren en waarde te creëren. Arthur Kruisman is een diehard als het gaat om HNW. “Ik heb in 1994 mijn Masters gehaald en toen heb ik zaken als Groupware en Empowerment al bij elkaar proberen te voegen. Het heeft even geduurd maar mijn wensen zijn in vervulling gegaan,” lacht hij. Kruisman maakt actief gebruik van Twitter. “Een netwerk van gelijkgestemden. Ik haal daar zeker 40% van mijn dagelijkse, vernieuwende ideeën vandaan. Ik ervaar het als een feest. IT blijft bottomline toch enen en nullen, maar de mens geeft er veelkleurigheid aan.”
sabbaticals en voortdurende bij- en omscholing. Ze zien werk, privé en onderwijs samenvloeien tot een nieuwe levensstijl en stellen dat organisaties die niet in medewerkers investeren hun aantrekkelijkheid als werkgever op het spel zetten.
Netwerk Arthur Kruisman is innovatie adviseur bij Inter Access en geestelijk vader van het concept High Performance Workplace. Dit ondersteunt kennis- en informatiewerkers bij het uitvoeren van non-routine taken. In deze taken staan
Onderscheid Kruisman stelt dat niet de technologie de voornaamste barrière is voor HNW, maar de heersende organisatiecultuur: “HNW is 90% cultuur en 10% technologie.” Hij maakt onderscheid tussen werknemers 1.0, werknemers 2.0 en werknemers 3.0, respectievelijk ouder dan 50, tussen de 30 en 50 jaar, en jonger dan 30. “Je moet ze anders benaderen omdat ze een andere beleving hebben. De oudere generaties denken nog in ‘kennis is macht’, jongeren in ‘kennissen is
HNW - CEES VAN DE PAR
“Ons belangrijkste principe is dat het individu centraal staat” Cees van de Par
6
7
macht’. Ze zijn met technologie opgegroeid, kennen het belang van online presence en laten hun creativiteit vrijer stromen. Ze weten dat de kwaliteit van het netwerk belangrijk is. Ik volg zelf op Twitter journalisten, schrijvers en social media specialisten.” Kruisman spreekt van “een verschuiving van organisaties naar organismes” en “een verschuiving van inspanningsgericht naar resultaatgericht. Managers nemen te vaak genoegen met de suggestie van productiviteit. Werknemer 3.0 wordt niet gemotiveerd door opdrachten maar door uitdagingen. HNW vraagt om leiders die mensen kunnen bewegen vrijwillig mee te doen. Je deelt passies met elkaar.”
heen.” Hij noemt dat Het Nieuwe Denken. “Dat gaat vooraf aan Het Nieuwe Werken. Dat nieuwe denken moet nog tussen de oren. Maar uiteindelijk zal iedereen zich met elkaar verbinden, leftbrainers en rightbrainers.”
dat nog 7.4 en vier jaar geleden 5.5. “Een enorme progressie,” knikt Cees van de Par. Hij vertelt dat Microsoft als extensie van HNW is gaan sturen op passie en talent. “Dat is niet altijd even gemakkelijk want ook wij hebben te maken met vaste functies en functieomschrijvingen. Maar als je denkt in mogelijkheden, blijkt al snel dat binnen de perken
Mentaal Het hoofdkantoor van Microsoft op Schiphol is een etalage
de mogelijkheden onbeperkt zijn.” Van de Par geeft aan dat Bill Gates’
voor HNW. Ook het vorige kantoor was al ingericht op flexwerken.“Het
visiedocument ‘The New World of Work’ leidend is geweest in het
concept van plaats- en tijdonafhankelijk werken passen we al vier jaar
verandertraject, waarbij de nadruk ligt op toegang tot informatie,
toe,” zegt Cees van de Par, director public sector bij Microsoft. Uit mede-
businessprocessen en samenwerking. “Het gaat over vrijheid versus
werkeronderzoeken bleek echter dat een aantal mensen moeite had
verantwoordelijkheid, maar ook over outputsturing en zelfsturing. We
met het vinden van een goede werk/privé balans. “Wij hebben daarom
lopen in Nederland daarmee wel voorop.”
hier veel aandacht besteed aan de mentale kant van het verandertraject,”
Prosumer Passie, dynamiek, andere manieren van contact, anders omgaan met innovatie, Arthur Kruisman laat deze termen regelmatig vallen. “Er ontstaat groepsactie zonder dat er een instituut nodig is,” stelt hij. “Het enige wat nodig is, is je eigen motivatie om deel te nemen. Er zijn geen blokkades in technische of hiërarchische zin. Je wordt niet uitgesloten maar ingesloten. Bloggen is je stem laten horen in de wereld.” Arthur gebruikt ook de term prosumer. “Het ene moment ben je producent, het andere consument. Soms ben je de leverancier, soms de afnemer. Dat loopt allemaal door elkaar
verklaart Van de Par. “Als je vrijdagochtend wilt kanoën, dan haal je
Wat is de relevantie van ICT bij HNW?
die tijd op een ander moment maar in. En als je liever niet op zaterdag
“Het is een instrument. Het maakt plaats- en tijdonafhankelijk werken
naar de bouwmarkt wilt maar op donderdagmiddag, dan is dat geen
mogelijk. Maar wij zien het toch vooral in een sociale context, bijvoor-
probleem. Tussen de oren krijgen dat dit kan en mag, is essentieel. Als
beeld dat een medewerker zijn ambitie kan combineren met zijn zorg-
je om 11 uur binnenkomt en om 15 uur weggaat, dan is er niemand die
plicht. Als jij je kind elke morgen naar school brengt, is het moeilijk
daarvan opkijkt.”
om om 9 uur fysiek in een vergadering aanwezig te zijn. Dan kun je gebruik maken van webconferencing. Deze vrijheid is echter wel weer
Progressie Dat beleid wordt zeer gewaardeerd door de medewerkers.
ingebed in een bepaald kader. Zo is er fysiek minimum nodig om tot
De jaarlijkse poll leverde op de vraag hoe Microsoft de medewerkers
een virtueel optimum te komen. Iedereen begrijpt de context en elk
faciliteert in een gezonde werk/privé balans, een 8.1 op; vorig jaar was
team vult dat verder zelf in.”
HNW - AART BOS
“Management moet niet controleren maar inspireren”
Maatschappelijk Van de Par hoopt dat het pand en het beleid van
Aart Bos
Microsoft een inspiratiebron zijn voor klanten, maar ook maatschappelijke groepen. “Het thema leeft erg en dat komt ook door issues als mobiliteit en duurzaamheid. Er zijn tal van maatschappelijke aspecten die impact hebben op arbeid. Wij willen daaraan binnen onze doelstellingen van groei, vitaliteit en productiviteit een bijdrage leveren.” Mensen houden van verandering maar willen niet veranderd worden, stelt Van de Par. Hij zegt: “Wij hebben ons afgevraagd waardoor mensen veranderen. Dan blijkt dat 80% van een populatie verandert 8
9
op basis van een sense of urgency of zoals ik dat noem: a burning
cipe van geen verplichte aanwezigheidstijden, thuiswerken wanneer je
Weg dus met de Dashboards, de KPI’s en Balance Scorecards?
platform, en 20% op basis van inspiratie. Wij zijn een organisatie
wilt en afrekenen op output. Aart Bos spreekt in dit verband van een
“Essentieel bij HNW is dat je outputgericht stuurt. We zien echter
met veel zekerheden en de sense of urgency wordt niet gemakkelijk
“sturingsfilosofie. Goed in je vel zitten, authentiek zijn, dat is belang-
dat vele (out)sourcingcontracten gericht zijn op de laagste kosten
gevoeld. Derhalve hebben wij ons in dit verandertraject in eerste
rijk. Je moet jezelf kennen en willen leren. Wij kennen ook persoon-
per werkplek. Het Nieuwe Werken staat voor een flexibilisering van
instantie gericht op die laatste 20%, wat langzamerhand is uitgegroeid
lijke ontwikkelingsplannen, maar dat heet bij ons Persoonlijk Passie
werkplekken en dat vraagt andere KPI’s en SLA’s; veel meer gericht
tot de kritische massa die nodig is om de organisatie te veranderen.
Plan. Als je werk echt je passie is, dan geeft dat direct 30% meer ener-
op de kosten, of beter: de productiviteit van de werknemer. Tegelijk
Ik zie daar wel een parallel met de overheid. Dat burning platform
gie. Het betekent ook dat je vanuit management niet moet controleren
moet je kijken hoe je HRM anders organiseert. Bijvoorbeeld, als je
hoeft niet eens zo evident te zijn, waar het echt om gaat is dat je een
maar moet stimuleren en inspireren.” Uit de Factor 4 Index scans
outputgericht stuurt, is er dan nog sprake van overwerk? Wat zegt de
verandertraject geïnspireerd en zorgvuldig inzet en uitvoert. Het gaat
destilleert Bos een aantal tendensen. “De eerste is dat er een gapend
CAO daarover? Maar als je de klant centraal stelt, ga je ook anders
om een verandering van controle naar vertrouwen. Dat vertaalt zich in
gat zit tussen directie en werkvloer. De moderne medewerker accep-
vergaderen. Je vergadert niet als de klant daar geen voordeel van heeft.
trots, loyaliteit, vitaliteit en productiviteit.”
teert dat niet. Die wil transparantie en communicatie. Een grote gap
Vaste gewoontes moeten worden doorbroken.”
Microsoft laat zich ondersteunen door een Raad van Anders. “De eerste
geeft aan dat verandering gewenst is. Dat heeft alles te maken met
“Feit is dat je je gedraagt zoals je wordt gestuurd. Sturing is cultuur en
bestond uit jongeren van 16-20 jaar. Die hebben drie maanden mee-
leiderschap; hoe creëer je succesvolle teams? De natuur leert ons: wat
gedrag. Dat heeft een productiviteitspotentie die in principe geen geld
gelopen en feedback gegeven. Onze tweede Raad van Advies was met
aandacht krijgt, dat groeit. Dat is niet anders dan hoe mijn moeder
kost. Iedereen worstelt met z’n rendement, de oplossing is in huis.”
een dwarsdoorsnede van ambtenaren. Feedback van buitenstaanders is
tegen mij deed, maar dat zijn we in managementland vergeten.”
Bos wijst naar de Rijksoverheid: “Men zit met een krimpnoodzaak van 30%. De kaasschaaf helpt niet, men móet anders gaan werken.
nuttig.”
Outputgericht Een tweede tendens heeft betrekking op de globa-
Er is geen keus, het geld is op. Het gaat om vertrouwen. Bij mij is het
Leiderschap “De kern van HNW is de omslag van management naar
lisering en informatisering, geeft Bos aan, die door het gunstige
glas altijd halfvol. De kunst is om in gezamenlijkheid dingen aan te
leiderschap,” stelt Aart Bos, partner bij Boer & Croon NeXtrategy. Het
economische tij resulteerde in acquisities, fusies en integraties. Zeer
pakken. Je moet alleen de dialoog wel willen en durven aangaan. Bij
adviesbureau heeft de Factor 4 Index ontwikkeld, waarmee organisaties
complex en met systeemdenken als resultante, concludeert Bos. Hij
Boer & Croon kennen we geen SLA’s. We vertrouwen elkaar. En als er
hun groeipotentieel kunnen meten op het gebied van HNW. Boer &
stelt dat in zijn optiek de crisis een gevolg is van dat systeemdenken.
een probleem is, dan gaan we het er gewoon over hebben. Dat scheelt
Croon NeXtrategy werkt zelf al ruim een decennium volgens het prin-
“De klant moet centraal, niet de eigen organisatie.”
een hoop gedoe.”
H
angt iemands productiviteit af van het aantal uren dat
Dat heeft natuurlijk grote gevolgen voor de aansturing van
Dat scheelt bomen, zoekgeraakte
hij op kantoor is? Het wordt tijd om definitief met dat
organisaties. Een manager nieuwe stijl stuurt op output.
facturen en geld. In tijden van crisis
idee af te rekenen. Ik ben zelf meer dan de helft van de
Daar hoort een managementcultuur bij van vertrouwen,
beseffen we hoe waardevol dat is!
tijd op pad – op buitenlandse reizen of op werkbezoeken,
vrijheid en verantwoordelijkheid. Die drie v’s sluiten prima
in de Tweede Kamer of op congressen. Hoe zorg ik dat het
aan bij ons hoge arbeidsethos. Toch zijn helaas niet alle
Zo zijn er veel meer voorbeelden van
werk op kantoor toch gedaan wordt? Hoe houd ik contact
managers er aan gewend.
slim gebruik van ICT die nieuwe ma-
met de mensen die voor mij werken? Net zoals zo veel andere mobiele werkers tegenwoordig: met Blackberry,
nieren van werken bij het Rijk mogeOok voor de overheid is Het Nieuwe Werken een uitdaging.
lijk maken. We zijn bezig met elektro-
telefoon en laptop. Ik vergader telefonisch vanuit de auto,
De ‘Ambtenaar 2.0’ wil niets liever dan vertrouwen, vrij-
nische loketten voor het afgeven van
neem in hotellobby’s mijn mail door, en zit thuis regelmatig
heid en verantwoordelijkheid. Maar de overheid moet ook
exportvergunningen. We willen meer
De nummer één positie van de gemeente
achter de computer aan een speech te werken.
verantwoording afleggen. Betrouwbaarheid en degelijkheid
open source software invoeren om
Capelle aan den IJssel voor digitale
tellen in de publieke sector vaak zwaarder dan snelheid en
innovatie te stimuleren de kosten van
dienstverlening in de jaarlijkse Overheid.
flexibiliteit. In dat spanningveld zitten we.
ICT te verlagen. En we gaan meer ge-
nl Monitor komt niet uit de lucht vallen.
bruik maken van open standaarden,
Het is het resultaat van de ambitie om een
Het ministerie van Economische Zaken heeft een goed systeem voor mobiel werken. Wij kunnen vanuit huis in10
Gemeente Capelle aan den IJssel winnaar in Overheid.nl monitor
loggen alsof we op kantoor zitten. Dat is niet alleen handig
Toch kan ook de overheid zich nieuwe manieren van
zodat de informatieuitwisseling met
digitale stad te zijn en die werd al in 2006
als ’s avonds een stuk af moet, maar het geeft ook flexi-
werken eigen maken. ICT biedt geweldige kansen. De kans
de overheid verbetert. Gemeenten
uitgesproken. Daarmee heeft de gemeente
biliteit. Mensen zitten ook wel eens klem als een kind
om de overheid sneller, slimmer en klantvriendelijker te
kunnen hun dienstverlening erg ver-
ruim 440 andere gemeenten achter zich
ziek is. Of als het verkeer muurvast zit. Ook dan biedt
maken. Ik ben bijvoorbeeld, samen met staatssecretaris
beteren door bijvoorbeeld gemeente-
gelaten. De Overheid.nl monitor onderzoekt
thuiswerken een uitkomst!
De Jager van Financiën, bezig met de invoering van elek-
archieven online te zetten, Raads-
onder meer de toepassing van standaarden,
tronisch factureren. Dat kan de overheid 300 miljoen euro
vergaderingen via internet life uit
de mate van transparantie (openbaarheid
Met mobiel werken kun je files bestrijden, de CO2-uitstoot
schelen. In 2014 moet 80 procent van alle facturen aan
te zenden of het downloaden van
van overheidsinformatie), elektronische
terugdringen en werknemers meer flexibiliteit bieden.
het Rijk elektronisch worden verstuurd en verwerkt.
bouwtekeningen mogelijk te maken
dienstverlening, de mate waarop de burger
Het Nieuwe Werken bij de overheid
11
centraal is gesteld, interactieve verwijzingen
Werken, waarbij interactie tussen burger en
en de toegankelijkheid. Capelle aan den IJssel
de medewerkers van de gemeente onderling
onderscheidt zich van andere gemeenten
centraal staat.
door hoog te scoren in alle categorieën. De onderdelen toepassing van standaarden,
Gedreven door de ‘digitale stad’ ambitie in
elektronische dienstverlening en de mate
combinatie met een pragmatische mentaliteit
Uit onderzoeken blijkt dat veel mensen flexibiliteit belang-
om een bouwvergunning elektronisch
waarin de burger centraal is gesteld zijn
levert de gemeente Capelle aan den IJssel jaar
rijker vinden dan een hoger salaris. Vaders als ik willen
aan te vragen.
zichtbaar onderscheidend. Op de onderdelen
na jaar resultaten op tegen relatief beperkte
meer tijd met hun kinderen doorbrengen dan onze vaders
Allemaal nieuwe manieren van werken
toepassing van standaarden en elektronische
kosten. En de gemeente investeert nog steeds
vroeger deden. Maar organisaties raken te veel getalen-
die ambtenaren en burgers tijd en
dienstverlening behaalde Capelle aan den
in de kwaliteit van de interactie met burgers
teerde mensen kwijt omdat ze die flexibiliteit niet – of
geld schelen, en ons leven eenvou-
IJssel zelfs de hoogste score.
en bedrijven. Door het beschikbaar stellen
onvoldoende - bieden. Vooral jonge moeders haken nog te
diger en prettiger maken. En die ook
vaak af. Dat kunnen bedrijven en overheid zich niet per-
een hele nieuwe instelling vergen van
Capelle aan den IJssel was vroeg met het
informatiecentrum, bijvoorbeeld. En door een
mitteren, want door de vergrijzing worden goede arbeids-
ambtenaren: meer open, meer gericht
omarmen van een midoffice architectuur en
voorleesfunctie voor slechtzienden of mensen
krachten in de toekomst schaars. Organisaties moeten dus
op dialoog en uitwisseling. Deelname
koos daarvoor de WebNext Midoffice suite
die moeilijk lezen.
flexibiliteit bieden, onder meer door slim gebruik van de
van ambtenaren aan Internet commu-
van Inter Access. Een oplossing, die ook bij
mogelijkheden van ICT!
nities is niet langer taboe.
35 andere gemeenten het hart van de digitale
De volgende stap, die de gemeente Capelle
dienstverlening vormt. Met behulp van de
aan den IJssel zet in samenwerking met Inter
Alle reden dus om aan de slag te gaan
WebNext Midoffice suite vindt de integratie
Access, is de ontsluiting van documenten via
met Het Nieuwe Werken bij de over-
plaats tussen front- en backoffice. Burgers
de Persoonlijke Internet Pagina, waarmee
heid. Ik verwacht daarbij een flinke
kunnen met behulp van de frontoffice of
opnieuw een grote stap wordt gezet in het
impuls van de tweejaarlijkse World
de Persoonlijke Internet Pagina 24 uur per
realiseren van een ambitie uit 2006. En
Conference on Information Techno-
dag en 7 dagen per week met de gemeente
daarmee zal Capelle aan den IJssel ook in
logy (WCIT), volgend jaar mei in
communiceren. En die kan op haar beurt
2010 waarschijnlijk hoge ogen gooien in de
Amsterdam. Niet toevallig is een van
de burger informeren op individuele basis.
race om de eerste plaats in de Overheid.nl
de hoofdthema’s de e-overheid!
Feitelijk de eerste stappen in het Nieuwe
Monitor.
Frank Heemskerk Staatssecretaris van Economische Zaken
van een chatfunctie met het gemeentelijk
LODEWIJK DE WAAL
“Ik wil aantonen dat een beweging vanaf onderop beter werkt dan
Taskforce Mobiliteitsmanagement op weg naar resultaat 12
Dat we ruim een half uur te laat op onze afspraak komen – ongeluk bij Schiphol tunnel, Sarphatistraat op de schop – valt Lodewijk de Waal als voorzitter van de Taskforce Mobiliteitsmanagement niet aan te rekenen. Het geeft wél aan dat het nog steeds dringen is op de vaderlandse wegen. Een afstand van 30 kilometer kost dan zomaar vijf kwartier. “Nou, dat had je op de fiets waarschijnlijk niet gered,” relativeert De Waal met een glimlach en schenkt koffie in.
wetgeving”
te treffen. Het vooruitzicht van een dergelijke regeling
niet bewust zijn van de kosten van mobiliteit. We zijn nu
hangt boven de taakgroep, reden voor De Waal om snel
een experiment gestart met MKB-Nederland om vouchers
concrete en meetbare resultaten te boeken. “Medio 2010
beschikbaar te stellen waarmee kleinere bedrijven advies
zullen wij onze taak afronden. Dan hoop ik te hebben
over mobiliteitsmanagement kunnen inkopen.”
aangetoond dat een beweging vanaf onderop beter werkt dan wetgeving.”
Voordelen De Waal beargumenteert de voordelen van mobiliteitsmanagement: “Het maakt je tot een aantrekke-
Eén van de concrete resultaten betreft de zogenaamde re-
lijke werkgever. Zeker als je jonge mensen aan je wilt
gionale convenanten voor de regio’s Amsterdam, Utrecht,
binden, móet je andere werkvormen aanbieden. Als je
Rotterdam, Den Haag (“Die laatste twee werken ook
kijkt naar de kosten, dan wordt het voor de werkgever
Lodewijk de Waal is sinds 1 december 2007 voorzitter
samen”), Eindhoven/Den Bosch en Arnhem/Nijmegen.
goedkoper. Dat is zeker in deze tijd relevant. En als je het
van de Taskforce Mobiliteitsmanagement (TFMM). Deze
De doelstelling van de meeste convenanten is om 10%
dan hebt over maatschappelijk verantwoord ondernemen,
is in het leven geroepen op advies van de Sociaal-econo-
minder automobiliteit in de spits te realiseren. Uit een
dan is mobiliteitsmanagement goed voor de groene kant
mische Raad (SER). In 2007 kostten de files Nederland
landelijke meting blijkt dat de files met 15% zijn vermin-
van de zaak. Tenslotte blijkt uit onderzoeken dat bij bedrij-
economisch drie miljard euro, even los van tijdverlies en
derd. Dat de economische crisis daaraan bijdraagt ontkent
ven die mobiliteit goed hebben geregeld, de medewerker-
milieubelasting. In het advies ‘Mobiliteitsmanagement’
De Waal niet, “maar 5% minder economische groei zou
tevredenheid toeneemt, mede door een betere work-life
bepleitte de SER dat werkgevers en werknemers geza-
volgens de statistieken moeten resulteren in 7,5% minder
balance.”
menlijk veel meer kunnen doen aan het reduceren van het
files. Ergo: de resterende 7,5% laat zich daardoor niet
aantal autokilometers en daarmee het bestrijden van files.
verklaren. Ik wil dat percentage niet claimen, maar ik heb
TFMM is niet het wiel opnieuw aan het uitvinden, benadrukt
VNO-NCW en MKB-Nederland hebben daarop de TFMM
er wel een positief gevoel bij.”
De Waal. Hij wijst op de synergie met bestaande initia-
geïnitieerd. De taakgroep bestaat uit vertegenwoordigers
tieven en programma’s als ‘Anders Betalen voor mobiliteit’
van de sociale partners, de decentrale overheden en het
Vouchers De regionale convenanten krijgen navolging in
(voorheen bekend als rekeningrijden) en het adapteren
bedrijfsleven. De Rijksoverheid wordt vertegenwoordigd
Drechtsteden, Maastricht en de Twentse stedendriehoek.
van ‘Slim Werken = Slim Reizen’ van Nederland Bereikbaar
door het ministerie van Verkeer en Waterstaat. “De taak-
“Voor een deel wordt dat gestimuleerd door geplande weg-
(een samenwerking van Rabobank, NS en ANWB).
groep is tot stand gekomen via goed poldergebruik”, zegt
werkzaamheden. Maar een aantal gemeenten is hier vanuit
Er zijn - om in jargon te spreken - al vele rotondes genom-
Lodewijk de Waal.
eigen overtuiging zeer intensief mee bezig. Men ervaart
en (De Waal noemt ook de nieuwe fiscale regelingen voor
een sense of urgency. Er is veel focus op het deelnemen
thuiswerken) en nog een aantal drempels te nemen. Zoals
Zelf regelen De Waal houdt zich tegenwoordig vooral
van bedrijven, vaak in samenwerking met Rijkswaterstaat.”
de Arbo regelgeving voor thuiswerken. “Daar moeten we
bezig met het enthousiasmeren en stimuleren van werk-
Hij stelt tevreden vast dat heel veel grote bedrijven snelle
soepel mee omgaan. Ik verwacht ook niet dat de vak-
gevers. De voormalige vakbondsleider lacht: “Het principe
slagen maken. “Die zijn écht koploper op dit gebied.” Klei-
bonden daar een groot punt van gaan maken. Dus daar
van mensen en groepen ergens naartoe brengen werkt
nere bedrijven daarentegen moeten meer tempo maken,
komen we echt wel uit.”
precies hetzelfde.” De Waal is er een voorstander van dat
vindt Lodewijk de Waal. Hij begrijpt dat wel: “Men beschikt
werkgevers en werknemers mobiliteit zelf regelen binnen
vaak niet over een uitgebreide HR-afdeling om mobiliteits-
Hoe mobiel gemanaged is Lodewijk de Waal zelf overigens?
het domein van de arbeidsverhoudingen, want: “Het raakt
management te organiseren. Ook de trend van Het Nieuwe
“Ik reis veel en vrijwel altijd met het openbaar vervoer.
ook de arbeidsvoorwaarden.” Hij prefereert samen regelen
Werken, met daarbij de inzet van ICT als ‘hulpmiddel’, kent
Ik woon dichtbij station Overveen, daar kan niks tegenop.
boven een ministeriële regeling die werkgevers verplicht
in het MKB nog minder navolging dan bij de grote bedrij-
Toevallig moet ik vanavond ergens heen waar je met het
om maatregelen op het terrein van mobiliteitsmanagement
ven. Daarnaast is gebleken dat veel bedrijven zich vaak
OV niet kunt komen. Dus dan zit ik mopperend in de auto.”
13
LELYSTAD “Bij ons beginnen de Het Stadhuis in Lelystad ondergaat een grondige renovatie. De verbouwing is geraamd op 42 miljoen Euro en moet per 1 januari 2011 resulteren in het meest energiezuinige stadhuis van Nederland. En tevens optimaal geoutilleerd voor Het Nieuwe Werken. In de 15 oktober geopende Stadswinkel zijn daarvan al de eerste contouren – qua kantoorconcept zichtbaar.
Lelystad op weg naar Het Nieuwe Werken
14
de diverse afdelingen anders zijn ingedeeld
ketens bij de burger”
dan in het stadhuis en dat iedereen daar
doel de burger zo optimaal mogelijk van dienst te zijn.” Lodders noemt ook het
flexibel mee omgaat. “Een beetje het gevoel
concept Antwoord dat gemeenten helpt bij
van nieuwe buren”, zegt Caldenhoven.
het formuleren van ambities die moeten leiden tot betere publieke dienstverlening
Een voorbeeld van ontschotting?
naar 1-1-11 stapsgewijs gedefinieerd. “Nieuwe
en vermindering van administratieve lasten.
“Nee”, zegt Lodders, “onze organisatie werkt
ideeën zullen we bij wijze van pilot aan
De Rijksoverheid hanteert 2015 als deadline.
al behoorlijk integraal.” Caldenhoven verwijst
De Meent uitproberen. Zie het als een
“Daar zullen we fasegewijs naar toe groeien.
naar de nieuwe Stadswinkel aan De Meent.
soort van proeftuin. Doel ervan is dat we
Het gaat over verschillende processen, het
Daar zijn zo’n 130 medewerkers gehuisvest in
zonder kinderziektes terug kunnen naar het
gaat over geld, dus dan kan nooit in één
een open kantoorruimte. De leidinggevenden
stadhuis”, vertelt Caldenhoven.
keer”, aldus Lodders. Hij voegt eraan toe dat
maken ook gebruik van flexplekken. “Mensen
de burger in Lelystad centraal staat en dat
Jaap Lodders, namens de VVD wethouder
Caldenhoven refereert aan een andere cultuur,
en organisaties en wil goeie tools.” “Of ik
zoeken elkaar op, schuifelen even tussen twee
Wat gaat de burger merken van HNW?
er nu al via balie, telefoon, post, email en
voor ondermeer Economische Zaken
die voor de één makkelijker te adopteren is
wethouder 2.0 of wethouder 3.0 ben, I don’t
kasten door om iets te overleggen.” Overigens
Lodders: “Ik ben het eens met Annemarie
internet zaken kunnen worden gedaan met
alsmede coördinerend portefeuillehouder
dan voor de ander. “Ambtenaar 1.0 is een
know”, vult Lodders glimlachend aan. Dan
zal de Stadswinkel straks weer verhuizen naar
Jorritsma als ze zegt dat de burger geen
de gemeente. Hij heeft het over “intern versus
huisvesting stadhuis, en Theo Caldenhoven,
beetje grijs, daar hoor ik zelf ook bij”, zegt
serieus: “Ik geloof niet dat je per definitie
het nieuwe stadhuis.
keuze heeft waar het gaat om gemeentelijke
extern denken.”
directeur Diensten en beheer, hebben met
hij met een grijns. “Ambtenaar 3.0 is de
naar leeftijd kunt categoriseren. Ik zie dat er
dienstverlening (interview met Jorritsma
Caldenhoven: “Dit helpt allemaal bij het
het grootste deel van het ambtelijk apparaat
jonge hond die nu op de arbeidsmarkt komt.
een groot gevoel van saamhorigheid heerst.”
Marsroute Lelystad heeft in ‘Project Winst’
in inPUBLIC nr. 8 - red.). De burger is
terugdringen van de administratieve lasten.
hun intrek genomen in het oude kantoor
Die heeft een totaal ander beeld van werken
Hij zegt dat in de huidige, tijdelijke behuizing
(werken in het nieuwe stadhuis) de marsroute
afhankelijk van ons en dus is het belangrijkste
Dat rendement is voor de burger. Maar
van de Belastingdienst. Daar werken zij
de overheid moet eerst investeren in het
verder aan de processen, faciliteiten en de
faciliteren daarvan, dus voor ons komt het
mindset van de medewerkers om per 1-1-11
rendement pas later. Maar het mes snijdt aan
Het Nieuwe Werken (HNW) daadwerkelijk te
twee kanten. En ik durf nu al wel te stellen
incorporeren.
dat bij ons de ketens beginnen bij de burger.”
Ambtenaar 3.0 “De mensen vinden het
Sexy “De gemeente heeft heel veel producten
leuk, de neuzen staan dezelfde kant op”,
en de achterliggende processen daarvan
zo toont Caldenhoven aan dat er groot
hebben vaak een doorwerking op andere
draagvlak is voor HNW. “We hebben een zeer
overheden. Dat maakt het ingewikkeld”,
zorgvuldig communicatietraject afgelegd met
stelt Lodders.
verschillende werkgroepen”, vult Lodders
“Dienstverlening an sich is geen sexy
aan. “Dat hebben we zo gedaan omdat we
onderwerp en als tak van sport nog vrij
samen met de medewerkers tot resultaten
nieuw”, vindt Caldenhoven, “maar we dragen
wilden komen.” In groepjes werden ook
het een warm hart toe. De verwachtingen
werkbezoeken afgelegd, onder meer naar het
zijn hoog. En wat er allemaal onder onze
Provinciehuis in Zwolle, om feeling te krijgen
motorkap gebeurt, vindt de burger niet zo
met HNW.
interessant.” Hij glimlacht: “Maar dat geldt
De ICT-strategie en visie op een nieuwe
tot op zekere hoogte ook voor de mensen
manier van werken heeft mede vorm
hier in huis. Ik bedoel: we hebben vorige
gekregen door ondersteuning van de
week ingepakt en zijn donderdag verhuisd.
management consultants van Inter Access.
Het eerste wat iedereen op maandag doet is
Het huisvestingsconcept wordt verzorgd
de stekker erin en weer aan het werk. Wat
door Veldhoen + Company. Het ontwerp van
daar allemaal voor heeft moeten gebeuren,
het stadhuis is van Jan Hoogstad van Ector
daar staat men niet zo bij stil. Men verwacht
Hoogstad Architecten.
gewoon dat het werkt.”
15
TWEEDE KAMER Parlis helpt Tweede Kamer bij
Het Nieuwe Werken
16
Sinds september 2008 maakt de Tweede Kamer gebruik van het Parlementaire informatie systeem, Parlis. Het is volledig op maat gemaakt om de zeer specifieke processen van de Tweede Kamer optimaal te ondersteunen. De gebruikerservaringen zijn positief, meldt Peter Branger, Directeur Informatiseringsbeleid vanuit zijn werkkamer aan het Binnenhof. Het ligt dan ook in de lijn om Parlis in de loop van 2010 voor de buitenwereld te ontsluiten.
de vergaderingen van de Tweede Kamer, van voorbereiding tot en met (publicatie van) het gecorrigeerde verslag, ondersteunen met ICThulpmiddelen. “VLOS is in feite een evolutie van het be-
Service Branger vertelt dat Parlis een middel
werkzaamheden, dinsdag na het vragenuurtje.
staande proces. Als je de hele verre toekomst
is geweest om het doel organisatieverbetering
Zo’n spoeddebat kan dan, als de agenda het
inkijkt dan is het, voorzichtig gezegd, heel
te helpen realiseren. “Het is dus absoluut
toelaat, ‘s avonds om acht uur plaatsvinden.
aannemelijk dat er meer revolutionaire
niet alleen een technisch hoogstandje, maar
De dienst informatievoorziening heeft een
veranderingen in kunnen zitten. Bijvoor-
een heel inhoudelijke slag waarbij heel veel
service ingericht die het mogelijk maakt
beeld dat het beeldmateriaal leidend wordt
diensten zijn betrokken. Het is een heel leuk,
om binnen een paar uur na de regeling van
en dat je van dat materiaal geautomatiseerde
mooi, multidisciplinair project, en niks is
werkzaamheden een dossier op intranet
samenvattingen kunt maken. Die technieken
beter voor een organisatie dan gezamenlijk,
te hebben staan met de meest belangrijke
zullen er ongetwijfeld komen. Het is wel eens
vanuit verschillende pijlers, aan één einddoel
onderdelen die over dat onderwerp gaan,
geprobeerd met spraakherkenning, maar dat
te werken.”
zodat de sprekers in het debat zich erop
werkte niet geweldig. Je hebt 150 leden met
“Uiteindelijk is een Tweede Kamer toch een
kunnen voorbereiden. Dat zijn bijzonder
wellicht verschillende accenten, manieren van
soort vergaderlocatie met een aantal bedrijfs-
innovatieve zaken om de informatiepositie
formuleren, je bent heel erg afhankelijk van
verzamelgebouwen; elke fractie heeft hier
van Kamerleden te ondersteunen.”
de akoestiek, en bovendien, als je zo’n docu-
Parlis is een geautomatiseerd systeem voor
zijn eigen plek”, vervolgt Branger. “De reden
Er kan in het politieke speelveld van alles
ment ziet als wat later geschiedschrijving is,
documentbeheer, werkstromen en ver-
van ons bestaan zijn die fracties. Sommige
gebeuren. De actualiteit regeert. “De organi-
dan wil je dat toch helder hebben en sommige
gaderondersteuning ten behoeve van het
mensen reageren heel verbaasd als ze horen
satie bij ons schrikt daar niet van, ze is daar
sprekers hebben daarbij meer ondersteuning
politieke proces. Door Parlis is alles wat in
dat je hier echt een hele organisatie hebt om
heel erg goed in, vind ik. Er is slagkracht,
nodig dan anderen. Een letterlijke weergave
de Tweede Kamer, en vervolgens in de Eerste
die vergaderingen mogelijk te maken. Dat
inventiviteit.”
van iedere euhh en ahh is niet wat je wilt.”
Kamer, passeert te volgen via de websites,
was voor mezelf ook een ontdekking trou-
van een mondelinge vraag tot een wetsvoor-
wens”, lacht Branger die vóór zijn huidige
Hoe digitaal is het gemiddelde Kamerlid?
‘live’ “Momenteel zijn alle plenaire
stel. Op dit moment telt Parlis circa 1100
baan medicijnen en informatica studeerde
“Steeds meer. Als de email eruit ligt, heb je
debatten en een belangrijk deel van de
gebruikers. Dat zijn behalve de 150 leden
- hetgeen leidde tot functies bij onder meer
echt een groot probleem. Je merkt het ook in
commissievergaderingen ‘live’ op onze
van de Tweede Kamer der Staten-Generaal,
Deloitte en het UMC Utrecht.
weekenden en avonden; ook dan willen leden
internetsite te volgen. De stap die we
toegang tot het systeem, en ook als ze in het
dit jaar gaan zetten, is dat de beeld- en
ambtenaren. “Het is ons streven om Parlis,
Mondiaal De dienst waaraan hij leiding
buitenland zijn. Het wordt steeds gewoner
geluidopnamen van de debatten beschikbaar
dat het kernsysteem is van het proces, naar
geeft, gaat ook over de archieven,
om hiervan gebruik te maken. Je kunt Parlis
zijn om later terug te kijken. Een soort
het web te brengen.” Dat is geen sinecure,
dossiervorming en research. Dat laatste
prima raadplegen op je pc hier in huis of
Uitzending Gemist. We hebben in de grote
want Parlis bevat bijvoorbeeld ook brieven van
is gekoppeld aan een internationaal
de pc thuis. Er komen nu ook vragen over
commissiezalen een nieuw camerasysteem
burgers die in tegenstelling tot departemen-
netwerk. “Als ik nú zou willen weten hoe
gebruik op de pda, dat hebben we in behan-
dat wordt geactiveerd als de microfoon wordt
tale documenten niet per definitie openbaar
het emailverkeer wordt geregeld in andere
deling genomen. Maar daaruit kun je dus wel
gebruikt, dan zoomt de camera in op de
zijn. Peter Branger nuanceert ook dat de
parlementen, dan heb ik via dat netwerk
afleiden dat we een succesvol systeem hebben
spreker. Die beeldregistratie is echt geweldig.
Tweede Kamer anders dan gemeenten geen
binnen twee weken een mondiaal beeld
dat men graag gebruikt.”
De opnamen van plenaire vergaderingen
diensten levert die via het internet te regelen
van de situatie. Dat gebruiken we ook veel
zijn. “Wij hebben een product, dat is de be-
voor Kamerleden. Die dienst is fantastisch
VLOS Begin 2010 hoopt Branger VLOS
archiveren en kun je straks terugvinden onder
sluitvorming, de moties, de wetgeving, maar
in ontwikkeling. Neem bijvoorbeeld
(VerslagLegging Ondersteunend Systeem) in
‘Debat gemist’. Vanaf 2010 moet het mogelijk
niet de relatie met de burger die de gemeente
spoeddebatten. Die worden over het
gebruik te nemen. Met VLOS wil de Dienst
zijn de opnamen van de plenaire debatten
heeft.”
algemeen aangevraagd bij de regeling van
Verslag en Redactie de verslaglegging van
daar te bekijken.”
ook 350 fractiemedewerkers en 550 Kamer-
en commissievergaderingen zullen we
17
“Niks is beter voor een organisatie dan gezamenlijk aan één einddoel te werken”
GOUDA “Dynamiek en momentum zijn leidend, je moet niet te bureaucratisch willen zijn”
18
19
Huis van de Stad en
Het Nieuwe Werken in Gouda verkokering” zaken zijn die al langer in Gouda en andere gemeenten
Betekenis Hij plaatst er wel een kanttekening bij: “Kleine organisatie,
spelen. “We zijn al langer bezig met het optimaliseren van onze
grote dynamiek… HNW moet niet met je weglopen. We willen veel,
werkprocessen. HNW is er min of meer ingeslopen.”
maar willen ook dat de mensen goed op zichzelf letten. ‘Moet ik
“Voor mijzelf betekent dit ook een nieuwe impuls. Ik was in feite ook
straks 24/7 bereikbaar zijn?’ vragen mensen. Ja en nee. Als je bij de
Ambtenaar 1.0 maar de nieuwe technologie is adembenemend. Ik ben
brandweer zit wel, in geval van een calamiteit zal ook de afdeling
een echte gadgetfreak aan het worden”, lacht Leenders, terwijl hij op
communicatie op moeten draven, maar verder wisselt het, zelfs per
zijn werkkamer via notebook en wandscherm zijn email checkt.
leidinggevende. Het Huis van de Stad en HNW hebben voor iedereen een eigen betekenis. Multitasken is inefficiënt, las ik laatst in het NRC.
Geen stadhuis maar een Huis van de Stad: dé plek waar burgers en de gemeente Gouda samenwerken en elkaar ontmoeten. Gouda spreekt van “een klantgericht knooppunt van gemeentelijke diensten en activiteiten waarmee de dienstverlening aan de burgers, bedrijven en instellingen wordt verbeterd.”
Presentaties “De werkvorm die we willen aanbieden duizelt de
Beleidsmedewerkers moeten lekker rustig hun nota’s kunnen schrijven.
mensen wel enigszins”, zegt Leenders. Hij heeft net, gezamenlijk met
Dat mogen ze van mij thuis doen, want ook dat hoort bij HNW.”
Inter Access, vier presentaties gegeven aan circa 400 gemeentecollegae
Er is geen route, benadrukt Leenders nogmaals. “Het gaat mij om de
over wat HNW inhoudt. “Dat past weer bij de vliegwielbenadering.
flow. De samenleving ontwikkelt zich ingewikkeld maar duidelijk.
De drie elementen daarom heen zijn: de organisatie, waarbij er
Stap voor stap zaken uitrollen en de mensen enthousiast krijgen. We
Mensen vragen wel eens: ‘Is HNW evolutie of revolutie?’; het zit er
outputgericht zal moeten worden gewerkt en leiding gegeven; het
kijken wel waar we uitkomen maar ik denk dat we over twee jaar een
tussenin volgens mij. Het gaat om een andere manier van werken
kantoor als ontmoetingsplek; en ICT om de (nieuwe) processen en
heel eind zijn.”
en samenwerken, maar ook de work/life balans. Dat is allemaal al
slimmer werken te faciliteren.
Leenders definieert HNW als “hogere productiviteit met verbonden
onderdeel van onze coachingtrajecten. Dynamiek en momentum zijn
medewerkers”. Hij maakt een onderscheid tussen routinematige
leidend, je moet niet te bureaucratisch willen zijn.”
Vliegwielbenadering Michel Leenders, diensthoofd Ruimtelijke
en non-routinematige taken. “De formele structuren staan nooit ter
Ontwikkeling en Beheer, is ‘trekker’ van de ICT component in het
discussie - uiteindelijk gaat een nota naar het college en werkafspraken
Productiviteit “Je moet de mensen ook ruimte geven voor hun eigen
nieuwe Huis van de Stad. “De gemeentesecretaris heeft mij dit
leggen we vast tijdens functioneringsgesprekken– maar een groot
invulling. De een wil Twitter, de ander Skype. We gaan binnenkort met
Het Huis van de Stad wordt volgens plan in 2012 in gebruik genomen.
gevraagd, heel informeel eigenlijk. Ik heb geen precies doel maar wel
deel van mijn werk bijvoorbeeld vindt plaats in de wandelgangen.
het managementteam op de hei zitten. Dan wil ik wel eens met elkaar
De voorbereidingen van de bouw zijn inmiddels aangevangen. Het
een rekbare ambitie. Ik kies voor de vliegwielbenadering.”
Het informele heeft geen formalisering nodig. Ik heb net een rondje
praten over HNW en arbeidsethos. Verder hebben we voor volgend
Huis van de Stad gaat plaats bieden aan 550 medewerkers.
Leenders zegt dat het een uniek moment is voor de gemeente Gouda
gemaakt en in vijf minuten drie besluiten genomen en drie andere
jaar middelen aangevraagd om de techniek te kunnen uitrollen. Ik
Volgens gemeentesecretaris Loes Bakker komt de mens in het nieuwe
om tegelijk betere dienstverlening en Het Nieuwe Werken (HNW)
zaken geregeld. De mensen weten dat ik op output stuur en veel
weet zeker dat het dan meer gaat leven. Mijn eigen productiviteit is
concept centraal te staan. Zij noemt als kenmerken plezier, prestaties
te faciliteren, maar relativeert ook dat “de mens centraal, van buiten
beslissingen gewoon tussendoor neem. Die dynamiek en interactie
met 30% gestegen sinds ik een notebook met mobiel internet en een
en praktijk in een kennisorganisatie met verbonden medewerkers.
naar binnen, de ramen open, contact met de stad, klantgericht en geen
past bij deze organisatie”, stelt Leenders.
wandscherm gebruik.”
AMSTERDAM Amsterdam participeert in Smart Work Center De gemeente Amsterdam heeft zich gecommiteerd aan het Connected Urban Development (CUD) programma. CUD is ontstaan, in 2006, uit Cisco’s betrokkenheid bij het Clinton Global Initiative, en behelst een samenwerking van zeven wereldsteden (Amsterdam, San Francisco, Seoul, Madrid, Lissabon, Hamburg en Birmingham) die met het toepassen van ICT een duurzame- en leefbare omgeving willen bevorderen. Denk aan ICT als hulpmiddel voor het terugdringen van broeikasgas of innovatieve manieren van transport. Alles in het verlengde van de citymarketingcampagne ‘Amsterdam Topstad’ en ‘I AMsterdam’, het motto dat Amsterdam internationaal op de kaart moet zetten.
20
trajectkaart Almere-Amsterdam maar gebruikt deze niet als hij in het Smart Work Center werkt. Maar in dat geval maakt hij wel andere reiskosten. Je zult dus veel meer individuele afwegingen moeten maken en maatwerk mogelijk maken. Dat doe je niet in drie weken”, stelt Verleg. Zijn persoonlijke opvatting is dat de Angelsaksische managementvisie slecht universeel toepasbaar is in overheidsland. Een groot aantal ambtenaren is gebonden aan een vaste werkplek en vaste werktijden. Voor beleidmakers ligt dat anders. “Maar dan zoeken managers een andere vorm van controle. ‘Hoe kan ik mensen beoordelen als ik ze niet zie?’ is dan de reactie. Maar - denk ik dan - een tijdklok zegt wel iets over aanwezigheid maar niet over productiviteit.”
Behoefte De gemeente Amsterdam beschikt over veel gebouwen, Een initiatief waarin de gemeente Amsterdam - met CUD in gedachten
stelt Verleg. De pilot in het Smart Work Center zou wel eens in een
- voor een jaar participeert is het Smart Work Center in Almere.
stroomversnelling kunnen komen in verband met het besluit om
Ambtenaren die in Almere wonen (en dat zijn er 1.300 op een totaal
het aantal stadsdelen in Amsterdam van veertien naar zeven terug
van bijna 16.000) beschikken daar over alle faciliteiten om hun werk
te brengen. “Daar begint in feite de discussie al over hoe je in de
te doen zonder naar een van de stadskantoren te hoeven afreizen.
toekomst wilt werken,” stelt Verleg. Hij voorziet dan namelijk een
Ze kunnen dichterbij huis werken en zijn flexibeler qua werktijden.
stijgende behoefte aan ‘flexibele’ werkplekken. “Het voordeel van een
Zo wil Amsterdam bijdragen aan oplossingen voor het fileprobleem
pilot, nu, is dat besluitvorming hieromtrent minder is geformaliseerd
en Het Nieuwe Werken stimuleren door een innovatief gebruik van
en dat we alvast ervaring kunnen opdoen. Ervaring bijvoorbeeld op het
breedband waaronder videovergaderen.
vlak van het sociale aspect, dat zo belangrijk is in dit concept. Je hebt hier het gevoel van kantoor en je werkt dichterbij huis en dat is heel
Ontdekken “Amsterdam wil een aantrekkelijke vestigingsplaats zijn
wat anders dan alleen thuis werken.”
voor bedrijven”, zegt projectmanager Ben Verleg. Bereikbaarheid is
Verleg ervaart dat als aangenaam: “Je ontmoet hier ook collega’s van
een groot probleem en om die reden het belangrijkste argument om
andere afdelingen. Daar gaat wel een bepaalde kracht vanuit. Dat geldt
aan een pilot als het Smart Work Center deel te nemen, geeft Verleg
ook voor contacten hier met medewerkers van andere organisaties.
aan. Hij zegt blij te zijn met de “stuwende aanwezigheid van het
Volgens mij is het slim dat een gemeenteambtenaar meer ontmoetingen
bedrijfsleven. Ondernemingen zijn vaak verder in concepten hoe in de
heeft buiten de eigen organisatie. Dat maakt de overheid minder tot
toekomst te werken. Daar kunnen wij veel van leren.”
een gesloten systeem.”
“Een pilot als deze is voor ons dan ook ontdekken en ervaren.
“Je zult maatwerk mogelijk moeten maken”
De gemeente is de grootste werkgever in de stad. Maar niet elke
Optimaal “Een thuiswerkplek inrichten is ook niet goedkoop; je
medewerker werkt hetzelfde. De macht van het getal werkt dus niet in
hebt bovendien te maken met arbotechnische- en ergonomische
dat geval. Het gaat om maatwerk. En in dat proces zitten we.”
eisen,” zegt Verleg. Dat is in het Smart Work Center comfortabel en kostenefficiënt geregeld. Bovendien is er kinderopvang, een restaurant,
Maatwerk Verleg spreekt van een andere manier van denken.
een bankvoorziening en zijn er ‘services on demand’: zo kan men een
“Bestaande regels werken nog belemmerend. Afspraken hebben een
boodschappenlijstje inleveren en kleding afgeven voor de stomerij.
wettelijke basis of zijn geregeld in CAO’s. Denk bijvoorbeeld aan de
Verleg geeft tenslotte aan dat Amsterdam voorbereidingen treft om
woon-werkverkeer regeling. Ik heb zelf een fietsvergoeding omdat ik
met samenwerkende Smart Work Centers in Nederland op 10 locaties
binnen tien kilometer van kantoor woon. Een andere collega heeft een
in de regio het gebruik te stimuleren.
21
MAARTEN HILLENAAR “Samen werkt beter”
Hillenaar: “Qua techniek omvat de DWR alle traditio-
CIO’s. Het werk wordt verdeeld.” Met als resultaat dat het er op begint te lijken dat
nele, office-achtige onderdelen, maar ook het Rijks-
er zaken concreet van de grond komen. Zo heeft de DWR-organisatie inmiddels op
portaal (het interdepartementale intranet) waarachter de
tijd de specificaties, het portaal en de infrastructuur voor de cliënt opgeleverd. “En
meer specifieke systemen hangen. Daarnaast komen er
ook de uitrol van die cliënt zelf doen we oók op tijd.”
allerlei faciliteiten om de onderlinge samenwerking en
22
communicatie te bevorderen. En natuurlijk tal van ser-
Grenzelozer en leuker Maar in plaats van het genieten van resultaten en kijken
vers en beveiligde netwerkvoorzieningen, die de indivi-
naar heden & verleden, is Hillenaar eigenlijk liever bezig met de toekomst, zoals-ie
duele werkplekken verbinden. De DWR geeft online, op
al begonnen is. “Want de wereld dendert door. Wat we nu uitrollen wordt alweer
elk gewenst moment, op elke plaats, gepersonaliseerde
stevig beïnvloed door nieuwe ontwikkelingen. Als je ziet wat er inmiddels alweer
en geïntegreerde toegang tot informatie, kennis, applica-
voor nieuwe mogelijkheden zijn! Als ik mezelf even als voorbeeld neem: ik maak
ties en processen. Het biedt mogelijkheden om shared
privé gebruik van Google Android voor de laatste handige applicaties, met Layer
services (zoals bijvoorbeeld P-Direkt, het Shared Service
kan ik met m’n mobiel de omgeving ‘scannen’, ik kan alle voetbaluitslagen van all
Centre HRM) te ontwikkelen en in te voeren, processen
over the world oproepen en via een centrale server kan ik thuis overal muziek laten
efficiënter en effectiever te maken, self services te reali-
klinken. Ik vind het in dit vak van belang die nieuwe mogelijkheden van dichtbij
seren en in te voeren en multidisciplinair problemen op
te volgen en vooral ook: ondergaan. Wat me bijvoorbeeld aanspreekt bij de aanpak
te lossen. Het ondersteunt de rijksmedewerkers op alle
van Google is dat het laat zien wat de kracht van open source software is. Het aantal
departementen en Hoge Colleges van Staat om op een
toepassingen groeit met de dag.
efficiëntere, effectievere manier samen te werken con-
Veel ict-minded ambtenaren hebben natuurlijk hetzelfde. Die zijn vaak op een
form ons motto ‘Samen werkt Beter’. Al met al vergroot
vergelijkbare wijze bezig zijn om tools binnen hun persoonlijke (werk)omgeving
het de kwaliteit van onze dienstverlening én faciliteert
binnen te halen. Dat moeten wij zoveel mogelijk faciliteren. Ons ultieme doel
het last but not least natuurlijk de interdepartementale
is: iedere individuele rijksmedewerker de ruimte te bieden om zijn eigen unieke
samenwerking tussen de ruim 120.000 rijksmedewerk-
werkplek zo in te richten, dat hij/zij er slimmer, efficiënter, grenzelozer én vooral
ers!” Mooie resultaten, maar geen wereldnieuws beseft
ook leuker kan (samen)werken. En wel zo dat hij/zij op een veilige, integere en be-
ook Hillenaar. “In sommige onderdelen van het bedrijfs-
trouwbare, bij de overheid passende, wijze toegang heeft tot alle voor hem of haar
leven worden zaken al veel langer op een dergelijke wijze
benodigde informatie. Onafhankelijk van tijd, plaats of platform.”
aangepakt. En ook wij zijn natuurlijk al een tijdje bezig,
Digitale Werkomgeving Rijksdienst: betere samenwerking, betere dienstverlening Met het toekennen van € 65 mln. voor de Digitale Werkomgeving Rijksdienst (DWR) gaf het kabinet eind 2008 een duidelijk signaal af: wij gáán voor Het Nieuwe Werken. Per departement werd een dedicated CIO aangesteld; Maarten Hillenaar werd benoemd tot CIO Rijk. Inmiddels een klein jaar verder blikt hij terug op de bereikte resultaten, maar kijkt hij vooral ook naar de toekomst. Sleutelbegrippen daarbij: verdergaande interdepartementale samenwerking en een optimalisering van efficiency en kennismanagement. “Met als ultiem doel natuurlijk een verbetering van de kwaliteit van de dienstverlening.”
want je kunt DWR zien als de samensmelting van lopen-
Niet louter techniek Dat raakt nogal aan wat, beseft Hillenaar. De hele openbaar-
de projecten als GOUD (Gezamenlijke Ontwikkeling
heidsdiscussie bijvoorbeeld: wie mag bij welke informatie? Timmeren we alles veilig
Uniforme rijksDesktop), ONS (Overheidscommunicatie
dicht, of maken we informatie juist vrijer toegankelijk voor meer gebruikers? “En
Nieuwe Stijl) en WIT (Werken In de Toekomst).”
het gegeven dat iedereen straks zijn eigen unieke werkplek heeft, raakt ook aan zaken als de fysieke inrichting van je gebouwen en het P&O-beleid van organisa-
Nieuw thuis Wat volgens de ‘Rijks-CIO’ wel nieuw is,
ties. Voor hoeveel flexwerkers moet je een plekje inplannen? Hoeveel ontmoetings-
is de grote betrokkenheid van en de intensieve samen-
ruimten heb je nodig, en waar lokaliseer je die? Dat kan afhangen van het percen-
werking tussen de dertien bestuursdepartementen.
tage digi-natives dat je in huis hebt. Er is een groep die nog echt hangt aan de eigen
“Was er vroeger nog wel eens sprake van ivoren torens en
kantoorplek en gewend is om kennis te bezitten. De komende (en deels al aanwezige)
eigen eilandjes: de CIO’s hebben de overtuiging dat ze
generatie werkt net zo lief thuis en deelt kennis veel meer. Bij het vaststellen van je
voor dezelfde gezamenlijke opgave staan. Bijna iedere
informatiseringbeleid is het dus zaak om, naast natuurlijk techniek en ict, óók de
CIO is dit jaar begonnen in zijn of haar nieuwe rol.
menselijke en de fysieke omgevingscomponent mee te nemen.”
De ICCIO (Inderpartementale Commissie van CIO’s) is een club van mensen die vanuit gemeenschappe-
Waar het in de nabije toekomst concreet toe zal leiden? DWR ontwikkelt zich ver-
lijk perspectief werkt”, aldus Hillenaar, toevoegend
der en werkt aan nieuwe versies. Open standaarden zijn een must en de voordelen
dat er ook andere zaken bijdragen aan die efficiëntere
van open source bewijzen zich iedere dag. Hillenaar: “Als we –CIO’s, gebruikers,
onderlinge samenwerking. “Het sturen van vervangers-
de aanbieders van de infrastructuur en de mensen die het moeten inbedden in de
van-vervangers naar vergaderingen komt niet voor. En
organisaties– allemaal goed blijven samenwerken, zal het in ieder geval leiden tot
agendapunten hoeven niet allemaal meer door alle CIO’s
beter samenwerkende departementen en een efficiëntere rijksdienst. En daarmee
afgetikt te worden, maar worden afhankelijk van het
ook aan een betere dienstverlening aan burgers en bedrijfsleven. Want dat blijft
onderwerp verdeeld over groepjes van slechts een aantal
natuurlijk te allen tijde onze ultieme bottomline.”
23
PETER WELLING Nieuwe huisvesting kerndepartementen VenW en VROM
Concept Rijnstraat 8 zal straks tenminste 3400 werkplekken herbergen. “Maar met de vaststelling van dat aantal zijn we nog niet klaar. Het gaat er om dat we een stap verder zetten qua vertrekpunt. Het klassieke model is: we hebben een departement en we hebben een gebouw. We moeten nu denken in termen van een Rijkskantoor. In dat concept kunnen we meer departementen samen huisvesten en ook ruimte laten voor medewerkers van andere departementen
24
In 2015 moet het gebouw aan de Rijnstraat 8 in Den Haag onderdak bieden aan de kerndepartementen van de ministeries van Verkeer en Waterstaat (VenW) en van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). “En dan moet er veel meezitten,” zegt Peter Welling, aangesteld als Programmadirecteur Nieuwe Huisvesting, over die streefdatum. Welling is op dit moment druk bezig met het bepalen van de ambities ten aanzien van duurzaamheid, mobiliteit en kostenefficiency in relatie tot Het Nieuwe Werken. “Waarbij we op een goede manier met belastinggeld willen omgaan.”
die bijvoorbeeld ’s middags in dat Rijkskantoor moeten zijn voor een vergadering en ’s morgens op die locatie nog aan een nota kunnen werken. We moeten geen oud concept in een nieuw jasje steken, het gaat veel verder dan dat. Het besluit van het kabinet betekent voor mij dat we afstappen van ´één ministerie één gebouw´. Bovendien is het zaak om VenW en VROM goed op de Rijnstraat te laten integreren. Het kan niet zo zijn dat het ene departement aan de ene kant van het gebouw zit en het andere aan de andere kant.” “Ik wil dat we echt de vernieuwing ingaan”, zegt Welling even stellig als hoopvol. De ambities mogen wat hem betreft torenhoog zijn. “In de verkenningsfase waarin we ons nu bevinden, moet de discussie gaan over het faciliteren van die ambities versus de consequenties van die ambities. Ik weet nu al dat er geen potten geld zullen klaarliggen.
Af en toe komen er vraagstukken op je pad die volledig nieuw zijn,
scoort op de energieprestatieladder.” En voegt eraan toe: “Ik heb ook
stelt Peter Welling, tot voor zijn aanstelling zeven-en-een-half jaar
gezien dat hét recept voor de een niet per definitie het lekkerste gerecht
plaatsvervangend Secretaris-Generaal (pSG) van VROM. “Dit traject
voor de ander is.”
is omvangrijk en complex. Ik heb het nog niet eerder gedaan.”
“Er is maatwerk nodig”, vindt Welling. Hij noemt als voorbeeld
Zijn opdracht is een direct gevolg van het kabinetsbesluit om de
technologie. “Die is er, maar zul je voor een deel op je eigen maat
kerndepartementen van VenW en VROM samen te huisvesten,
moeten toesnijden. De ambitie is dat we technologie voor ons laten
ingegeven door besparingsdoelstellingen, duurzaamheid (met name
werken. Een smart (green) building kun je volproppen met ICT,
energieprestaties) en mobiliteit (“Medewerkers niet naar het werk
maar een optimaal effect bereik je pas met cultuurverandering en
tussen departementen. Hij noemt in dit verband gezamenlijke
maar aan het werk”, aldus Welling). Hij noemt aspecten als milieu
gedragsbeïnvloeding. Voor eht echte flexibele werken zijn bovendien
meldkamers, bedrijfsrestaurants en de rijkstoegangspas en natuurlijk
en materiaalgebruik, woon-werkverkeer en het faciliteren van ICT op
zaken als clean desk policy en digitalisering van documenten zijn
de Digitale Werkplek Rijksdienst als ‘enabler’ van dit proces. Welling
kantoor, thuis en mobiel. En stelt vast: “We zullen op alle gebieden
misschien nog wel de grootste opgaven.”
hoopt in de toekomst op wat hij noemt een ‘Rijkskwartier’ aan de
“Medewerkers niet náár het werk maar áán het werk”
We zullen op een goede manier met belastinggeld moeten omgaan. Investeringen – óók in innovaties – moeten zich terugverdienen. We beschikken over een lange adem. Maar ik realiseer me ook dat we niet alleen in een opgaande lijn zullen bewegen; er zal best af en toe een dip tussenzitten.”
Rijkskwartier Welling denkt hardop over meer synergie en integratie
Turfmarkt. Daarover zijn gesprekken gaande waarbij ook de gemeente
meer moeten doen dan we nu al doen. We willen hiermee ook een voorbeeld zijn voor andere overheidsinstanties en voor de markt, een
Welling beschouwt ook de HR-component en nuanceert buzzwords als
Den Haag is betrokken. Hij schetst een beeld van departementen
positieve footprint afgeven. We kijken naar de generatie jongeren van
resultaatgericht sturen en sturen op vertrouwen in plaats van sturen
die daar zijn gehuisvest. “Je loopt het Centraal Station uit, naar het
nu en vragen ons af wat zij, onze toekomstige medewerkers in 2020,
op aanwezigheid. “Resultaat is in een aantal gevallen en functies
centrum en passeert VenW en VROM, Justitie en BZK (Binnenlandse
nodig hebben om hun werk goed te doen.”
moeilijk te definiëren. Thuis of op afstand werken is niet voor iedereen
Zaken en Koninkrijksrelaties - red.) OCW (Onderwijs, Cultuur en
mogelijk. Er is niet één recept voor iedereen. Sommige medewerkers
Wetenschap – red.) en VWS (Volksgezondheid, Welzijn en Sport –
Maatwerk Welling vervult namens de ministeries van VenW
heb je gewoon op locatie nodig. Dus wederom maatwerk. Er wordt wel
red.) en even verderop het ministerie van Financiën. Een visitekaartje
en van VROM de rol van opdrachtgever in de richting van de
beweerd dat veel managers bezwaar hebben tegen op afstand werkende
van de overheid en de stad; niet alleen tijdens kantooruren maar ook
Rijksgebouwendienst (RGD). De RGD adviseert over zaken als
medewerkers en dat dat het thuiswerken zou tegenhouden. Dat ervaar
´s avonds en in het weekend. Als je kijkt naar de huidige Turfmarkt,
duurzaamheid, architectuur en kantooromgevingen. Welling vertelt
ik zelf niet. Ik zie hier directeuren niet voortdurend controlerend over
dan heeft iedereen die daar loopt haast: onderweg naar kantoor of naar
met de RGD regelmatig buiten de deur te kijken en noemt bedrijven
de gang lopen. De meesten zitten immers constant in vergadering”,
de trein. Ik zou de leefbaarheid in dit stuk stad wel willen opkrikken
als Microsoft, HP, TNT, Rabobank en Interpolis als voorbeelden. Hij
zegt hij met een glimlach. “In werkelijkheid zijn we dus al verder.
met winkels, restaurants en appartementen. Ook dat is duurzaamheid;
lacht: “Ik merk dat er een competitie aan de gang is wie het hoogst
Maar het vergt zeker inslijtwerk.”
beter gebruik maken van de bestaande ruimte.”
25
Het digitale leven van 26
Davied van Berlo Davied van Berlo (37) draagt verschillende petten.
uitwisselen, agenderen en organiseren. Niet alleen
Hij is werkzaam bij het ministerie van Landbouw,
instituten zijn in staat om dingen te organiseren. Een
Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) en initiator
virtueel team van drie mensen is ook al een organisatie.
van het netwerk Ambtenaar 2.0 en auteur van
Mensen kunnen elkaar online immers gemakkelijk
het gelijknamige boek. Van Berlo is deze zomer
vinden.” Van Berlo spreekt over “een soort van
verkozen tot Informatieprofessional van het
emancipatiebeweging. Daar moeten we als overheid iets
Jaar 2009 en kreeg daarvoor de Gouden Prissma
mee, reactief maar ook proactief.”
toegekend. “Het is heel erg mooi om een aantal mensen te volgen. Bij LNV is Van Berlo projectleider Ambtenaar 2.0 en houdt
Er wordt geleerd van elkaar, je ziet verbindingen gelegd
hij zich onder meer bezig met de gevolgen van web 2.0
worden. Dat is de kracht ervan.” Van Berlo spreekt over
voor de overheid. Niet alleen voor wat betreft de relatie
horizontale ontwikkelingen die voor een versnelling zorgen.
met de burger, maar ook ten aanzien van de werkwijze
Ook omdat het pallet aan technische mogelijkheden groot
binnen de eigen organisatie: Het Nieuwe Werken.
is. Al moet hij erkennen dat de overheid zelf nog wel een
Van Berlo zegt te zijn gefascineerd door de
inhaalslag moet maken qua voorzieningen. “De meeste
maatschappelijke veranderingen die plaatsvinden door het
ambtenaren werken nog met Explorer 6 uit 2001. Ik heb
web. Hij is zelf al sinds 1995 actief op internet. “Toch zie ik
ook geen laptop van de zaak maar van mijzelf.”
mezelf niet als digital native”, zegt Van Berlo op het terras van het Haagse etablissement “Bij Mauce”. Zijn ervaringen
De boodschap begint door te dringen, Van Berlo signaleert
met bloggen en het Ambtenaar 2.0 netwerk zijn onlangs
een sense of urgency binnen de departementen en ook
in multimediale boekvorm verschenen. Daarvan zijn al
gemeenten. “Web 2.0 vraagt om een andere cultuur.
10.000 (gratis) exemplaren afgenomen.
Open, sociaal, de mens centraal. Platte netwerken, geen hiërarchische structuren. Je moet mensen empoweren
Het netwerk Ambtenaar 2.0 telt op dit moment ruim
zodat ze het zelf kunnen doen.”
2300 leden, ambtenaren zowel als burgers. “Het wordt een nationale beweging”, lacht Van Berlo. Hij is ermee
Van Berlo werkt op dit moment aan een vervolg op
begonnen omdat hij aandacht wilde vestigen op web 2.0.
zijn boek. Daarin gaat hij zijn visie concretiseren met
De leden wisselen kennis, ervaringen en ideeën uit over
werkprincipes, actiepunten en tips. “Daarmee kun je
ontwikkelingen rond overheid 2.0. “Het gaat specifiek
strategie en planning organiseren.” Wanneer het boek
om een andere manier van samenwerken, informatie
verschijnt? “Zodra ik tijd heb.., eind van dit jaar.”
27
High Performance Workplace: platform voor Het Nieuwe Werken voor kenniswerkers De essentie van Het Nieuwe Werken volgens Inter Access: Het Nieuwe Werken gaat om een trendbreuk in de prestaties van mensen, individueel en in teamverband, door de mens centraal te stellen en niet het proces; door slimmer samen te werken los van tijd en plaats en door het sneller ontdekken van informatie, patronen en afwijkingen. En dat alles met het doel om het lerend, innoverend en acterend vermogen van de organisatie te vergroten. Die trendbreuk ontstaat door de digitalisering en de fusie van drie elementen 1. Content… overal en altijd beschikbaar, aanpasbaar en betrouwbaar; 2. Context… begrip en betekenis door inzicht en intelligentie;
3. Conversatie… actieve uitwisseling van informatie en essentie tussen mensen op zowel sociaal als professioneel gebied onafhankelijk van plaats; Inter Access noemt het resultaat van die fusie de High Performance Workplace.
Telefoon: 035-6888 400
•
info@interaccess.nl
•
www.interaccess.nl