Muzej u egzilu by asimdjelilovic

MUZEJ UEGZILU ASIM ĐELILOVIĆ

BOSNA I HERCEGOVINA U MODERNOM DOBU

MUZEJ U EGZILU Bosna i Hercegovina u modernom dobu Asim Đelilović – izbor iz kolekcije Lektorica: Ferida Duraković Repro-foto: Dragana Antonić i Enis Logo DTP: Boriša Gavrilović Arhivska građa: Istorijski arhiv BiH Sarajevo, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Gradska galerija Collegium artisticum Sarajevo, Arhiv Srednje Bosne Travnik, Zavičajni muzej Travnik, Slavko Maksimović, Besim Spahić, Dejan Kršić, Stjepan Roš Priloge za muzej omogućili: Slavko Maksimović, Zlatko Ugljen, Ognjenka Finci, Ibrahim Krzović, Jasmina Hopić, Edin Numankadić, Nenad Veličković, Radoslav Lješić, Miroslav Šimek, Dejan Kršić (102/105, 121), Mirko Ilić (58), Nina Pirnat-Spahić (172/175), Enver Sujoldžić E-mail: museuminexilee@gmail.com

MUZEJ UEGZILU ASIM ĐELILOVIĆ

BOSNA I HERCEGOVINA U MODERNOM DOBU

Sarajevo, 2015.

SADRŽAJ

07 MUZEJ U EGZILU KAO IDEJA I KAO POTREBA

11 AUSTROUGARSKI PERIOD U BOSNI I HERCEGOVINI 1878-1918. GODINE

37 PERIOD KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1918-1929. GODINE PERIOD KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 1929-1941. GODINE

59 PERIOD NEZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE 1941-1945. GODINE NARODNO-OSLOBODILAČKI RAT U JUGOSLAVIJI 1941-1945. GODINE

79 PERIOD SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE 1945-1990. GODINE

213 PERIOD REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

240 PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

MUZEJ U EGZILU KAO IDEJA I KAO POTREBA

Sadržaji koji su pripremljeni, odabrani i prezentirani u ovoj knjizi-katalogu dio su građe koju sam počeo prikupljati prije osam-devet godina, u vrijeme kada sam obavljao funkciju člana Umjetničkog savjeta Udruženja likovnih umjetnika primijenjenih umjetnosti i dizajnera Bosne i Hercegovine (ULUPUBiH). Odluka da to radim rezultat je mog uvida u skromnu arhivu ovog udruženja, na osnovu koje su članovi ondašnje redakcije za pripremu jubileja – obilježavanja 50 godina od osnivanja – pripremili knjigu Dizajn u Bosni i Hercegovini. To se dogodilo 2006. godine. Drugi važan razlog je što studenti dizajna u Bosni i Hercegovini o dizajnerskoj sceni u nas, o njenim zagovornicima i nositeljima kroz različite periode razvoja Bosne i Hercegovine, znaju vrlo malo ili ne znaju ništa. Takvi se sadržaji ne izučavaju planski čak ni na studiju dizajna! U početku, moja namjera je bila da se stvori fundus za budući Muzej dizajna u Bosni i Hercegovini. No, kako je vrijeme odmicalo, a zbirka postajala sve obimnija i sadržajnija, odlučio sam svoju ideju o osnivanju muzeja transformirati u Muzej u egzilu, a pored zbirke plakata i proizvoda proširiti ga likovnom zbirkom, bibliotekom, fonotekom i filmotekom. Razlozi za to su brojni: veliki broj Bosanaca i Hercegovaca izvan domovine, politički procesi u zemlji koji ne ostavljaju veliku nadu da će “voljom domaćih stanovnika” Bosna i Hercegovina preživjeti; te potreba da se svijest o BiH sačuva i održi. No, možda najvažniji razlog jeste spoznaja da je Bosna i Hercegovina u modernom dobu, ne samo kao država već kao društvo, trpjela česte “promjene kursa”, koje su ostavljale snažne brazgotine na

M U Z E J U E GZ I LU K AO IDE JA I K AO P OTR E BA

njenom licu. Od dolaska Austro-Ugarske Monarhije 1878. godine pa sve do današnjih dana, u Bosni i Hercegovini je instalirano i demontirano osam različitih država. A riječ je o periodu od samo 137 godina! To je za povijest, priznaćete, objektivno kratko vrijeme da bi se obezbijedile pretpostavke za miran, stabilan i kontinuiran rast i razvoj jednog društva. Nakon AustroUgarske, 1918. godine formira se Država Slovenaca, Hrvata i Srba, koju dva mjeseca kasnije smjenjuje Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Potom se ova država 1929. godine transformira u Kraljevinu Jugoslaviju. Nakon kraljevine, teritorij Bosne i Hercegovine ulazi 1941. godine u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Od 1945. godine Bosna i Hercegovina je u sastavu tzv. Druge (Titove) Jugoslavije. Nakon demokratskih izbora 1990. godine nastaje Republika Bosna i Hercegovina, da bi potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine ostala samo Bosna i Hercegovina. Svaka od pomenutih političkih tvorevina nastojala je demontirati prethodni upravno-politički sistem u Bosni i Hercegovini i utemeljiti novi, te pomoću njega oblikovati društveni, ekonomski i kulturni prostor. U takvim okolnostima i s takvim sadržajima ne može se govoriti o kontinuitetu razvoja bosanskohercegovačkog društva; naprotiv – može se govoriti tek o njegovu diskontinuitetu. I taj diskontinuitet u razvoju Bosne i Hercegovine prati i predstavlja ova zbirka, sa svim njegovim specifičnostima. Naravno, ne kao iscrpna studija već kao katalog pojava, procesa i rezultata koji će, možda, u naknadnoj naučnoj studiji ponuditi odgovore u kojem pravcu i kako se ovo društvo moglo kretati, te s kakvim će se rezultatima legitimirati. Konačna zamisao vezana za ovaj projekt-zbirku jeste da se sačuva svijest o Bosni i Hercegovini u modernom dobu, te da se kao takva ponudi kroz ideju osnivanja Muzeja u egzilu nekoj od stabilnijih i trajnijih kultura – društava u kontinuitetu, kako na Zapadu tako i na Istoku. Onim kulturama i društvima koji pokažu interes da baštine i za budućnost sačuvaju svijest o BiH kao o zemlji i društvu, o njenim žiteljima, njihovim htijenjima – o njihovim postignućima, o njihovoj kulturi. Ne treba napominjati da je Bosna i Hercegovina rasuta po svijetu – te da danas diljem planete živi

M U Z E J U E GZ I LU

mnogo Bosanaca i Hercegovaca. Otuda u projekciji autora zbirke i svijest da bi tako brojna bh. dijaspora imala interesa za ovaj projekat – muzej, ali možda i domicilna kultura. Kažem možda!?! – ali je nada za takvo što izgubljena sudeći po odnosu koji sadašnja – upravno politička vlast ima prema bh. institucijama kulture. Činjenica da su one “zatvorene” i da “miruju” govori mnogo – kako o vlasti tako i o nama samima. Takođe postoji namjera da se muzej “umnoži” te kao takav ostvari na više lokaliteta u svijetu. Nadam se da će sadržaji odabrani u ovoj knjizi, te način na koji su predstavljeni biti dovoljno zanimljivi, kako za čitaoce tako i moguće partnere u realizaciji ovog projekta – ove ideje. Prof. Asim Đelilović U Sarajevu, februara 2015. godine

M U Z E J U E GZ I LU K AO IDE JA I K AO P OTR E BA

M U Z E J U E GZILU

AUSTROUGARSKI PERIOD U BOSNI I HERCEGOVINI 1878-1918. GODINE

Početak industrijalizacije u Bosni i Hercegovini Prvi industrijski objekat podignut u Bosni i Hercegovini je Sarajevska pivara. Nju je 1864. godine osnovao bogati trgovac i industrijalac Jozef Feldbauer, porijeklom iz Jasenovca u Hrvatskoj. Bio je to period reformi, koji je u Osmanskoj Carevini pokrenut još s početka XIX vijeka, za vladavine sultana Mahmuta II, ukidanjem janjičara, da bi svoju pravu snagu dobile sa vladavinom sultana Abdul Medžida, donošenjem dekreta pod imenom Hatt-ı Şerif dana 3. novembra 1839. godine. Do ukidanja esnafskih organizacija došlo je 1851. godine, što je omogućilo uvođenje kapitalističkih društvenih i proizvodnih odnosa. U to vrijeme Bosnom su sve češće hodili agenti austrougarske industrije. U Sarajevu se osnivaju prvi strani konzulati. U periodu od 1860. do 1868. godine u Bosni je upravljao turski namjesnik (valija) Šerif Topal Osman-paša. Za njegove uprave Sarajevo je postalo grad otvoren za nove oblike poduzetništva. Nakon Pivare, osnovano je prvo bosanskohercegovačko dioničko društvo za proizvodnju sukna. Za vrijeme uprave ovog valije u Sarajevu je osnovana i Državna štamparija, uveden Službeni list, popravni dom za djecu... Prva pruga u Bosni i Hercegovini izgrađena je na relaciji Dobrljin-Banja Luka, u dužini od 101,6km, a puštena u pogon 1872. godine. Bila je to pruga normalnog kolosijeka. Prvi industrijalci u Bosni i Hercegovini bili su stranci s područja Austro-Ugarske Monarhije, te domaći imućniji trgovci i obrtnici, mahom Jevreji i Srbi.

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske Monarhije, a sukladno članu 25. Berlinskog ugovora o “uvođenju reda, mira i razvoja”, nova je vlast otvorila vrata razvoju nove pokrajine. Ovdje treba napomenuti da je po navedenom članu to bila i ugovorna obaveza Monarhije. Vrijeme civilnog upravitelja barona Huge Kučere i ministra finansija Benjamina Kalaja (Benjamin Kâllay) od 1882. do 1903. godine bilo je zlatno doba u razvoju Sarajeva. Donošenjem Zakona o carinama i monopolima i uključivanjem Bosne i Hercegovine u jedinstveno carinsko područje Austro-Ugarske od 20. decembra 1879. godine, širom Bosne počinju se intenzivno osnivati različite fabrike i poduzetništva. Planskim upravljanjem osnivaju se mnoga državna preduzeća, a pored njih u zemlju intenzivno ulazi i strani kapital. Zahvaljujući povoljnoj poreskoj politici te mnogobrojnim koncesijama, u Bosni i Hercegovini se podiže “121 veće industrijsko preduzeće sa 52.000 zaposlenih”. Uporedo s tim intenzivno se razvija i privatno poduzetništvo, tako da je broj zaposlenih u Bosni i Hercegovini ubrzo premašio 100.000. Zahvaljujući odlukama Zemaljske vlade, u Sarajevu nije bilo moguće podizati nikakve građevine bez prethodno izdate građevinske dozvole (urbanističke saglasnosti), što pokazuje da se iznimno vodilo računa o urbanističkom razvoju grada. Godine 1880. u Sarajevu se gradi Fabrika duhana. Prva industrijska klaonica podignuta je 1881. Filip Hesen na Bistriku 1882. godine gradi dvoetažnu zgradu u kojoj će 1888. biti smještena Ćilimara, čime prostor današnjeg Trga Austrije postaje prva sarajevska industrijska zona. Bosanski su ćilimi postali apsolutni hit u Evropi tog vremena, a osnivanje Ćilimare predstavljalo je začetak tekstilne industrije u Sarajevu. Avram Levi Zadik pokreće 1896. proizvodnju čarapa (koja pod imenom Ključ Sarajevo postoji i danas). Prva ciglana u Sarajevu podignuta je 1904. godine. U tom periodu gradi se i infrastruktura obrazovnog sistema u Bosni i Hercegovini; u Sarajevu su 1891. godine osnovane Prva gimnazija i Učiteljska škola, a potom i Tehnička škola. Godine 1909. uvodi se obavezno osno-

M U Z E J U E GZILU

vno obrazovanje u BiH, a za te potrebe podignuto je 200 novih škola. Godine 1886. osniva se Zemaljski muzej BiH. Zemaljska bolnica podignuta je 1894, a Gradska Vijećnica 1895. godine. U julu 1879. puštena je u promet uskotračna pruga na relaciji Bosanski Brod-Zenica, a 5. oktobra 1882. dionica na relaciji Zenica-Sarajevo. Do 1906. godine željezničkim saobraćajem su povezana sva veća mjesta u BiH. Dužina izgrađenih željezničkih pruga, uskotračnih, do tada je premašila 1.000 kilometara, a do 1914. podignuto je i 111 kilometara pruga normalnog kolosijeka. Ukupno je u doba Austro-Ugarske podignuto 1,684 kilometra pruga. Do 1907. godine Vlada je izgradila vise od 1.000 kilometara glavnih cesta i isto toliko lokalnih putova, sa ukupno 121 mostom. U Sarajevu se 1884. uvodi tramvaj s konjskom vučom, a prvi električni tramvaj proradio je 1. maja 1895. Te godine se u Sarajevu uvodi i električna ulična rasvjeta. Telefonska infrastruktura počinje se uvoditi 1897. Do 1908. godine telefonski su povezana sva veća mjesta u Bosni i Hercegovini. Asfaltiranje ulica u Sarajevu počinje 1901. godine. U ovom kratkom tekstu ne treba zanemariti ni prvi kanalizacioni sistem u Sarajevu, izgrađen između 1896. i 1903. godine, kao ni gradski vodovod dovršen 1918. godine. Prvi rudokop Stara jama otvara se na području Zenice maja 1880. godine. U Zenici se 1885. godine – zahvaljujući ulaganjima bečkog industrijalca Eduarda Muslija – podiže Fabrika ambalažnog papira. Augusta 1891. godine puštena je u rad prva visoka peć u Bosni i Hercegovini – u Varešu. Sljedeće, 1892. godine počinje s izgradnjom i Željezara u Zenici, koja je postala najznačajniji privredni kapacitet u Bosni i Hercegovini u XX vijeku. Drugi simbol Zenice je bio Centralni kazneni zavod za Bosnu i Hercegovinu (kasnije Zemaljska kaznionica), koji je podizan u etapama između 1886. i 1904. godine. Godine 1884. Leopold Herceg podiže prvu pilanu na području rijeke Papratnice kod Zavidovića, iz čega će nastati preduzeće Krivaja. U Zavidovićima je 1897. godine podignuta i prva pilana na parni pogon, sa 3 gatera i sekundarnim mašinama za obradu drveta. U tom periodu intenzivirana je eksploatacija prirodnih bogatstava Bosne i Hercegovine. Količinski izvoz je

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

u ovom periodu bio tri puta veći od uvoza, pa je ostvaren visok suficit u platnom bilansu. Godine 1912. i 1913. Bosna i Hercegovina imala je godišnji izvoz u vrijednosti od 28 miliona (ondašnjih) dolara i više od 65.000 industrijskih radnika. Usporedbe radi, vrijednost jedne unce zlata iznosila je 20 dolara. Austrougarske vlasti nisu zanemarile ni zemljoradnju, koja je bila glavni oslonac ekonomije. Osnovana su brojna ogledna dobra, pa i ogledni vinogradi nedaleko od Mostara. Seoski su učitelji poučavani savremenim metodama, a otvorena je i poljoprivredna škola na Ilidži kraj Sarajeva. Bosanskohercegovački paviljoni na izložbama u Budimpešti 1896. godine, Briselu 1897, Beču 1898. i Parizu 1900. godine pobuđuju veliko interesovanje i u Evropi šire pozitivnu sliku o Bosni i Hercegovini. BiH je kao evropski teritorij bila ne slučajno smještena između austrijskog i ugarskog izložbenog dijela, što je odražavalo njen poseban položaj u Carstvu. Bosanskohercegovački paviljon, izrađen u pseudoorijentalnom stilu, projektovao je Karl Panek. Zgrada bh. paviljona bila je “sinteza oblika historije Bosne”, što znači da je Panek želio pokazati karakteristike njene kulture i tradicije. Za svoj rad dobio je priznanje – Srebrenu medalju francuskog Ministarstva za nastavu i lijepu umjetnost. Enterijer bosanskog paviljona sjajno je oslikao Alphons Mucha. Njegov “Bosanski ciklus” dočarao je historiju Bosne i Hercegovine. Također za svoj rad je iskoristio motive i predanja narodnih pjesama i pripovjedaka “Hasanaginica”, “Neprolazna ljubav”, “Sestra jedinica” i “Ivo i Anica”. Intenzivniji politički život začinje se osnivanjem Bosanskog sabora 1910. godine. Bosanski sabor je zasnovan na ograničenom izbornom pravu. Nije imao neposrednu zakonodavnu vlast, ali je kao parlamentarno tijelo omogućio da razne organizacije koje su između 1906. i 1908. godine osnovale lokalne zajednice prerastu u političke partije. Tako je osnovana Muslimanska narodna organizacija (1906), Srpska narodna organizacija (1907) i Hrvatska narodna zajednica (1908). Broj zastupnika prilično je odgovarao tadašnjim brojčanim odnosima među stanovništvom. Sabor je činilo 37 pravoslavnih predstavnika, 29 muslimana, 23 katolika i 1 Židov.

M U Z E J U E GZILU

Nastojanjem Koste Hörmanna da okupi slikare oko ilustrovanog književnog časopisa Nada u Sarajevu i formiranjem Sarajevskog slikarskog kluba početkom XX vijeka počinje intenzivniji likovni život u Bosni i Hercegovini. Prva izložba domaćih slikara održana je 1907. godine u Sarajevu; na njoj su svoje radove predstavili Todor Švrakić, Branko Radulović i Pero Popović. Gabrijel Jurkić je svoju prvu samostalnu izložbu imao u Sarajevu 1911. godine. Potom su se 1912. godine sarajevskoj publici predstavili zajedničkom izložbom Đoko Mazalić, Jovan Bijelić i Petar Tiješić. Njihova pojava predstavljala je najvažniji trenutak u početnoj fazi razvoja likovnog stvaralaštva u nas. Treba napomenuti da su to autori koji su svoje akademsko obrazovanje sticali na evropskim likovnim akademijama. Dirigent i kompozitor Franjo Mačejovski, porijeklom Čeh, otvorio je prvu muzičku školu u Sarajevu. U vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini došlo je do intenzivnijeg razvoja izdavaštva i širenja pisane riječi. Osnovano je više od 40 štamparija. Prve novine pokrenute su u Sarajevu 1. septembra 1878. godine i zvale su se Bosansko-hercegovačke novine, da bi u avgustu 1881. godine promijenile naziv u Sarajevski list. Pod ovim imenom su izlazile u Sarajevu sve do kraja austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini 1918. godine. Pored Sarajevskog lista izlazio je i ilustrirani književni časopis Nada, te Bosanska vila (Sarajevo) i Zora (Mostar), koje su pokrenuli i izdavali pisci i kulturni djelatnici koji su pripadali srpskom kulturnom krugu. Behar je pokrenula i izdavala grupa muslimanskih pisaca i kulturnih djelatnika. U Mostaru su djelovali Aleksa Šantić i Svetozar Ćorović, u Sarajevu Safvet-beg Bašagić, Silvije Strahimir Kranjčević, u Tešnju Musa Ćazim Ćatić... Edhem Mulabdić 1898. objavljuje prvi bošnjački roman Zeleno busenje. U 40 godina austrougarske vladavine pokrenuto je i izlazilo 125 listova, a u Bosni i Hercegovini štampano je njih 118. Bogato orijentalno arhitektonsko naslijeđe smijenilo je novo – evropsko. U Sarajevo i Bosnu i Hercegovinu dolaze školovani arhitekti i građevinski inžinjeri iz svih krajeva Austro-Ugarske Monarhije i pristupaju procesu planiranja i urbanizacije po evropskim arhitektonskim standardima.

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

Najvažniji među njima, Josip Vancaš i Karlo Paržik ostaviće svoje trajne otiske u arhitekturi Bosne i Hercegovine, posebice u arhitekturi Sarajeva. Stilske odrednice klasicizma, secesije i novi tzv. pseudomaurski stil nalaze svoje inačice u arhitekturi, prije svega Sarajeva ali i Bosne i Hercegovine u cjelini. Zgrada Sarajevske pošte reprezentira klasično osjećanje za red i mjeru. Gradska Vijećnica je najreprezentativniji primjer pseudomaurskog (neomaurskog) stila. Zgrada Evangelističke crkve u Sarajevu, danas zgrada Akademije likovnih umjetnosti, primjer je neogotičkog stila u nas. Dana 27. jula 1897. godine u Sarajevu je održana prva filmska projekcija. Kina su postala popularna početkom prošlog vijeka (Kino Apolo u Sarajevu imalo je 530 mjesta), a zabilježeni su i napori da se snime filmovi. Jedan od najznačajnijih zabilježenih materijala bili su snimci koje je Antun Volić zabilježio u svom filmu “Sarajevski atentat na Franza Ferdinanda” iz 1914. godine. To je bio prvi film iz Bosne i Hercegovine koji je obišao svijet.

M U Z E J U E GZILU

1) Zastava s grbom Bosne i Hercegovine U vrijeme austrougarske uprave, između 1878. i 1908. godine Bosna i Hercegovina je dobila status pokrajine, imala je Zemaljsku vladu, te svoj grb i zastavu

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

KREIRANJE SLIKE O BOSNI – POZITIVNO BRENDIRANJE DRŽAVE Politika koju je u Bosni i Hercegovini provodio Benjamin Kâllay bila je usmjerena ka izgradnji bosanske nacije, i oblikovanju Bosne kao ravnopravne pokrajine unutar Monarhije. U nizu dokumenata, štampanih formi (knjiga i novina) i proizvoda nastalih u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave, posebno u periodu između 1878-1903. godine nalazimo – pa gotovo nezaobilaznim – grb pokrajine koji snažno naglašava porijeklo ovih proizvoda. Na osnovu toga, s pravom možemo zaključiti da se posebna pažnja posvećivala stvaranju slike o Bosni, te njenoj promociji kako u sklopu Monarhije, na izložbama u Beču 1896, Budimpešti 1898. ili izvan nje. Možda najbolji pokazatelj tih nastojanja jeste Bosanski paviljon na Svjetskoj izložbi u Parizu iz 1900. godine koji se, kao zaseban, nalazio između paviljona Austrije i Ugarske i koji je pobudio veliki interes publike.

2) Etiketa za industrijske proizvode iz Bosne i Hercegovine U vrijeme austrouugarske uprave Zemaljska vlada u Bosni i Hercegovini intenzivno je radila na izgradnji javne infrastrukture potrebne za jedno moderno industrijsko društvo. Širom zemlje podizane su fabrike u različitim oblastima proizvodnje, a broj uposlenih u industriji je stalno rastao.

M U Z E J U E GZILU

3) Boca za pivo Sarajevske pivare iz vremena austrougarske uprave Iako je Sarajevska pivara kao prvi veći industrijski objekat osnovana još 1864. godine – u doba osmanske uprave, plasman proizvedenog piva obavljao se u buradima. Tek u doba austrougarske uprave dolazi do uvođenja staklene ambalaže. Ovaj primjer boce za pivo predstavlja prvu formu ambalaže za široku potrošnju – potrošnju piva u manjim zapreminama. Naziv pivare bio je istaknut reljefnim tekstom. 4) Etiketa za pivo iz vremena austrougarske uprave Ovo je prvi dizajn etikete za pivo Sarajevske pivare. Tehnologija proizvodnje boca se promijenila – u dizajnu se odustalo od reljefnog teksta.

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

5) Proizvodi duhanske industrije u Bosni i Hercegovini (iz kolekcije Joachima Hainzla, Beč) Austro-Ugarska je izgradila četiri fabrike duhana u Bosni i Hercegovini. Prva je podignuta u Sarajevu (1880), a potom u Mostaru (1880), Banjaluci (1888) i Travniku (1892). Prve cigarete iz fabrike u Sarajevu na tržištu se pojavljuju 1882. godine. Već 1888. godišnja proizvodnja doseže cifru od 10 miliona cigareta. Do 1901. godine sva proizvodnja je bila ručna. Te godine se ugrađuju prvi strojevi i proizvodnja se modernizira. Primjeri iz kolekcije gospodina Joachima Hainzla iz Beča pokazuju široki asortiman duhanskih proizvoda i po kvaliteti različite vrste cigareta.

M U Z E J U E GZILU

6) Cigarete Hercegovina (iz kolekcije Joachima Hainzla, Beč) Duhan iz Hercegovine bio je iznimno kvalitetan, a duhanski proizvodi iz BiH vrlo cijenjeni na tržištu u Monarhiji i u regionu 7) Cigarete Orient i Balkan (iz kolekcije Joachima Hainzla, Beč) Luksuzna pakovanja u metalnim kutijama “Orient” i “Balkan” bila su namijenjena za izvoz na Istok – u Tursku i na Bliski istok

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

8) Gramatika bosanskoga jezika (za srednje škole), Dio I i II, Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo, 1890. Austrougarska uprava je u okviru svoje politike o Bosni (pod vođstvom Benjamina Kâllaya) radila na uspostavi bosanske nacije. U sklopu te politike formulisana je i jezična politika – bosanski jezik je, uz njemački i mađarski, bio ravnopravan službeni jezik u Bosni i Hercegovini. 9) Nada (Pouci, zabavi i umjetnosti), Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, br. 12, godina II, Sarajevo, 15. juna 1896. Nada je ilustrirani kulturni časopis, osnovan 1894. godine, čiji je urednik bio Kosta Hörmann. Časopis je štampan na papiru proizvedenom u fabrici Eduarda Muslija u Zenici. Objavljivan je u formatu A3 (342x30cm). Inovativan dizajn ovoga časopisa podrazumijevao je dvije naslovne strane. Prvu, koja je štampana na obojenom papiru i koja je bila ispunjena reklamama proizvoda i usluga (četiri stranice), i drugu, koja je štampana na običnom novinskom papiru i koja je bila ispunjena književnim tekstovima s pratećim ilustracijama.

M U Z E J U E GZILU

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

BOSANSKI PAVILJON NA SVJETSKOJ IZLOŽBI U PARIZU 1900. GODINE Bosanski paviljon na Svjetskoj izložbi u Parizu iz 1900. godine se, kao zaseban, nalazio između paviljona Austrije i Ugarske. Njegov projektant Karl Panek je dobio priznanje – Srebrenu medalju francuskog Ministarstva za nastavu i lijepu umjetnost. Enterijer bosanskog paviljona je oslikao slavni češki umjetnik i dizajner Alphons Mucha i za taj svoj rad dobio Orden legije časti (Chevalier de la Légion d’Honneur), te Orden reda Franza Josefa I. Unutrašnji zidovi paviljona bili su oslikani muralom Alegorija o Bosni i Hercegovini. U unutrašnjim prostorima paviljona nalazili su se “dućani” po uzoru na Čaršiju u kojima su nuđeni tradicionalni proizvodi i usluge iz Bosne. Poseban interes publike bio je posvećen bosanskim ćilimima koji su se već od 1888. godine proizvodili u sarajevskoj Ćilimari. Paviljon je imao i svoj restoran čiji Meni je takođe dizajnirao Alphons Mucha.

10) Alphons Mucha (1860-1939) Njegov umjetnički rad je vrlo obiman. U nizu djela velikih formata bavio se poviješću slavenskih naroda – Slavenska epika. U vrijeme stila Art Nouveau u Parizu bio je jedan od najosebujnijih i najplodotvornijih umjetnika. Posebno se istakao u dizajnu plakata. Djela ovog umjetnika baštini Muzej Alphons Mucha u Pragu, ali i brojni svjetski muzeji među kojima i Musée d’Orsay u Parizu.

M U Z E J U E GZILU

11) Bosanski paviljon na svjetskoj izlo탑bi u Parizu 1900. godine Projekt paviljona uradio je Karl Panek. Objekt je predstavljao sintezu orijentalnih i evropskih arhitektonskih elemenata.

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

12) Dio enterijera Bosanskog paviljona sa zidnom dekoracijom Alphonsa Muche – Alegorija o Bosni i Hercegovini 13) Bosanski paviljon na svjetskoj izložbi u Parizu 1900. godine Pogled – dio unutrašnjeg prostora u paviljonu

M U Z E J U E GZILU

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

14/15

14) Alphons Mucha – Alegorija o Bosni i Hercegovini Detalj zidnog friza, Paviljon Bosne i Hercegovine na Svjetskoj izložbi u Parizu 1900. godine 15) Alphons Mucha – Alegorija o Bosni i Hercegovini Detalj cvjetnog ornamenta, Paviljon Bosne i Hercegovine na Svjetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Ovaj detalj se danas nalazi u Musée d’Orsay u Parizu 16/17) Alphons Mucha – Restoran Bosanskog paviljona / Menu Olovka i akvarel, 62,5x24,5cm

M U Z E J U E GZILU

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

18) Hrvatske narodne ženske pjesme (muslimanske) Sabrao Mehmed Dželaluddin Kurt, Hrvatska dionička tiskarna, Mostar, 1902. (naslovnica knjige). Secesijski floralni elementi prisutni su i u dizajnu naslovnice za ovu knjigu, a mogu se naći i u dizajnu brojnih novinskih oglasa iz tog vremena. 19) Portal s vratima Ovaj ulaz u Ulici Nikole Tesle na br. 11 (danas Pehlivanuša) primjer je upotrebe secesijskih elemenata u arhitekturi, enterijeru i prostornoj plastici u Bosni i Hercegovini

M U Z E J U E GZILU

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

20/23) Sarajevska Vijećnica Primjer pseudomaurske – neomaurske arhitekture u Bosni i Hercegovini je Sarajevska – Gradska vijećnica. Sagrađena je između 1892. i 1894. godine prema projektu Alexandra Vitteka. Za javnost je otvorena 1886. godine. U vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini je služila kao Gradska vijećnica. Do1992. godine u njoj se nalazila Univerzitetska i Nacionalna biblioteka Bosne i Hercegovine, koja je zapaljena u noći između 25. i 26. avgusta 1992. godine granatiranjem s položaja Vojske Republike Srpske pri opsadi Sarajeva (1992-1995). Nakon rata, uz finansijsku pomoć Evropske unije Vijećnica je obnovljena (unutrašnjost objekta – 22/23, snimio Mirza Hasanefendić) i za javnost otvorena 28. juna 2014. godine.

M U Z E J U E GZILU

20/21

22/23

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

SARAJEVSKI ATENTAT – POVOD ZA POČETAK PRVOG SVJETSKOG RATA Gavrilo Princip – pripadnik pokreta Mlada Bosna pucnjevima iz pištolja smrtno je ranio Austrijskog nadvojvodu Franza Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju za vrijeme njihove zvanične posjete Sarajevu, 28. juna 1914. godine. Ovaj događaj bio je povodom izbijanja Prvog svjetskog rata u kome su stradale desetine miliona ljudi (broj poginulih se procjenjuje na oko 20 miliona). Kao posljedica ovoga svjetskog rata sa istorijske scene nestale su velike evropske monarhije: Austro-Ugarska, carska Rusija i Otomanska imperija. Pokret Mlada Bosna njegovao je pro Jugoslovenske ideje a jedan od njegovih članova bio je i Ivo Andrić, književnik koji će 1961. godine dobiti Nobelovu nagradu za književnost.

24/28) Izbor fotografija snimljenih u vrijeme Sarajevskog atentata Antun Volić je prvi koji je na filmskoj traci zabilježio ove događaje. Njegov film Sarajevski atentat na Franza Ferdinanda iz 1914. godine je prvi film iz Bosne koji je obišao svijet. Bosna film iz Sarajeva je 1976. godine producirala igrani film pod nazivom “Sarajevski atentat” u režiji Veljka Bulajića. Lik Gavrila Principa je glumio Irfan Mensur. Sarajevski Diskoton je objavio i ploču s muzikom iz ovog filma. Autori muzike bili su Libuše Fišer i Vlaho Paljetak, a izvođač Filmski orkestar iz Praga, Čehoslovačka.

M U Z E J U E GZILU

TROMO SE VREME VUČE I NIČEG NOVOG NEMA, DANAS SVE KAO JUČE, SUTRA SE ISTO SPREMA. AL’ PRAVO JE REKAO PRE ŽERAJIĆ, SOKO SIVI: KO HOĆE DA ŽIVI, NEK MRE, KO HOĆE DA MRE, NEK ŽIVI! GAVRILO PRINCIP

24/28

AU S T R O U G A R S K I P E R I O D

29) Ratni album u slici i rijeÄ?i 1. bh regimente u vojsci Austro-Ugarske Monarhije 1914 -1918. Ilustracija Dienes L., plakat za promociju izdanja

M U Z E J U E GZILU

PERIOD KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1918-1929. GODINE PERIOD KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 1929-1941. GODINE Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina, koje su bile u sastavu AustroUgarske Monarhije, s njenim raspadom nakon okončanja Prvog svjetskog rata formirale su 29. oktobra 1918. godine Državu Slovenaca, Hrvata i Srba. Unutar nje Bosna i Hercegovina je dobila status federalne jedinice. Unutrašnje, a još više međunarodne političke prilike primorale su novu državu na ujedinjenje s Kraljevinom Srbijom. Novoosnovana država, pod imenom Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, proglašena je 1. decembra 1918. godine. Ulaskom Bosne i Hercegovine u sastav nove države nastupio je period njene stagnacije, rušenja njenih državnih institucija i suspenzije njenog historijskog kontinuiteta. Izgubila je status pokrajine u Austro-Ugarskoj Monarhiji, odnosno federalne jedinice u Državi Slovenaca, Hrvata i Srba, a njen teritorij podijeljen je na šest oblasti. Iako je Vidovdanskim ustavom (koji je donesen 28. juna 1921), tj. njegovim članom 135. garantirana teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine, njen teritorij podijeljen je na Sarajevsku, Tuzlansku, Travničku, Mostarsku, Bihaćku i Vrbasku oblast. Šestojanuarskom diktaturom iz 1929. godine kralj Aleksandar donosi Zakon o nazivu i podjeli Kraljevine. Ona tada postaje Kraljevinom Jugoslavijom, a njen teritorij dijeli na devet upravnih područja – banovina. Pomenutim zakonom Bosna i Hercegovina je podijeljena u četiri banovine: Drinsku, Vrbasku, Primorsku i Zetsku, čime je razbijena kao historijsko područje jer je njen teritorij ispresijecan i spojen sa dijelovima drugih južnosla-

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

venskih zemalja. Treba napomenuti da su Bošnjaci takvom podjelom u sve četiri banovine bili u manjini. Sporazumom Cvetković-Maček od 26. avgusta 1939. planirana je podjela teritorija Bosne i Hercegovine na dva dijela: Vrbaska i Drinska banovina pripale su Srbiji, a ostatak teritorija Bosne i Hercegovine (koji je činilo 13 kotara) pripao je Banovini Hrvatskoj. Ova politika o podjeli Bosne i Hercegovine između Srbije i Hrvatske nije ostvarena zbog izbijanja Drugog svjetskog rata. U pripremi za XX vijek srpska politička elita je ujedinjenje u jednu državu “etnički jedinstvenog, a politički podijeljenog naroda” (Nikola Pašić) smatrala imperativom vremena. Takvo političko opredjeljenje, koje je srpski narod vidjelo kao dominantan i vodeći među južnoslovenskim narodima, odnosno prostor na kojem žive ovi narodi proglasilo svojim nacionalnim prostorom, uzrok je nacionalnih, kulturnih i političkih animoziteta koji su se u XX vijeku javili među njima. S jedne strane se javio unitarizam (kod srpske političke elite, prije svega kod radikala), a s druge strane izražene težnje za kulturnom i političkom samostalnošću (kod hrvatske političke elite oličene u djelovanju HSS-a na čelu sa Stjepanom Radićem). Muslimani Bosne i Hercegovine, u prvom redu intelektualna elita, bili su u tim procesima podijeljeni. Jedni su se u nacionalnom smislu izjašnjavali kao Srbi (većina), a drugi kao Hrvati. A taj prostor koji je objedinjen granicama jugoslovenske države 1918. godine bio je historijski, kulturno, geografski i ekonomski vrlo složen. Prema popisu iz 1921. godine, broj nepismenih stanovnika premašivao je 51,5%. Dominantnu strukturu stanovništva činilo je seljaštvo. U gradovima je živjelo svega 15,8% stanovnika. Industrijska proizvodnja bila je neravnomjerno razvijena. U Vrbaskoj banovini je u industriji i zanatstvu radilo svega 5,18% stanovništva, a najviše ih je bilo u Dravskoj banovini – 22,15%. Svi pokazatelji govore da je Kraljevina zapravo bila agrarna zemlja čiji su stanovnici živjeli u teškim životnim uslovima. U upravno-političkom smislu, u periodu između 1918. i 1929. godine Kraljevina je bila ograničena parlamentarna demokratija. Šestojanuarska diktatura kralja Aleksandra

M U Z E J U E GZILU

(izazvana ubistvom Stjepana Radića u Narodnoj skupštini 20. juna 1928. godine, a okončana ubistvom kralja Aleksandra u Marseilleu, Francuska, 1934. koje su počinili hrvatski ekstremisti – ustaše) imala je oblik vojnomonarhističke diktature. Od 1935. do 1941. godine (kad se napadom fašističke Njemačke i raspala) ponovo je bila zasnovana na parlamentarnoj demokratiji. Sve ovo vrijeme državu su pratile dvije agrarne reforme i nacionalizacija privrednih dobara. Industrijski zamah koji je u Bosni i Hercegovini inicirala austrougarska uprava u periodu 1878-1918. godine u novostvorenoj državi bio je gotovo zaustavljen. Period Kraljevine je karakterističan po dugoj ekonomskoj krizi, koja je posebno pogodila Bosnu i Hercegovinu. Ova pokrajina počinje naglo da gubi na značaju koji je imala za vrijeme austrougarske vlade, a grad Sarajevo, samim tim što je prestao da bude privredni, saobraćajni, upravni, vojni, politički i kulturni centar, doživljava veliku stagnaciju. U Sarajevu je 1920. godine bilo 17 industrijskih preduzeća. Najveća je bila Ćilimara sa 600 zaposlenih. Tvornica čarapa Ključ je brojala 400 zaposlenih. Tvornica duhana je imala 385, Pivara 175, a Tvornica pokućstva 128 zaposlenih. Ostala preduzeća su bila: Paromlin, Asfaltna industrija, Tvornica žice i eksera, Tvornica kože, Ciglana, Gradska elektrana, Tvornica sapuna i svijeća, Gradska plinara. Zanimljivo je napomenuti da je u Sarajevu 1931. godine bilo oko 3.000 manje zaposlenih nego u vrijeme Austro-Ugarske, a broj žitelja grada povećan je sa 66.000 (1921) na 78.000 u 1931. godini. Posebno je težak bio period od 1931. do 1936. godine, kad je ekonomska kriza u Jugoslaviji bila na vrhuncu. U periodu Kraljevine Jugoslavije Sarajevo nije dobilo ni jedan veći privredni objekat. Zanimljivo je spomenuti da je u Sarajevu 1927. podignuta prva jugoslovenska moderno uređena tvornica čokolade, bombona, halve, tahanhalve i pravih orijentalnih rahatlokuma pod imenom Orient, čiji su vlasnici bili braća Arifović. Tvornica se razvila iz zanatske radionice osnovane daleke 1894. godine i djelovala je pod tim imenom (Orient) sve do nacionalizacije provedene nakon Drugog svjetskog rata. Zanimljivo je da je Sarajevo 1940. godine imalo dva taksi prevoznika.

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

No, i pored krize, u Kraljevini dolazi do uvođenja novih industrijskih pogona, kakav je onaj vezan za proizvodnju aviona u Novom Sadu, a poslije i u Zemunu. Dolazi i do uspostave avionskog saobraćaja, prvo na relaciji Beograd-Zagreb, a potom se Beograd povezuje i sa drugim većim centrima u zemlji i izvan nje (Beč, Brno, Prag). Linija sa Sarajevom je uspostavljena 1930. godine, a koristio se aerodrom u Rajlovcu. U Novom Sadu je 11. oktobra 1923. osnovan Ikarus, prva srpska industrija aeroplana, automobila i strojeva Kovačević i dr. Prvi avio-prevoznik bio je Aeroput, osnovan 17. juna 1927. godine u Beogradu. Iz njega će 1. aprila 1947. nastati JAT (Jugoslovenski aerotransport). U oblasti kulture rezultati su bili drugačiji. Beograd je već izrastao u evropsku metropolu i u godinama između dva rata bio odmah iza Pariza – drugi najvažniji evropski centar umjetničkog pokreta nadrealizma (u književnosti). Što se tiče Bosne i Hercegovine, u Sarajevu je 17. novembra 1919. godine osnovano Narodno pozorište, a svečani čin otvaranja, u novembru 1921. godine, pripao je Branislavu Nušiću, tadašnjem načelniku Umjetničkog odjeljenja Ministarstva prosvjete. Dana 24. oktobra 1923. u sali kina Imperijal u Sarajevu održan je prvi koncert Sarajevske filharmonije. Na književnoj sceni djelovali su Jovan Dučić, Antun Branko Šimić, Isak Samokovlija, Hamza Humo, Hasan Kikić, jedno vrijeme Tin Ujević, te Jovan Kršić. Hivzi Bjelavec objavljuje svoj roman Minka 1927. godine. Na književnoj sceni se javlja budući nobelovac Ivo Andrić. Nakon Prvog svjetskog rata osniva se Društvo umjetnika Kraljevine SHS. U Sarajevu jedno vrijeme djeluje Vladimir Becić. Među prvima se javljaju Jovan Bijelić i Roman Petrović. Potom u Sarajevu djeluje, pod uticajem secesije, impresionizma i njemačkog ekspresionizma jedan izuzetan kolorist, slikar Karlo Mijić. Likovni život Bosne i Hercegovine postaje bogatiji djelovanjem Ismeta Mujezinovića, Petra Tiješića, Đoke Mazalića i Mice Todorović. Roman Petrović svojim ciklusom “Djeca ulice” utemeljuje socijalno angažiranu umjetnost u Bosni i Hercegovini. Vojo Dimitrijević slika 1937. godine svoju “Španiju”, reprezentativno djelo kolorističkog ekspresionizma. Omer Mujadžić, slikar iz Bosanske Gradiške, 1931. godine postaje profesor na Likovnoj akademiji u Zagrebu.

M U Z E J U E GZILU

U Sarajevu je 1939. godine osnovana i umjetnička grupa Collegium artisticum. Njeni osnivači su, između ostalih, slikar Vojo Dimitrijević, kompozitor Oskar Danon, arhitekt Jahiel Finci i balerina i koreografkinja Ana Rajs. I dok su pisci i slikari tog vremena, izazvani teškim društvenim, ekonomskim i kulturnim prilikama, za teme svojih umjetničkih djela uzimali teške uslove života u Kraljevini, dotle su arhitekti, prije svih oni školovani u Pragu: Jahiel Finci i braća Reuf i Muhamed Kadić, te Juraj Neidhart, školovan u Beču i saradnik Le Corbusiera – sa sobom iz inozemstva donijeli uticaj moderne i međunarodnog stila u arhitekturi, sa idejama funkcionalizma, humane arhitekture i Bauhausa. Selman Selmanagić, porijeklom iz okoline Srebrenice, prvi je student sa Balkana – iz Kraljevine Jugoslavije koji je završio studij arhitekture na Bauhausu u Dessau 1932. godine, i jedino ime iz BiH koje se u prvoj polovini 20. vijeka izravno veže uz evropsku umjetničku avangardu. Godine 1919. u okolini Mostara i Bune snimljen je film “Kopač blaga od Blagaja”, a 1936. godine Nikola Drakulič i Edo Ljubić snimaju prvi zvučni kratki igrani film “Ljubav u Sarajevu”. Zemaljski muzej u Sarajevu je, to se može slobodno reći, predstavljao okosnicu razvoja nauke u Bosni i Hercegovini. Istraživači i naučnici Kosta Hörmann, Ćiro Truhelka, Karlo Patsch, Franjo Fiala, Viktor Apfelbeck, Alojz Benac i mnogi drugi, dali su izniman doprinos ukupnoj društvenoj i naučnoj misli i spoznaji o Bosni i Hercegovini i njenom historijskom kontinuitetu. U Sarajevu je 1940. godine osnovan Poljoprivredno-šumarski fakultet, koji će u godinama nakon Drugog svjetskog rata, zajedno s Medicinskim, te Pravnim i Tehničkim fakultetom, činiti jezgro budućeg Univerziteta u Sarajevu. Politički život u zemlji bio je obilježen djelovanjem Narodne radikalne stranke, Demokratske stranke, Hrvatske seljačke stranke, Hrvatske stranke prava i Jugoslovenske muslimanske organizacije.

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

AGRARNA REFORMA I NACIONALIZACIJA Po uspostavi nove države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca prve zakonske uredbe odnosile su se na agrarnu reformu. U vremenu između 1919. i 1933. godine agrarna reforma je provedena na svim teritorijama nove države izuzev uže Srbije. Reformom su najviše bili pogođeni bosanskohercegovački muslimani – veliki zemljišni posjednici (age i begovi). Po popisu iz 1910. godine, provedenim u vrijeme austrougarske uprave od ukupnih zemljišnih posjeda u Bosni i Hercegovini u vlasništvu Bošnjaka-muslimana bilo je 91,1%, Srbapravoslavaca 6,0%, Hrvata-katolika 2,6% i ostalih 0,3%. Agrarnom reformom je Bošnjacimamuslimanima oduzeto 3/4 zemljišnih posjeda, ukupno 1.175.305 hektara poljoprivrednog i šumskog zemljišta. Od akcionarskih društava, banaka i drugih institucija oduzeto je još 110.922 hektara zemljišta. Nacionalizirani zemljišni posjedi su potom podijeljeni srpskom stanovništvu, najvećim dijelom kolonizatorima – tzv. solunašima. Nakon ubistva Stjepana Radića u Narodnoj skupštini 1928. godine Kraljevina se obavezala na novčanu nadokandu za oduzeto zemljište s rokom isplate od 50 godina i kamatom od 4%. Krajnji rok te isplate trebala je biti 1971. godina. Vrijednost zemljišta je procjenjena za 60% manju vrijednost od tržišne. Ukupne političke prilike i ekonomska politika u kraljevini su bile takve da je došlo do zastoja u ekonomskom – pogotovo industrijskom razvoju, do krize i stagnacije.

30) Sajam stokom i stočnim proizvodima Ilustracija R. Šubić, plakat, 100x70cm, Sarajevo, 1924.

M U Z E J U E GZILU

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

31) Druga zanatlijsko-industrijska izložba u Sarajevu, 27. juna – 6. jula 1924. Ilustracije i dizajn ovog plakata radio je slikar Petar Šain. U osnovi je riječ o romantiziranoj predstavi koja svoje uzore ima u antičkim frizovima i renesansnim freskama (pr. Rafaelova Atinska škola). Ovaj oblikovni model će se tokom narednih godina, a jedan takav primjer posjedujemo iz 1940. godine, koristiti kao matrica za dizajn plaketa, povelja i zahvalnica. 32) Antunit – prva bosanska asfaltna industrija Vlasnik Antun Szirmai, oglas za proizvode

M U Z E J U E GZILU

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

33/36) Etikete za pivo Sarajevske pivare u doba Kraljevine SHS – Kraljevine Jugoslavije U ovom periodu provedena je nacionalizacija Sarajevske pivare. Primjeri etiketa dizajniranih u to vrijeme pokazuju kulturu oblikovanja s jedne, te ističu kvalitetu proizvoda s druge strane. Posebnu zanimljivost čini Dvorsko pivo Njegovog Veličanstva Kralja Aleksandra I, što govori o iznimnoj kvaliteti sarajevskog piva.

M U Z E J U E GZILU

37) Omotnica za čokoladu Orient Orient je tvornica čokolade nastala u Sarajevu 1894. godine iz poslastičarske radionice braće Arifović. Do 1931. godine, kada datira i ovo rješenje omotnice za čokoladu, radionica se razvila u fabriku koja je imala širok asortiman svojih proizvoda i reklamirala se kao prva trvornica čokolade u Jugoslaviji. Rješenje omotnice je jednostavno i luksuzno, ostvareno u dvije boje – bordo osnova i zlatotisak s reljefnim žigom.

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

38) Prva bosanskohercegovačka fabrika pokućstva u vlasništvu Petra Vekića Iako u primjeru memoranduma ove fabrike nalazimo rukom napisanu godinu – 1934, njen nastanak možemo vezati za period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. U časopisu Nada, godina II, broj 12, od 15. juna 1896. godine na pretposljednjoj stranici, u donjem desnom uglu nalazimo oglas “Prva bosansko-hercegovačka fabrika za pokućstva sa parnom snagom Petra Vekića, Sarajevo, Franje Josipa ulica 110”. U proizvodnom programu se navodi: pokućstvo za spavaće i jestvene (trpezarijske) sobe, za salone, hotele i urede.

M U Z E J U E GZILU

39/40) J&J Neuer Sarajevo Iako je riječ o velikoj trgovini staklom i porcelanom – J&J Neuer u Sarajevu, zanimljivo je da su proizvodi plasirani u ovoj trgovini nosili vlastiti pečat. Nije poznato da je u Bosni i Hercegovini postojala industrija stakla ili porcelana. Iz današnje perspektive izgleda izvjesno da je vlasnik ove trgovine svoje proizvode naručivao kod drugih proizvođača izvan BiH (u poznatoj češkoj fabrici porcelana “Slavkov”, ali sa svojim žigom).

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

39/40

41/42) Aeroput Beograd – plakat Prvi avioprevoznik u Kraljevini SHS – Kraljevini Jugoslaviji osnovan je 1927. godine u Beogradu. Linija na relaciji Beograd-Sarajevo uspostavljena je 1930. godine. Tada se u Sarajevu koristio aerodrom u Rajlovcu. Promotivni plakat za ovu avioliniju s motivom Baščaršije dizajnirao je M. Marković.

M U Z E J U E GZILU

43) Aeroput Beograd – reklamni prospekt Rješenje ovog prospekta – afiše znatno odstupa od standardnih oblikovnih narativa (38) i pokazuje – u redukciji slikovnih formi, u namjeri njihova apstrahiranja – uticaj modernističkih oblikovnih ideja

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

44 44/45) Plakati Plakati za III. kongres studenata..., te za I. zemaljsku higijensku izložbu u Beogradu održanu 1933. godine predstavljaju klasične primjere oblikovanja plakata čisto grafičkim sredstvima – linijom, površinom i bojom. Plakat I. higijenske izložbe, osim simbolički (lik Prometeja) zanimljiv je i zbog svoga tekstualnog sadržaja. Među navedenim oblastima higijene navodi se i “rasna higijena” (?!?), što će nepunu deceniju kasnije, tokom Drugog svjetskog rata u Evropi, značiti rasnu segregaciju, koncentracione logore i holokaust.

M U Z E J U E GZILU

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

MODERNIZAM U ARHITEKTURI Uz pojavu socijalno angažirane umjetnosti u bosanskohercegovačkom slikarstvu s djelima, ponajprije Romana Petrovića – njegov slikarski ciklus “Djeca ulice” a potom i Voje Dimitrijevića s djelom “Španija” iz 1937. godine najznačajnija umjetnička pojava jeste pojava modernizma u arhitekturi i oblikovanju. Najznačajniji nositelji tih pojava su prije svega Praški studenti – braća Reuf i Muhamed Kadić, te Jahiel Finci koji će sredinom tridesetih godina 20. stoljeća utrti put razvoju moderne arhitekture u nas. 1939. godine u Sarajevo dolazi i Juraj Neidhart – učenik Pitera Behrensa u Beču, te saradnik Le Corbusiera, koji će zajedno sa Dušanom Grabrijanom poslije Drugog svjetskog rata biti začetnik onoga što se zove “bosanski stil u arhitekturi”.

46) Jahiel Finci – Mobiliar Dizajn mobilijara obuhvata kauč, dvije fotelje, stol i vitrinu, Sarajevo, 1936. godine

M U Z E J U E GZILU

47) Muhamed i Reuf Kadić, Stambeno-poslovna zgrada u Alipašinoj ulici u Sarajevu Stambeno-poslovna zgrada u Alipašinoj ulici iz 1939. godine (snimak iz 1961) je reprezentativan primjer moderne arhitekture u Sarajevu između dva rata. Prizemni dio zgrade je projektovan kao poslovni objekt, a rješenja na spratu sa širokim balkonima i otvorenim ravnim krovom namijenjena su za stanovanje.

M U Z E J U E GZILU

48) Muhamed i Reuf Kadić, Pročelje Jakub-pašinog vakufa u Sarajevu Zgrada Jakub-pašinog vakufa iz 1939. godine (snimak iz 1961), a koja se nalazi u neposrednoj blizini Vijećnice, u Ulici Kulina bana, primjer je modernističko koncipiranog objekta sa jednostavnom horizontalnom linearnom strukturom pročelja. Puno i prazno – zatvoreno i otvoreno – se naizmjenično, kao sistem horizontalnih traka smjenjuju po vertikali, dok je prizemlje blago uvučeno, te time i formalno odvojeno od fasade.

P E R I O D K R A L J E V I N E S H S – K R A L J E V I N E J U G O S L AV I J E

49 49) Antimasonska izložba, plakat Iz kolekcije Mirka Ilića. Jedan u nizu antimasonskih plakata kreiranih kao prateći propagandni materijal uz izložbu koja je kao putujuća bila organizirana u Beogradu s namjerom da uvjeri građane Kraljevine o potrebi rješavanja tzv. jevrejskog pitanja. Posljedice tih zagovora su bile katastrofalne. U Nedićevoj Srbiji, državi uspostavljenoj nakon fašističke okupacije, Jevreji su kao narod bili deportovani i istrijebljeni mnogo prije negoli se to isto desilo u NDH.

M U Z E J U E GZILU

PERIOD NEZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE 1941-1945. GODINE NARODNOOSLOBODILAČKI RAT U JUGOSLAVIJI 1941-1945. GODINE Drugi svjetski rat počeo je 1. septembra 1939. godine napadom Njemačke armije na Poljsku. Pokretanje rata zapalilo je ratnim požarom Evropu i proširilo se na cijeli svijet. Plamen rata zahvatio je i Kraljevinu Jugoslaviju napadom njemačkih snaga na Đerdap 5. aprila, te bombardiranjem Beograda 6. aprila 1941. godine. Rat za Jugoslaviju trajao je kratko. Njemačke i Italijanske okupacijske snage, potpomognute bugarskom i mađarskom armijom, zauzele su Jugoslaviju za 12 dana. Ustaše su, potpomognuti od fašističke Njemačke i Italije, u Zagrebu 10. aprila 1941. godine proglasile Nezavisnu Državu Hrvatsku. U sastav te novoformirane države uključen je i teritorij Bosne i Hercegovine. Politički i povijesni alibi toga uključenja oslonjen je na postojanje povijesne hrvatske država u doba hrvatskih kraljeva Tomislava i Petra Krešimira, ali i na srednjovjekovnu bosansku državu te kasnije i na zajedničku Austro-Ugarsku Monarhiju. Bosanski muslimani nazivani su “cvijećem hrvatskog naroda” i smatrani Hrvatima islamske vjere. Prilog tome dali su i oni muslimanski prvaci koji su se za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a pogotovo u vrijeme Kraljevine Jugoslavije nacionalno izjašnjavali kao Hrvati; iz njihovih redova biće regrutirani i članovi Vlade Nezavisne Države Hrvatske. Uz dr. Antu Pavelića kao poglavnika, u vrhu vlasti nalazili su se i Ademaga Mešić i Džafer-beg Kulenović. Iako je nova vlast nastojala obezbijediti sve infrastrukturne sadržaje važne za opstanak jedne države u oblasti prava, ekonomije, kulture, obrazovanja, zdravstvene zaštite... – ipak ju je njena profašistička politička ori-

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

jentacija, bazirana na utemeljenju hrvatske nacionalne države kao povijesnog izraza hrvatskog naroda, dovela do nacionalne i rasne segregacije, te do političkog sukoba sa onim snagama unutar hrvatskog naroda koje se nisu slagale s njenim jasno istaknutim fašističkim opredjeljenjem. Rasna i nacionalna segregacija u NDH dovele su do pogroma nad Srbima, Jevrejima i Romima, a političke razlike u opredjeljenju za ili protiv okupacije dovele su do međuhrvatskog sukoba i stvaranja Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), predvođenog Komunističkom partijom Jugoslavije, unutar koje je djelovala i Komunistička partija Hrvatske. NDH se kao država nalazila u nezavidnoj ekonomskoj situaciji. Morala je snositi troškove prisustva njemačkih i dijela italijanskih snaga na svom području. Talijanska okupacija joj je oduzela Dalmaciju, a time i pomorsku privredu i brodogradnju. Mađarske su snage okupirale najnaprednija poljoprivredna područja. Pripadnici NOP-a blokirali su vitalne saobraćajne pravce, te pod svoju kontrolu stavili šume i dobar dio poljoprivrednih područja. Poseban interes okupatora bio je usmjeren na nalazišta boksita u Dalmaciji i Hercegovini. Iz tih nalazišta moglo se eksploatirati najmanje 500.000 tona godišnje, što je za njemačku industriju aluminijuma bilo od vitalne važnosti i činilo više od 40% njemačkih potreba. U tu svrhu uzurpirane su Željezara u Zenici i današnji Đuro Đaković u Slavonskom Brodu, kao i drugi rudnici i šumska gazdinstva. Hrvatske državne željeznice osnovane su 1941. godine. Visoka inflacija, nezaposlenost i oskudica u hrani dovele su gradsko stanovništvo na rub gladi. Zbog nezaposlenosti, ali više zbog prisilne deportacije, na rad u Njemačku odvedeno je više od 200.000 radno sposobnih osoba. Obrazovanje je bilo u nadležnosti Ministarstva narodne prosvjete. Odmah se pristupilo promjeni udžbenika i njihovih sadržaja kako bi odgovarali novom duhu, ali i novom hrvatskom jeziku i njegovu pravopisu. Namjera je bila da se školska djeca u najranijoj dobi odgoje u skladu sa ustaškim načelima. Djeca su uključivana u Ustašku uzdanicu, a omladina se nastojala uključiti u Ustašku mladež. Naravno, taj proces nije bio općeprihvaćen. Na drugoj strani, Ministarstvo je ulagalo napore u opismenjavanje stanovništva, obavezavši starije od 50 godina da nauče čitati i pisati u roku od

M U Z E J U E GZILU

šest godina. Zagrebačko sveučilište preimenovano je u Hrvatsko sveučilište i odmah su iz njega uklonjeni svi profesori Jevreji, ali i svi ostali “nepoćudni” – a prije svih ljevičari. Farmaceutski fakultet osnovan je 1942. godine, potom Kliničko-bolnički centar Zagreb. Zanimljivo je da je za vrijeme NDH u Sarajevu 1944. godine osnovan Medicinski fakultet. U skladu s fašističkom praksom, nova je vlast sve medije, pa i cjelokupnu kulturu stavila u svoju službu. Država je imala potpunu kontrolu nad izdavaštvom, medijima i pozorišnim kućama. Službeno glasilo vlade bile su Narodne novine. Od dnevnih novina najvažniji su bili Hrvatski narod (izlazio je u Zagrebu), Hrvatski list (Osijek), i Novi list (Sarajevo). Najvažniji sedmičnik zvao se Spremnost i bavio se političkim i kulturnim temama. Izlazila je i Hrvatska domovina, kao i list zabavnog karaktera pod imenom Zabavnik (pandan predratnom Politikinom zabavniku). Državna novinska agencija se zvala Hrvatski dojavni ured Croatia. Ona je preuzela ulogu predratne jugoslovenske agencije Avala. Od bivšeg Radio Zagreba nastala je glavna državna radio stanica – Hrvatski krugoval, koji je imao centralu u Zagrebu i ispostave u Banjoj Luci, Sarajevu, Osijeku i Dubrovniku. U NDH je bilo registrovano 330 novinara. Veliki broj predratnih hrvatskih intelektualaca i umjetnika proglašen je nepodobnim i progonjeni su za vrijeme NDH. Otokar Keršovani, August Cesarec, Božidar Adžija, Zvonimir Richtmann i Ognjen Prica odmah su strijeljani. Neki drugi, kao Antun Barac i Grga Novak, završili su u koncentracionom logoru, a Ivan Meštrović je zatvoren. August Augustinčić, Krsto Hegedušić i Miroslav Krleža ostali su izvan čistki. Neki drugi su, poput Vladimira Nazora, Ivana Gorana Kovačića, Jure Kaštelana, Ede Murtića, Slobodana Novaka, Vjekoslava Afrića... otišli u partizane i tamo nastavili sa svojim radom. Prema nepotpunim podacima, u NDH je do 1944. godine štampano oko 2.000 naslova. Najvažniji projekat je bila Hrvatska enciklopedija pod uredništvom Mate Ujevića; objavljena je u pet svezaka, od kojih su četiri izašla u NDH. Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti (JAZU) preimenovana je u Hrvatsku akademiju znanosti i umjetnosti (HAZU).

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

Postojala su i četiri hrvatska državna kazališta: u Zagrebu, Osijeku, Dubrovniku i Sarajevu. U Sarajevu je intendant kazališta bio književnik Ahmed Muradbegović, a kao glumci bili su angažirani Safet Pašalić i Reihan Demirdžić. U HDK Zagreb su u sezoni 1941/42 gostovali Berlinska filharmonija i Teatro dell’Opera di Roma. NDH je 1942. godine učestvovala i na Venecijanskom bijenalu, a predstavljali su je Jozo Kljaković, Ante Motika, Ivo Režek, a za tu priliku pušten je iz zatvora Ivan Meštrović. Zanimljivo je da je Dom likovnih umjetnika (Umjetnički paviljon) u Zagrebu 1944. godine dobio četiri munare i postao prvom Zagrebačkom džamijom, a trg oko nje preimenovan je u Trg Kulina bana. Književnik Enver Čolaković u Zagrebu objavljuje svoj roman Legenda o Ali-paši 1944. godine i dobija Državnu nagradu za književnost. Na Likovnoj akademiji u Zagrebu je kao profesor od 1931. godine angažovan Omer Mujadžić. Zemaljskim muzejom u Sarajevu je kao direktor upravljao Jozo Petrović, a pored njega su bili angažovani Hamdija Kreševljaković, Vejsil Ćurčić i Derviš Korkut. Osnovan je i Državni filmski institut, Hrvatski slikopis, koji je proizveo mnoge filmove, među ostalima i “Straža na Drini” i “Lisinski”. Za njemački Tobis Filmkunst GmbH godine 1943. je urađen hrvatsko-njemački film “Agram, die Hauptstadt Kroatiens” (Zagreb, glavni grad Hrvatske). Dana 14. avgusta (kolovoza) 1941. donesena je Zakonska odredba o hrvatskom jeziku, o njegovoj čistoći i pravopisu. Osnovan je Državni ured za jezik. Njegov cilj je bio čišćenje hrvatskog jezika od tuđica, posebno od srbizama. Službeni pravopis je postao korijenski. Zanimljivo je da je ustaški pokret promovisao tzv. hrvatski socijalizam; u tom smislu je 29. aprila (travnja) 1941. donesena Uredba o izgradnji hrvatskih radničkih obiteljskih domova, kojom je počela izgradnja tzv. Pavelićevih naselja u većim gradovima: Karlovcu, Osijeku, Sisku, Varaždinu i Zagrebu. Jedno takvo naselje je podignuto i u Sarajevu, na Grbavici. Osim hrvatskog socijalizma, ideološke zasade osovinskih pokrovitelja ogledale su se u izgradnji monumentalnih građevina. Dovršeni su i ranije započeti projekti poput nasipa, fakulteta, bolnica (KBC Rebro, 1942) i stambenih zgrada.

M U Z E J U E GZILU

NDH je imala i svoju nogometnu ligu. Prva liga je bila poznata i kao Zvonimirova skupina i činilo ju je osam klubova. Najbolji među njima bili su Građanski i Concordia iz Zagreba, te Zrinjski iz Mostara i HAŠK. Hrvatski nogometni savez (HNS) primljen je u članstvo FIFA-e 17. srpnja 1941. godine. Nogometna reprezentacija NDH odigrala je između srpnja 1941. i travnja 1944. godine 14 prijateljskih utakmica. Pored HNS-a postojali su i Hrvatski olimpijski odbor, koji je bio posebni član Međunarodnog Olimpijskog komiteta, Hrvatski rukometni savez te Hrvatski skijaški savez i Bokserski savez NDH. Hrvatski skijaški savez organizirao je državno prvenstvo u skijanju na Sljemenu. Nezavisna Država Hrvatska imala je i svoje oružane snage, koje su činili domobrani i ustaše. No, i pored svih napora usmjerenih na uspostavu uređene i organizirane države, NDH je ovisila o vojnoj moći fašističkih okupacionih snaga, u prvom redu Njemačke. Poznato je da su u sastavu Vermahta, na ruskom frontu, posebno u bitki kod Staljingrada, učestvovale i hrvatske vojne snage. Zapravo, sve one političke snage koje su u Kraljevini Jugoslaviji zagovarale i isticale kao prioritetne svoje nacionalne ciljeve prihvatile su fašističku okupaciju zemlje i zajedno s okupatorima oformile različite nacionalne, tzv. “kvislinške tvorevine”. S druge strane, po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, a u organizaciji Komunističke partije Jugoslavije započeo je Narodnooslobodilački rat (NOR). U Beogradu je 4. jula 1941. godine KP Jugoslavije donijela odluku o pokretanju općenarodnog ustanka. Ustanak je značio početak borbe za oslobođenje Jugoslavije, a u njemu su učestvovali svi narodi tadašnje države. U Srbiji je ustanak proglašen 7. jula, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 27. jula 1941. U početku je to bio Narodnooslobodilački pokret, koji je imao za cilj okupiti sve narode Jugoslavije u jedinstveni front borbe protiv okupatora, baziran na principima ravnopravnosti, bratstva i jedinstva. U tom smislu, oformljene partizanske jedinice su većinom bile višenacionalne. Uporedo s tim, vođe pokreta su radile na političkoj i upravnoj organizaciji vlasti na oslobođenoj teritoriji. Osnovna opredjeljenja i temeljni pravni akti – odluke,

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

doneseni su na zasjedanjima Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ): prvo se dogodilo u Bihaću 26-27. novembra 1942, a drugo u Jajcu 29. novembra 1943. godine. Ova zasjedanja su imala ulogu obnoviteljske skupštine, a nova Jugoslavija začeta je kao država sačinjena od više federalnih jedinica. Posebna pažnja posvećena je rješavanju nacionalnog pitanja. U tom smislu je organizirano i Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) u MrkonjićGradu 25. novembra 1943. godine, na kojem su potvrđeni državnopravnost Bosne i Hercegovine i ravnopravnost svih njenih naroda i narodnosti. Bez imalo dvojbe se može reći da je od svih Jugoslovenskih zemalja Bosna i Hercegovina najviše stradala u Drugom svjetskom ratu i da je u obnovi Jugoslavije platila veliku ljudsku i materijalnu cijenu. Na njenom teritoriju dogodile su se sve velike i presudne bitke Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji: bitka na Kozari, Neretvi, Sutjesci... Bosanskohercegovački intelektualci, javni i kulturni radnici, književnici i umjetnici većinom su se opredijelili za narodnooslobodilački pokret, posebno oni okupljeni oko kluba Collegium artisticum. List NOP-a Oslobođenje pokrenut je 1943. godine. U njemu djeluju Vojo Dimitrijević, Skender Kulenović i mnogi drugi. Skender Kulenović 1942. godine piše svoju poemu “Stojanka majka Knežopoljka”. Važno je još spomenuti da je iz perspektive članova KP Jugoslavije ovaj period borbe za oslobođenje Jugoslavije istovremeno bio i period socijalističke revolucije, što će posebno uticati na razvoj političkog, društvenog, ekonomskog i kulturnog života u Jugoslaviji i Bosni i Hercegovini nakon oslobođenja 1945. godine.

M U Z E J U E GZILU

ISPUNJENJE VIJEKOVNOG SNA Slavko Kvaternik je preko Radija Zagreb, 10. aprila 1941. godine proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku. Isti dan je izašao i novinski proglas u posebnom izdanju lista Hrvatski Narod. Time se ispunio vijekovni san hrvatskog naroda – da ima svoju samostalnu državu. No, okolnosti njene uspostave, vezanost za vojnu moć Sila osovine – Njemačku i Italiju, te imajući na umu ukupnu nacionalnu politiku – a posebno rasnu – iskazanu u odnosu naspram Jevreja i Srba učinili su da se istorijska recepcija ove države smatra negativnom. Logor Jasenovac je postao sinonim za masovne likvidacije i stradanja, prije svega Srba i Jevreja, te Roma, Bošnjaka, ostalih – pa i Hrvata koji nisu podržavali ustaški pokret. Ali i Bleiburg u Austriji kao masovno stratište Hrvata lojalnih svojoj državi s kojim je i zvanično okončan rat u Jugoslaviji. Ta dva masovna stratišta su, prije nego li drugi, isto tako važni događaji, omeđila vrijeme Nezavisne Hrvatske Države.

50) Hrvatski narod, posebno izdanje Proglašena je Nezavisna Hrvatska Država, Zagreb, 10. april/travanj 1941. Na naslovnici su objavljeni tekstovi proglasa koje su hrvatskom narodu uputili Slavko Kvaternik kao zamjenik Poglavnika, dr. Joso Dumandžić u svojstvu načelnika Zagreba i dr. Vlatko Maček ispred HSS-a. 51) 925 -1941 Plakat, Rožankowski i drug DD, Zagreb, 1941. Plakat bez teksta, ali s jasnom slikovnom porukom objašnjava vjekovnu težnju hrvatskog naroda za uspostavom samostalne države.

M U Z E J U E GZILU

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

52) V (Victoria – Pobjeda) Promotivni plakat Sila osovine, dizajn Novo 53) V (Victoria – Pobjeda) Promotivni plakat, plava i crvena boja kao boje hrvatske nacionalne zastave 54) “Nezavisna Država Hrvatska jest i ostat će seljačka država” Poglavnik Ovo rješenje – vođa okružen radosnim narodom – je kao simbolički oblikovni model vrlo interesantno. U godinama nakon 1945, u Socijalističkoj Jugoslaviji ono će biti model predstavljanja vođe – Josipa Broza Tita, i biti sinonim za tzv. kult ličnosti.

M U Z E J U E GZILU

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

55) Domovina Hrvatska List na njemačkom jeziku, promotivni plakat 56) Zabavnik Tjednik crtanih romana (stripova), šala i ostalog zabavnog štiva, promotivni plakat. Iako su historijske prilike bile nezahvalne, vlast je ipak nastojala kreirati različite sadržaje u oblasti izdavaštva, kulture, sporta, zdravstva, te time stvoriti uslove za koliko-toliko normalan društveni život.

M U Z E J U E GZILU

57) Međunarodne športske priredbe Promotivni plakat, Zagreb 11-12.4.1942. 58) Tjedan hrvatske majke i djeteta Promotivni plakat, 30.5–6.6.1943.

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

59) Sarajevo, Trebinje, Prijedor, Mostar Propagandni plakat kao dio antizapadne kampanje 60) Balkan Propagandni plakat kao dio antiruske kampanje

M U Z E J U E GZILU

61/62) Što se tu događa? U ovom slikovnom prikazu su prvi i treći, a u stvarnosti su bila tri promotivna plakata (nedostaje rješenje u sredini) kao dio kampanje protiv širenja glasina. Vrlo zanimljiv pristup u oglašavanju kakav se danas često koristi u agencijama za oglašavanje kada se određena poruka u vremenu – sukcesivno prenosi na publiku. Prvo kao oblik iznenađenja, a potom kao odgovor na isto.

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

63 63/64) Sarajevo, Grbavica Socijalno naselje na Grbavici podignuto je za vrijeme NDH, 1944. godine, za izbjeglice iz istočne Bosne. Radi se o urbanističkom rješenju kakvo zatičemo u ravničarskim predjelima, u Slavoniji, Banatu ili Bačkoj. Riječ je o individualnoj stambenoj gradnji s dvorištem iza kuće. Ulice su pravilno raspoređene. Ovaj snimak (aviosnimak) je iz 1954. godine i već pokazuje stepen izgradnje nove Grbavice (u doba socijalizma).

M U Z E J U E GZILU

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

65/66) Oslobođenje Oslobođenje je osnovano kao organ Narodnooslobodilačkog fronta za Bosnu i Hercegovinu. Prvi broj je u obliku biltena (65) objavljen 30. avgusta 1943. godine. Treći broj (66) iz oktobra 1943. godine je već poprimio fizionomiju novine sa višestubačnim tekstom praćenim slikovnim ilustracijama.

M U Z E J U E GZILU

67 67) Novac Demokratske Federativne Jugoslavije – novčanica od 10 dinara, 1944. Demokratska Federativna Jugoslavija je pravno uspostavljena odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu, 29. novembra 1943. godine. Tim odlukama su stvorene pretpostavke za organiziranje upravne i izvršne vlasti. Kreacija vlastite valute jedan je od preduslova uspostave države.

P E RI OD N DH – PE R IOD N OR -a

68) Sarajevski slet, 10-12.8.1945. Promotivni plakat za slet – formu fiskulturnih aktivnosti koja je kao takva (sokolski slet) postojala i između dva rata. Okupljanja ove vrste imala su u novoj državi i ideološki okvir – predstavljala su manifestaciju koja pokazuje odlučnost omladine u izgradnji bratstva i jedinstva i provođenja socijalističke revolucije.

M U Z E J U E GZILU

PERIOD SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE 1945-1990. GODINE

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, nazivana i Druga Jugoslavija ili Titova Jugoslavija, obuhvatala je današnje države Sloveniju, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju i Kosovo. U stvari, država u kojoj su jugoslovenski komunisti vodili glavnu riječ oformljena je 29. novembra 1943. godine na drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu s imenom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ). Na osnovu Sporazuma Tito-Šubašić, lider KP Jugoslavije i vrhovni zapovjednik Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije Josip Broz Tito postao je 7. marta 1945. godine predsjednik privremene višestranačke vlade Jugoslavije. Tu vladu su priznali zapadni saveznici, ali i kralj Petar II. Tim sporazumom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ) nije bila ni monarhija ni republika. Deklaracijom Ustavotvorne skupštine od 29. novembra 1945. godine (Treće zasjedanje AVNOJ-a u Beogradu) mijenja ime u Federativna Narodna Republika Jugoslavija, da bi konačan naziv Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija dobila Ustavom od 7. aprila 1963. godine. Teške poratne prilike, uništena privredna i poljoprivredna dobra, te oskudica u hrani naveli su nove komunističke vlasti na ekonomske poteze koji su značili provođenje “sovjetskog socijalističkog modela”. Nacionalizacija, prinudni otkup, kolektivizacija poljoprivrednih posjeda i stvaranje zemljoradničkih zadruga označili su prvu etapu ekonomskog razvoja. Prvi petogodišnji ekonomski plan (Prva petoljetka) počeo je da se provodi već 1947. godine. On je značio obnovu ratom uništene javne infrastrukture, saobraćajnica, pruga, elektrifikaciju zemlje... Pokrenute su masovne do-

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

brovoljne radne akcije. Prva od njih bila je izgradnja pruge Brčko-Banovići. Potom je uslijedila izgradnja pruge na relaciji Šamac-Sarajevo, te izgradnja mnogih privrednih objekata, novih naselja, pa čak i gradova (pr. Novi Travnik). Rezolucijom Informbiroa iz 1948. godine dolazi do udaljavanja jugoslovenskih komunista od sovjetske centrale, tj. od Moskve, i formulira se tzv. jugoslovenski put u socijalizam. Provode se ekonomske reforme i 1950. godine uvodi se radničko samoupravljanje u fabrikama, kad na snagu stupa Zakon o radničkom samoupravljanju, tj. Zakon o upravljanju privrednim poduzećima i višim privrednim udruženjima. Samoupravni socijalizam bio je baziran na društvenom a ne na državnom vlasništvu. Ovaj sistem je bio ekonomski efikasniji i uvažavao je elemente tržišne privrede, što je jugoslovenski socijalizam učinilo drugačijim od sovjetskog modela planirane privrede i stroge državne kontrole. Taj model doživio je brojne reforme, da bi 1976. godine donošenjem Zakona o udruženom radu postao najbliži tržišno usmjerenom socijalističkom (radničkom) samoupravljanju. Takav pristup omogućio je brži ekonomski rast u 1950-im, te rast životnog standarda građana u 1960-im. Zanimljivo je da je u jednom momentu vrijednost jugoslovenskog dinara bila izjednačena s vrijednošću zapadnonjemačke marke. Krajem 1960-ih jugoslovenskim državljanima omogućeno je putovanje u inostranstvo, kada dolazi do značajne migracije stanovništva na rad u Zapadnu Evropu, ponajviše u Njemačku. Otvaranje granica omogućilo je i političku pacifikaciju socijalističke države, ali je i političkim neistomišljenicima otvoren put za emigraciju. To “otvaranje granica” imalo je posebnu dimenziju na međunarodnoj političkoj sceni – u opredjeljenju za Pokret nesvrstanih zemalja. Brionskom deklaracijom iz 1956. godine, a potom i Prvom konferencijom nesvrstanih zemalja održanom u Beogradu od 1. do 6. septembra 1961. godine, Jugoslavija je otvorila prostor saradnje sa zemljama tzv. Trećeg svijeta. Ta saradnja će zemlji donijeti poseban međunarodni ugled (kao jednom od lidera Pokreta nesvrstanih), ali će i otvoriti tržišta tih zemalja, čime će jugoslovenska privreda ostvariti znatnu ekonomsku korist, pogotovo u oblasti kapitalnih infrastrukturnih investicija, izgradnji

M U Z E J U E GZILU

pruga, saobraćajnica, hidrocentrala, elektro-mreže... ali i izvozom tehnologija i proizvoda, prije svega namjenske industrije. Vodeća uloga Komunističke partije Jugoslavije bila je zajamčena Ustavom iz 1946. i kasnijim ustavima. Vojska u početku nosi naziv Jugoslavenska armija, a 1953. godine mijenja naziv u Jugoslavenska narodna armija (JNA). Vojska je imala poseban i nadnacionalni karakter u političkom sistemu SFRJ. Josip Broz Tito je dolaskom na čelo KPJ 1939. godine postao prvo partijski, a od 7. marta 1945. godine (sporazumom Tito-Šubašić) i državni lider – predsjednik države. Na toj poziciji će ostati sve do smrti 4. maja 1980. godine, nakon čega je ustanovljeno višečlano Predsjedništvo države kao kolektivni organ vlasti, koji će funkcionirati sve do prvih slobodnih demokratskih izbora 1990. godine. Ti su izbori produbili društvenu krizu u Jugoslaviji i otvorili put disoluciji Titove Jugoslavije. Zapravo, taj proces disolucije započet je odlukom Međunarodne pravne komisije, tzv. Badinterove komisije, iz novembra 1991. godine, po kojoj (na osnovu Ustava Jugoslavije iz 1974. godine) Slovenija i Hrvatska (kao i druge republike, ali ne i pokrajine) imaju pravo istupanja iz državne zajednice, uz striktnu obavezu da međusobno poštuju postojeće granice, koje od unutarnjih postaju međunarodne. Slovenija i Hrvatska su međunarodnim priznanjem iz januara 1992. godine stekle to pravo. Bosna i Hercegovina je martovskim referendumom izborila pravo na nezavisnost, a potom i Makedonija. Zajednica Srbije i Crne Gore se jedno vrijeme smatrala tzv. Trećom Jugoslavijom, sve do momenta njihova razdruživanja 2003. godine. Nacionalna politika u Titovoj Jugoslaviji u početku je uvažila nacionalno opredjeljenje Slovenaca, Srba, Hrvata, Crnogoraca i Makedonaca, a kasnijim ustavnim reformama (Ustav iz 1974) pravo na nacionalni subjektivitet dala je i Muslimanima. No, i pored toga nacionalna politika je imala tendenciju stvaranja jugoslovenske nacije, što je za mnoge značilo jačanje unitarnog koncepta države. I jezička politika u Jugoslaviji bila je usmjerena na uklanjanje razlika između srpskog i hrvatskog jezika službenom nominacijom – srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

Industrijski i ekonomski razvoj u Jugoslaviji je bio neravnomjeran. Bosna i Hercegovina je zbog svog geostrateškog položaja, te zbog shvaćanja da je riječ o rudama i šumom bogatom prostoru, bila prije svega planirana za primarne i sekundarne industrijske grane, te za razvoj vojne i namjenske industrije, dok su Hrvatska, Srbija i Slovenija razvijale one industrije koje su podrazumijevale više stepene tehničke obrade, te specifične i unosne proizvodnje. Privredni kapaciteti BiH su okrupnjeni u oblasti drvne i metaloprerađivačke industrije. Tako su nastali veliki proizvodni sistemi Šipad, Konjuh i Krivaja u oblasti drvne industrije, te UNIS, Energoinvest i Famos u oblasti metaloprerađivačke industrije. Fabrika Soko iz Mostara osposobljena je za proizvodnju aviona i helikoptera, pa je u 1960-im razvijena proizvodnja borbenih aviona, posebno modela Galeb i Orao. Orao je bio ponos jugoslovenske vazduhoplovne industrije. Iako je planski bosanskohercegovačka industrija bila bazična, ipak se u okviru navedenih sistema razvijao i asortiman proizvoda široke potrošnje. Tako je PRETIS (Preduzeće Tito Sarajevo) u saradnji sa istočnonjemačkim proizvođačem automobila i motocikla NSU već u 1960-im osvojio proizvodnju motora i automobila. U sklopu UNIS-a, u fabrici TAS u Vogošći je kasnih 1970-ih, u saradnji sa Volkswagenom, osvojena proizvodnja automobila Golf, koji je u vremenu Sarajevske olimpijade, tj. XIV Zimskih olimpijskih igara, bio ikona naše industrije i postao statusni simbol. U oblasti drvne industrije su Šipad, Konjuh, a posebno Krivaja iz Zavidovića već osvojili međunarodno tržište namještaja od punog drveta. U godinama uoči rata u BiH, koji je trajao od 1992. do 1995. godine, samo izvoz namještaja u Sjedinjene Američke Države premašio je dvije milijarde dolara godišnje. U oblasti jugoslovenske kulture prve poratne godine su, zbog jasne ideološke profilacije, bile obilježene potrebom glorifikacije socijalističke revolucije, herojskom borbom naroda Jugoslavije u NOB-u, te poratnom izgradnjom zemlje. U toj su fazi kulturnog razvoja stilske i estetske odrednice u kulturi, posebno u oblasti likovnih umjetnosti, ali i u drugim umjetničkim formama, npr. u arhitekturi, bile obilježene socrealizmom. Posebno značajni

M U Z E J U E GZILU

nosioci tog pokreta bili su u slikarstvu Ismet Mujezinović i Vojo Dimitrijević. U periodu nakon Rezolucije Informbiroa, a zahvaljujući uticaju Ota Bihalji Merina iz Beograda, doći će do stilskog otklona ka apstrakciji. U vrijeme 1950-ih godina taj proces se odvija bojažljivo i sporo, a ostvaruje se u grafikama Branka Šotre, Borislava Aleksića, Enesa Mundžića, u skulpturama Mirka Ostoje i Boška Kućanskog, na slikama Voje Dimitrijevića, Tomislava Dugonjića, Bekira Misirlića, Ljubomira Perčinlića, ili u djelovanju grupe Prostor-Oblik. Mladi arhitekti okupljeni oko prof. Juraja Neidhardta pokušavaju dokazati veze savremene arhitekture u BiH sa tradicijom i prirodnom okolinom. Mnogi arhitekti 1960-ih godina potpuno napuštaju tradiciju i stvaraju velika djela svjetskog funkcionalizma: Ivan Štraus, Halid Muhasilović i Živorad Janković. Funkcionalizam se u arhitekturi prepoznaje i u 1970-im u višestruko nagrađivanom Narodnom pozorištu u Zenici iz 1977. autora Jahiela Fincija i Zlatka Ugljena, te u Hotelu Ruža u Mostaru Zlatka Ugljena. Zlatko Ugljen je za svoju Bijelu džamiju u Visokom dobio Aga Kanovu nagradu za arhitekturu 1983. godine. Dževad Hozo, Mersad Berber i Borislav Aleksić prije svih postaju začetnici Sarajevske škole grafike. U slikarstvu nastaje moderni jezik znakova i simbola baziran na Islamskoj ornamentalnoj tradiciji kod Seida Hasanefendića i Mehmeda Zaimovića. Opuse bogatih kolorita ostvaruju Salim Obralić, Ratko Lalić, Milivoj Unković i Josip Alebić. Nasuprot tome, ekspresionističku figuraciju njeguje Ismar Mujezinović. Braco Dimitrijević je konceptualni umjetnik koji je svoj umjetnički kredo ostvario uglavnom izvan Bosne i Hercegovine. Likovnu scenu obogaćuju skulptor Mustafa Skopljak i slikari Radoslav Tadić i Nusret Pašić. Njihovi stvaralački opusi su nadišli uža određenja njihovih prvotnih disciplina (skulptura i slikarstvo) i izišli u prostor, u instalaciju i nove medije. Ervin Rustemagić iz Sarajeva, u dobi od 17 godina, pokreće magazin Strip Art 1971. Riječ je o magazinu namijenjenom prezentaciji i popularizaciji umjetnosti stripa. Nakon Olimpijade u Sarajevu grupa umjetnika okupljena oko Doma mladih u Sarajevu (Radoslav Tadić, Jusuf Hadžifejzović, Saša Bukvić) orga-

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

nizira prva Jugoslovenska dokumenta 1987. godine kao smotru novih umjetničkih tendencija u Jugoslaviji. Potom slijede druga Jugoslavenska dokumenta 1989. godine, da bi se u godinama rata (1992-1995) iz ove manifestacije, zahvaljujući ideji i naporima Envera Hadžiomerspahića, stvorio fundus Muzeja Ars aevi kao muzeja savremene svjetske umjetnosti u Sarajevu. Institucionalno jačanje bosanskohercegovačke kulture započelo je odmah nakon Drugog svjetskog rata osnivanjem Udruženja likovnih umjetnika Bosne i Hercegovine (ULUBiH) 1945. godine, te osnivanjem Umjetničke galerije BiH, a nastavljeno (u oblasti likovnih umjetnosti) otvaranjem umjetničkih galerija u Banjoj Luci, Mostaru i Tuzli, gdje se osniva Galerija portreta, te obnovom rada Collegium artisticuma u Sarajevu. Godine 1945. osniva se i Državna škola za likovne umjetnosti, a 1972. godine Akademija likovnih umjetnosti u Sarajevu. Centralna pozorišna grupa s Nikom Miličevićem i Skenderom Kulenovićem preuzima rad Narodnog pozorišta nakon 1945. godine. A 1952. godine na čelo pozorišta u ulozi upravnika dolazi Vlajko Ubavić, koji će ostaviti snažan pečat u kompletnoj historiji sarajevskog i bosanskohercegovačkog pozorišnog života. Profesor Ubavić rukovodiće Narodnim pozorištem Sarajevo punih 26 godina, a to je vrijeme kada je teatar gostovao u mnogim teatarskim centrima Jugoslavije i Evrope... U njemu će stasati i bosanskohercegovačkoj publici se predstaviti mnogi značajni autori i glumci: Safet Pašalić, Rudi Alvađ, Reihan Demirdžić, Adem Ćejvan, Kaća Dorić, Josip Pejaković, Vladimir Jokanović, Mišo Mrvaljević, Nada Đurevska, Zoran Bečić... Pozorišni život se razvija u Zenici, Mostaru, Tuzli, Banjoj Luci. Operom “Prodana nevjesta” Bedžiha Smetane u Sarajevu je 9. novembra 1946. godine osnovana Sarajevska opera. Prvi solisti su bili Milivoje Bačanović, Efka Uherka, Miroslav Jančić, Dragutin Fijala i Branka Đorđević. Prvi direktor bio je Cvjetko Richtmann. U oblasti muzičke umjetnosti posebno treba istaknuti interes za tradicionalno muzičko naslijeđe, njegovu obnovu i popularizaciju. Trud koji su uložili uposlenici tadašnjeg Radio-Sarajeva (s emitiranjem programa počeo je 10. aprila 1945), njihov muzički orkestar, poslije orkestar televizije, ili zna-

M U Z E J U E GZILU

čaj koji je u smislu promocije imao Ilidžanski festival narodne muzike – nemjerljivi su. Na muzičkoj sceni stasavaju neprevaziđeni autori i interpretatori, od Joze Penave, Ismeta Alajbegovića Šerbe, Zaima Imamovića, Safeta Isovića, Himze Polovina, Zehre Deović, Bebe Selimović, Mehe Puzića, do mlađih Nedžada Salkovića, Muhameda Mujkanovića, Zekerijaha Đezića, Hanke Paldum... Zabavna, pop i rock muzika posebna su priča. Malo je reći da je Sarajevo bilo jedan od najvažnijih centara popularne muzike u Jugoslaviji – čuvena sarajevska pop škola, kako u ranijoj fazi razvoja te muzike sa Indexima, grupom Pro arte, Korni grupom, tako i u onoj najzrelijoj – u 1970-im, sa grupama Bijelo dugme, Ambasadori, Cod, ili u 1980-im sa grupama Zabranjeno pušenje, Hari Mata Hari, Crvena jabuka itd, kao i sa svojim kantautorima Đorđem Novkovićem, Kemalom Montenom, Nikolom Borotom, pjevačima poput Zdravka Čolića, Ismete Dervoz, Harija Varešanovića, Nede Ukraden, Dine Merlina... i još mnogim drugim koji su obojili lokalni, bosanskohercegovački muzički prostor, ali i jugoslovensku muzičku scenu. Film i filmska industrija u Bosni i Hercegovini takođe su zasebna priča. Osnivanjem filmskih preduzeća Bosna i Sutjeska film stvorene su tehničke pretpostavke za filmsku produkciju. Posebno vrijednu ulogu imala je u tom razvoju i Televizija Sarajevo (koja je s emitiranjem svojih programa započela 1. juna 1961. godine). Autori kao što su Ivica Matić, Vesna Ljubić, Vlatko Filipović, Vefik Hadžismajlović, Radoslav Janjić, Mirza Idrizović, Ademir Kenović, Danis Tanović, Jasmila Žbanić, Emir Kusturica ili prije njega Hajrudin Šiba Krvavac, dali su autorski obol i pečat filmskom izrazu u nas. Šiba Krvavac čak je za sve znalce filma stvorio zaseban filmski žanr. A najveće filmske nagrade – Oskar Dušana Vukotića za animirani film “Surogat” 1962, potom Oskar Danisa Tanovića za “Ničiju zemlju” 2002, te za Emira Kusturicu venecijanski Zlatni lav 1981. godine za film “Sjećaš li se Dolly Bell” i Zlatna palma na festivalu u Kanu 1985. godine za film “Otac na službenom putu”, ili Zlatni medvjed za Jasmilu Žbanić za najbolji film na Berlinaleu 2006. godine za film “Grbavica” – sve to dovoljno govori o kreativnim i umjetničkim dometima bh. filma.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

Ivo Andrić je za svoj književni opus koji govori o historiji jednog naroda i doba 1961. godine dobio Nobelovu nagradu za književnost. Krunu tog opusa čini roman Na Drini ćuprija iz 1945. godine. Drugi nobelovac porijeklom iz Bosne, iz Sarajeva, Vladimir Prelog, dobitnik je Nobelove nagrade za hemiju 1975. godine. U književnosti ne treba zaboraviti ni velikane pisane riječi poput Skendera Kulenovića, Branka Ćopića, Meše Selimovića, Ćamila Sijarića, pjesnike Maka Dizdara, Nikole Šopa... i mnoge druge. Razvoj visokog obrazovanja u Sarajevu započeo je 1940. godine osnivanjem Poljoprivredno-šumarskog fakulteta. Medicinski fakultet se otvara 1944. godine. S radom počinju 1946. godine Viša pedagoška škola i Biološki institut. Nakon toga se otvaraju Pravni i Tehnički fakultet. Skupština Narodne Republike Bosne i Hercegovine je 1949. godine donijela Zakon o Univerzitetu, čime je i zvanično osnovan Univerzitet u Sarajevu. Veterinarski fakultet i Filozofski fakultet s prirodno-matematičkim odsjekom postaju članice Univerziteta 1950. godine. Ekonomski fakultet u Sarajevu osniva se 1952. godine. Do 1975. godine Univerzitet u Sarajevu je bio jedini univerzitet u Bosni i Hercegovini. Univerzitet u Banjoj Luci osnovan je 1975. godine, Univerzitet u Tuzli 1976, a Univerzitet u Mostaru 1977. godine.

M U Z E J U E GZILU

VRIJEME OBNOVE I IZGRADNJE ZEMLJE U novembru 1945. godine su održani izbori za Ustavotvornu skupštinu. Kandidati Narodnog fronta dobili su preko 90% glasova. 29. novembra 1945. godine poslanici Ustavotvorne skupštine su donijeli deklaraciju kojom se ukida monarhija a proglašava republika. Država je dobila novo ime – Federativna Narodna Republika Jugoslavija. 31. januara 1946. godine izglasan je novi Ustav. Jugoslavija je ovim ustavom postala zajednica ravnopravnih naroda i republika. Pokrenut je proces obnove i izgradnje zemlje. Dobrovoljnim radnim akcijama obnavljane su saobraćajnice, pruge, privredni objekti. 1946. godine donosi se Zakon o nacionalizaciji i država postaje vlasnik rudnika, banaka, industrijskih, trgovačkih i transportnih preduzeća. Po ugledu na Sovjetski savez osnivaju se Zemljoradničke zadruge. Nedostatak prehrambenih artikala nadomješta se prinudnim otkupom. Donosi se Prvi petogodišnji plan 1947. godine usmjeren ka industrijalizaciji i elektrifikaciji zemlje. 1948. godine rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije dolazi u sukob s Informbiroom. Posljedica ovog sukoba je ono što se zove “Jugoslovenski put u socijalizam”.

69) Pioniri, upisivanjem zajma i vi pomažete izgradnju svoje zemlje i vaše ljepše budućnosti A. Abramović, plakat, 100x70cm. Već od 1946. godine, od izgradnje pruge Brčko-Banovići, započela je era dobrovoljnog omladinskog rada, radnih akcija i “samodoprinosa” za izgradnju potrebne javne infrastrukture i objekata. U tim akcijama agitacije za podršku javnom dobru svoj doprinos su davali i najmlađi – Titovi pioniri. 70) Naš odgovor na klevete Za Tita, za narod, za partiju. Milan Vasiljević, plakat, 100x70cm

M U Z E J U E GZILU

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

71) Festival Saveza pinira BiH, 1949. Posebna pažnja u promicanju ideja bratstva i jedinstva poklanjala se djeci i omladini – organizacijom različitih oblika smotri i druženja. Poticano je stvaranje kulturno-umjetničkih društava, koja su njegovala tradicionalne kulturne forme naroda Jugoslavije, ali se posebna pažnja posvećivala i razvoju sporta, tehničke kulture i stvaralaštva.

M U Z E J U E GZILU

72) Prvi Republikanski slet fiskulturnika M. Herić, plakat, 100x70cm, Sarajevo, juna 1948. Ako pažljivo pogledamo ovaj, ali i ostale odabrane plakate, primijetićemo radostan narod koji slavi svoju herojsku pobjedu – ostvarenje svoga davnog ideala – svoju narodnu državu. Svi su udruženi – pioniri i omladina, seljaci i radnici, muškarci i žene u ispunjavanju cilja narodne vlasti – izgradnje boljeg i pravednijeg društva.

73) Zemaljska smotra Seljačke sloge BiH Rela Branković, plakat, Sarajevo, 29. avgusta 1948. 74) Festival kulturno-umjetničkih i prosvjetnih društava BiH Plakat, Sarajevo, 24-27. juli 1949. Ovaj period u kulturi i umjetnosti u tzv. drugoj – Titovoj Jugoslaviji obilježen je socijalnim realizmom – umjetničkim (estetskim) pravcem koji je na tragu mimetičke slike

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

pripovjedno ilustrira glavne idejne i ideološke sadržaje nove vlasti – obnavljanje povjerenja među ljudima i narodima izgradnjom bratstva i jedinstva, ukidanje ideološke razlike između seljaštva i radničke klase, kao i herojska djela obnove ratom porušene zemlje, obnavljanjem poljoprivrednih gazdinstava, elektrifikacije i industrijalizacije, izgradnjom putne infrastrukture, obnovom gradova.

75) Živeo 5. kongres KPJ, M. V., plakat, 1948. 76) 2. kongres Saveza sindikata Jugoslavije za BiH Plakat, 100x70cm, Sarajevo, 16. maj 1949.

M U Z E J U E GZILU

77) Živio Osnivački kongres Komunističke partije Bosne i Hercegovine Plakat, 100x70cm, 1-5. novembar 1948. Plakati kreirani za događaje iza kojih stoji Partija (pr. partijski i sindikalni kongresi) su likovno znatno kvalitetniji od rješenja koja najavljuju druge društvene događaje. Možda i stoga što su ih mahom kreirali školovani likovni umjetnici, ili što je riječ o jednostavnim i lako razumljivim simboličkim sadržajima – zastavi, srpu, čekiću – kao ideološkim simbolima komunističke ideje. Koncipirani su tako da izazovu pažnju posmatrača, te da ga pokrenu na akciju (crvena boja, zastava koja vijori, čvrsto stisnuta pesnica, prometejska baklja u ruci).

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

78) 2. Automobilsko motociklističko brdsko prvenstvo FNRJ Plakat, 8. avgust 1948. Populariziranje motociklističkog sporta i automobilizma u BiH rezultiraće vrlo rano proizvodnjom – prvo motocikla 1964. godine, a potom i automobila NSU 1200, odnosno NSU 1800, popularno nazvanog Princ, u proizvodnim pogonima Preduzeća Tito u Sarajevu – PRETIS. 79) Automobilsko i motociklističko brdsko prvenstvo Jugoslavije Ozeha, plakat, 7. avgust 1949.

M U Z E J U E GZILU

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

80) Fiskulturna priredba KPE Unikatni plakat koji su realizirali zatvorenici KP zavoda Zenica. Kulturno-prosvjetna ekipa, 26.11.1948. godine.

M U Z E J U E GZILU

81) Glasajmo za... Radenko Mišević, plakat, 70x100cm, 22. novembar 1953. Vrlo je zanimljiv centralni motiv na ovom plakatu – žena u pokretu raširenih ruku. Formalno je identična rješenju (77) koje smo primijetili u kreaciji KPE u Zenici iz 1948. Žena u ovoj pozi može se razumjeti kao simbol slobode, a svoj drevni uzor imati u antičkoj skulpturi Nike, ili u nešto drugačijoj formalnoj interpretaciji, djelu Eugène Delacroixa Sloboda predvodi narod iz 1830. godine.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

M U Z E J U E GZILU

82) Juraj Neidhart, Enterijer Muzeja mlade Bosne u Sarajevu Ovaj projekat je realiziran 1952. godine. Uz elemente enterijera i dizajn postavke koju je uradio Juraj Neidhart u muzeju se nalazio i veliki reljef koji je oblikovao Ismet Mujezinović, maketu je radio Slavko Maksimović, crteže Radenko Mišević, a Vojo Dimitrijević je naslikao “Sa suđenja Gavrilu Principu”. Preko puta muzeja, uz Latinsku ćupriju, koja je jedno vrijeme nosila ime Principov most, bile su utisnute stope (Gavrila Principa) koje su urađene po ideji Voje Dimitrijevića. 83) Juraj Neidhart, Skica za uređenje stare gradske jezgre u Sarajevu – Baščaršija Objavljeno u magazinu Mozaik, Beograd, septembar 1953. godine. Juraj Neidhart je uz Dušana Grabrijana, profesora u Tehničkoj školi u Sarajevu, najzaslužniji za

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

razumijevanje bosanske graditeljske tradicije i njeno obnavljanje u modernom dobu. Njih dvojica su u opsežnoj istraživačkoj studiji Arhitektura Bosne i put u savremeno objavljenoj 1957. godine formulisali sve temeljne postavke “bosanskog pristupa” modernoj arhitekturi. U ovoj studiji iz 1953. godine objavljenoj u magazinu Mozaik Juraj Neidhart problematizira i iznosi koncept uređenja modernog Sarajeva. Neke od ovih zamisli su provedene i danas čine dio urbane vizure grada. No, intervencije u samom srcu Baščaršije koje podrazumijevaju “nestanak” većeg dijela trgovki i njihovu zamjenu širokim pasažima i zelenim oazama, gledano iz današnje perspektive mogu se razumjeti i destruktivnim jer brišu čitave povijesne slojeve graditeljskog naslijeđa u nas, i zapravo mogu da znače, imajući na umu tragične posljedice rata iz 1992-1995. godine, i svojevrsni kulturocid.

RAZVOJ FILMSKE INDUSTRIJE U BIH Iako primjere filmova snimljenih u Bosni i Hercegovini nalazimo i ranije, Kopač blaga od Blagaja iz 1919, ili prvi kratki zvučni igrani film Ljubav u Sarajevu autora Ede Ljubića i Nikole Drakulića, ipak stvarnim početkom razvoja filmske industrije u Bosni i Hercegovini možemo označiti vrijeme neposredno poslije Drugog svjetskog rata kada se u Sarajevu osniva preduzeće za proizvodnju filmova Bosna film i distribuciju Kinema Sarajevo. U početku Bosna film producira dokumentarne filmove poput Omladinska pruga Šamac-Sarajevo iz 1947, ili ih samo distribuira (81), da bi već s početka pedesetih počelo proizvoditi i igrane filmove. Među prvima su Major Bauk režisera Nikole Popovića iz 1951. godine, i Hanka režisera Slavka Vorkapića 1z 1955. U produkciji Bosna filma iz Sarajeva nastali su i najpoznatiji Jugoslovenski filmovi s ratnom tematikom (Kozara 1962, Neretetva 1969, Sutjeska 1971), ali i filmovi Hajrudina Šibe Krvavca koji će utemeljiti posebnu – bosansku filmsku školu. U Sarajevu se već 1950. godine osniva i Udruženje filmskih radnika koje će 1960. godine inicirati i osnivanje Sutjeska filma. Danas je bosanskohercegovački film poznat u cijelom svijetu zahvaljujući brojnim međunarodnim nagradama – Oskar Američke filmske akademije (Danis Tanović), – Zlatna palma na festivalu u Kanu (Emir Kusturica), – Zlatni medvjed Evropske akademije za film (Jasmila Žbanić), te nagrađenih Ahmeda Imamovića i Aide Begić. 84) Filmski mjesečnik br. 25 Bosna film Sarajevo, plakat, 70x50cm 85) Slavko Vorkapić, Hanka, 1955. Bosna film Sarajevo, plakat za film Hanka, 1955.

100

M U Z E J U E G ZILU

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

101

86) Slavko Vorkapić, Hanka, 1955. Bosna film Sarajevo, promotivna kutija za film, 1955. 87) Pet minuta raja, 1959. Bosna film Sarajevo, promotivna afiša za film, 1959. 88) Tomo Janić, Crni biseri, 1958. Bosna film Sarajevo, promotivna afiša za film, 1958. U kreaciji pratećih promotivnih formi za filmove iz pedesetih sve je manje naracije a sve više apstrakcije. Posljedica je to generalnog zaokreta u odnosu na sovjetski model socijalizma koji se desio nakon Rezolucije Informbiroa iz 1948. godine, ali i

102

M U Z E J U E G ZILU

udaljavanja od modela socijalnog realizma u kulturi i umjetnosti. To udaljavanje je značilo približavanje moderni i modernizmu, te konceptu apstrahirane slike. Apstraktni elementi – površina i boja, uz reducirani tipografski angažman, te upotrebu foto slike, često u tehnici kolaža, postajaće sve više oblikovni okvir u dizajniranju različitih promotivnih formi. Naravno, klasičan pristup u oblikovanju filmskih plakata koji podrazumijeva više narativnih sadržaja zadržaće se kao generalni tok u oblikovanju filmskoga plakata, ali će apstraktnija rješenja dominirati u najavama različitih javnih događaja.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

103

89) Vladimir Pogačić, Pukotina raja, 1959. Jadran film Zagreb, distribucija Kinema Sarajevo, dizajn Kim, plakat, 1959. 90) Nikola Tanhofer, Sreća dolazi u 9, 1961. Jadran film Zagreb, distribucija Kinema Sarajevo, plakat, 1961. 91) Fedro Škubonja, Veliko suđenje, 1961. Zora film Zagreb, distribucija Kinema Sarajevo, plakat, 1961. 92) Veljko Bulajić, Kozara, 1962. Bosna film Sarajevo, distribucija Kinema Sarajevo, dizajn Senečić, plakat, 1962.

104

M U Z E J U E G ZILU

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

105

106

M U Z E J U E G ZILU

94 93) Bato Čengić, Mali vojnici, 1967. Bosna film Sarajevo, dizajn Ćirić, plakat, 1967. 94) Pretis Express Reklama za Pretis lonac. I u jednom i u drugom primjeru, bez obzira što se radi o promociji različitih proizvoda – filma s jedne i industrijskog proizvoda s druge strane, oblikovni model je vrlo sličan. U rješenju dominiraju apstraktne forme – obojene plohe i linije koje se udvajaju – umnožavaju ponavljajući – te tako uz simbolični poprimaju i dekorativni sadržaj. Foto slika je i u jednom i u drugom slučaju marginalizirana i svedena na “slikovni akcent”. No, njena receptivna snaga time nije umanjena, jer se “slika” pojavljuje po načelu “manje je više”.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

107

95) Dan mladosti, 1961. Promotivni plakat za Dan mladosti 1961. godine je rad nepoznatog autora koji u svome rješenju ponavlja formalne i likovne kvalitete radova Henryja Matissea iz tridesetih godina 20. stoljeća, posebno u stilizaciji figure i dominantnoj plavoj boji. Koloristički angažman je reduciran na primarne boje – crvenu, plavu i žutu. Ikoničku osnovu slike čine figura s bakljom u ruci i stilizirano sunce. omogućavajući nam onu vrstu čitanja sadržaja koja nastavlja socijalističku retoriku apstraktnim sredstvima.

108

M U Z E J U E G ZILU

96) Umjetnička galerija Sarajevo, ekspozitura Mostar, Stalna izložba Plakat za izložbu, Dom kulture Mostar, 27. juli 1969. Likovno rješenje ovog plakata je čisto apstraktno. Ikonički osnov slike – Stari most u Mostaru – na osnovu kog i prepoznajemo mjesto događaja, ostvaren je elementarnim geometrijskim likovima – trokutom i krugom. Unutarnja metrika polja izvedena je po načelu centra. Slikovni sadržaj je u centru – u sredini, a tipografski elementi na okrajcima. Ovaj prostorni model je korišten u nizu rješenja za plakate Umjetničke galerije s kraja šezdesetih.

97) Umjetnička galerija Sarajevo, Savremeno francusko slikarstvo Plakat za izložbu, Sarajevo, 16-28. avgust 1968. 98) 1. Sarajevski salon Plakat za izložbu, Sarajevo, Umjetnički paviljon, 10.10–10.11.1968.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

109

99) Deset mladih umjetnika iz Bosne i Hercegovine, grafike i crteži Izložba, Brisel, 8-28. januar 1969. 100) Slike, skulpture i grafike Socijalističke Republike Slovenije, Prag Izložba, Galerija Vincence Kramare, Prag, 11.8–22.9.1968. 101) Peti međunarodni bijenale grafike u Ljubljani, 1963. Ivan Picelj, plakat za izložbu, juni-septembar 1963.

110

M U Z E J U E G ZILU

100

101

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

111

102

102) Juan Miro, Milano Plakat za izložbu 103) Marc Chagall Ivan Picelj, plakat za izložbu, Umjetnička galerija Sarajevo, 10-25. novembar 1967. 104) Pablo Picasso Plakat za film Veljka Bulajića Bitka na Neretvi, 1969.

112

M U Z E J U E G ZILU

103

104

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

113

STVARANJE RADIO-TELEVIZIJE SARAJEVO Ovdje Radio Sarajevo! Smrt fašizmu – sloboda narodu! – izgovorio je u prvoj radijskoj emisiji na Radio Sarajevu tehničar i spiker Đorđe Lukić 10. aprila 1945. godine. Time je zvanično počeo radijski program u Bosni i Hercegovini. U početku je Radio Sarajevo samo prenosio program Radio Beograda da bi 1955. godine počeo emitirati i svoj vlastiti Dnevnik kao i vijesti na kraju dana. Televizija Sarajevo počinje emitirati program 1. juna 1961. godine. Prvu redakciju televizije, čije sjedište je bilo na radiju činilo je troje ljudi – Alija Nuhbegović, Jan Beran i Ismet Mehić, a prvi direktor je bila Danica Kurtović. Emisije TV Sarajevo se na početku tehnički obrađuju i emitiraju iz studija TV Beograd i TV Zagreb. Već 27. jula 1961. godine, izvršen je prvi televizijski prenos iz BiH. Tehničke, kadrovske i programske pretpostavke za samostalno emitiranje i proizvodnju programa Televizija Sarajevo stiče sredinom šezdesetih godina. Oba medija (i radio i televizija) bila su znak posebnosti i državnosti Bosne i Hercegovine, a za njihovo osnivanje su najzaslužniji bosanski političari Rato Dugonjić i Nijaz Dizdarević. Prvi Dnevnik iz studija Televizije Sarajevo emitiran je 25. februara 1971. godine. Prvi urednik i voditelj Dnevnika bio je Aleksandar Vujisić. Potom su Dnevnik vodili Slavko Budihna, Drago Vujošević, Dobrota Lošić, Hamza Bakšić i Mustafa Čengić.

105) Radio-televizija Sarajevo Memorandum, 1969.

114

M U Z E J U E G ZILU

105

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

115

106

106) Mirjana Jančić RTV Revija, Beograd, broj 334, 11. maj 1973. Uz Mirjanu Jančić kao voditelji na TV Sarajevo su radili Duško Oljača, Zdravko Knezović, Zrinka Jovanović i kraće vrijeme Mersiha Čolaković. 107) Informativni studio TV Sarajevo u Ulici Danijela Ozme 7 iz 1971. godine. S desne strane je Slaviša Mašić, režiser programa. U sredini je Boris Popović, video mixer. Boris Popović je ujedno i osoba koja je radila prve animacije. Treći u nizu je Zoran Simić – mixer montažer.

116

M U Z E J U E G ZILU

107

108

108) Programi TV Sarajevo Brojni su programi kreirani i emitirani na TV Sarajevo – dječiji, zabavni, dramski, igrani... Za mnoge od njih stigle su zančajne domaće i međunarodne nagrade i priznanja. Maja Anzulović je bila urednica dječijeg programa (Najljepše priče klasične starine, Od petka do petka, pa opet ispočetka, Niko kao ja!, dječiji kviz znanja Pet plus sa Zdravkom Ostojićem...). Urednik muzičkih emisija bio je Milan Bilbija. Aleksandar Jevđević je režiser koji je na televiziji realizirao više od 52 sata igranog programa. Najpoznatije dramske serije koje je režirao su Porobdžije, Karađoz (1970), Kože (1982), Aleksa Šantić (1991), a od drama Blago u duvaru (1976), Ćilim (1980)...

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

117

109

109) Prijenos sportskih takmičenja na XIV ZOI Sarajevo '84 Muhamed Haćimić (kamerman), Slaviša Mašić (režiser) i Vojislav Stjepanović. TV Sarajevo je direktno prenosila takmičenja koja su se u sklopu Olimpijade održavala na Jahorini, Igmanu i Bjelašnici angažujući sav svoj tehnički i kadrovski potencijal. Naravno, taj posao je bio zahtjevan i u njemu su učestvovale i tehničke ekipe ostalih jugoslovenskih RTV centara kao i ekipe međunarodnih televizijskih kuća. Slaviša Mašić je bio jedini režiser sa TV Sarajevo koji je radio direktne prenose tih takmičenja.

118

M U Z E J U E G ZILU

110

110) Svakog petka ispočetka Ekipa koja je radila na seriji su: Nadira Dobojlić i Nebojša Veljović kao voditelji, glumac Pavle Minčić i Slaviša Mašić kao režiser. Pavle Minčić je izvodio svoju pjesmu Mali radio, a na kraju emisije Jadranka Stojaković je pjevala uspavanke različitih naroda svijeta. Serija je emitovana u prvoj polovini 1980-ih.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

119

NOVO ZLATNO DOBA BH. INDUSTRIJE Geostrateški položaj Bosne i Hercegovine – u središtu Jugoslavije – odredio je i koncept njenog industrijskog razvoja u novoj državi. Planirana je za primarnu i sekundarnu industrijsku proizvodnju, te za razvoj namjenske industrije. No, u šezdesetima i u okviru namjenske industrije, pogotovo metaloprerađivačke dolazi do nove strukturalne organizacije preduzeća i njihovog okrupnjavanja u veće sisteme. Tako se u oblasti metaloprerađivačke industrije stvaraju Unis, Unionivest i Famos Sarajevo, te Soko Mostar. U oblasti energetike Energoinvest, a u oblasti drvoprerađivačke industrije Šipad Sarajevo, Konjuh Živinice i Krivaja Zavidovići. U oblasti poljoprivredne i prehrambene industrije razvijaju se Upi Sarajevo, Hepok Mostar i Agrokomerc Velika Kladuša. U oblasti tekstilne industrije nastaju Alhos Sarajevo, Borac Travnik, a u oblasti trgovine Feroelektro Sarajevo, Borac Travnik i mnogi drugi. Trgovine Borac su po infrastrukturi i obimu bile među 10 najvećih trgovačkih sistema u Jugoslaviji. Pored namjenske proizvodnje na tržište se plasiraju i robe “široke potrošnje”. U početku su to mahom licencirani proizvodi – npr. Pretisova proizvodnja motocikla i automobila preuzeta od njemačke firme NSU, a postepeno dolazi i do razvoja vlastitih proizvoda. Energoinvest iz Sarajeva je prvi oformio vlastiti Dizajn centar 1969. godine koji je pokušao razviti prvi domaći automobil.

111) Aluminijsko posuđe Pretis Proizvođač Preduzeće Tito Sarajevo (PRETIS), prospekt za posuđe, dizajn Ester, 1960.

120

M U Z E J U E G ZILU

111

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

121

112

112) NSU Pretis Maxi 175 Motocikl, proizvodnja NSU Pretis, Model Maxi 175 kubika, 1964. 113) NSU Pretis 1200 Automobil, proizvodnja NSU Pretis, Model 1200 kubika, 1968. Pored ovog modela, u narodu poznatog kao Princ, na tržište je plasiran i model od 1800 kubika.

122

M U Z E J U E G ZILU

113

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

123

114

114) Soko Super Galeb 115) Soko J-22 Orao Fabrika Soko iz Mostara bila je uz Utvu iz Zemuna dio jugosloveneske avioindustrije koja je proizvodila nekoliko vrsta aviona i helikoptera – školski avion Jastreb, te lovačke avione Galeb koji su razvijeni u nekoliko različitih modela, kao Galeb I, Galeb II, Super Galeb i Super Galeb G4. U vremenu između 1963. i 1969. godine idejno je razvijen a potom u serijsku proizvodnju uveden nadzvučni lovac – bombarder Soko J-22, poznat i pod imenom Orao.

124

M U Z E J U E G ZILU

115

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

125

116

116) Zdenko Praskač, Namještaj, 1965. Jedan od pionira industrijskog dizajna u Bosni i Hercegovini je i Zdenko Praskač, dizajner i profesor dizajna, uz Živojina Vekića i Zlatka Ugljena – jedan od osnivača Odsjeka za produkt dizajn na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu 1984. godine. On je u sredinom šezdesetih za preduzeće Standard iz Sarajeva kreirao namještaj po kome se ova tvornica prepoznavala ne samo na jugoslovenskom tržištu. Posebno vrijedna bila je njegova kuhinja Lux koja je tih godina bila izuzetno uspješan izvozni proizvod preduzeća Standard, posebno u tadašnji Sovjetski Savez. 117) Boris Magaš, Edo Šmidihen i Radovan Horvat Muzej Revolucije u Sarajevu, 1963.

126

M U Z E J U E G ZILU

117

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

127

118/119

118/120) Obveznice zajma, 1968. U periodu Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine zajam i samodoprinos bili su, pored redovnih aktivnosti vlasti i organa javne uprave oblici finansiranja ili sufinansiranja izgradnje javnih objekata i infrastrukture. To ne čudi jer je javna imovina bila u društvenom vlasništvu. Na taj način su izgrađeni mnogi javni i sportski objekti, elektrificirana udaljena sela, građeni lokalni – seoski putevi, uvođena telefonija. I Sarajevska Skenderija kao kulturni i sportski centar izgrađena je sredstvima javnog samodoprinosa 1969. godine.

128

M U Z E J U E G ZILU

120

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

129

NOVI KULTURNI KOD BOSNE Umjetničke pojave i zbivanja začeti u ranijim decenijama svoje prave plodove počeli su davati u šezdesetima. Ivo Andrić 1961. godine dobija Nobelovu nagradu za književnost za svoj ukupan opus koji govori o tradiciji jednog naroda. Posebno mjesto u tom opusu zauzimaju romani Na Drini ćuprija i Travnička hronika. Na književnoj sceni se svojim romanom Derviš i smrt, objavljenim 1966. godine etablira Meša Selimović. Mak Dizdar objavljuje 1966. godine svog Kamenog spavača – zbirku poezije koja budi duh srednjovjekovne – medievalne Bosne. U oblasti likovnih umjetnosti pojavljuju se Borislav Aleksić, Dževad Hozo i Mersad Berber – svi iznimni grafičari koji u vremenu između 1963. i 1972. godine osvajaju brojne međunarodne nagrade na bijenalima u Ljubljani, Aleksandriji i Sao Paolu. Kulturni život Bosne i Hercegovine postaje bogatiji pokretanjem brojnih časopisa. U oblasti teorije filma se decembra 1967. godine pokreće časopis Sineast od strane nekoliko entuzijasta okupljenih oko Kino kluba Sarajevo. U oblasti arhitekture izlazi od 1963. godine periodični časopis ARH u izdanju Društva arhtekata Sarajevo (DAS). Na arhitektonskoj sceni se pojavljuju Ivan Štraus i Zlatko Ugljen. Radio Sarajevo, odnosno njegova muzička redakcija postaju, uz Ilidžanski festival pokrenut 1963. godine baštinici i promotori naše narodne muzike – sevdalinke.

121) Ivo Andrić 122) Mak Dizdar, Kameni spavač, 1966. Prvo izdanje, izdavač: Veselin Masleša Sarajevo, urednik: Izet Sarajlić, crteži H. Lukovac, Sarajevo, 1966.

130

M U Z E J U E G ZILU

121

122

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

131

123/128

132

M U Z E J U E G ZILU

129/130

123/130) Sa uručenja Nobelove nagrade za književnost Ivi Andriću, Stockholm, 1961. Foto: Miki Đurašević

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

133

131

131) Mersad Berber Konjica, Bakropis, 50x70cm, 1964.

134

M U Z E J U E G ZILU

132

132) Borislav Aleksić Bakropis, suha igla, 60x50cm

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

135

133

133) Mersad Berber Sonet za Adaletu 1/2, Bojeni drvorez, 1967.

136

M U Z E J U E G ZILU

134

134) Dževad Hozo Plemenitaš, reljefni bakropis, 49,5x35cm, 1968.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

137

138

M U Z E J U E G ZILU

135/139

135/139) Zlatko Ugljen Bijela džamija u Visokom, 1970. Zlatko Ugljen je za projekat Bijele džamije u Visokom 1983. godine dobio Aga Kanovu nagradu za arhitekturu. U mnogim pregledima moderne islamske arhitekture, kako na Istoku tako i na Zapadu, ova džamija je uvrštena među najbolja arhitektonska ostvarenja u svijetu. Sam oblikovni koncept baziran je na iskustvu autorove posjete “Pećini na stijeni” u Jerusalemu, šezdesetih godina 20. stoljeća i za razliku od svih drugih pristupa u oblikovanju džamija nudi posebno iskustvo unutarnjeg prostora. Čak su i drvene strukture pridodate svjetlosnim nišama simbolički “paukove mreže” i upućuju na hidžru poslanika Muhammeda s.a.v.s. iz Meke u Medinu, odnosno njegov boravak u pećini na čijem ulazu je pauk ispleo svoju mrežu.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

139

140

140) Valter brani Sarajevo Režija Hajrudin Krvavac, produkcija Bosna film Sarajevo, dizajn plakata, 1972. 141) Valter brani Sarajevo Režija Hajrudin Krvavac, produkcija Bosna film Sarajevo, 1972. Film Valter brani Sarajevo je klasik žanra koji je specifično bosanski. Zapravo Hajrudin Šiba Krvavac je u okviru žanra koji se bavio Narodnooslobodilačkim ratom kreirao specifično svoj filmski rukopis koji je kritika hvalila i upoređivala sa američkim westernom. Film Valter brani Sarajevo je naišao na izniman uspjeh u svijetu – u socijalističkim zemljama, posebno u Kini gdje je doživio višemilionsku gledanost.

140

M U Z E J U E G ZILU

141

142

142) Valter Brani Sarajevo Režija Hajrudin Krvavac, produkcija Bosna film Sarajevo, dizajn plakata za distribuciju filma u Kini, poslije 1972.

P E RI O D S OC I J ALIS TIČKE JU G OS LAVIJE

141

143

143) 13. Zmajeve dečje igre Mersad Berber, plakat, Novi Sad, 11-13. juni 1970. 144) Edo Numankadić 1. samostalna izložba slika. Radnički univerzitet Đuro Đaković, Sarajevo, 27. maj – 2. juni 1971. 145) Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorije do danas Skenderija, Sarajevo, 28. juli – 28. oktobar 1971. Izložba Umjetnost na tlu Jugoslavije koju je pripremio i

142

M U Z E J U E G ZILU

144

organizirao Muhamed Karamehmedović, historičar umjetnosti iz Sarajeva, bio je prvi veliki javni kulturni projekat koji je pokazao bogato naslijeđe i veliku raskoš naše kulture. Bio je to projekat koji je poslije preseljen u Pariz i kojim se Jugoslavija predstavila svjetskoj kulturnoj javnosti. Bila je to više nego odlična uvertira za osnivanje Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu 1972. godine, čijim prvim profesorima će uz Muhameda Karamehmedovića postati Mersad Berber, Nada Pivac, Borislav Aleksić, Alija Kučukalić i Zdenko Grgić.

145

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

143

146

144

M U Z E J U E G ZILU

147

148

146) Marijan, skulptura, tapiserija Dragan S. Stefanović, plakat, Radnički univerzitet Đuro Đaković, 23-29. oktobar 1973. 147) Majakovski Kosta Bogdanović, plakat, Umjetnička galerija Sarajevo, septembar-oktobar 1973. 148) Slovo Gorčina Juraj Neidhart, plakat, Stolac, 1974. Pristup u oblikovanju plakata baziran je u osnovi na snažnom vizualnom znaku kao temeljnom nosiocu poruke. Tekstualna poruka ima posrednu ulogu, da pobliže

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

149

odredi ili navede kontekst naspram kog je oblikovana željena misao. U odabranim rješenjima se tipografija plakata odnosi dvojako. S jedne strane riječ je o sukobu različitih pismovnih tradicija – stare Bosančice (u plakatu Slovo Gorčina) i nove Helvetice (u plakatu Marijan), odnosno antiknog pisma (u plakatu Majakovski). I dok kod prvog Slika još uvijek nosi osnovnu poruku – motiv sa stećka, kod ostala dva ona je izuzeta. Tekst je i poruka i vizualni znak istovremeno. Naravno simbolička razina poruke je proširena bojom. 149) Mostar, skokovi sa Starog mosta Emir A. Čengić, plakat, 27. juli 1976.

145

150

146

M U Z E J U E G ZILU

151

152

150) Stens ‘73 32. Svjetsko prvenstvo u stonom tenisu, Sarajevo, Jugoslavija, 5-15. april 1973, Fuad Hadžihalilović, plakat 151) Collegium artisticum ‘75 Umjetnički paviljon Collegium artisticum, Sarajevo, 7-27. april 1975, Fuad Hadžihalilović, plakat 152) 5. izložba ULUPUBiH-a ‘75 Umjetnički paviljon Collegium artisticum, Sarajevo, 22-30. januar 1976, Miroslav Antonić Roko, plakat 153) 10 godina Umjetničke kolonije Počitelj Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Mostar, Čapljina, 14-28. maj

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

153

1975. Uticaj Zagrebačkih Novih tendencija – svjetskog bijenala kinetičke umjetnosti pokrenutog oko grupe Exat 51, možemo vidjeti u plakatima Fuada Hadžihalilovića iz prve polovine sedamdesetih (150/151). On je uz Mladena Kolobarića jedan od naših prvih (školovanih) dizajnera. I dok se za rješenja plakata s geometrijskim motivima, kreiranih deceniju ranije (108/109), može reći da više pripadaju apstraktnom slikarstvu – ova rješenja, a pogotovo plakat kreiran za Collegium artisticum ‘75 predstavlja svojim centralnim motivom jasan primjer kinetičke umjetnosti. Centralni kružni sadržaj se sukcesivno ponavlja i širi stvarajući iluziju pokreta. Elementi konstrukcije osnovnog vizuelnog znaka biće popularni u grafičkom oblikovanju sredinom sedamdesetih (slika 150).

147

154

154) Bobo Samardžić, Izložba kolaža i skulpture Mladen Kolobarić, plakat, Umjetnička galerija Sarajevo Ekspozitura Mostar, 22. decembar 1971. – 8. januar 1972. 155) Međunarodni velemajstorski brzopotezni šahovski turnir, Mostar ‘78. Mladen Kolobarić, plakat, Umjetnička galerija (Rondo), Mostar, 17-19. mart 1978. Mladen Kolobarić je autor koji je izgradio svoj prepoznatljiv oblikovni rukopis koristeći se jednom od tehničkih mogućnosti u repro-fotografiji baziranoj na linearnom grafičkom rasteru.

148

M U Z E J U E G ZILU

155

156

157

156) Bosanskohercegovački crtež ‘77 Salim Obralić, plakat, Collegium artisticum KSC Skenderija, Sarajevo, 3-13. novembar 1977. 157) Izložba sarajevskih umjetnika Salim Obralić, plakat, Comune di Ferrara, Galeria Civica d’Arte Moderna, Palazzo dei Diamanti, 17. decembar 1978. – 21. januar 1979.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

149

158 158) Prvi sarajevski trijenale unikatnog oblikovanja ‘78 Naslovnica kataloga, dizajn Radmila Jovandić, 1978. Radmila Jovandić je u oblikovnu praksu dizajna u nas unijela sadržaje koji su prostor grafičke slike proširivali dimenzijom više – trećom dimenzijom. Odnosno, ona je kao autorica inovirala niz klasičnih grafičkih formi – plakate, knjige i ambalažu, a posebnu pažnju je posvećivala tipografiji.

150

M U Z E J U E G ZILU

159

160

159) Male novine /Vesela sveska Nagradna igra, plakat 160) Strip Art Strip magazin, br. 3, Oslobođenje Sarajevo, 1979. Osnivač i urednik ovog strip magazina, prvog u Bosni i Hercegovini, je Ervin Rustemagić.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

151

152

M U Z E J U E G ZILU

161

161) Namještaj Vrbas Banja Luka Sistem Rira, dizajn Božidar Lapajne, 1975. Sistem Rira je primjer modernog i funkcionalnog namještaja koncipiranog tako da se od nekoliko jednostavnih konstruktivnih elemenata od drveta uz dodatak mekih – sjedalnih formi mogu organizirati različite a funkcionalne prostorne strukture namijenjene za sjedenje. Rješenje je realizirano u dvije verzije – prvoj svijetloj sa natur drvetom (i tamnim/dekorativnim sjedalnim plohama) i – drugoj tamnoj sa bojenim drvenim elementima (i svijetlim sjedalnim plohama).

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

153

162/167

154

M U ZE J U E G ZILU

168

162/167) Zlatko Ugljen Hotel Ruža u Mostaru, 1973-1975. Ni u jednom svom projektu Zlatko Ugljen nije upotrijebio toliko elemenata tradicionalne bosanske arhitekture kao u projektu Hotela Ruža u Mostaru i dao im, zahvaljujući svome kreativnom vokabularu, novi život, udahnuo u njih dah modernog doba. Čiste bijele plohe, istureni doksati, drvene grede koje podupiru masivne bijele zidove, rešetkasti mušebaci i istureni izlozi samo su neki od elemenata te arhitekture. Zapravo igre bijelih ploha i toplih sjena jesu naslijeđe tradicionalne arhitekture – za Zlatka Ugljena sastavni dio čvrsto moduliranih formi. Svjetlo i sjena su zapravo postali

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

sadržaji njegovih arhitektonskih rješenja – sastavni dio njegove arhitektonske poetike. 168) Zlatko Ugljen Hotel Bregava u Stocu, 1975. Kvaliteta ovog projekta leži ne toliko u formi objekta koliko u kvaliteti dijaloga koji ta forma ima s prirodom – rijekom koja prožima ovu arhitektonsku strukturu i čini unutarnji prostor hotela živom oazom ispunjenom svjetlom, igrom sjena, muzikom vode koja šumi i elementima enterijera oplemenjenih tradicijom u dizajnu namještaja i tkanina.

155

169/170 169/170) Juraj Neidhart Skupština Bosne i Hercegovine i zgrada republičkog Izvršnog vijeća, 1974-1980. Ovo reprezentativno djelo bosanskohercegovačke moderne arhitekture doživjelo je u vremenu između 1992. i 1995. godine – za vrijeme opsade Sarajeva, teška oštećenja. Kompleks je obnovljen dijelom zahvaljujući podršci Vlade Grčke (slika 170). Sastavni dio kompleksa je i Trg Bosne i Hercegovine za koji je skulptorsko rješenje uradio Dušan Džamonja.

156

M U Z E J U E G ZILU

171/174

171/174) UNIS – TAS Tvornica automobila Sarajevo Golf 1 (171/173) / Golf 2 (174). UNIS je kao veliki privredni sistem početkom sedamdesetih u saradnji sa njemačkim Volkswagenom (VW) pokrenuo i proizvodnju automobila. Prvijenac te vrste bio je Golf 1 koji se u Njemačkoj počeo proizvoditi 1974. godine, a već u drugoj polovini sedamdesetih je osvojio jugoslovensko tržište i postao najpopularniji automobil u nas i stvar društvenog statusa. Nakon Golfa 1 na tržište je uveden i Golf 2, te verzija Caddy.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

157

175

175) Atelje Dizajn Dragan S. Stefanović, Časopis Udruženja likovnih umjetnika primijenjenih umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1976. 176/177) Optima Modriča 1977. Dragan S. Stefanović, skice za dizajn ambalaže

158

M U Z E J U E G ZILU

176/177

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

159

SARAJEVSKA POP ŠKOLA Umjetničke pojave i zbivanja na muzičkoj sceni još su šezdesetih godina stvorili klimu u kojoj je, i po kojoj je Sarajevo postalo prepoznatljivo na ondašnjoj jugoslovenskoj muzičkoj sceni – posebno u oblasti popularne muzike. Centralno mjesto tih pojava bio je FIS, a najvažnija muzička pojava grupa Indexi. S početka sedamdesetih pop scena doživljava svoj bum, a grupe i izvođači nižu se jedni za drugima. Bijelo dugme 1974. godine objavljuje svoj prvi album, skreće pažnju jugoslovenske javnosti i na sebe i postaje rodonačelnikom onoga što se poslije nazvalo “pastirski rock”. Bijelo dugme je i prva jugoslovenska grupa koja organizuje velike koncerte (Koncert kod hajdučke česme) i koja puni velike dvorane i stadione. Njihovi javni nastupi donijeli su sa sobom niz novina u naš muzički prostor. I do k je za druge muzika bila umjetnost i zadovoljstvo za Bijelo dugme je ona bila “business”. Oblikovanju takvog pristupa – kreaciji imidža grupe poseban pečat je uz Gorana Bregovića dao i Dragan S. Stefanović, autor omota njihove prve ploče koja je tih godina, od starne svjetskih znalaca uvrštena među 100 najboljih omota u istoriji rock muzike. Ono što je Dragan Stefanović donio u naš medijski prostor je advertising, kreacija imidža – brenda, što je više od dotadašnjeg poimanja dizajnera i njegove uloge u vizualizaciji krajnje kreacije.

160

M U Z E J U E G ZILU

178

179

178) Teška industrija, Ho-ruk, 1975. LP cover, dizajn Radoslav Tadić, Jugoton, 1975. 179) Bijelo dugme, Kad bi’ bio bijelo dugme 1974. LP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1974. Dragan Stefanović je u sedamdesetima radio niz omota za LP ploče za Bijelo dugme (prvi i drugi album), Zdravka Čolića, grupu Cod, grupu Time (Život u čizmama sa visokom petom)... Rješenje omota za LP Bijelog dugmeta iz 1974. godine bilo je odvažno i

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

hrabro. Tadašnji “javni moral” nije prihvatao slikovna rješenja koja su sugerirala eros i seksepil. Na istom tragu je i rješenje Radoslava Tadića, godinu kasnije, za omot LP ploče Ho-ruk grupe Teška industrija – motiv bebe koja doji. Zapravo, ova su rješenja kreirana tek 5-6 godina poslije čuvenog omota grupe Blind Faith, Atco, dizajn Bob Seideman, Atlantic Records, 1969, s motivom nage djevojčice – tinejdžerke s maketom aviona DC 10. A pomenuti omot je bio povučen s tržišta u Britaniji.

161

180/183 180) Bijelo dugme, Da mi je znati koji joj je vrag Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1974. 181) Bijelo dugme, Šta bi dao da si na mom mjestu LP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1975. 182) Bijelo dugme, Uspavanka za Radmilu M. LP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1981. 183) Bijelo dugme, ... a milicija trenira strogoću LP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1981.

162

M U Z E J U E G ZILU

184/187 184) Cod, Bijeli bagremi LP cover, dizajn Paper House – Stuart Hodges i Esad Čičić, Jugoton, 1978. 185) Cod, Ciciban Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1976. 186) Cod, Ekskurzija / A strana Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1977. 187) Cod, Ekskurzija / B strana Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1977.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

163

188

188) Bijelo dugme, Doživjeti stotu LP cover, dizajn Mirko Ilić, Jugoton, 1981. I ovo je rješenje Mirka Ilića imalo brojne preinake (četiri) prije nego je album dospio na tržište. 189) Bijelo dugme, Jugoslovenska turneja ‘81 – Doživjeti stotu Dragan S. Stefanović, plakat, Studio Buba švaba, 1981.

164

M U Z E J U E G ZILU

189

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

165

190 190) Efrajim Kišon, Bila je to ševa Režija Vlado Jablan, Narodno pozorište Sarajevo, Dragan S. Stefanović, plakat, 100x70cm 191) Franc Ksaver Krec, Bjesnilo Režija Sulejman Kupusović, Narodno pozorište Sarajevo, Dragan S. Stefanović, plakat, 1979. 192) Miroslav Krleža, Vučjak Režija Josip Lešić, Narodno pozorište Sarajevo, plakat, Dragan S. Stefanović, plakat, 1982. 193) M. Bulgakov, Pseće srce Režija Ž. Petan, Narodno pozorište Sarajevo, Dragan S. Stefanović, plakat, 1983.

166

M U Z E J U E G ZILU

191

192

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

193

167

SARAJEVSKA OLIMPIJADA XIV Zimske olimpijske igre održane februara1984. godine u Sarajevu su preporodile grad i učinile da on postane planetarno poznat, ne samo kao mjesto atentata i početka Prvog svjetskog rata, već kao grad sporta, mladosti, kulture i nadasve susretljivih i gostoljubivih ljudi. Za potrebe kandidature Sarajeva za dobijanje XIV zimskih olimpijskih igara jreiran je logo čiji je autor bio Miroslav Antonić Roko, potom plakat autora Dragana S. Stefanovića i katalog koji je dizajnirao Branko Bačanović. Kad je Sarajevo i zvanično dobilo Olimpijadu oformljeno je nekoliko timova koji su za potrebe organizacije ove značajne manifestacije radili različite poslove. Branko Bačanović i Čedomir Kostović su radili redizajn znaka Olimpijade i knjigu grafičkih standarda. Sistem boja je uradio Ismar Mujezinović. Maskotu – Vučka je uradio Joža Trobec, autor iz Slovenije. Sistem piktograma za olimpijske discipline je dizajnirao Radomir Vuković iz Beograda. Zvanične plakate Olimpijade su radili Čedomir Kostović, Radmila Jovandić i Lora Levi, te Srđan Kokoruš. Kostime za svečanu ceremoniju otvaranja dizajnirala je Vanja Popović. Od koloriranih crteža Ismara Mujezinovića sa temom borilačkih vještina realizirana je reprezentativna serija od osam olimpijskih plakata. Za mnoge to su do tada bile najbolje organizirane olimpijske igre, a Sarajevo i Bosna i Hercegovina su ostali da se pamte kao jedno posebno olimpijsko iskustvo.

194) Sarajevo – Kandidat za organizaciju XIV ZOI Branko Bačanović, katalog, 1978. 195) Sarajevo – Kandidat za organizaciju XIV ZOI Dragan S. Stefanović, plakat, 1978.

168

M U Z E J U E G ZILU

194

195

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

169

196

196) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984 Čedomir Kostović, plakat, 1983. 197) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984 Srđan Kokoruš, plakat, 1983. 198) Savremena jugoslovenska likovna umjetnost 1978/83. Čedomir Kostović, plakat, 1983. 199) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984 Milivoje Unković, plakat, 1983.

170

M U Z E J U E G ZILU

197

198

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

199

171

200

200/203) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984 Ismar MujezinoviÄ&#x2021;, plakat, 1983.

172

M U Z E J U E G ZILU

201

202

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

203

173

204

204/207) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984 Ismar MujezinoviÄ&#x2021;, plakat, 1983.

174

M U Z E J U E G ZILU

205

206

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

207

175

208

208) Hasan Fazlić, Olimpijski portreti Muzej XIV ZOI Sarajevo ‘84, 23. maj – 10. juni 1984, Branko Bačanović, plakat, 1984. 209) Svjetski kup u dizanju tegova Zetra, Sarajevo 24. novembar 1984, Dragan S. Stefanović, plakat, 1984.

176

M U Z E J U E G ZILU

209

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

177

210

210) Collegium artisticum ‘81 Collegium artisticum Sarajevo, 27. april – 15. maj 1981, Ismar Mujezinović, plakat, 1981. 211) Tadić Galerija Roman Petrović, Sarajevo, 26. februar – 12. mart 1981, Radoslav Tadić, plakat, 1981. 212) Bosanskohercegovačka grafika Ankara, Istanbul, februar-mart 1984. 213) Sarajevska zima 1984/85 Ismar Mujezinović, plakat, 1984.

178

M U Z E J U E G ZILU

211

212

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

213

179

214

214) Savez kulturno-umjetničkih društava i organizacija Bosne i Hercegovine Iwona Ripešč Kostović i Čedomir Kostović, plakat 215) Photography – Akšamija Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 11-21. januar 1983, Mehmed A. Akšamija, plakat 216) Događanje familije Hadumić Teatar Fedra Bugojno, Iwona Ripešč Kostović i Čedomir Kostović, plakat

180

M U Z E J U E G ZILU

215

216

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

181

217 217) Kolekcija Prestige Dizajn Rodoljub Mikulić, 1986. Rodoljub Mikulić je svoje estetske nazore stekao kao saradnik Zlatka Ugljena. Karakter formi, insistiranje na “toplini” materijala, njegovim taktilnim, vizuelnim i simboličkim vrijednostima, te odnos prema detalju su naslijeđe Ugljenove oblikovne škole. 218) UNIS Tvornica biro mašina Bugojno Unis dizajn centar, plakat. Unis dizajn centar je osnovan 1985. godine. Na čelu tima koji je okupljao različite saradnike nalazio se inžinjer arhitekture Tihomir Štraus koji se već etablirao na širem jugoslovenskom prostoru kao vrstan industrijski dizajner. Tada mlada arhitektica Selma Arnautović, članica ove grupe, dobila je nagradu Fondacije Žukov kao talentiran mladi dizajner.

182

M U Z E J U E G ZILU

218

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

183

219

219) Tihomir Štraus Sjaj Hrastnik, Slovenija, rasvjetna tijela, 1987. U toku svoje plodonosne karijere Tihomir Štraus se bavio dizajnom enterijera, ali je i dizajner koji je za potrebe domaćih proizvođača (UNIS) dizajnirao naš prvi telefon i pisaću mašinu. 220) Ivan Štraus, Poslovna zgrada UNIS, 1987. Ovaj reprezentativni arhitektonski kompleks, čiji autor je akademik Ivan Štraus, čine dva nebodera od po 10 spratova i četverospratni objekt koji ih povezuje. Neboderi blizanci – u narodu popularno nazvani Momo i Uzeir (po radijskim junacima čije uloge su ostvarili glumci Rejhan Demirdžić i Rudi Alvađ) su prvi stakleni neboderi u nas. Enterijer ovog poslovnog centra dizajnirao je Tihomir Štraus.

184

M U Z E J U E G ZILU

220

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

185

221

221) Radio Sarajevo – Treći program Broj 43, 1983. 222) Lica Časopis mladih za društvena pitanja, umjetnost i kulturu, br. 8, februar 1989, dizajn TRIO 223) Naši dani List Saveza socijalističke omladine BiH, vanredni broj, juni 1985.

186

M U Z E J U E G ZILU

222

224) Odjek 1-15. septembar 1987, dizajn Čedomir Kostović Časopisi koji su izlazili tokom osamdesetih nudili su različite sadržaje iz oblasti filozofije, sociologije, kulture i umjetnosti. Posebnu dimenziju je imao časopis koji se kao zbornik tekstova pojavljivao u štampanoj formi, a bilježio je sadržaje koji su tematski razvijani na radiju, u okviru Trećeg programa Radio Sarajeva. Slobodno se može reći da je taj program imao formu otvorenog univerziteta. S istom dozom ozbiljnosti i odgovornosti prema javnosti, pogotovo onoj kulturnoj, su djelovali Odjek, koga je sredinom osamdesetih uređivao Sadudin Musabegović, te Lica.

223

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

224

187

NOVI PRIMITIVIZAM Sarajevska underground scena s početka osamdesetih godina je, dok su zvanične društvene i kulturne institucije i njihovi djelatnici radili na pripremama za organizaciju XIV ZOI u Sarajevu, dobila u javnom – medijskom prostoru svojih “5 minuta”, i odmah po okončanju Olimpijade stvorila novi kulturni brand – Novi primitivizam. On je istovremeno bio i muzički pravac i kulturni pokret koji je bio okrenut “malom čovjeku” – sarajevskoj raji. Bio je to jezik “čaršije” pun humora i ironije. Akteri te scene su među prvima bili grupe Elvis J. Kurtovich and his Meteors kojoj ljubljanski RTL, februara 1984. godine objavljuje prvi LP pod nazivom Mitovi i legende o kralju Elvisu, te Zabranjeno pušenje. Potom se na muzičkoj sceni javljaju Crvena jabuka, Bombaj štampa i Plavi orkestar. Emisija Primus koju je od 1981. godine uređivao i vodio na Drugom programu radio Sarajeva Boro Kontić je u terminima subotom, od 8 do 11 emitirala Top listu nadrealista. Učesnici ovih emisija bili su Zlatko Arslanagić, Dražen Ričl, Nenad Janković, Zenit Đozić, Boris Šiber... Top lista nadrealista je ubrzo radijski prostor zamijenila televizijskim i u drugoj polovini osamdesetih osvojila jugoslovenski medijski prostor stekavši, pa gotovo kultni status. Mnogi sadržaji kojima su se nadrealisti bavili imali su gotovo pa proročki karakter i nagovijestili su događaje koji su netom uslijedili.

188

M U Z E J U E G ZILU

225

226

225) Elvis J. Kurtovich and His Meteors, Mitovi i legende o kralju Elvisu RTL Ljubljana, LP cover, dizajn Studio Panik, 1984. 226) Top lista nadrealista Drugi program Radio Sarajeva, emisija Primus, urednik Boro Kontić, ekipa Top liste Nadrealista Dražen Ričl, Zenit Đozić, Zlatko Arslanagić i Nenad Janković, 1983.

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

189

227

227) Abdulah Sidran, Sjećaš li se Dolly Bell, 1981. Režija Emir Kusturica, plakat za englesko govorno područje, ilustracije Mersad Berber, plakat Branko Bačanović, 1982. 228) Slobodan Šnajder, Gamlet Režija Sulejman Kupusović, ilustracije Mersad Berber, plakat Branko Bačanović, 1987. 229) Pozorište lutaka Ilustracija i dizajn Mersad Berber

190

M U Z E J U E G ZILU

228

229

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

191

230

230) Eden von Horvat, Don Žuan se vraća iz rata Režija Željko Đukić, Kamerni teatar 55, Sarajevo, plakat Branko Bačanović, 2x(70x100cm), 1988. 231) Giuseppe Verdi, Nabucco Režija Dejan Miladinović, plakat Branko Bačanović, 2x(70x100cm), 1987. 232) Umjetnost i kritika sred osamdesetih Collegium artisticum Sarajevo, februar 1987, Ilustracija i dizajn Boris Bučan, 6x(70x100cm)

192

M U Z E J U E G ZILU

231

232

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

193

233

233) Tenis, Sarajevo 1986. Marketing agencija Ossa, plakat Muris Čamo 234) Ski World Cup – Finale, Sarajevo ‘87 Plakat Muris Čamo 235) Evropsko prvenstvo u umjetničkom klizanju, Sarajevo 1987. Sarajevo, 2-7. februar 1987, plakat Branko Modraković

194

M U Z E J U E G ZILU

234

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

235

195

236/237 236) Sarajevska zima ‘86 Plakat Branko Bačanović 237) Sarajevska zima ‘87 Plakat Davor Papić

196

M U Z E J U E G ZILU

238/239 238) Sarajevska zima ‘88 Plakat Davor Papić, foto M. Akšamija 239) Moto Concetration Sarajevo ‘85 Ilustracija i plakat Alija Hafizović

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

197

240/241 240) Stećci i njihova ornamentika Izložba fotografija: Tošo Dabac, Ranko Rosić, Ćiro Rajić, Zoran Dragoljević, Collegium artisticum, 4-25. mart 1986, plakat Branko Modraković 1986. Posebnost ovog plakata sadržana je u tome da on odstupa od standardnog – tehničkog formata. Gornji rub plakata je slobodan i prati siluetu stećka.

198

M U Z E J U E G ZILU

241) Zaimović, slike i crteži, 1987. Umjetnička galerija Bosne i Heercegovine, decembar 1987, plakat Mirsad Sarić, 1987. 242) Mjesečeva predstava Otvorena scena Obala, Tetovirano pozorište, plakat Izeta Građević

242

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

199

243

243) Pašić – Tadić Collegium artisticum, 22. februar – 8. mart 1990. plakat Branko Bačanović, 2x(100x70cm) 244) Jugoslovenska dokumenta ‘89 Plakat Radoslav Tadić, 2x(70x100cm)

200

M U Z E J U E G ZILU

244

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

201

245

245) 9. kongres Saveza komunista Bosne i Hercegovine Plakat Dževad Hozo 246) Novi sovjetski film Kino Tesla, 28. februar – 6. mart 1990, plakat TRIO 247) YU Fest ‘88 Plakat TRIO

202

M U Z E J U E G ZILU

246

247

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE U VOD

203

248

248) Sex – partijski neprijatelj No. 1 Režija Dušan Sabo, Bosna film Sarajevo, dizajn Čedomir Kostović, repro Mehmed Akšamija, 1991. 249) Amra i Mila Plakat Amra Zulfikarpašić, Mila Melank 250) Izložba radova nastavnika i saradnika ALU Sarajevo Umjetnička galerija BiH, Sarajevo, 11-31. januar 1990, plakat Mladen Kolobarić, Stane Bernik, Čedomir Kostović

204

M U Z E J U E G ZILU

249

250

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

205

251

251) Ljudmila Rezumovska, Draga Jelena Sergejevna Režija Gorčin Stojanović, Jugoslovensko dramsko pozorište, sezona 1989/90, dizajn TRIO 252) Buster Keaton Otvorena scena Obala Sarajevo

206

M U Z E J U E G ZILU

252

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

207

ČUDO DEMOKRATIJE Od momenta kada je prekinut 14. vanredni kongres Saveza komunista Jugoslavije, kongres s kojim je de facto okončana idejna i politička dominacija ove stranke i suspendirana njena moći da predvodi narode Jugoslavije otvorio se prostor za moguću demokratizaciju odnosa unutar zemlje. Snage koje su naslijedile lidersku poziciju SKJ bile su u početku republička rukovodstva, a vrlo brzo je došlo do osnivanja novih stranaka. Tako su se u Bosni i Hercegovini već sredinom 1990. godine oformile jedna za drugom Stranka Demokratske Akcije, Srpska Demokratska Stranka i Hrvatska Demokratska Zajednica BiH. U početku su lideri ovih stranaka građanima Bosne i Hercegovine obećali da ćemo biti druga Švajcarska. Razlika koju su u svojim nacionalnim programima definirali po pitanju odnosa naspram Jugoslavije kao zajedničke države, te razumijevanje njene dalje istorijske sudbine su sve nas, građane Bosne i Hercegovine, umjesto u Švajcarsku odveli u rat 1992-1995. Posljedice toga rata su znane, prvo ljudske žrtve, potom materijalne štete i što je najtragičnije – razoreno društvo, društvo koje je izgubilo vlastite razvojne potencijale u obrazovanju, nauci, kulturi i ekonomiji.

253) Stjepan Kljuić (HDZ), Radovan Karadžić (SDS) i Alija Izetbegović (SDA) Sarajevo 1991. 254) Bosanski pogledi Nedjeljni list, br. 17, 27. juni 1991.

208

M U Z E J U E G ZILU

253

254

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

209

255

255) Zna se! HDZ – Hrvatska Demokratska Zajednica BiH Ivan Doroghy, plakat, 1990. 256) MBO Muslimanska Bošnjačka Organizacija Adil Zulfikarpašić, Sa mnom u Evropu, foto Luka Mjeda, 1990. 257) SDA – Alija Izetbegović i Fikret Abdić, Naši kandidati za predsjedništvo BiH Z. Bebek, plakat, 1990.

210

M U Z E J U E G ZILU

256

257

P E RI OD S O C I J AL IS TIČKE JU G OS LAVIJE

211

258

258) Strašni – Izbori 1990. Plakat, 100x70cm, 2010. Ovdje je zapravo riječ o izložbi fotografija Milomira Kovačevića Strašnog koja se dogodila u Umjetničkoj galeriji BiH, u Sarajevu od 16.9. – 9.10.2010. godine, a koja dokumentira prve demokratske izbore u Bosni i Hercegovine iz 1990. godine, njihove aktere – lidere i političke stranke, te načine njihove promocije.

212

M U Z E J U E G ZILU

PERIOD REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

Iznimno je teško skicirati društveni okvir za ovaj period historije Bosne i Hercegovine. Razlog za to leži u činjenici da su događaji i njihovi akteri samo izraz ili konačna posljedica više procesa koji, ako bi se ponaosob prepoznavali, sežu u daleke periode historije na Balkanu i mogu imati višestoljetni ili čak milenijski kontinuitet, a tiču se lokalnih odnosa među etničkim zajednicama na Balkanu, jednako kao i globalnih – međunarodnih odnosa u Evropi i svijetu. Period Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, idejno usmjeren i vođen od Komunističke partije Jugoslavije na širem jugoslovenskom planu, odnosno KP Bosne i Hercegovine, osnovane 1948. godine, te Savezom komunista Jugoslavije od 1952, tj. Savezom komunista Bosne i Hercegovine – neke od tih procesa je samo prigušio i usporio, a neke tek konzervirao. U eri demokratizacije zemlje, u vrijeme osnivanja nacionalnih stranaka – u Hrvatskoj tokom 1989. godine, prije svih Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) 17. juna 1989. godine i Srpske demokratske stranke (u Kninu) 1990. godine, u Srbiji Srpskog pokreta obnove (SPO), a sredinom 1990. godine u Bosni i Hercegovini osnivanjem Stranke demokratske akcije (SDA), Srpske demokratske stranke (SDS) te Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) – ti procesi su se nanovo otkrili i aktivirali. Zapravo, uvertiru u ovaj proces omogućili su sami komunisti. Od Titove smrti 4. maja 1980. godine, u krugovima vladajuće komunističke elite u zemlji, ali i u međunarodnim političkim krugovima vodile su se “tihe” debate o sudbini Jugoslavije. Kakva ona treba biti nakon Titove ere? Da li Ju-

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

213

goslavije uopće treba biti? Pored jugoslovenskih komunista, posebno važnu ulogu u tim “promišljanjima” imala je Srpska akademija nauka i umjetnosti (SANU) u Beogradu. Treba napomenuti da je, po svjedočenju Borisava Jovića, jednog od članova posljednjeg jugoslovenskog Predsjedništva, psihijatar iz Šibenika Jovan Rašković osnovao SDS u Hrvatskoj po nagovoru književnika Dobrice Ćosića, člana SANU. Ideje koje je poticala SANU dolaskom Slobodana Miloševića na čelo srbijanskih komunista 1987. godine počele su da se otjelotvoruju. Od srbijanskih komunista počela je politika mijenjanja jugoslovenskog Ustava iz 1974. godine pošto su njegove odredbe smatrane nepovoljnim za Srbiju. Pritisak da se taj ustav izmijeni vršen je na ostale političke subjekte u Jugoslaviji i u formi uličnih demonstracija poznatih kao “antibirokratska revolucija”. Rezultat tih pritisaka bio je postavljanje kadrova lojalnih srbijanskom rukovodstvu na Kosovu, u Vojvodini i Crnoj Gori. Proglašavanjem amandmana na Ustav Srbije u martu 1989. godine Kosovo i Vojvodina izgubili su status autonomnih pokrajina. Tokom 1989. godine “antibirokratska revolucija” se prenijela i u Hrvatsku. Najžešći otpor tim nastojanjima srbijanskih komunista, iza kojih je već stajao srpski nacionalizam, pružali su predstavnici Slovenije. Taj ideološki sukob unutar SKJ kulminirao je prekidom 14. vanrednog kongresa Saveza komunista Jugoslavije, održanog u Beogradu od 20. do 22. januara 1990. godine. Taj prekid partijskog kongresa zapravo je značio i kraj Saveza komunista Jugoslavije. Prije tog kongresa partijska rukovodstva Slovenije i Hrvatske donijela su odluku o uvođenju višepartijskog sistema. Proces preoblikovanja odnosa unutar Jugoslavije počeo je u Bosni i Hercegovini i prije dolaska Slobodana Miloševića na vlast u Srbiji, i to kroz institucije sistema. Prvi događaj je suđenje muslimanskim intelektualcima poznato i kao Sarajevski proces (18.7. – 19.8.2003. godine), sa obrazloženjem da su htjeli rušiti ustavni poredak SFRJ i praviti “islamsku”, “etnički čistu” državu na tlu BiH. Drugi važan događaj je “afera Agrokomerc” iz 1987-1988. godine, čija politička posljedica je bila uklanjanje Hamdije Pozderca s političke scene. Oba ova događaja, posmatrana s ove vremenske distance, treba razumijevati

214

M U Z E J U E G ZILU

kao proces stvaranja pretpostavki za “preoblikovanje Bosne i Hercegovine” iz zajednice ravnopravnih naroda i građana u prostor koji odgovara idejama za novo doba – period postsocijalističke Jugoslavije. Službeno glasilo Socijalističkog saveza radnog naroda SRBiH, dnevni list Oslobođenje izašlo je 2. januara 1990. godine bez zaglavlja “Druže Tito mi ti se kunemo”, što je bilo tek naizgled beznačajna urednička pojava – no, ona je nagovijestila mnogo toga. Istoga dana Predsjedništvo SR Bosne i Hercegovine izdalo je saopćenje u kojem je osnivanje novih stranaka i organizacija (u Hrvatskoj i Srbiji), prije svih Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) i Srpskog pokreta obnove (SPO), ocijenilo “izrazom tragičnih ideja ustaštva, četništva i drugih reakcionarnih i fašističkih snaga”. Sve je to značilo da Savez komunista gubi poziciju vodeće idejne snage društva. Sredinom 1990. godine u Bosni i Hercegovini su formirane nacionalne stranke. Prvo je u maju mjesecu osnovana Stranka demokratske akcije. Njen prvi predsjednik je bio Alija Izetbegović, pravnik iz Sarajeva. Srpska demokratska stranka osnovana je na inicijativu Vladimira Srebrova, književnika iz Sarajeva, a potom i Hrvatska demokratska zajednica, čiji je prvi predsjednik postao Davor Perinović, liječnik iz Sarajeva. Ove tri stranke činile su “antikomunističku koaliciju”, a bile su i protagonisti političkih procesa koji će, nakon izbora za Predsjedništvo i Skupštinu SRBiH održanih 18. novembra 1990. godine, narode i građane Bosne i Hercegovine uvesti u rat. Vrlo brzo nakon osnivanja, lider SDS-a postao je psihijatar i književnik Radovan Karadžić, a HDZ-a novinar Stjepan Kljuić. Alija Izetbegović, Radovan Karadžić i Stjepan Kljuić bili su politički trojac koji je građanima Bosne i Hercegovine obećavao “da ćemo biti kao Švajcarska”. No, politička sudbina Bosne i Hercegovine nije zavisila samo od njih. Aktivni akteri “bosanske politike” bili su izvan BiH – susjedne republike Srbija i Hrvatska, tačnije njihova nacionalna i državna rukovodstva, te “međunarodna zajednica” i sile političke moći unutar nje. Prvo izabrano Predsjedništvo SRBiH činili su Alija Izetbegović i Fikret Abdić kao predstavnici muslimanskog naroda, Biljana Plavšić i Nikola Kolje-

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

215

vić kao predstavnici srpskog naroda, te Stjepan Kljuić i Franjo Boras kao predstavnici hrvatskog naroda. Kao predstavnik ostalih, član predsjedništva postao je Ejup Ganić. Prvi predsjednik SRBiH nakon ovih višestranačkih izbora postao je Alija Izetbegović (SDA) kao predstavnik Muslimana; predsjednik Skupštine postao je Momčilo Krajišnik (SDS) kao predstavnik Srba, a Jure Pelivan (HDZ) kao predstavnik Hrvata postao je prvi predsjednik Vlade SRBiH. Politički procesi u Jugoslaviji tokom 1991. godine bili su puni sukoba. Izgubivši šansu da se problemi riješe na nivou Saveza komunista Jugoslavije, na vanrednom 14. kongresu oni su pali na teret republičkih vlasti. Politički predstavnici Srba, Hrvata, Slovenaca... u vrhu jugoslovenske države nisu mogli da se slože kojim putem dalje i kako reorganizirati jugoslovensku federaciju. U pregovore se uključila i međunarodna zajednica. Odlukom svog Parlamenta Slovenija jednostrano proglašava nezavisnost od Jugoslavije 25. juna 1991. godine. Već 27. juna JNA vrši vojni napad na Sloveniju. Time zapravo počinje rat u Jugoslaviji. Tuđman i Milošević se “iza zatvorenih vrata” tajno dogovaraju o podjeli Bosne i Hercegovine. Lord Karington saziva 7. septembra u Hagu prvu sjednicu Konferencije o Jugoslaviji. Na sjednici Skupštine SRBiH održanoj u Sarajevu 14. i 15. oktobra Radovan Karadžić (15. oktobra) izjavljuje za skupštinskom govornicom: “Nemojte da mislite da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski narod možda u nestanak. Jer muslimanski narod ne može da se odbrani ako bude rata ovdje.” Skupština donosi Deklaraciju o BiH kao o suverenoj i nedjeljivoj državi ravnopravnih naroda. SDS 9. i 10. novembra organizira referendum o ostanku u Jugoslaviji. Na osnovu tog referenduma Klub poslanika SDS-a u Skupštini BiH donosi 21. novembra odluku o proglašenju Skupštine srpskog naroda u BiH. Na tragu te odluke SDS na Palama proglašava Republiku srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, sastavljenu od pet srpskih autonomnih oblasti. Evropska zajednica je 15. januara 1992. godine priznala nezavisnost Hrvatske.

216

M U Z E J U E G ZILU

U Bosni i Hercegovini je 29. februara i 1. marta održan referendum o nezavisnosti. Na referendum je izašlo 63,4% od ukupnog biračkog tijela i za nezavisnost glasalo 92,68,% građana, uglavnom Muslimana i Hrvata. Referendum o nezavisnosti bio je jedan od uslova predviđenih Badinterovom komisijom da bi Bosna i Hercegovina mogla dobiti međunarodno diplomatsko priznanje. Ono što je uslijedilo sa činom proglašenja nezavisnosti Bosne i Hercegovine bila je otvorena agresija JNA i raznih paravojnih formacija. Evropska zajednica priznaje nezavisnost Bosne i Hercegovine 6. aprila 1992. godine. Istog dana u ponoć Radovan Karadžić proglašava Republiku Srpsku. Ujedinjene nacije primaju Bosnu i Hercegovinu u članstvo 21. maja 1992. godine. Međunarodnim priznanjem njene nezavisnosti Socijalistička republika Bosna i Hercegovina mijenja naziv u Republika Bosna i Hercegovina. Bosna je bez vojske i bez oružja dočekala rat, i tek u narednim godinama stvorila je Armiju, koja je u početku uistinu bila armija Bosanaca i Hercegovaca – svih građana Bosne i Hercegovine; no, kako je rat odmicao, usljed nekonzistentnog ponašanja državnog rukovodstva sve više je postajala armija jedne stranke (SDA) i jednog naroda. Tokom 1993. godine dolazi i do promjene nacionalne nominacije Muslimani u Bošnjaci. Građani BiH su svoje antiratno opredjeljenje pokazali velikim demonstracijama u Sarajevu 5. aprila 1992. godine. U tim protestima, snajperskom vatrom s položaja koje je kontrolisala srpska paravojska, poginule su Suada Dilberović i Olga Sučić. Tog dana je i počela opsada Sarajeva – najduža opsada jednog glavnog grada u historiji, tri puta duža od opsade Staljingrada u Drugom svjetskom ratu. Opsada je trajala 44 mjeseca, od tog 5. aprila 1992. do 29. februara 1996. Grad su opsjedale snage vojske Republike Srpske i paravojne formacije. Teški uslovi života u gradu, koji je bio gotovo potpuno odsječen od ostatka države, bez struje, vode, hrane, lijekova... u gradu na koji je dnevno, u prosjeku padalo po 329 artiljerijskih granata, u kojem se svakodnevno ginulo od granata i snajperske vatre – nisu spriječili njegove stanovnike da žive, da maštaju, da se nadaju.

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

217

Nakon prve godine rata (1992), kad su prestale s radom škole i fakulteti, otpor agresiji se iskazuje njihovim ponovnim otvaranjem. Organiziranje nastave pod granatama, bez struje i vode, oživljavanje kulturnog života održavanjem pozorišnih predstava i umjetničkih izložbi, gostovanjima svjetski renomiranih intelektualaca, pozorišnih i likovnih umjetnika, bio je herojski čin u gradu pod opsadom. Nusret Pašić organizira izložbu Svjedoci postojanja u razrušenom kinu Sutjeska. Nakon njega u istom prostoru svoje izložbe postavljaju Sanjin Jukić, Mustafa Skopljak, Ante Jurič, Zoran Bogdanović, Petar Valdegg, Edin Numankadić i Radoslav Tadić. Izložba Svjedoci postojanja kao pregled izložbi održanih u kinu Sutjeska predstavljala je Bosnu i Hercegovinu na Venecijanskom bijenalu 1993. godine. Obala Art Centar pokreće svoju izlagačku djelatnost. Aktivira se galerija Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu. Enver Hadžiomerspahić pokreće stvaranje Muzeja savremene svjetske umjetnosti u Sarajevu Ars aevi. U Sarajevu gostuju Annie Laiboviz, Antony Gormley, Christian Boltanski... Susan Sontag režira predstavu Čekajući Godota. Haris Pašović 1993. godine inicira Prvi Film Festival u Sarajevu. Obala Art Centar 1995. pokreće Sarajevo Film Festival, koji se od tada redovito održava. Otpor zločinu i agresiji stvorio je jednu novu umjetničku scenu u Bosni i Hercegovini, obojenu snažnim socijalnim angažmanom. Akteri te scene, tada još mladi i mahom studenti, u godinama poslije rata biće, uz podršku Centra za savremenu umjetnost u Sarajevu, prepoznati i na međunarodnoj umjetničkoj sceni: Maja Bajević, Šejla Kamerić, Nebojša Šerić Shoba, Milomir Kovačević Strašni, Anur Hadžiomerspahić,.. Iz rata kao vrsni foto-reporter izlazi Damir Šagolj, danas jedan od najznačajnijih svjetskih fotografa (Reuters). No, rat i ratna stihija odnose svoje žrtve; stradavaju nevini ljudi, raseljava se stanovništvo, talasi izbjeglica odlaze u druge zemlje, uništavaju se materijalna i kulturna dobra, nestaju privredni kapaciteti stvarani decenijama... Ljudski, stručni i privredni potencijali zemlje nestaju u ratnoj stihiji. Od 11. do 15. jula 1995. godine vojska Republike Srpske provodi masovnu

218

M U Z E J U E G ZILU

egzekuciju nad muslimanskim stanovništvom Srebrenice, pred očima holandskih vojnika UNPROFOR-a, pred očima čitave svjetske zajednice, u “zaštićenoj” zoni UN-a. I nakon svega, 21. novembra 1995. godine u Daytonu, SAD, potpisan je mirovni sporazum. Potpisali su ga predstavnici Srba, Hrvata i Bošnjaka, uz podršku SAD-a, Rusije, UN-a, te predstavnika Kontaktne skupine koju su činile Francuska, Velika Britanija i Njemačka. U času potpisivanja sporazuma Bosna i Hercegovina je brojala po nekim procjenama 250.000 mrtvih, desetine hiljada osakaćenih i ranjenih, milion i po izbjeglih i raseljenih, razrušene gradove, popaljena sela, uništenu privredu. U Daytonu je ovim mirovnim sporazumom Bosna i Hercegovina definirana kao zemlja sa dva entiteta – Federacijom BiH i Republikom Srpskom, te sa – Brčko Distriktom BiH. Država kakvu ni politička teorija ni politička praksa do tog časa nisu poznavale počinje da dobija svoje obrise, svoj novi život. Tako je nastala današnja Bosna i Hercegovina.

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

219

259

259) Grb Bosne i Hercegovine Redizajn istorijskog grba Bosne, iz doba vladavine Tvrtka I Kotromanića, autor Z. Bebek, 1992. 260) Sarajevska zima – Sarajevo Winter ‘92 Plakat, dizajn TRIO, februar 1992.

220

M U Z E J U E G ZILU

260

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

221

261

261) I ti si potreban za odbranu BiH TO BiH, Enis SelimoviÄ&#x2021;, plakat, 1992. 262) Za dom â&#x20AC;&#x201C; za Herceg Bosnu HVO Sarajevo, plakat, 1992. 263) Ljiljan List za slobodnu Bosnu i Hercegovinu, Zagreb, Godina 1, br. 4, 12. oktobar 1992.

222

M U Z E J U E G ZILU

262

263

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

223

264/271

224

M U Z E J U E G ZILU

272

264/271) Novac Republike Bosne i Hercegovine (10, 50, 100, 500, 1000, 25000, 100000) Narodna banka Bosne i Hercegovine, 1. juli 1992, dizajn Dževad Hozo. U ratnim godinama, usljed nedostatka novca u platnom prometu, lokalne su vlasti po opštinama izdavale i vlastite bonove koji su imali vrijednost novca. Primjer 267 je novčani bon izdat od strane Privredne banke Travnik 1994. godine u iznosu od 1000 dinara. 272) 50 godina – Oslobođenje Ossa Sarajevo, Kemal Hrustanović, plakat, 1993. 1992. godine dnevni list Oslobođenje je proglašen listom godine u svijetu.

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

225

273

273) Nusret Pašić, Svjedoci postojanja Izložba u prostoru razrušenog kina Sutjeska, Sarajevo, mart 1993. 274) Kino Apolo – Prvo ratno kino u Sarajevu, 1993. Obilježavanje desetogodišnjice osnivanja prvog ratnog kina u Sarajevu, plakat, 2003. 275) Drvorezi – Sarajevo ‘93 Galerija Mak, Sarajevo, 30. decembar 1993, Salim Obralić, plakat

226

M U Z E J U E G ZILU

274

275

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

227

276

276) Prve ratne marke Pošte BiH, Travnik Izdavač Filatelističko društvo Travnik, Prvi dan 7.2.1994. 277) Prve ratne marke Pošte BiH, Travnik U nominalnoj vrijednosti od 100, 500 i 1000 dinara, Izdavač Filatelističko društvo Travnik, 7.2.1994. Stare poštanske marke PTT Jugoslavije u nominalnim vrijednostima od 10, 5 i 5,60 dinara su preštampane novim žigom sa grbom Republike Bosne i Hercegovine.

228

M U Z E J U E G ZILU

277

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

229

278

278) Izložba ULUBIH-a Hommage Mostaru Januar 1994, drvorez, dizajn Salim Obralić 279) Per Sarajevo Capitale Multiculturale d’Europa Februar-mart 1994, Međunarodni Centar za mir Sarajevo 280) Ovo je Bogu plakat Umjetnička galerija BiH, 12-21. april 1994.

230

M U Z E J U E G ZILU

279

280

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

231

281

281) Izložba slika Salima Obralića Umjetnička galerija BiH, 6-20.12.1994, Salim Obralić, plakat, drvorez, 1994. 282) Braco Dimitrijević – Souvenirs d’Enfance Umjetnička galerija BiH, 15. septembar – 30. oktobar 1994.

232

M U Z E J U E G ZILU

282

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

233

283

283) Enjoy Sarajevo Iz serije razglednica iz opkoljenog Sarajeva – “Pozdravi iz Sarajeva”, razglednica 1993, plakat 1995, dizajn TRIO 284) Pozdravi iz Sarajeva Serija razglednica iz opkoljenog Sarajeva, dizajn TRIO, 1993-1995.

234

M U Z E J U E G ZILU

284

285 285) Tarik Samarah, Srebrenica Jedna od fotografija iz serije dokumentarnih fotografija nastalih između 2000. i 2003. godine prilikom ekshumacije žrtava genocida u Srebrenici koji se desio između 11. i 19. jula 1995. godine od strane vojske Republike Srpske u UN-ovoj zaštićenoj zoni Srebrenica. Do sada su evidentirane 8732 žrtve. Ukupan opus Tarika Samaraha tematski određen ekshumacijom žrtava genocida u Srebrenici objavljen je u monografiji Srebrenica objavljenoj 2006. godine. Danas u Sarajevu postoji i muzej koji baštini sjećanje na Srebrenicu. Opremljen je uz podršku Turske razvojne agencija TIKA i otvoren za javnost 12. jula 2012. godine. 286) Tarik Samarah, Majke Srebrenice Majke Srebrenice u posjeti Muzeju Ane Frank

236

M U Z E J U E G ZILU

286

287

288

287) Milomir Kovačević, Sarajevo Živeći u poratnim godinama u Parizu, Milomir Kovačević Strašni bilježio je uspomene onih koji su Sarajevo i Bosnu napustili iz nužde, usljed ratne stihije ili ranjavanja. Nostalgija i uspomene su ono što su ponijeli sa sobom. Kovačević je uspio prikupiti stotinjak takvih zapisa. 288) Milomir Kovačević, Vijećnica Iz serije sjećanja na Sarajevo i Bosnu, Pariz, Francuska

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

237

289

238

M U Z E J U E G ZILU

290

289) Prvi ljetni filmski festival Sarajevo ‘95 Obala Art Centar Sarajevo, 27. oktobar – 5. novembar 1995, dizajn Izeta Građević 290) Drugi Sarajevo Film Festival ‘96 Obala Art Centar Sarajevo, 10-18. septembar 1996, dizajn TRIO

P E RI OD RE P U B L IKE BIH

239

291 291) Papa dolazi nama Hrvatska katoliÄ?ka mladeĹž, 12. i 13. april 1997, dizajn Martino, Mostar

240

M U Z E J U E G ZILU

292

292) S vama smo Sarajevo, 12. i 13. april 1997, dizajn Mladen KolobariÄ&#x2021;

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

241

293

293) XII Međunarodni festival Sarajevska zima ‘96 Promotivni plakat, ilustracija Enes Sivac, 7. februar – 21. mart 1996. 294) Ferdinand Hodler Ponovno otvorenje Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine, 24. januar 1998, dizajn Mirza Hasanefendić

242

M U Z E J U E G ZILU

294

295

296

295) Moderna švedska grafika Umjetnička galerija BiH, 28. maj 1999, dizajn Amir Mundžić 296) Zrno po zrno Kafe Zrno, 23. juli – 23. septembar

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

243

297

297) Bez straha biti drugačiji Umjetnička galerija BiH, Plakat za promociju knjige, 8-25. novembar 2000. 298) Bauhausfotografie Umjetnička galerija BiH, 24. februar – 16. mart 2001.

244

M U Z E J U E G ZILU

298

299

300

299) Portret generacije opsade Međunarodni centar za mir, SCCA Sarajevo, OPA, IPC galerija, 14-28. august 300) Inventura Promotivni plakat

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

245

301

301) Maja Bajević, Home Again Umjetnička galerija BiH, 17. septembar – 7. oktobar 2006. 302) Smrt fašizmu by Anur & Ajna Marketing agencija Communis i kreativni tim Ideologija, Izložba grafičkog dizajna, Umjetnička galerija BiH, 16. august – 1. septembar 2006. 303) Made in Bosnia Association for Saving Humans, autor Anur Hadžiomerspahić, 2001.

246

M U Z E J U E G ZILU

302

303

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

247

304

304) Juriša Boras, Otisci Umjetnička galerija BiH, Ars aevi, 21. juni – 3. juli 2006. 305) Renzo Piano Preliminarni arhitektonski projekt za Muzej Ars aevi, Sarajevo, Most Ars aevi – Vilsonovo šetalište. Muzej Ars aevi – plemenita inicijativa njegovog osnivača Envera Hadžiomerspahića i više nego dobronamjerna i pozitivna reakcija kustosa, brojnih savremenih svjetskih umjetnika i muzeja savremene umjetnosti iz Milana, Beča, Ljubljane, Istanbula... rezultirala je reprezentativnom i iznimno vrijednom zbirkom djela savremene umjetnosti u Sarajevu. Namjera svih njih bila je da se i Sarajevo uključi u mrežu svjetskih

248

M U Z E J U E G ZILU

305

centara savremene umjetnosti, da bude jedan od važnih svjetskih umjetničkih centara, te da omogući promociju savremene bh umjetnosti u svijetu. Nažalost, napori lokalnih administracija bili su usmjereni protiv te inicijative. Danas je Muzej Ars aevi beskućnik u vlastitom gradu. 306) Milomir Kovačević, Sarajevo dans le coeur de Paris 9. književni susreti u Sarajevu, Umjetnička galerija BiH, Atelje Zec, 2008. 307) 6 u 1 Umjetnička galerija BiH, 15. decembar 2010.

306

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

307

249

308

308) MESS, 45. Internacionalni teatarski festival Sarajevo, 14-28. oktobar 2005, dizajn Fabrika

250

M U Z E J U E G ZILU

309

309) Jazz Fest Sarajevo 15. Internacionalni teatarski festival, Sarajevo, 1-6. novembar 2011, dizajn Communis, foto Jasmin FazlagiÄ&#x2021;

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

251

INDEX

A Abramović, A. (88) Aga Kan (135) Akšamija, Mehmed (180, 197, 204) Aleksić, Boro (130, 135, 142) Andrić, Ivo (130, 133) Antonić, Miroslav – Roko (147, 168) Anur&Ajna (246) Anzulović, Maja (117) Arifović (47) Arnautović, Selma (182) Arslanagić, Zlatko (188/189) B Bačanović, Branko (168, 176, 190, 192, 196, 200) Bajević, Maja (246) Bebek, Z. (210, 220) Begić, Aida (100) Behrens, Peter (54) Beran, Jan (114) Berber, Mersad (130, 134, 136, 142, 190) Bernik, Stane (204) Bilbija Milan (117) Blaind Faith (161) Bogdanović, Kosta (144) Boras, Juriša (248) Branković, Rela (91) Bregović, Goran (160) Bučan, Boris (192) Bulajić, Veljko (34, 104) C Chagall (112) Cod (161) Č Čamo, Muris (194) Čengić, Bato (107)

I N DE X

Čengić, Emir (145) Čolić, Zdravko (161) D Delacroix, Eugene (97) Dienes L. (36) Dimitrijević, Braco (232) Dimitrijević, Vojo (54, 99) Dizdar, Mak (130) Dizdarević, Nijaz (114) Dobojlić, Naida (119) Doroghy, Ivan (210) Drakulić, Nikola (100) Dugonjić Rato (114) Dumandžić, Joso (66) DŽ Džamonja, Dušan (156) Džumhur, Zuko (117) Đ Đezić, Zekerijah (117) Đozić, Zenit (188/189) E Ester (120) Exat 51 (147) F Fabrika (250) Fazlagić, Jasmin (251) Ferdinand, Franz (34) Finci, Jahiel (54) Fišer, Libuše (34) G Grabrijan, Dušan (54, 99) Građević, Izeta (198, 239) Grgić, Zdenko (142)

253

H Haćimić, Muhamed (118) Hadžihalilović, Fuad (147) Hadžiomerspahić, Anur (246) Hafizović, Alija (197) Hainzl, Joachim (20, 21) Hasanefendić, Mirza (32, 242) Herić, M. (90) Hodler, Ferdinand (242) Horvat, Radovan (126) Hozo, Dževad (130, 137, 202, 225) Hörmann, Kosta (22) Hrustanović, Kemal (225) I Idrizović, Mirza (117) Ilić, Mirko (164) Imamović, Ahmed (100) Izetbegović, Alija (208) J Jančić, Mirjana (116) Janić, Tomo (102) Janković, Nenad (188/189) Jevđević, Aleksandar (117) Jovandić, Radmila (150, 168) K Kadić, Muhamed i Reuf (54, 56/57) Karadžić, Radovan (208) Karamehmedović, Muhamed (142) Kim (104) Kljuić, Stjepan (208) Kokoruš, Srđan (168, 170) Kolobarić, Mladen (147/148, 204, 241) Kontić, Boro (188) Kostović, Čedomir (168, 170, 180, 186, 204) Kostović – Ripešć, Iwona (180) Kovačević, Milomir – Strašni (212, 237, 248) Krvavac, Hajrudin – Šiba (100, 140/141) Kučukalić, Alija (142) Kurtović, Danica (114)

254

M U Z E J U E G ZILU

Kusturica, Emir (100, 190) Kvaternik, Slavko (66) L Lapajne, Božidar (153) Le Corbusier (54) Levi, Lora (168) Lukić, Đorđe (114) LJ Ljubić, Edo (100) M Maček, Vlatko (66) Magaš, Boris (126) Majakovski (144) Maksimović, Slavko (99) Marković, M (50) Martino (240) Mašić, Slaviša (116, 118/119) Mehić, Ismet (114) Melank, Mila (204) Mensur, Irfan (34) Mikulić, Rodoljub (182) Minčić, Pavle (119) Miro, Huan (112) Mišević, Radenko (97, 99) Mjeda, Luka (210) Modraković, Branko (194, 198) Mucha, Alphons (24, 26/29) Mujezinović, Ismar (168, 172/175, 178) Mujezinović, Ismet (99) Muhammed s.a.v.s (139) Mundžić, Amir (243) Musabegović, Sadudin (186) N Neidhart, Juraj (54, 99, 145, 158) Neuer, J&J (49) Novo (68) Nuhbegović, Alija (114) Numankadić, Edo (142)

O Obralić, Salim (149, 226, 230, 232) Ostojić, Zdravko (117) Ozeha (94) P Paljetak, Vlaho (34) Papić, Davor (196/197) Pašić, Nusret (226) Petrović, Roman (54) Piano, Renzo (248) Picasso, Pablo (112) Picelj, Ivan (110, 112) Pivac, Nada (142) Pogačić, Vladimir (104) Popović, Boris (116) Popović, Nikola (100) Popović, Vanja (168) Pozderac, Hamdija (114) Praskač, Zdenko (126) Princip, Gavrilo (34) R Radić, Stjepan (42) Ričl, Dražen (188/189) Rožankowski i drug (66) Rustemagić, Ervin (151) S Samarah, Tarik (236) Samardžić, Bobo (148) Sarić, Mirsad (198) Seideman, Bob (161) Selimović, Enis (222) Selimović, Meša (130) Senečić (104) Simić, Zoran (116) Sivac, Enes (242) Stefanović, Dragan (144, 158, 161/168, 176) Stjepanović, Vojislav (118) Stojaković, Jadranka (119) Szirmai, Antun (44)

I N DE X

Š Šain, Petar (44) Šiber, Boris (188) Škubonja, Fedro (104) Šmidihen, Edo (126) Štraus, Ivan (130, 184) Štraus, Tihomir (182, 184) Šubić, R. (42) T Tadić, Radoslav (161, 178, 200) Tanhofer, Nikola (104) Tanović, Danis (100) Time (161) Trobec, Jože (168) TRIO (186, 202, 206, 220, 234, 239) U Ugljen, Zlatko (126, 130, 137, 155, 182) Unković, Milivoje (170) V Vasiljević, Milan (88) Veljović, Nebojša (119) Vekić, Petar (48) Vekić, Živojin (126) Vittek, Alexander (32) Volić, Antun (34) Vorkapić, Slavko (100, 102) Vurković, Radomir (168) Z Zulfikarpašić, Amra (204) Ž Žbanić, Jasmila (100)

255

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 069.5:[766:930.85(497.6) MUZEJ u egzilu : Bosna i Hercegovina u modernom dobu / [izbor iz kolecije] Asim Đelilović ; [repro-foto Dragana Antonić, Enis Logo ]. Sarajevo : Dobra knjiga, 2015. - 255 str. : ilustr. ; 23 cm Registar. ISBN 978-9958-27-228-8 1. Đelilović, Asim COBISS.BH-ID 22007046