Azərbaycanın orta əsr memarlıq məktəblərinin əlaqələri

ORTA ƏSRLƏR

AZƏRBAYCAN MEMARLIQ MƏKTƏBLƏRİNİN ƏLAQƏLƏRİ

F.Q.Məmmədov. Orta əsrlər Azərbaycan memarlıq məktəblərinin əlaqələri.

Bakı, "Şərq-Qərb" Nəşriyyat Evi, 2013, 196 səh.

ISBN 978-9952-32-020-6 978-9952-32-025-1

© "Şərq-Qərb" Nəşriyyat Evi, 2013

GiRi~

Azarbaycan xalqmm darin va miixtalif tarixi koklara ma-

lik olan madaniyyati iimumdiinya madaniyyatinin miirakkab Vo

aynlmaz tarkib hissasidir. Bu ki:iklarin oyranilmasi Vo sis-

temla~dirilmasinda olmu~dur.

azarbaycanh alimlarin avazsiz xidmatlari

Onlann asarlari Azarbaycan memarhq irsinin elmi

cahatdan asass1z, ayn-ayn xalqlann madaniyyatlarinin i:iziinamaxsuslugunu inkar edan, zaman va makan xaricinda olan, elaca da mahiyyatina gora qeyri-miiayyan xaraktera malik, elma zidd konsepsiyalardan aynlmasma sabab olmu~dur.

Alimlar tarafindan an qadim zamanlardan indiki di:ivriimiiza qadar Azarbaycan memarhgrmn yaranmasmm va sinin

~ox

~arq

memarhgrmn iimumi tarixindan

inki~af

etma-

asrli, miirakkab va ibratamiz prosesi, Yaxm va Orta aynlm1~du

[26, 37, 39,

57, 86, 115, 121, 123, 124, 125, 281]. Memarhq dekorunun istar

Azarbaycan arazisinda, istarsa da onun hiidudlanndan uzaqlarda

i~layan

rafindan

memar va sanatkarlarrmn adlan ham~inin alimlar ta-

toplarulm1~

va

sistemla~dirilmi~dir

[9, 10, 37, 148, 152,

185, 186, 188, 202, 283]. Yaratd1qlan asarlarinin he~ da az olmayan

hissasinin, diinya madaniyyatinin

~ah

asarlari s1rasmda oldugu

bu sanatkarlar, Yaxm va Orta ~arqin bir ~ox i:ilkalarinda yiiksak ~i:ihrata

malik

olmu~lar.

Miixtalif

~araitlar

va qeyri-ixtiyari olaraq - onlardan bir narda

i~lamak

macburiyyatinda

sababindan - ixtiyari

~oxlan

qalm1~lar.

vatanlarindan ka-

Bununla bela, ucalt-

diqlan tikililarin memarhgmda avvallar i:iz vatanlarinda topladiqlan tacriibadan istifada ~arqin

etmi~lar

ki, bu da Yaxm va Orta

miixtalif vilayatlarinin abidalarinin memarhgmda, orta

asr Azarbaycarun memarhgma saciyyavi motivlar, tikinti va kompozisiya iisullan ~aklinda i:iz aksini taprm~du.

3

Bunu yalmz Yaxm va Orta

~arq

regionunun bir

~ox

arazi-

larinin miiallifi malum olan tikililari tasdiq etmir. Bu tikililarin iizarindaki kitaba - "nisblarda" orta asrlar Azarbaycan galmi~

larindan rm~drr.

~ahar­

yarad1a miialliflarin adlan qorunub saxlan-

Bu ciir yazdan oziinda aks etdirmayan, lakin memarhq

xiisusiyyatlari Azarbaycan sanatkarlarmm va ya onun memarhq-in~aat

h~ az

ananalari ila yaxmdan tam~ olan, o ciimladan yaradicl-

va ya ~ox daracada onlarm tasiri altmda olan sanatkarlann

i~tirak1

ila ucalddan binalar da bunu tasdiq eda bilar.

Azarbaycan arazisinda

in~a edilmi~

bir s1ra orta asra aid ti-

kililarda, Yaxm va Orta ~arq bolgasinin digar vilayatlarinin memarh~a mi~

maxsus olan va yarad1c1hq bax1mmdan yenidan i~lan­

memarhq motivlari va iisullar da goriinmakdadir.

Biitiin bunlar feodalizm dovriinda Azarbaycamn tarixi inki~afl

prosesinin tarixi-sosial, siyasi, iqtisadi

lim amillarinin miixtalifliyi, alveri~li

movqeda

ham~n

yerla~masi,

~araitlar,

tabii iq-

onun cografi cahatdan

burada rast galinan

in~aat

va

bazak materiallanmn xiisusiyyatlari, bu arazida ta qadim zamanlardan bari

yaranm1~ memarhq-i~aat

ananalari va s. kimi

saciyyavi cahatlarinin tabii naticasidir. Biitiin sadalanan faktlar, iimumilikda Azarbaycan

memarh~n orijinalh~n

alamat-

larinin ifada edilmasi va badii-memarhq maktablari kimi yerli hadisalarin meydana galmasi va

formala~masma

komaklik gos-

tararak, orta asr Azarbaycan memarhgmm yaranmas1 (qurulmasi) va

inki~aflna

gostarmi~dir

ahamiyyatli daracada tasir

[12; 148; 175; 177; 180; 183; 184]. Eyni zamanda, hamin dovriin

memarhgmm ayn-ayn badii-memarhq istiqamatlarina xas olan oziinamaxsuslugu va takrarsiZhg1 ila yana~1, Yaxm va Orta ~arq xalqlarmm madaniyyatlarinda miiayyan birlik da

mii~ahida

edilirdi. Bu birlik, yalniZ hamin dovrda movcud olan geni~ memarhq alaqalarindan deyil, ham da bu va digar tikililarin ucalddmasi zaman1 orta asr sanatkarlanmn qar~1smda duran konkret

~artlarin

malum banzarliyindan,

ham~inin

badii zovqiin

miiayyan birliyi va digar hadisalardan irali galirdi.

4

Azarbaycarun arta asr memarhq tarixinda c;ax gozal va

~iib­

hasiz alaraq diqqatalayiq alan hadisalardan biri badii-memarhq maktablari hesab edilir: Naxc;IVan, Tabriz, Aran va ~eron

~irvan-Ab­

maktablari. Onlarm tadqiq edilmasi va ac;Iqlanmasi masa-

lalari bir srra alimlarin tadqiqat abyektina

c;evrilmi~dir.

Azarbaycanda arta asrlarda memarhq maktabinin almas1 barada ehtimallar ilk dafa hala 1936-a ilda Y.A.Paxamav tarafindan irali siiriilmii~dii. 0, qeyd etmi~dir: " ...Bardanin qiillavari tiirbalari Naxc;IVan memarlan tarafindan in~a edilirdi, arada goriindii-

yii kimi lap qadim dovrlardan bari oz rassamhq maktabi yaradilml~dir"

[249, sah.86]. Bu fikir sanradan P.P.Fridalin tarafindan

inki~af etdirilmi~

va kankretla~dirilmi~dir, a qeyd etmi~di ki, ar-

ta asrlarda Azarbaycanda, Olkanin canub-qarb vilayatlarini ahata edan Naxc;1van memar-rassamhq maktabi ila yana~1, Azarbaycanm

~imal-qarb

rayanlarmda yerla~an

~irvan-Ab~eran

memarhq

maktabi da movcud idi [290, sah. 120]. 40-ci illarda, Azarbaycanda arta asrlarda memarhq maktablarinin almas1 ehtimah, arhq ~artsiz

fakt alaraq qabul edilirdi [139]. Ela bu dovrda, M.M.Dya-

kanav tarafindan ilk dafa, Azarbaycan arazisinda arta asrlarda tasiri, Kiir va Araz c;aylan arasmdak1 araziya yayllan iic;iincii Aran memarhq maktabinin movcud almas1 barada ehtimal irali siirmii~diir inki~af

[211]. Bununla yana~1, bu maktablarin yaranmas1 va

etmasi ila bagh bir s1ra masalalar a«;~qlanmamaqda idi.

Azarbaycarun arta asr memarhq maktablarinin daha dalgun saciyyavi xiisusuyyatlari, anlarm yaranmas1 va farmala~masmm tahlili, hamc;inin bu maktablarin marlarm ~

yaradlClh~

qar~1hqh

alaqasi va ustad me-

ila bagh masalalar, Azarbaycan memarh-

gorkamli baladc;isi va miitaxassisi alan va hamin dovrda

hamc;inin Tabriz memarhq maktabinin da movcud almas1 ideyasrm irali siiran L.S.Bretanitskinin asarlarinda verilmi~dir [37, sah.

469-520; 175; 177, sah. 30-35; 180, sah. 64-100; 183; 184].

Sanradan, Azarbaycan memarhq tarixinin boyiik tadqiqat«;~lanndan

biri alan A.V.Salamzadanin i~larinda, Aran memarhq

maktabinin hiidudlan (sarhadlari) va

farmala~mas1

barada eh5

timallar

a~1qlaruru~

va

asaslandmlm.I~d1r

[116]. C.A.Qiyasinin

asarlarinda isa Tabriz badii-memarhq maktabinin yaranmas1, ta~akkiilii

prosesi va memarhq alaqalarinin daha dolgun tahlili

gostarilmi~dir

[202; 314, sah. 14-27; 329].

Orta asrlarda Azarbaycanm haddindan arhq zangin va ~oxp­ lanh memarhq irsi sahasinda alda edilan boyiik nailiyyatlarla yana~1, bir

s1ra kifayat qadar tadqiq edilmami~ problem va masa-

lalar movcud idi. Onlann suasma, ham9nin Azarbaycanm orta asrlara aid memarhq maktablarinin, Yaxm va Orta ~arqin hamhiidud va yaxmhqda yerla~an vilayatlarinin memarh~ ila qar~Ihqh alaqalari barada tasavviirlarin geni~landirilmasi, darindan

ara~­

dmlmasi va konkretla~dirilmasi zaruratini aid etmak laz1md1r.

Orta asrlar dovriinda istar dovlatlar, istarsa da ayn-ayn xalqlar arasmda movcud

olmu~

yatinin inki~afmda miihiim rol latlarda ka~flar,

yaraddrm~

alaqalar, hamin dovriin camiy-

oynam1~d1r.

Bu va ya digar aya-

istehsaledici qiivvalar va xiisusila da bazi

galacak inki~af prosesinda yaddan 9XIb-9Xmayaca~ bu

alaqalarin geni~ yayilina saviyyasindan asd1 idi. Onlarm yayilina daracasindan bu va ya digar arazida yaraddm1~ istehsalat qiivvalari va xiisusi ila ka~flar asili olmu~dur.

Biitovliikda hamin dovriin madaniyyatlarinin va xiisusan da memarhgrmn malik qada

inki~afl

olmu~dur.

inki~af

ii¢n bu ciir alaqalar boyiik ahamiyyata

Bu, tamamila xalqlann

memarh~

ila s1x ala-

edan Azarbaycanm orta asrlar memarhgma aiddir.

Bu, maraqh, olduqca miirakkab va miixtalif problem,

ii~

fasil-

dan ibarat olan haz1rk1 i~in maqsad va strukturunu qabaqcadan miiayyan

etmi~dir.

Fasillarda alaqalarin tazahiirlarinin miixtalif

aspektlarinin tadqiq edilmasi, onlarm formala~mas1, xiisusiyyatlari va istiqamatlari ila alaqadar masalalar nazardan ke~irilmi~dir.

Tadqiq edilan problemin geni~ olmas1 va biitiin taraflarinin i~1qlandmlmasmm

miimkiin olmamas1 sababindan, hazuk1

i~,

onunla alaqali daha vacib masalalarin nazardan ke~irilmasi tacriibasi,

ham~inin

orta asr Azarbaycanm madaniyyat tarixinin

az tanman sahifalarini

6

a~1qlamaq,

avvallar irali

siiriilmii~

bazi

konkretla~dirmak

ehtimallan asasland1rmaq va

cahdindan

ibaratdir.

Hazukl

i~da,

bu masalalarin oyranilmasi ii<;tin orta asr

Azarbaycan memarhgmm tarixi iizra xiisusi adabiyyatla yana~~ (i.P.~ebhkin, Y.A.Paxomov, S.8.Dada~ov, M.8.Useynova,

L.S.Bretanitski, A.V.Salamzada, D.A.Axundov, A.Q.Mamikonov, K.M.Mammadzada va digarlarinin

i~lari),

istar rusdilli miiallif-

larin (Q.A.Puqac;enkova, M.S.Bulatov, V.i.Beridze, V.L.Voronina, V.A.Kuznetsov, L.P.Semyonov va digarlari), istarsa da acnabi miialliflarin (A.Poup, O.Aslanapa, O.Arik, A.Qodar, U.Sozen va digarlari) Yaxm va Orta memarhq tarixinin

~arq

bolgasinin digar vilayatlarinin

ara~dmlmasma

hasr

olunmu~ i~larindan

istifada edilmi~dir. Bu alaqalarin yaranmas1 va alaqadar miixtalif taraflarin tam i~da

anla~Ilmas1,

formala~mas1

ila

hamc;inin haz1rk1

irali siiriilan fikirlarin asaslandmlmas1 ii<;tin yaxm vilayat-

lar iizra tarix elminin asarlari calb edilmi~dir. Bura iimumi tarix, sanat~iinashq, arxeologiya, etnoqrafiya, epiqrafika va s.

S.~.HaCiyeva,

hammadova,

(R.M.Ma-

B.A.Kaloyev, M.Neymat, A.A.8las-

garzada, L.i.Lavrov, Y.i.Krupnov, A.R.~ahseyidov, V.A.Nilsen va digarlarinin

i~lari),

hamc;inin bir s1ra orta asr xronikalan, XVI-

XIX asrlarin rus, avropah va arab sayahatc;ilarinin

(8bdiirra~id

Bakuvi, Hamdullah Qazvini, Gilyom de Rubruk, Plano Karpini, Rui Qonsales de Klavixio, Piter Semyon Pallas, Nikita Bic;urin, ivan Beryozin va digarlarinin asarlari) tasvirlari va malumatlan daxildir.

Orta asr Azarbaycanmm memarhq irsinin oyranilmasinin novbati marhalasi, onun, Yaxm va Orta ~arq bOlgasinin memarh~nm

iimumi badii-memarhq

inki~afl

prosesinda yeri va aha-

miyyatinin miiayyan edilmasi ila alaqadard1r. Arhq qeyd edildiyi kimi, Azarbaycan alimlari tarafindan Azarbaycanm orta asr ~aharlarindan in~a edilmi~

olan sanatkarlar ila onun hiidudlanndan uzaqda

va miialliflarinin malum olmad1g1 tikililarin

a~kar

edilmasi, hamc;inin Azarbaycanm orta asrlar dovriina aid memarhq maktablarinin saciyyavi xiisusiyyatlarinin miiayyan

7

edilmasi vaxtila boyiik rol

oynam1~du.

Son zamanlar, Yaxm va

Orta ~arqin feodalizm dovriina aid va Azarbaycanm memarh~ barada, xiisusila da, yerli va acnabi alimlarin <;oxsayh tadqiqatlarmm malumatlan asasmda, ahamiyyatli daracada geni~lanmi~ bilik saviyyasi, istar biitovliikda olkanin, istarsa da onun aynayn vilayatlarinin

memarh~n

badii-memarhq prosesinin qa-

nunauygunluqlarmm tadqiq edilmasi probleminda yeni masala va ehtimallan irali siirmaya imkan verir.

Haz1rk1 i~in maqsadi orta asrlar Azarbaycanmm memarhginm, Yaxm va Orta ~arqin hamhiidud va bir-birina yaxm yerla~an vilayatlarinin memarh~ ila qar~1hqh alaqalari haqqmda avvallar soylanilan iimumi xarakterli, az tadqiq isa

geni~

edilmi~

manada iimumiyyatla tadqiq

fikirlarin, bazan

edilmami~

va miiallifi

malum olmayan abidalarinin tahlilinin naticalari ila tasdiqi va konkret ~akilda miiayyanla~dirilmasindan ibaratdir.

Bu tikililar istar respublika arazisinda, istarsa da onun hiidudlanndan kanarda qorunub orta asr Azarbaycanmm ~akilda

saxl~drr

memarh~

va onlann memarhgmda

maxsus alamatlarin aydm

goriinmasi ila saciyyavidir. Mahz bununla bagh, Azar-

baycanm XII- XVll asrlara aid bir srra memarhq abidalari, Yaxm va Orta

~rq

bOlgasinin digar vilayatlarinda qorunub saxlanan ox~ar

tikililarla alaqada nazardan

ke<;irilmi~dir.

Digar alimlar tarafindan

avval apanlan tadqiqatlara asaslanan elmi materialm yenidan izah edilmasindan alava, hazrrkl tadqiqatm miiallifi tarafindan natura Ol<;iilmalari ap~, az malum olan bazi tikililar fotofiksasiya edilmi~,

onlann sonrakl tahlili ke~dir, bunun da naticasinda,

onlann qisman va ya tam barpa edilmasi iizra layihalar tartib edil~'

ham<;inin bugiinkii giina qadar avvallar malum olmayan bir

srra memarhq abidalarindan elm sahasinda istifada edilmaya b~­ lanilml~drr

va Azarbaycanm bu dovra aid abidalarinin bazi qrup-

larmm, digar olka va bOlganin vilayatlarinin memarhq abidalari ila alaqada tipologizasiyas1 hayata ke~dir.

Birinci fasilda, miixtalif dini, memorial va ba~tag tikililarinin niimunasi asasmda, Nax<;Ivan memarhq maktabinin yaranma

8

dovrii, yani XII-XIII asrlara aid badii-memarhq alaqalarinin bazi aspektlari nazardan

ke9rilmi~dir.

Fasilda bu maktabin, hamin

dovra aid Yaxm va Orta $arqin memarhgmm iimumi

formala~­

masi prosesinda rolunun miiayyan edilmasi ila alaqadar bazi maqamlar daqiqla~dirilmi~dir. ikinci fasilda Giirciistan, Da~tan, Volqaboyu arazilar, Stavropol diyan, <;e~enistan va inqu~tiya, $imali Qafqazm digar vilayatlarinin bir srra abidalarinin tahlili asasmda $irvan-Ab§eron memarhq maktabinin memarhq tasirini konkretla~dirmak,

geni~landirmak

ham9ffin istar Azarbaycarun, istarsa da

va

qo~u

vilayatlarin memarhgmm yaranmasma ahamiyyatli daracada tasir gostarmi~ bir srra ox~ar

amillari a~kar etmak miimkiin olm~dur.

U~ncii fasilda, bazi korpiilarin, Tatartup minarasi va onun

tipoloji timsah olan "$amxor qiillasi"nin,

ham~inin

Cimcimli

kandindaki memorial kompleksin tiirbalari, oturaq va xalqlarm memarhq alaqalarinin kifayat qadar

ko~ari

oyranilmami~

problemi sahasinda onlann analoqlan va Zaqafqaziyanm miisalman va xristian xalqlannm qar~1hqh memarhq alaqalarinin xiisusiyyatlarinin tahlili niimunasi asasmda, bugiinkii giina qadar orta asr Azarbaycanm memarhq maktablari arasmda an az tadqiq edilan Aran badii-memarhq maktabinin memarhq alaqalarinin bazi istiqamatlarini gostarmaya cahd edilmi~dir.

Hazirki i~da, bu problemlarin oyranilmasi ila yana~I, istar orta asr Azarbaycanmm, istarsa da tarixan onunla alaqadar digar Yaxm va Orta $arq olkalarinin memarhgmm

ara~dmlmas1

silsilasinda,

kifayat qadar a9qlanmam1~ masalalar konkretla~dirilir.

Umumilikda isa, hazuki i~, orta asr Azarbaycarunm memarh~n yaranmas1

va formala~masmm bazi saciyyavi, lakin az ma-

lum olan cahatlarini, onun, Yaxm va Orta $arqin qon~u va yaxm vilayatlarinin memarhg1 ila alaqalarini a9qlamaga, bu alaqalarin bolganin madaniyyatinin iimumi

inki~af

prosesinda rolunu va

Azarbaycarun orta asr memarh~n, haddindan arhq zangin va miixtalif xarakterli iimumdiinya madani irsinda rolunu va tutdugu yeri miiayyan etmaya irnkan veracakdir.

9

Orta asrlarda Azarbaycanm memarhq maktablarinin alaqalarinin xaritasi

ARAUQ oaNIZI

Ni

HE RAT ~

•

ii$AR8L8R:

memarllllll maktablerinin · merkezleri maktablerinin birba~?h tesir

.... rnernari!lll1

6 . . serha1llan1 M:

.

~ri~l tiki Iiiier

n ----J._. _ mildafiS

diinitikilft\er

i

.. -

tikililleri

rJ' .~ . . .. .

milhendis tikililleri

.Ll _ •• _

· portal tikililler

~

XII-XIII 8SRL8RiN NAX~IVAN MEMARLIQ M8KT8BiNiN 8LAQ8L8Ri

Azarbaycarun orta asr memarhg:mda, an maraqh va banzari olmayan hallar aras:mda, ilk novbada, bir s1ra gorkamli memarhq abidalari ila ma~hur olan Nax9van memarhq maktabinin ad1 c;akilir. Bu abidalar aras:mda, Yax:m va Orta $arq bolgasinin c;ox sayda memarhq tikililarinin yaradllmas:ma ahamiyyatli daracoda tasir edan va haqh olaraq diinya memarhgmm ~ah asarlari suasina daxil edilan niimunalara rast galinir. Eyni zamanda, Nax9van badii-memarhq dairasinin ayn-ayn abidalarinda, digar memarhq maktablarinin memarhg:ma maxsus cizgilar ayd:m

~akilda

oziinii biiruza verir. Biitiin bunlar, bu bolganin tarixi inki~afrmn bir s1ra obyektiv amillarinin va ilk avval, Naxc;1van memarhq maktabinin Yax:m va Orta $arqin, istar miisalman istarsa da xristian vilayatlarinin qon~u va yax:m yerli badii-memarhq dairolari ila faal va miixtalif qar~1hqh alaqalarinin naticasi olmu~dur.

"Naxc;IVan memarhq maktabi"

anlap~mm a~kar

edilmasi,

onun oyranilmasi va elm sahasina daxil edilmasinda Azarbaycan alimlarinin boyiik xidmatlari

olmu~dur

[250, sah. 86; 290,

sah.120;175; 180; 183; 37, sah.419-520; 121, sah.217-232; 283, sah.226; 114; 10; 12]. Mahz hamin alimlar tarafindan, bu maktabin miixtalif alaqalarinin saciyyavi xiisusiyyatlari va istiqamatlari tadqiq edilmi~ va konkretla~dirilmi~dir [174; 175; 178].

Nax9van memarhq maktabinin memarhq abidalarinin birba~a

tadqiqah va onun

qon~u

va yaxm vilayatlari ila

qar~1hqh

alaqalarinin oyranilmasindan alava, bu maktabin yaranma va formala~ma

olan,

~a

prosesinin a~kar edilmasinda, orta asr Naxc;1vandan

etdiklari tikililarda qorunub

saxlanm1~ in~aat

yazllar-

dan adlan va doguldugu yerlarin malum oldugu sanatkarlann yaradiclligrmn oyranilmasi boyiik rol oynaml~dlr [148; 149; 152;

14

185]. Yeri galmi§kan qeyd edak ki, onlardan farqli olaraq, ~irvan­

h sanatkarlar adatan oz dogulduqlan yeri gostarmir va ya adlanmn qeyd olundugu yazdan az goriinan yerlarda yerla§dirirdilar, bazan isa oz adlanm §ifra ila yaz1rddar [148; 156; 158; 180, sah.

82-83; 186, sah. 137-144]. Naxc;1van memarhq maktabinin sanat-

karlan arasmda, 8cami 8bubakr oglunun parlaq pe§akar ustah~

va qeyri-adi istedad1m qeyd etmak laz1md1r [10; 114; 283].

Onun tarafindan yaradllmi§ (ill§a edilmi§) tikililar hamin dovrda Naxc;IVanm memarhq inki§afmm yiiksak saviyyada olmasmm siibutudur.

Yalmz gostarilan faktlar deyil, elaca da c;ox sayda tarixi va arxeoloji malumatlar, hamc;inin §ahidlarin - orta asr sayahatc;ilar va salnamac;ilarinin giiniimiiza qadar galib c;atmi§ bir sua olduqca atrafh ravayatlari da bunu siibut edir. Onlarm sayahat qeydlarinda yalmz Azarbaycanm deyil, elaca da hamin dovriin biitiin Yaxm va Orta

~arqin

an boyiik siyasi, ticarat va madani

markazi hesab edilan orta asr Nax9vanmm tasvirlarina rast galmak olar [13; 236; 251]. XIII asrin anonim miialliflarindan birina maxsus olan bu ciir asarlarinin birinda bela deyilir: " .. Naxc;IVan - bu, Azarbaycanda boyiik va s1x ahalisi olan §aharidir, hiindiir arazida yerla§ir, mohkamlandirilmi§dir. [Burada] c;oxlu imaratlar (saraylar), §aharkanan qalalar-malikanalar (k6§klar) va miiayyan tadbirlarin kec;irilmasi iic;iin nazarda tutulan tikililar (eyvan), §aharin yaX1nl1gmda da§dan qala, qalada isa madrasa va mascidlar ill§a edilmi§dir; qalada safah bulaq movcuddur. Deyilanlara gora, yer iiziinda ahalinin bu daracada maskunla§dl~

ba§qa §ahar yoxdur; biitiin tikililar alebastr (kac)

va bi§irilmi§ karpicdan in§a edilmi§dir.

Ko§klarin aksariyyati qala kimi iic; va dord martabali (tabaka) olurdu.

~aharin

kandatraf1 yerlari (savad) gozaldir; axar su; bag

va ya§dhqlar c;oxdur. Araz c;ay1 §ahar daxilinda aXIr... 8lahazrat Eldagizin hakimiyyati dovriinda (Nax9van) azamatini tam olaraq alda etmi§dir. Burada §ah iqamatgah1 (dar-al-miilk) va h6kumat binalan (dovlatxana) ill§a etmi§dilar ... Onun (Naxc;1-

15

varun) mallan:

~in par~alan, yax~1 i~lanmi~

kaftanlar, kasa, agacdan gozal

tabaq~alar,

nazik ortiiklar, ke~a

diizaldilmi~ tabaq~alar, boyanm1~, ~ox

onlardan biitiin diinyada hadiyya qisminda

istifada edilir. Burada (Nax~1vanda) ermani va rum mallarma da rast galmak olar. (Burada) yax~1 pe~alar vardrr va insanlar rahat ~araitda ya~ay1rduar"

[236, sah.209-210].

Nax9van memarhq maktabinin, orta asr Azarbaycanmm digar yerli maktablarinin yaranmas1 va inki~af tarixi Azarbaycan alimlari tarafindanhaqh olaraq XII- XV asrlara aid edilmi~dir [37, sah.419-500], yani, orta asr Azarbaycanmm bir meydana galmasi,

ta~akkiilii

va

inki~ab

~ox ~aharlarinin

dovrii nazarda tutulur.

Lakin Naxpvarun XII- XIII asrlara aid memarhq abidalari daha ~ox

maraq kasb edir, ¢nki abidalar bu maktabin yaranmas1

tarixinda, onun an parlaq dovriinii - meydana galmasi va formala~masi

dovriinii izlamak imkan1 verir.

Hamin dovrda Nax9van memarhq maktabinin birba~a tasiri bilavasita haz1rkl

Nax~IVan

MR-run arazisi, hamin dovriin Ma-

raga, Marand, Urmiya, Tabriz va s. kimi iri ~aharlar daxil olmaqla [37, sah. 486-488; 314, sah.15], miiasir iran, Tiirkiya, irak va Ermanistanm ona biti~ik yerla~an bazi arazilarini da ahata edirdi.

Bununla bela, bu memarhq maktabinin dolaYI tasirinin yaphna arazisi kifayat qadar geni~ idi va yalmz avvallar aparurm~ ara~drrmalar

miiayyan ~atm1~d1r.

deyil,

ham~inin

edihni~dir

hazrrkl

i~in

ki, olduqca uzaqda

materiallan asasmda yerla~an

yerlara galib

Nax9van badii-memarhq maktabinin ananalarinin

olduqca davamh olmas1 fakbru qeyd etmak lazrmdrr. XII - XIII asrlarda tatbiq edilan

memarhq-in~aat

va dekorativ iisullar ya

qalmaqda davam edirdilar, ya da monqollann hiicumundan sonrakl dovra aid memarhq abidalarinda yarad1o cahatdan yenidan i~lanilmi~dir [184, sah. 65, 90; 37, sah. 486-488, 514-519; 121, sah. 234].

Nax9van badii-memarhq maktabinin yaranmas1 va formala~masi

dovriinda

~aharda

yalruz ayn-ayn gorkamli memarhq

abidalari deyil, ham9nin miqyasma gora boyiik memarhq an-

16

sambh yaradd1rd1. XIX asr - XX asrin ba§lanj9cma aid rasmlar va foto§akillara gora tanman va qisman qorunub saxlanmi§ dini-memorial kompleks onlar arasmda an niifuzlu idi. Bu kompleksa vaxtila orta asr

~arqin

dahl meman 8bubakr oglu

8cami tarafindan yaraddan istar miqyasma gora, istarsa da icrasma gora gozal olan Momina-xatun tiirbasi va iki minaralar ila ha§iyalanmi§ qorunub saxlanmami§ girl§ ba§tagi, elaca da taassiif ki, daj9ddrm§ boyiik markazi giinbazli mascid kimi iki miiallifi malum olan tikililar daxildir [375; 303;121, sah.92]. agar qeyd edilan iki abida avvallar miiayyan daraca atrafh suratda nazardan ke9rilirdisa, bu zaman mascid haz1rk1 dovra qadar olc;ma materiallan, atrafh sanadli manbalar va Azarbaycan arazisinda analoqlarm olmamas1 sababindan Yaxm va Orta ~arq bolgasinin bazi markazi giinbazli tiirbalar, xiisusila da Sultaniyadaki Olcaytu tiirbasi (XIV asr), Merveda Sultan Cancara tiirbasi (XII asr),

elaca da Tusa va Sarxasdakl tiirbalar ila miiqayisa edilirdi [121, sah.92; 37, sah. 112].

Nax9van MR-nm Culfa rayonunun Kima kandindaki markazi giinbazli formah mascidin asas zalmm miiallif tarafindan nisbatan yaxm dovrlarda a§kar edilmi§ qahqlarmm ara§dirdmaSl

materiallan, bu tikilinin istar oz xarici goriinii§iiniin cizgilari,

istarsa da planla§dirma hallinin xiisusiyyatlari ila qorunub saxlanmami§ Nax9van Ciima mascidi ila OX§ar olmasm1 ehtimal etmaya imkan verirlar [230, sah.113-118; 231, sah. 31-38].

Kima kandi 8lincac;aym sahilinda rayon markazi Culfa §aharindan qux kilometr masafada yerla§ir. Xalq afsanasi onun yaranmasm1 axemenid c;an Kirin ad1 ila alaqalandirirlar. Bu afsananin haqiqiliyi §iibha dogurur, lakin burada vaxtila kifayat qadar boyiik ya§ayi§ yerinin olmasm1 ehtimal etmak olar. iki paralel §akilda olan saxs1 borulanndan ibarat va haz1rda i§lamayan su kamari sisteminin qahqlan bunun gostaricisidir. 8lincac;aym sahilinda kifayat qadar boyiik diametra malik va yansma qadar

gil ila doldurulmu§ boru a§kar edilmi§dir. Borunun bu sistemin bir hissasi oldugu ehtimal edilir. Ag va Qaraqoyunlu siilalalarinin

17

Kirna kandinda mascid (jato muallifindir).

Naxftvanda Cuma mascidi (XIX asrin fotosu).

18

Kirna kandinda mascidin xarabaltqlan yaxmlt$_mda arazi lfoto mualliftndir).

Kirna kandinda mascid. Qarb tarafdan (jato miialliftndir).

giiriinii~

Naxpvanda Ciima mascidinin marmi giinbaz zalmm qaltqlan (De Lya Fuamn rasmi uzra).

hakimiyyati dovrii, yani XV asra aid olan da~dan yonulmu~ qo-

yun fiqurlan saxland1~

~aklinda

va kandin

bir nec;a "qoc;" qabiriistiilarinin qorunub yaxmh~nda yerla~an geni~ qabiristanh~

qeyd etmak laz1md1r. Yerli sakinlar tez-tez qadimi keramik qablann c;ox sayda qahqlanm a~kar edirlar. Biitiin bu faktlar miiayyan maraq dogurur va ehtimal edilir ki, galacakda hayata kec;iKirna kandinda mascid. Canub-qarb tarafdan goriinii~ (jato miialliftndir).

Naxpvanda Ciima mascidinin qaltqlan (XIX asrin sonu XX asrin avvallarina aid foto iizra).

Kirna kandina mascidin marbz.i zalmm rekonstruksiya variant! (re/wnstrulcsiya miialliftndir).

Naxpvanda Ciima mascidinin marmi zalmm barpa variant! (barpa miialliftndir).

19

rilacak arxeoloji

ara~d1rmalar

bu diyann orta asr tarixinin yeni

sahifalarini af!;maga imkan veracokdir.

Hamf!;inin qeyd edak ki, hal a X asrin bazi arab sayahatf!;ilarinin sayahat qeydlarinda Kirna kandi haqqmda nazarda tutulan xahrlatmalar maraq dogurur. Bela ki, Abu isxak ibrahim ibn Mahammad al-Farsi al-istixari va 8yyub al-Nas1m ibn Havqal alNasibi Barda

~aharini

nisbi yaxmhqda

yerla~an

boyiik

ya~ay1~

mantaqalari s1rasmda tasvir edarkan, Bardadan atla bir giinliik etmi~lar

[46, sah.

88, 96, 108]. Ehtimal edilir ki, S.V.Ter-Avetiyanm Cuqa

~aharina

yol masafasinda hasr

yerla~an

Kirna kandini qeyd

edilmi~ i~inda ya~ay1~

mantaqalari s1rasmda mahz bu kan-

din ad1 f!;okilirdi [118, sah. 30]. Biitiin qeyd edilan faktlar vaxtila kandin yerinda miqyasma gora boyiik olan ya~aYI~ yerinin yerla~diyini

bildirirlar, qisman qorunub

saxlanm1~

tikilinin xaraba-

hqlan bunun siibutudur.

Abidanin memarhgma nazar salaq. Abida kandin kanannda hiindiir olmayan tapanin zirvasinda

yerla~ir

va uzaqdan aydm

goriiniir. Kandin atrafmda daha sonraki dovra aid va karpicdan in~a edilmi~

kil!;ik

ya~ay1~

evlarinin xarabahqlan, ham¢nin tan-

dir ocaqlan, hovuzlarm va s. qahqlan qeyd edilir.

Onun, plam hala da tam miiayyan edilmayan va bir zamanlar hacmina gora boyiik tikilinin giinbazi formah zal

~aklinda

olan

markazi hissasi, bizim dovriimiiza qadar nisbatan yax~I qorunub saxlanmi~dir.

Bu zal - planda uzunlugu 10,5 metr, hiindiirliiyii

taqriban 9 metr va giinbazin diametri 8,2 metr ta~kil edan kvadrat formah makand1r. Bir vaxtlar, ona biti~ik (yaxm) yerla~an makanlann ortiiklarinin izlari 5 - 5,5 metr hiindiirliiyiinda kef!;irdi.

Bina boyiik ustahqla

layihalandirilmi~

va

~a edilmi~dir,

hatta haz1rk1 az bax1mh vaziyyatinda azamatli gorkamini qoruyub saxlam1~du. iri kub formah hacmda ela taqriban eyni olf!;lido f!;atma formasmda kasilmi~ dord i~Iq oyuqlan ila baraban yerla~mi~dir.

Xaricdan barabamn uzununa yerla~an piramidala-

nn konstruktor xarakterli adi sistemi kvadrat plandan giinbazin istinad halqasma daxili kef!;id qurgusunu gizladir. Ehtimal edi-

23

lirdi ki, tikili

c;aduaox~ar

giinbaz ila

Lakin iimumi kompozisiya

ortiilmii~diir

qurulu~unun

[10, sah. 52].

xiisusiyyatlarl, onun

Yaxm va Orta $arqin ox~ar tikililari ila miiqayisa edilmasi, Kima kandindaki mascidin adi c;atma giinbazli ortiiya malik olmas1 barada ehtimah soylamaya imkan verlr. Zala aparan markazi girl~ ~imal-~arq

istiqamatina

memarhq bax1mmdan tafsir

yonalmi~dir edilmi~dir.

va iic; c;atma taglar ila

Markazi tag daha

geni~

va yan taglardan bir qadar hiindiirdiir, bu zaman biitiin taglar diiz diizbucaqh c;arc;ivaya daxil edilmi~, divarm sathinda karpicdan olan horgiisiiniin xarakteri ila nazara c;arp1r.

Zalm interyerl y1gcamdir, eyni zamanda da azamatlidir.

Onun ~imal-~arq divarmda arhq deyildiyi kimi iic; c;atma taglarla vurgulanan markazi girl~ yerla~ir. $arq divarmda stalaktit tamamlamalar ila miirakkab olmayan ~akilli iki boyiik va bir kic;ik c;atma taxc;alar (divar oyuqlan) (boyiik

oyuqlarm hiindiirliiyii 3,35 m., kic;ik oyugun isa 0,9 m.) vard1r.

Boyiik oyuqlar c;arc;ivaya salman dekorativ taglar sistemina daxil edilmi~dir,

bir oyuq tagm orta hissasinda, digarl isa bir qadar ye-

dayi~mi~dir

rini

ac;Ilml~d1r).

(sonradan 2,25 m hiindiirliiyiinda

girl~

oyugu

Canub-qarb divannm aynlma (hissalara boliinma)

strukturu oz qurulu~una gora

~imal-~arq

divan ila ox~ard1r. La-

kin, burada yan taglarm avazina daxilinda karpicdan hazirlanmi~

daha sonrakl dovra aid postamentlarl ila darin olmayan tax-

c;alar (divar oyuqlan) yerla~mi~dir. Haz1rda divarm markazinda c;atma formasmda oyuq vard1r, ancaq kohna sakinlarln sozlarina gora hamc;inin burada daxilinda arab dilinda yaz1 ila boyiik da~m

oldugu taxc;alar (divar oyuqlan)

yerla~irmi~.

Divarm Makka

istiqamatinda yonalmasi va yerli sakinlar tarafindan bu hissanin tasvir edilmasina gora ehtimal etmak olar ki, burada bir zamanlar mehrab

olmu~dur.

Taassiif ki, na taxc;a (divar oyugu), na da

da~ qorunub saxlanmarru~d1r.

Oyugun sathinda iki kic;ik dekora-

tiv taxc;a (divar oyugu) saxlanm1~d1r. $imal-qarb divan demak olar ki, tam olaraq dagllmi~d1r, lakin qorunub

24

saxlanm1~

bazi detallar iizra, hamc;inin yerli sakin-

larin sozlari asasmda hesab etmak olar ki, gostarilan divar ~imal divara analoji olaraq izah edilmi~dir.

5 metrlik hiindiirliiyiinda zahn divarlarmm sathi ensiz karpic raf ila iki hissaya

aynlm1~d1r.

Onlann yuxan hissasi kvadrat

planda giinbazin asasma ke9d qisminda ~~XI~ edirdi. Konstruktiv olaraq bu ke~id avvalca

sakkizgu~ali

fiqur amala gatiran tromp-

lar va ke9d taglar sistemi ila hayata ke9rilirdi. Saciyyasina gora, iranm bazi qadimi mascidlarinin interyerinda, planda kvadrat formah zaldan giinbazin ~evrasina ke9d konstruksiyasrm xahrladir. V.L.Voronina bu ciir konstruksiyalan tahlil edarkan qeyd etmi~dir: ÂŤ .... mascidin

giinbazi

~axalanmi~

10 va daha

~ox

masafani ahata edan asas

giinbaz alh konstruksiyasma soykanir. Sa-

sanilar dovriina aid tikililarda giinbaz alh zona giinbazin tabaqasindan

he~ aynlmam1~du,

divara

bahnlm1~

tromplar isa ki9kdir va dordbucagm

kasilmi~

(daxil

edilmi~)

kiinclari kimi

planda layihala~dirilir. N aticada giinbazin horgii sualan diizgiin halqa konfiqurasiyasm1 darhal qabul etmir ki, bu da ham ayani ~akilda

baxmaq ii~, ham da miihandis noqteyi-nazarindan ~a­

h~mazhqdir. dii~diiyii

IX-X asrlarda masala, makanm giinbazin

kiinclari va oxlannda taglar ila diizgiin

hissasinin daxil edilmasi hall

edilmi~dir.

~akisinin

sakkizgu~ali

Kiincii dolduran kons-

truksiya, haqiqatda, arhq na tromp va ya na yelkandir (har iki termin kifayat qadar

~artidir).

Onun miixtalif variantlan ham~inin

i~lanmi~dir (hazirlanmi~dir).

Onlardan an sadasi - qapah tagtavanm yans1

~aklinda

ta-

baqa-interyerin bazadilmasina az komaklik gostarir. Memarlar dordliikdan giinbazin asasma yiingiil (ravan)

ke~idi

tamin

etmaya cahd gostarirdilar. Bir sua yarad1c1 tacriibalar yolu ila yaruslarla

yerla~an

asas taglann

ii~ la~akli

miirakkab sistemi ila variant i~lanib

tasviri va tabe taglarm

haz1rlanmi~d1r

va bununla

da dordliikdan sakkiz - sonra isa on alh bucaqh yiingiil ke9da nail olunur va giinbazin halqas1"~1X1nhlar" amala gatirmir [312, sah. 97-98].

Ox~ar

konstruktiv-dekorativ iisullar Su~as, 8rdabil,

Qazvin, Qolpayeqanada Ciima mascidi, isfahanda Giinbadi Xaki

25

mascidi va d. kimi bir s1ra markazi giinbazli mascidlarin markazi zallanrun in~as1 zamam tatbiq edilmi~dir.

Kirna kandindaki mascidin i~Iqlandmlmas1 ii<;iin girl~ oyuqlarmdan alava 5,5 metr hiindiirliiyiinda yerla~an va arbq ad1 ~a­ kilan i~1q oyuqlanndan istifada edilirdi. Oyuqlann yuxan hissasi adat iizra xeyli

miirakkabla~dirilmi~dir

ki, bu da

i~Iqlandmla­

caq makanm arhnlmasma komaklik gostarirdi. Tromplar va ke~id

taglarda firuzayi

~ir

ila

ortiilmii~

mentlar qorunub saxlanm1~d1r.

~ir

sakkiz~iiah

(sak-

yerla~dirilmi~

fraq-

alh va

kizbarmaqh) keramik ulduzlann suvagma

ila ortiilmii~ ayn-ayn detalla-

rm suvaq ~akilmi~ divarlann nax1~ma (sathina) va ya karpicdan diiziilmii~

horgiiya vurulmasmm bu ciir texnikas1 - monqol

hakimiyyati dovriinadak N ax~IVan maktablarinin asarlarinda geni~ ~akilda

tatbiq edilan saciyyavi dekorativ bazak iisullarmdan

biridir [37, sah. 306].

Tikilinin qorunub horgiisii tatbiq

saxlanm1~

hissasinda

edilmi~dir. Canub-~arq

va

n 5 metr hiindiirliiyiina qadar yaxmhqda nadan hasil edilan ala keyfiyyata malik dir. Tikintida

da~dan

tamiz

yonulmu~

qan~1q karpic-da~ ~imal-qarb

divarla-

yerla~an da~

karxa-

da~dan in~a edilmi~­

bOyiik bloklar

istifada edirdilar. Doldurma (barkidilma) ii<;iin boyiik

~aklinda

~ay ~m­

qdi tatbiq edilirdi. Tikilinin konstruktiv cahatdan cavabdeh hissalarinda 18,5x18,5x4,5 santimetr 01¢siinda

yax~1 bi~irilmi~,

elaca da 18,5x9,5x4,5 santimetr ol¢siinda qua~ kasilmi~ karpic tatbiq edilmi~dir. Kvadrat formah karpicdan baraban, ham~inin haz1rlanm1~

va qorunub

saxlanmam1~

giinbaz

~1xanlm1~du.

Bu ciir va ya 01¢larina gora onlara yaxm olan karpiclar yalruz orta asr Azarbaycanda deyil,

ham~inin

Yaxm va Orta

~arq

bOlgasinda geni~ tatbiq edilirdi [37, sah. 292]. Tikilinin konstruktiv xiisusiyyatlarindan horgiida

a~kar edilmi~

va ehtimala gora

bir nov antiseysmik qur~aqlar qisminda xidmat gostaran uzununa taxta alaqalarini da qeyd etmak laz1md1r. ~imal-qarb

yerla~an

26

(ona

divarm xarici sathinda bir vaxtlar onun yanmda biti~ik

olan) makanm memarhq elementlarinin

tax~amn

stalaktit tamamlanmasmdan fraqment va iki dii.z

yanm~evra ~akilli

taglann qahqlan qarunub

saxlanm1~du.

Qa-

runub saxlanmam1~ bu makamn interyeri gi:irii.nii.r ki, zahn interyeti ila mii.qayisa da daha zangin i~lanma ila farqlanirdi. Onun detallan

i~lanmanin

edirlar. Xii.susila bu,

gozalliyi (zarifliyi) va saliqaliyi ila calb tax~alann

stalaktitlarina aiddir. Binarun bu

hissasinda hi:irgii.nii.n dii.zii.lii.~ qaydas1

a~kar edilmami~

va istis-

na deyil ki, asas hacma bir qadar sanra (gee) alava edilmi~dir.

Tikilinin qarunub

saxlanm1~

hissasi arhq qeyd edildiyi kimi,

oz xarici gorii.nii.~ii. ila Nax~1van ~aharindaki qarunub saxlanmami~ va takca ini~ilin sanunda va i:itan asrin avvalina aid rasmlar va

fata

~akillar

ii.zra deyil, elaca da ~ahidlarin bazi tasvirlarina gi:ira

tarunan Cii.ma mascidi xahrlad1r. ~ahidlardan biri V.A.Enqelqard anun barasinda bu cii.r yaz1rd1: ÂŤ ... Bu, tagtavanlar ila bi:iyii.k tikilidir; hayata

ke¢rilmi~

yanulmu~ da~dan

i~arisinda

mii.kammal

alan

~akilda

ayma barelyef (qabarhna) bazayin izlari hala

da gi:irii.nii.r. Binamn bir hissasi arhq hissasinin isa har bir daqiqa

u~ma

dagllm1~du,

yerda qalan

tahlii.kasi vardu. Binadan 50

sajm masafada vaxb ila bu mascida aid alan qap1

yerla~ir.

Yan

taraflarinda har biri 10 sajm hii.ndii.rlii.yii.nda iki minara vardu.

Mascid va qap1 arasmda avvallar tikililar var idi, ancaq hazirda, arhq tikililarin almadigt bir vaxtda qap1 yaxmhqda yerla~an xii.susi qalaya maxsus almas1 kimi gorii.niir>> [303, sah. 421-424].

Bi:iyii.k dagtnhlar sababindan,

ham~inin

Kima kandindaki

abidanin tarixi ila alaqadar har hans1 bir sanadli materiallann almamasma gi:ira anun tayinahm mii.ayyan ehnak ~atinlik yaradu.

Bununla bela, mahz bu bax1mdan abida bir s1ra alimlarin diqqatini calb

etmi~dir

hq bir

ne~a

va haz1rda baxllan tikilinin tayinah haqqmda ar-

fikir mi:ivcuddur. Onlardan birina mii.vafiq alaraq

A.A.Ayvazyan, ermani dilinda alan bazi alyazma malumatlar asasmda binamn 1330-cu ilda avvallar burada mi:ivcud alan tikilinin yerinda tikildiyi va XVI-XVII asrlarda ahamiyyatli daracada yenidan

in~a

edilan Surb Astvatsatsin manashn kampleksinin

tarkibina daxil aldugu barada ~ii.bha daguran fikir irali sii.rmii.~-

27

dii.r [334, sah.49, 87-90]. Bu fikir, aslinda manasxz ehtimaldxr.

Tarixi baxxmmdan inandma §akilda §arh edilmami§ va verilan misaldan gorii.ndii.yii. kimi Nax9van badii-memarhq maktabinin saciyyavi nii.munasi olan abidanin memarhq xii.susiyyatlari ila da tasdiq olunmur. Fikrimizca, Kirna kandindaki tikilinin Yaxm va Orta ~arq bolgasinin markazi gii.nbazli tii.rbalar qrupuna daxil edilmasi §iibhalidir [10, sah. 52; 86, sah.74-75]. Dogrudur, sonra bu farziyyanin mii.alliflari, vaxtila burada in§a edilmi§ dini-memorial kompleksi Xanagahm ola bilsin ki, qorunub saxlanmx§ hissasidir kimi fikrina galmi§lar [12, sah. 186-189].

Bununla bela, qeyd edilan bii.tii.n ehtimallar, Kima kandindaki abidani markazi gii.nbazli qrupa va ya bir sxra mii.alliflar tarafindan asaslandmlaraq man§ayi od mabadlari ila alaqalandirilan va "qadimi" mascidlar kimi adlanan qrupa aid etmaya imkan veran plan ila inkar edilir [350, sah.70-78; 198, sah. 150-154].

Xii.susi adabiyyatda OX§ar novlii. mascidlar ii.mumi «c;ahartagko§k>> adx altmda tanrmr [122, sah. 252-261; 201, sah. 421-424].

Lakin gorii.nii.r ki, dini tikililarin hazxrki qrupunu §arti olaraq bu adla adlandxrmaq dii.zgii.n olardx, c;ii.nki fars dilindan harfi olaraq "dord tagh pavilyon" kimi tarcii.ma olunaraq tipoloji cahatdan bir qadar farqli abidalar qrupunu oz asasmda birla§dirir.

Biza ela gorii.nii.r ki, markazi gii.nbazli mascidlar va markazi gii.nbazli tii.rbalar kimi tikililarin har iki qrupu genetik cahatdan alaqali olmu§, bu da ehtimala gora orta asr Tii.rkmanistamn an qadimi va maraqh abidalarindan biri - Ma§hadi Misrianda yerla§an

~ir-Kabir

tii.rba-mascidinin (X asr) [23, sah. 63-68] tayi-

natmda aksini taprm§dir. Onlar XIV-XV asrlara aid ayn-ayn Mavarannahra dini tikililarinin [172, sah. 65-67] yaranmasma tasir gostarmi§dirlar, harc;and ki, bu cii.r kompozisiya hallinin Q.A.Puqac;enkova tarafindan Orta Asiyanm bazi erkan mascidlarinda olmasx ehtimal edilirdi [267, sah.49].

Markazi gii.nbazli mascidlarin yaydma sahasi kifayat qadar geni§ idi. Bii.tii.n orta asr dovrii.nda Yaxm va Orta ~arqin mii.xtalif vilayatlarinda onlara rast galinir. Lakin hazxrki iramn §imal-

28

qarb rayonlarmda, xiisusila da Canubi Azarbaycanda tikililar daha <;ox

yayilm1~d1r.

Burada ham<;inin onlarm daha erkan

niimunalarina rast galinir. Bununla alaqadar olaraq bu yerlarda bir vaxtlar zoroastrizmin asas markazlarindan biri yerla~irdi, ehtimal etmak olar ki, Yaxm va Orta ~arq miizakira edilan mascidlar noviiniin yaranma yeri olmu~dur. Onlar arasmda isfahandakl Came mascidinin asas giinbazli zah (taqriban 841-ci il) va bu mascidin Qunbad-e Xaki kimi adlanan ki<;ik giinbazi (1105-1118ci illar), Came mascidinin asas giinbazli zah (1106-1114-cii illar) Qazvindaki Heydariya madrasasinin zah, Erdistandakl mascidin zah (1158-1160-ci illar), Zavaradak1 mascidin zahm va b. qeyd etmak laz1mdu [351, sah. 340-343; 198, sah. 150-154].

Bala yaxmltgtnda Masaztr kandimn k0hn<1 q<~biristanltgtnda XIII <JST<I aid adstz m<Jqb<JT<J. Onun formal~ma­ smda da q<~dim at<J§ m<~b<Jdlmnin t<Jsirinin izl<JTi aydm goritnur.

30

Yaxm va Orta

~arq

bolgasini.n digar vilayatlarindan salcuq

dovriina aid Markazi giinbazli mascidlarin rast galindiyi Tiirkiyanin bazi yaยงayw mantaqalarini qeyd etmak laztmdu [342]. Onlar arasmda Van g6lii yaxhnltgmdakt Ciima mascidinin qahqlarmm

(XIII asr) Kirna kandindaki mascid ila OXยงarhgt maraq dogurur [339, 340]. Orta Asiya abidalarindan isa Tiirkmanistanda arttq adt c;akilan

~ir-Kabir

tiirba-mascidi [265, sah. 260-268; 256, sah.

185-194; 257, sah. 161-164; 261, sah. 108-116] va Mavarannahra mascidini [172, sah. 117-127; 266, sah. 49] qeyd etmak laztmdtr.

Bu tip mascidlarin inยงa edildiyi rayonlann sadalanmasmdan goriiniir ki, onlarm yaytlma arazisi nisbatan geniยง olmuยง va hazukt Naxc;tvan MR, miiasir iranm ยงimal-qarb rayonlan, hamc;inin Canubi Azarbaycan, elaca da Tiirkmanistanm qarb hissasi va ยงarqi Tiirkiyani ahata etmiยงdir.

Bu nov mascidlarin, yaytldtqlan arazilardan kanarda bazi dini tikililarin formalaยงmasma, mahz

~irvan-Abยงeron

memar-

rassamhq dairasini.n [150] bazi mascidlarina tasiri barada ehtimahnm irali siiriilmasi faktrm qeyd etmak maraqhdu. Bu tikililar suasmda Bakmm tarixi hissasi olan "ic;ariยงahardaki" Ciima mascidinin va Darbanddaki Ciima mascidini.n markazi zallarrm nazariniza c;atdtraq. ~arti

olaraq ยซc;ahartag-koยงkยป adlandmlan bu nov biitiin dini

tikililari- hacmi-faza kompozisiyanm OXยงar cizgilari planda kvadrat formah zal, bazi hallarda memarhq cahatdan iic; tagh giriยง ila qeyd edilan., konstruktiv hallin iimumiliyi - kvadrat formah zah giinbazin asast ila alaqalandiran tromplar va kec;id taglar sistemi, giinbazin kompozisiyanm iistiin ahamiyyati va d. birlaยงdirir.

Kirna kandinda aยงkar edilmiยง abidanin qorunub saxlanmtยง hissasini.n iimumi goriiniiยงii, onun daxili fazasmm taยงkil iisullan va memarhq detallarmm ยงarh edilmasi onu taqriban XII-XIII asrin baยงlangto, yani Naxc;tvan memarhq maktabinin yaranmast va inkiยงaft dovriina aid etmaya imkan verir.

Yalruz yaxm zamanlarda aยงkar edilan va avvallar malum olmayan tikililar deyil, elaca da istar Azarbaycan, istarsa da

31

''<;ahartag-koยงk" tipli bazi erkan mascidlarin markazi zallanmn planlan. (sxem miiallifindir)

isfahanda Cami mascidinin Btlยง giinbaz zal!.

Giilpailu:tnda mascidin zal1.

Brdistanda mascidin zalt.

Qazvinda Heydariya madrasasinin zalt.

Kirna kmdinda mascidin zal1.

0

32

IO

20

xarici alimlarin Yaxm va Orta ~arq xalqlanrun madani, xiisusan da memarhq irsinin ara§dmlmasma hasr edilmi§ va son vaxtlar i§Iq iizii gi:irmii§ bir sua elmi i§lari feodalizm di:ivriiniin Nax~IVan

memarhq maktabinin memarhq alaqalari haqqmda

tasavviirlari geni§landirmaya imkan verirlar. Biitiin bunlar, Nax9van badii memarhq dairasinin geni§ tanman bazi tikililarinin yaranmas1 va formala§mas1 prosesini tam ba§a dii§mak, Yaxm va Orta

~arq

bi:ilgasinin memarhgmm inki§ah prosesinda on-

lann ahamiyyatini qiymatlandirmak

ii~

§arait yarad1r. Bela

ki, masalan, L.S.Bretanitskinin Yaxm va Orta

~arqin

memarhq

problemlarinin i:iyranilmasina hasr edilmi§ i§larindan birinda haqh olaraq qeyd edilir ki, " ... bn ~arqin memarhq irsinin galacakda i:iyranilmasi onun tipologizasiyas1 sahasinda i§larin davam etdirilmasini talab edir. Binalann birba§a tayinatml aks etdirmi§ abidalarin mi:ivcud sistemla§dirilmasi bi:ilganin miixtalif hissalarinin memarhq madaniyyatlarinin yaYilmas1 va qar§Ihqh alaqalari haqqmda tasavviirlari ahamiyyatli daracada mahdudla§diraraq ni:ivlarin miixtalifliyini itirmami§dir. Bu miiddaa demak alar ki, biitiin memorial, dini, saray, miidafia va miilki memarhq "janrlanna" miinasibatda qanuna uygundur. Geni§ §akilda istifada edilan qiillavari tiirbalar anlafl§l ila masalan, Nax9vandak1 Mi:imina-xatun va Cuqadakl Giiliistan tiirbalarini ahata etmi§dir. Malum oldu ki, onlardan har biri takba§ma yerla§an nadir tikili deyil, mahz adabi cahatdan biiti:iv va yalruz kompozisiyanm vertikalizmi va ya xarici i:irtiiyiin xarakteri ila deyil, elaca da fazanm ta§kili prinsiplari, aynlmalann OX§ar qurulu§U, adabi formalarm yaxmh~ ila birla§an memorial tikililar qrupunun bir nov niimayandasidir" [310, sah. 80-81].

Bununla alaqadar olaraq, dafalarla ara§dmlan va dare edilan, diinyada ma§hur alan orta asr Nax~J.Vanm memorial abidalarinin memarh~ ila alaqadar bazi masalalari nazardan ke¢rak. istar i:iz

dahi memarhq ideyas1, istarsa da asarin yiiksak icra keyfiyyatina gi:ira nadir alan, orta asr

~arqin

bi:iyiik istedada malik 8bubakr

oglu 8cami tarafindan yaradilmi§- Yusif ibn Kiiseyr va Mi:imina-

33

Sakkizguยงali maqbaralarin kompozisiya tikiliยงinin xiisusiyyatlatlari.

flยฃ3

~ 11

f{

'

a 3

f

f}amax1 rayonunun Kalax{lna kandinda (Azarbaycan) f}eyx Ibrahim maqbarasinin plant va kasiyi.

Qabala rayonunun Xazra kandinda (Azarbaycan) f}eyx Barik maqbarasmin plant va kasiyi.

0(23#5

Naxflvanda (AzarbtlJI.can) Kuseyir oglu Yusifin (Yusij ibn Kilseytr) maqbarasinin plant va kasiyi.

"Qiillali" va "sakkizguยงali" maqbaralarin xarici gorkaminin saciyyavi xiisusiyyatlarinin tahlili.

Nax~tvanda

Miiminaxatun maqbarasi.

34

Keยงmar~da

maqbara (Iran).

Naxf!vanda Kuseyir oglu Yusifin maqbarasi.

BaJada Seyid Yahya Bakuvinin maqbarasi.

xatun tiirbalari [121, sah. 85-91; 37, sah. 104-110; 114, sah. 12-26; 10, sah. 10-28] bu bax1mdan diqqati calb edirlar. Bu tikililar, onlarda Nax<;IVan memarlanrun biitiin

ustah~

va qabiliyyatinin

camlanmasi ila gozaldirlar. Haqh olaraq qeyd edildiyi kimi, onlarm va xiisusila da Momina xatun tiirbasinin va Orta

~arqin

memarh~

miixtalif vilayatlarinda onunla

sua tikililarin meydana galmasi ii<;iin niimuna

ox~ar

Yaxm

olan bir

olmu~dur

[178,

sah.94, 98; 37, sah. 110, 116; 38, sah. 74-75; 275, sah. 248-252].

Bu iki abidanin memarhq xiisusiyyatlarinin tahlilinin iizarinda dayanmayaq, ¢nki onlarm daha atrafh tadqiqatlan dafalarla hayata

ke<;irilmi~

va onlara naisa alava etmak <;atinlik yarad1r,

onlann istar orta asr Azarbaycanm, istarsa da onunla qon~u Olkalarin

memarh~nda

tutdugu yera aid bazi aspektlari

i~1qland1r­

maga cahd gostarak.

Nazardan ke<;irilan va xalq arasmda Atababa Giinbazi va ya Yusif ibn Kiiseyr ad1 ila tarunan tiirbalardan biri 8bubakr oglu 8caminin ilk miiallifi malum olan tiirbasidir va qeyd edildiyi kimi bu abida dafalarla alimlarin tadqiqat obyekti olmu~dur.

Bu vaxta qadar Azarbaycarun feodalizm dovriiniin memarhq tadqiqat<;llan arasmda fikir vard1r ki, tikili, ham<;inin Mominaxatun tiirbasi iimumi tipoloji qrupa aiddir va sonuncu qeyd edilan faktiki olaraq texniki va yarad1crhq cahatdan Yusif ibn Kiiseyr tiirbasinin yenidan daha da <;ox i~lanmi~ niimunasidir [285, sah.

87; 37, sah. 105-108; 10, sah. 12-26]. Biitiin xiisusiyyatlari, daha daqiq isa planm ~akli, ol<;iilar, tayinat iizra olan xiisusiyyatlarina (Yusif ibn Kiiseyrin tiirbasi zadaganlann ki<;ik niimayandasi, daha daqiq isa

~ahar

raisinin qabri iizarinda

in~a edilmi~dir),

kiir-

siiliiyiin olmamas1 va digar alamatlara gora qanunla A.V.Salamzada tarafindan sarbast

sakkizgii~ali

tiirbalar qrupuna aynlan

memorial tikililar qrupuna aid edila bilar [275, sah. 243-245].

A.V.Salamzadanin bu qeyd

olunmu~dur

i~inda

tamamila

ki, Yusif ibn Kiiseyr tiirbasinin dekorativ ba-

zak iisullan Azarbaycanm istar edilmi~

asaslandmlm1~ ~akilda

da~,

tiirbalari s1rasmda oz aksini

istarsa da karpi<;dan taprm~d1r

in~a

[275, sah. 249-

35

Orta asrlarda xatiro tikililarinin bazi qruplanmn va onlarabanzar miJsalman $arqinda olan maqbarolarinin Nax~van

sat:!wavi xiJsusiyyatlarimn muqayisilli

tahlili.

1. Qullali maqbaralar: a-!;Jax~van;

b-Iran; 2. Sakkizgupli

maqbaralilr: a-Nax~van;

b-$irvan; 3. Qullali-konusvari maqbaralar: •Jllll'

a-Nax~van;

6

b- Turlcjya;

4. Qullalt-kubvari

maqbaralar: a - Turkm3nistan; b-Nax~van.

ffi~ ~ ~

a

250]. A.V.Salamzada xii.susila da

Nax~1van

6

,. ·

istiqamati.nin sak-

kizgii.~ali

tiirbalarinin hacmlarinin xarici kanarlarmm qabanq

i~lanmasi

ii.sullanm tahlil edarak yaz1rd1:

susi olaraq vurgulamadan, kanara

« ...Bu

ii.sul

~1xan ~ar9vaya

(giri~i

xii.-

salmma he-

sabma hii.dudlann asas sathinin darinla~dirilmasi- F.M.) bOyii.k ehtimala gora digar tiirbalar ii.¢n prototip olan Yusif ibn Kii.seyr tiirbasinda daha ardlCll olaraq apanlmi~du>> [275, sah. 250].

Sonra A.V.Salamzada qeyd edirdi ki, canub hissasinin sakkizgu~ali da~

Nax~1van

« ... Sovet

Azarbaycanmm

memarhq istiqamatina yaxm olan

tiirbalari Yusif ibn Kii.seyr tiirbasinda gordii.yii.-

mii.z hii.dudlarm aynlmas1 ii.sullanm tam olaraq takrar edirlar>> [275, sah. 250].

37

N azardan kec;irilan i~da Yusif ibn Kiiseyr tiirbasi va "qiillavari" Momina-xatun va Qunbad-e Kabus tiirbalarinin xarici kanarSakkizgu~ali

maqbaralar: Bhlat ~aharinda (Turkiya) maqbara, Qabala rayonunun Xazra kandinda (Azarbaycan) maqbara, Bakzda ~irvan~ahlar Sarayz kompleksinda (Azarbaycan) Seyid Yahya Bakuvinin maqbarasi.

38

lannin tartibabnda ahamiyyatli farqlarin olmas1 tamamila haqh olaraq qeyd edilmi~dir [275, sah. 250,251-252,256, 260]. Bu da oz novbasinda Yusif ibn Kiiseyr va Momina-xatun tiirbalarinin iki miixtalif memorial tikililar qrupuna maxsus olmas1 barada irali siiriilmii~

fikirlari tasdiq etmak iic;iin asas verir.

Yusif ibn Kiiseyr tiirba-mascidinin memarhg1nm "araz yan1 zolag1n"

da~

tiirbalari ila alaqasi haqq1nda A.V.Salamzadanin

fikrini

inki~af

etdirarak, orta asr Azarbaycan memarhgmda Yu-

sif ibn Kiiseyr tiirbasi ila tipoloji cahatdan tikililarin daha geni~ Burada, yeri

~akilda

galmi~kan,

ox~ar

yaydmas1 haqqmda

olan memorial dant~maq

olar.

miizakira olunan tiirbanin, s1ralarma

Bakldakt ~irva~ahlar sarayt kompleksindan Seyid Yahya Bakuvi tiirbasi (XV asr), Buzovna kandindaki tiirba (XVI asr), Qabala rayonunun Hazra kandindaki tiirbalar (XV-XVI asrlar),

~amaxt

rayonunun Qalaxana kandindaki (XVI-XVII asrlar) tiirbalarin [121, sah.158-159, 203-205, 226, 228, 269-273; 37, sah. 239-242; 10, sah. 42-47, 53-55] daxil oldugu

~irvan-Ab~eron

badii-memarhq

dairasinin sakkizgu~ali c;adua ox~ar da~ tiirbalari ila genetik alaqasi haqqmda fikir soylamak olar.

Biitiin sadalanan tiirbalarin c;aduaox~ar

konus~akilli

yuxan-

kl ortiik va c;ox vaxt daxilinda kiira~akilli giinbaz ila sakkizgu~ali haem, xarici kanarlarm tartibatmda

ox~arhq,

bu tikililarin c;ox

hissasinda zirzaminin (sardaba) olmas1, onlarm nisbatan

a~ag1

sifari~c;ilarinin

sosial statusa aid olmas1 va d. c;ox sayda iimumi

cizgilara malik olmalan ila bagh tasavviir yaramr.

Fikrimizca, birlikda biitiin bu alamatlar haztrkl tikililari xiisusi "sakkizgu~ali c;adu ~aklinda tiirbalar" qrupuna birla~dirmaya imkan verirlar.

Lakin Naxc;tvan badii-memarhq dairasinin tiirbalarinin tasiri yalmz Azarbaycan arazisi ila mahdudla~m1rd1, mahz daha geni~ arazilari da ahata etmi~dir. Masalan, malumdur ki, Orta Asiya va Tiirkiyanin orta hissasinda Yaxtn va Orta ~arqin digar vilayatlarinin bazi memorial tikililarinin formala~masma xeyli daracada tasir gostarmi~dirlar.

Bu tasir haqqmda avvallar da ehtimallar irali

siiriilmii~diir.

8vvalca bu, Orta Asiyanm bazi tiirbalarinin Qafqaz va xiisusila da Azarbaycanm analoji abidalari ila [65, sah.134; 120, sah. 6] miimkiin genetik alaqasi haqqmda hec; na ila tasdiq

edilmami~

(asasstz) ehtimallar idi. Bununla bela, daha sonrakl i~larda bu fikir daha konkret ~akilda ifada edilmi~dir, hamc;inin Azarbaycan va iranm qiillavari tiirbalarinin Kunya-Urqanc;daki 8bdul Mii-

39

On f;arqin qiillavari maqbaralari: Naxpvan Muxtar Respublikasmda (Azarbay_can) Qarabaglar kmdinda maqbara, Caftrabadda (indi Arqavand, Ermanistan) maqbara, Ke~marda (Iran) maqbara, Qonbad-e-Kabudda (Iran) maqbara.

zaffar

Taka~in

(XII-XIII asrlar) [45, sah. 66; 104, sah. 249] xarici

goriinii~iiniin formala~masma

tasir gostarmasi ila bagh ham(,;i-

nin ehtimal irali siiriilmii~diir.

Orta asr Azarbaycanm XII-XV asrlara aid memarhgmm tadqiqina hasr

edilmi~

ranilmasi sahasinda

asash

tarurum~

i~da, ~arqin

madaniyyatinin oy-

miitaxassis L.S.Bretanitski tara-

findan Momina-xatun tiirbasinin memarhgmm tasirini [37,

41

sah. 110] oziinda daqiq qeyd

~iibhasiz

olunmu~dur.

ki, hiss

Bu

i~da

etmi~

tiirbalar qrupu arhq

miiallif takidla siibut edir ki,

" ... Azarbaycanm qiillavari tiirbalarinin bazi qruplan olkanin hiidudlanndan kanarda miiayyan daracada oz analoqlan ila rastla~u

va sosial-siyasi va madani

inki~afm ~artlarinin ox~ar

cizgilari, elaca da onlar arasmdaki alaqalarin

geni~liyi

va canh-

hgmi gostarir. Azarbaycan tiirbalarinin bir qrupunun Xorasan tiirbalari ila, digar qrupun isa - Axlat va 8rzurum tiirbalari ila memarhq-kompozisiya hallinin

ox~ar

cizgilari goriiniir" [37,

sah. 489].

Tiirk memarhq abidalarinin oyranilmasina hasr

edilmi~

va

son zamanlar i~1q iizii gormii~ xiisusi adabiyyat, iizarilarinda bu ciir tasiri hiss

etmi~

tikililari daha daqiq qeyd etmaya, onlann

oziinii biiruza vermasi formalarm1 gostarmaya va eyni zamanda da Naxc;1van memarhq maktabinin tasirinin yayilma sarhadlarini geni~landirmaya

imkan verir. Bununla bela Naxc;1van tiirbalari

va Xarazmin orta asr dovriina aid bazi memorial abidalarinin qar~1hqh

alaqasi ila bagh masala hala da az

daqiqla~dirilmasini

i~1qlandmlm1~

va

talab edir.

Bu maraqh problemlarin ayr1-ayn aspektlarini i~Iqlandirma­ ga va avvallar irali siiriilmii~ bir sua ehtimallan daqiqla~dirmaya cahd gostarak.

Malum oldugu kimi tikinti

i~inin

digar miitaxassislari, Qaf-

qazm miixtalif vilayatlarindan olan insanlar s1rasmda orta asr Tiirkiyanin salcuq dovriiniin memarhgtnm qurulmasmda Azarbaycan sanatkarlarmm faaliyyati barasinda bir c;ox miitaxassislar tarafindan dafalarla qeyd edilirdi. Xiisusan da hala V.A.Qordlevski

yazm1~du

ki, " ... qar~1smda olan har

va talan edan avvalca xarazm, sonra isa monqol hiicumu ila ba~

vermi~ dah~atlar,

~eyi

mahv

qo~unlarmm

sakinlari dogma yerlarini tark

etmaya macbur edirdi. Rum salcuqlarmm dovlatc;iliyi va madaniyyatini

yaratm1~

zehni amak insanlan, torpaqlan olmayan

kandlilar, sanatkarlar,

darvi~lar,

alilnlar daha havasla arazilari

tark edirdilar. Azarbaycan, Giirciistan, Ermanistandan galmalar

42

Ki9k Asiyaya ax:I§ml§, badii sanaye va memarhgm inki§afma komaklik gostarmi§dirlar" [56, sah. 131]. 8dabiyyatda hamin dovriin yaraddmas1 va tartibahnda orta asr Azarbaycan sanatkarlarmm i§tirak etdiyi va adlan bizim dovriimiiza qadar qorunub saxlanmi§ tiirk memarhgma aid konkret tikililar gostarilmi§dir [171, sah. 439; 202; 362; 366; 367]. Bir s1ra alimlar (A.V.Salamzada, E.Dits, O.Aslanapa va V.Dolokay) qeyd edirdilar ki, Nax9van maqbara

memarh~

tiirk memarlarma da mii-

ayyan tasir gostarmi§dir [114, sah. 39; 337; 345]. Lakin Naxc;IVan tiirbalari orta asr Azarbaycanm digar memarhq abidalari ila yana§I hec; bir asas olmadan tiirk-salcuq memarh~na aid edilmi§dirlar (O.Aslanapa [341]). Belalikla, qeyd edilan materiallardan goriindiiyii kimi Naxc;IVan orta asr memarhq abidalarinin salcuq hakimiyyat dovriinda movcud olan Tiirkiyanin memorial memarhgmm qurulmasma tasiri kifayat qadar siibut edilmi§ amildir. Bu fikirlar, Tiirkiyanin xarici goriinii§iinda bazan Naxc;1van tiirbalarinin tasirinin cizgilarinin (alamatlarinin) hiss olunacaq daracada oziinii biiruza verdiyi bazi orta asr tiirbalarinin tahlili zaman1 oz tasdiqini tapu. Goriindiiyii kimi, Kic;ik Asiya, xiisusila da Anadolu yanmadasmda Azarbaycan tiirbalari ila OX§ar olan memorial tikililarin meydana galmasina sabab olan (gatirib c;Ixaran) tasir ilk novbada tipolojidir. Lakin qeyd edak ki, bu tasir birba§a olmami§dir, yerli asasda bu tip tikililar burada yaranmi§ memarhq-tikinti va badii ananalara miivafiq olaraq bir qadar ba§qa §akilda interpretasiya edilmi§dir (§arh edilmi§dir) ki, bu, xiisusila memarhq dekorunda, onlarm ill§a edildiyi materialda va s. oz aksini tapmi§dir. Bundan alava, Tiirkiyanin xatira-memorial memarhq abidalari bazi qatiliyin (qaydaya uy~lu~)

maxsus oldugu oz Azarbaycan analoqlarmdan mii-

qayisada, bOyiik farqlilik ila xarakteriza edilir. Abidalarda onlarm yarad1cdarmm xattinin fardiliyi oziinii aydm biiruza verir, lakin iimumilikda arhq qeyd edildiyi kimi, onlarm memarhq obrazmm asasmda Nax9van salaflarinda oz tacassiimiinii taprm§ ideyalar durur.

43

Naxc,;Ivan tiirbalarina Salcuq Tiirkiyarun memarhq abidalarindan AgsaraydakJ. iki tiirba (XII - XIII asr) [335], Kayseridaki 8li Cafar tiirbasi (XIV asr) [335; 356], Alaaddin Mascidi-Konya kompleksindan Q:t.hc Arslan tiirbasi (XII asr) [363], Axanqandak:t tiirba (XV asr) [335, 337] vas. daha c;ox

ox~ay:tr.

Nazariniza c;at-

duaq ki, yuxanda adlan c;akilan (gostarilmi~) tiirbalarin onlann Azarbaycan analoqlan ila ox~arhji;:t avvallar da qeyda almm:t~d:tr.

Bela ki, masalan, Alaaddin mascid kompleks tiirbalarinin Azarbaycamn qiillavari tiirbalari ila ox~arhji;:t i.F.Borodina tarafindan gostarilmi~di

Bununla rinin onlara

[171, sah. 437].

yana~:t ox~ar

qeyd etmak laz:tmd:tr ki, Naxc;:tvan tiirbala-

olan tiirk tikililarinin yaranmasma tasiri ki-

fayat qadar miixtalif idi. Bu, novlii malumatm otiiriilmasi ila mahdudla~m:trd:t,

eyni zamanda da sonradan yalruz memorial

tikililarin deyil, hamc;irun digar tayinath binalarm da

in~asmda

istifada edilan bir sua ayn-ayn konstruktiv, dekorativ va digar Cuqa kandinda Giiliistan tiirbasi.

44

iisullarmm tatbiqina sabab ki, masalan, orta asr

~arqin

olmu~dur

(gatirib

c;Ixarm1~d1r).

Bela

memorial memarh~ iic;iin Momina-

xatun tiirbasinin zirzamisinda daha c;ox oz aksini

taprm~

[10,

sah. 18-22; 37, sah. 300-303; 182] markazi istinad siitunu ila bazi Azarbaycan tiirbalarinin unikal zirzamilar konstruksiyas1 Qaziyan-Tapadaki Fatullah zalmm

in~as1

~eyxin

zaman1 tatbiq

mascidinin (XIV asr) markazi

edilmi~dir.

Son zamanlar Naxc;I-

van MR-mn Ordubad rayonunda Xaraba-Gilan

~aharciyinin

arazisinda analoji tip ortiik konstruksiyas1 ila [86, sah.131-135] a~kar edilmi~

zirzami (XII asrin ortalan) bu baxrmdan maraq

dogurur, bu da oz novbasinda onun yaranma yerinin orta asr Naxc;1van olmas1 va

orijinalh~n

(oziinamaxsuslugunu) va

miihandislik cohatdan miirakkab memarhq konstruksiyasmm yarad1Cllanmn hamin dovriin Naxc;1van memarhq maktabinin sanatkarlan oldugu barada ehtimah irali siirmaya imkan verir.

Hamc;inin qeyd etmak laz1md1r ki, tiirk alimi S.Oqelinin fikrinco Volqa Bulqariyasmda (Tatartstan, Rusiya) ~ilTqi maqbdT'a.

Qullali-lronusvari maqbdT'alar: Bhlat ~aharinda (Turkiya) Buqatoy Aka maqbarasi, Brzurumda (TUrkiya) maqbdT'a, Kayserida (Turkiya) Dener maqbdT'asi.

45

Nax9van memarhq maktabinin Tiirkiyanin salcuq dovriiniin memarhq alaqalari, tartibabnda onlarm Azarbaycan analoqlannm, xiisusan da Nax9van tiirbalarinin motivlarinin goriindiiyii, bazi tiirk abidalarinin dekorativ bazak iisullannda oz aksini taprm~drr

[336; 337].

Feodalizm dovriiniin Nax9van memarhq maktabinin memarhq alaqalarinin saciyyasinin tahlilinda, Cuqa kandi yaxmhgmda

yerla~an

Nax9van maktabinda taqdim

edilmi~

daha bir

memorial tikililar qrupu miiayyan maraq yaradu (Xll- XIII asr).

Baxmayaraq ki, bu tiirba xarican avvallar da nazardan ke~irilmi~ qiillavari va sakkizgu~ali ~ad1raox~ar tiirbalardan istar oz hacmifaza

qurulu~u,

dan

tikilmi~dir-

istarsa da onun

i~a

edildiyi (tamamila

da~lar­

F.M.) material ila farqlanir, iimumilikda onun

badii xiisusiyyatlari, xiisusila da dekorativ bazayi bu tikilinin Nax~1van

badii-memarhq dairasina maxsusdur [10, sah. 36-41;

37, sah.124-128; 121, sah. 97-101], har~and ki, bu halda onun formala~masmda

Anadoluda

yayllm1~

analoqlarmm yer tutdugu

istisna edilmir.

Giiliistan tiirbasini goriiniir ki, dekorativ bazak formas1, 61¢-

sii, saciyyasi va digar alamatlari iizra miixtalif, lakin oz kompozisiya halli iizra vahid memorial tikililar qrupuna daxil etmak alar.

Tarixinin miiayyan edilmasi va memarhq alaqalarinin yayllma xiisusiyyatlari onun daha sonrakl analoqlannm

formala~masma

boyiik daracada tasir gostara bilmasini ehtimal etmaya imkan verir. Bu nov tiirbalar kifayat qadar

geni~ yayllrm~drr

va onlarm

yayllma arazilari olduqca boyiik bolgani ahata edirdi. Qarbda onlar, Anadolu yanmadasmm

geni~

va miixtalif saciyyali tiirbalari,

qarbda isa Volqaboyu va hatta Ural abidalari,

ham~

orta asr

Bulqar tiirbalari (XIV asr) [69, sah.140-144] va Tamerlan qalas1 va ya Rusiyanm <::elyabinsk vilayatinda

yerla~an

Kasamani olaraq

adlanan bu abida (XIV- XV asr) [89, sah. 160-163; 287, sah. 399402] kimi memorial tikililar ila taqdim edilmi~dir.

Maraqhd1r ki, biitiin yuxanda gostarilan memorial tikililarda orta asr Azarbaycanm memarhq tasirinin olmas1 avvallarda na-

46

zarda

tutulmu~dur,

hali xarakter

lakin onlar daha c;ox qeyri-konkret va

da~1y1rd:tlar.

~iib­

Arhq qeyd edildiyi kimi biitiin bu

tiirbalar iic;iin iimumi xiisusiyyat kompozisiya ideyasmm vahidliyi, daha daqiq isa onlarm hacmlarinin aydm ifada ikihissali olmas1du.

A~a~dak1

haem isa - konusvari

haem

c;aduaox~ar

kasilmi~

ortiik ila

edilmi~

konus, yuxank1

tamamlanml~

va si-

lindrik, yaxud da c;ox tarafli (cahatli) konfiqurasiya barabandan ibaratdir. Goriiniir ki, bu tip abidalarda qiillavari tiirba ideyas1, onlann xarakterik hacmlarinin

daru~1lan

tiirbalarin iki hissali

strukturunun list yarusuna <;lxanlmasl ila oziinamaxsus

~akilda

izah edilmi~dir. Bununla bela, qiillavari tiirbalardan farqli olaraq hacmlarin ahamiyyatli daracada parc;alanmasma gora onlarda aydm

~akilda

ifada

edilmi~

vertikalhq hiss olunmur. Gostarilan

bu tiirbalarda kiirsiiliik ikinci daracali elementdan tam hiiquqlu kompozisiya hissalarindan birina c;evrilarak xarakterik forma alda edir, zirzamilar (sardabalar) isa, sanki torpaqdan boyiiyarak (qalxaraq) tikilinin yeriistii elementina c;evrilir va onlarm interyerini iki hissaya boliir. Sadalanan xiisusiyyatlardan irali galarak haz1rkl tiirbalarin qiillavari tiirbalar qrupundan aynla va

~arti

olaraq iki hissali qiillavari-konus~akilli va ya qiillavari-c;ad1raox~ar

adlandmla bilacak sarbast qrupa daxil edila bilmasi ila bagh

fikir demak olar.

Digar nov memorial tikililardaki, xiisusila da orta asr Xarazmda qiillavari tiirbalarin obrazlan tamamila farqli da

~arh edilmi~dir.

Taka~

tiirbasinin

~akil­

Arhq qeyd edildiyi kimi, bir sua alimlar

goriinii~iiniin

(gorkaminin)

formala~masrm

Azarbaycan va irarun bazi qiillavari tiirbalari ila alaqalandirirdilar.

A.M.Prib1tkovarun miisalman $arqin orta asr memorial memarh~

gostarildiyi bu

mohta~am

oyranilmasina xiisusi olaraq hasr atrafh

verilmi~dir. Taka~

abidasinin xiisusiyyatlarinin edilmi~ i~inda

bu fikir daha

tiirbasinin niimunalari arasmda miiallif

Yusif ibn Kiiseyr va Momina-xatun, hamc;inin orta asr Nax<;~varun memarh~

tasirini oz iizarinda hiss edan Maraga tiirbalar qru-

punun hamc;inin adrm c;akir [260, sah.172].

47

Qiillali-kubvari maqbaralar: Yessentuki (Rusiya) ~ahari yaxmltgznda Macarlarda i/Ci Qzzd Orda maqbarasi, Naxpvan Muxtar Respublikasmda (Azarbaycan) Blincat;ayda Xanagah kompleksinda maqbara, ~amaxt rayonunda Xahagah kompleksinda "Pir Mardakan" maqbarasi.

Haqiqatan da, ilk bax1~dan Taka~ tiirbasinin baraban formalanrun canubi Azarbaycarun va iranm xazaryaru xattinin qiillavari tiirbalarinin xarici olar. Bu

ox~arhq

goriinii~ii

ila

ma~hur ox~arhgrm

yiiksak konusvari

r,;ad1raox~ar

qeyd etmak

ortiiyiiniin ol-

masl va xarici sahanin stalaktitlari ila tamamlanan divarlarm bOliinmasinda c;elyabinsk vilayatinda (Rusiya) Kasamma maqbarasi, Faxraddin-Razi (Tiirkmanistan) maqbarasi, Sultan Sancar (Tiirkmanistan) maqbarasi.

48

(ni~anlamasmda),

karpic divarm s1x ortiilmii~

nax1~larma

dekorativ bazadilmasinda -

ayn-ayn, fiiruza rangli mina ila

elementlarinin vurulmasl va s. oziinii biiruza verir.

Bu halda, A.M.Prib1tkova tarafindan Xarazm tiirbalari Taka~ va Faxraddin Razi tiirbalari va Azarbaycan va iranm qiillavari tiirbalar qrupu arasmda ahamiyyatli farqlarin olmas1 diizgiin

qeyd

edilmi~dir.

Onun tarafindan, qiillavari tiirbalarin Xarazm

memorial abidalarinin memarhq obrazmm

formala~masma

va

bu tikililarin interyerinin Orta Asiya tiirbalari ii~n ananavi olan iki hissali struktura riayat etmakla yaraddmasma yil, mahz dola)'l tasiri

asaslandmhm~ ~akilda

qeyd

birba~a

de-

edilmi~dir.

Bununla bela, hamin dovriin Orta Asiyasmm memarhi9-

ii~

Xarazm tiirbalarinin unikalhg1 miiallif tarafindan ham~inin haqh olaraq qeyd edilmi~dir [260, sah.162].

Lakin arninlikla bildirmak olar ki, Yaxm va Orta ~arqin digar vilayatlari ii~ bu,

he~

da memorial tikilinin nadir novii deyil

va burada analoji kompozisiya strukturu ila olan tiirbalara

~ox

vaxt rast galmak olar. Bununla alaqadar olaraq onlarm yaranmaSl

prosesini tahlil etmaya va

~arti

olaraq qeyd etmaya, elaca da

onlann ahata etdiyi sahanin sarhadlarini miiayyan etmaya

~ah­

~acai9-q.

Arhq qeyd olundugu kirni, Xarazm tiirbalarinin formala~ma­ smda Azarbaycan va iranm qiillavari tiirbalarinin tasiri boyiik rol

oynam1~d1r.

mahz dolay1

Tamamila aydmd1r ki, bu tasir

~akilda ba~

veribdir: goriiniir,

birba~a

Taka~

olmay1b

va Faxraddin

Razi tiirbalarinin in~aat~dan (quruculan) hamin dovrda onlarm qar~1smda

qoyulan masalaya boyiik ustahqla

yana~rm~d1rlar.

Ola bilar ki, daxil edilmi~ qiillavari memorial tikili obrazrm yerli kub formah tiirbalar ila yarad1c1

~akilda i~layarak

va orqanik

olaraq alaqalandirarak, A.V.Salamzadanin orta asr memorial tikililarinin tasnifahnda giinbazli-qiillavari kirni adlandmlan memorial binanm yeni tipini dan

ke~irilan

yaratrm~d1rlar

[276, sah. 246]. Nazar-

Xarazm tiirbalari Salamzada tarafindan bu noviin

daha ~ox inki~af etmi~ tikililarinin misallan kimi gostarilirdi. Lakin goriiniir ki, bu terrnin daqiqla~dirilmasinda va onlarm kompozisiya xiisusiyyatlarina miivafiq olaraq onlann galacakda iki hissali giinbaz-qiillavari kimi adland1rmaga ehtiyac vard1r.

Taka~

va Faxraddin Razi tiirbalari ila

ox~ar

olan memori-

al tikililarin yaydmasma galdikda qeyd etmak laz1md1r ki, orta asr miisalman

~arqinin memarh~da

bu abidalarin har

49

hans1 bir haqiqi analoqlan gostarilmami~dir. istisna hal kimi K.M.Mammadzadanin

i~larinin

birinda Faxraddin Razi tiirba-

sinin va Azarbaycan memarhgmda ona yaxm olan respublikarun

~amax1

rayonundakl Pir-Mardakan tiirbasinin (XII asr)

mii.qayisali tahlilini hesab etmak olar [86, sah.70-73]. Bununla bela istar oz kompozisiya, konstruktiv, dekorativ memarhq xii.susiyyatlarinin xarakteri, istarsa da onun ucalddmas1

(in~a­

Sl) zamaru tatbiq edilan materiahn xii.susiyyatlarina gora Xarazm memorial abidalari ila

ox~ar

olan va

8linca~ay Xanagah kompleksindan ~eyx

Nax~JVan

MR-dakl

Xorasanm tiirbasi (XVI-

II asr) [93, sah. 241; 86, sah. 96-97; 37, sah. 75-76; 10, sah. 49-51] kimi orta asr Azarbaycanm maraqh abidasi tadqiqat~darm noqteyi-nazarindan kanarda

qalm1~d1r.

har iki - Mardakan Piri va

~yx

Azarbaycanm adlan

~akilan

Xorasan tiirbalarinin hamin

dovrda geni~ ~akilda yaydm1~ sufi dini-memorial kompleksi olan xanagahlarm trrkibina daxil oldugunu qeyd etmak maraqh olarru. i.F.Borodinanm bildirdiyi " ...Orta ~arqda he~ bir yerda tiirba nazdinda xii.susi yerin - ziyaratxananm in~as1 nazarda tutulmarm~dlr.

Bu, bizim fikrimizca, tamiz Orta Asiyaya aid xii.susiy-

yatdir..." kimi fikri [172, sah.127] bu hah takzib edirdi.

Xatira dualan ii.~n makanlarm alava edildiyi va i.F.Borodina tarafindan "ziyaratxana" termini kimi va ya, yeri galmi~kan xatira mascidlari adlandmla bilan Azarbaycan tiirbalarindan yalmz Mardakan Piri va kldaki

~eyx

~irvan~ahlar

mani-Azarbaycan

Xorasan tiirbalarini deyil,

ham~inin

Ba-

SaraYI kompleksindan 1918-ci il tarixli Er-

mii.naqi~asi gedi~abnda

dag1ddan Keyqubad

mascidinin alava edildiyi (XV asr) [27, sah. 172; 37, sah. 239-243; 195, sah. 47-52; 121, sah. 203-206], seyid Yahya Bakuvi tiirbasini, Pirsaqat

~aymdak1

xanagah kompleksindan Pir Hii.seyin tiirba-

sini (1256-ci il) [37, sah. 92-96; 121, sah. 75-80], 8rdabildaki ~eyx Safiaddin mascidi ila tiirbani (XIII-XVIII asr) [278; 279, sah. 13, 15-23] va bir s1ra digar abidalari gostarmak olar. Haz1rk1 nov binalann meydana galmasi ila bagh genezisi oyranmadan boyii.k aminlikla demak olar ki, onlar, orta asrlarda mii.salman ~arqinda 50

kifayat qadar yay:tlm1~ dini nazariyya - sufilik [75], elaca da memarhq alaqalari naticasinda alda edilmi~ malumat ila bagh idi.

Xorasan

~

tiirbasinin memarhgma yenidan qapdaraq,

qeyd etmak lazimrur ki, dafalarla dare olunm~dur. Onu, Azarbaycan memarhgmda hatta miiqayisa edirdilar ki, bununla da bizim fikrimizca raz:tl~maq ohnaz [37, sah. 124]. Hesab edirik ki, bu abida biitiin xarakterik xiisusiyyatlari ila Xarazmin qilllavari kub formah tiirbalar qrupu va onunla ox~ar alan tikililarina uygundur. Bu nova aid biitiin abidalari hacmi-faza tikilinin xiisusiyyatlari, tiirbalarin ~drraox~ar ortiiyii, ham9nffi interyerin kompozisiya qurulusu, de-

korativ bazadilmani va digar bir s1ra saciyyavi cizgilari birla~dirir.

Xorasan

~eyxi

tiirbasinin dekorativ bazadilmasini qeyd

edarkan, giri~in yan taraflarinda yerla~an va ~arti olaraq mahrab Nax~van ยงaharinda dini-xatira komplelcsinin baยงlagt (XIX asra aid olan foto).

51

adlanan iki panno [37, sah.121-122] saciyyavi xiisusiyyatlarina xiisusi nazar yetirmak va tahlil ehnak laz1md1r. Yaxm va Orta ~arq

hi:ilgasinin

ox~ar

had-e-Misriandakl Dag1standa

dekorativ incasanat asarlari, mahz

~ir-Kahir

Kalakorey~

Ma~­

tiirha-mascidinin mahrah1 (X asr),

kandinin mascidinin mahrah1 (XII asr},

Maranddakl mascidin mahrah1 (XIV asr) va digar asarlar ila yana~l

hu pannolar avvallarda miizakira edilirdi [37, sah. 75-76;

209, sah. 88-89]. Bu tikililar hir qayda olaraq r;ahna tasvir ila alehastrdan kasilan tagh tamamlama ila ikipillali taxr;alardu. Taxr;alar kapitellar ila siitunlara si:iykanirdilar, epiqrafik va hitki ornamentindan tartih rm~dlr.

edihni~ P-~akilli

kamar ila r;arr;ivaya salm-

Bu mahrahlann adahi xiisusiyyatlarinin tahlili onlann

miiayyan

ox~arhg1

haqqmda hi:iyiik aminlikla fikir hildirmaya

va hu da i:iz ni:ivhasinda ~arq xalqlanmn adahi zi:ivqiinda hirliyin olmasrm tasdiq edan siihut kimi r;IXl~ edir [37, sah. 501-520; 108, sah. 250; 60, sah. 29; 208, sah. 116-133] va onlan vahid adahi dairaya daxil ehnaya [38, sah.75-76] imkan vermi~dir.

Yuxanda gi:istarilan xiisusiyyatlara asasan qiillavari kuh formah tiirhalar qrupuna daxil edila hilan Yaxm va Orta ~arqin digar memorial tikililardan isfahandakl Ruhi 8laddin tiirhasini (XVI asr) [365, sah. 153] va akademik P.S.Pallasm sayahatlarina olan illiistrasiyalardan malum olan [364, sah. 318] ~imali Qafqazda Macan ~ahari yaxinllgmdakl qorunuh saxlanmarm~ tiirhani qeyd ehnak olar. Yeri ga~kan,

sonuncu qeyd olunan ahidada Naxt;~vanm orta asr me-

marhgmm tasirinin ohnas1 ehtimal edilirdi [92, sah. 88-100].

Belalikla, ehtimal ehnak olar ki, qiillavari kuh formal1 tiirhalar geni~ ~akilda yaydm1~

va Tiirkmanistan, Tiirkiya,

~imali

Qafqaz

va iranm hazi vilayatlarini ahata ehni~dir. Bu qrup tikililari, asasan sufi dini-memorial kompleksi Xanagahm tarkihina daxil olmalan onlan hirla~dirirdi- hacmi-faza mah hacmda

qurulu~lu

yerla~mi~ konus~akilli r;aduaox~ar

va kuh for-

tamamlama ila

r;ox gu~ali va ya silindrik harahan.

Naxt;~van

kilda

52

a~kar

memarhq maktahinin alaqalarinin daha atrafh

~a­

edilmasi, onlarm formalan va xarakterinin i:iyranil-

masi, ham9nin Yaxm va Orta marhgmm

inki~afmm

~arqin

feodalizm dovriiniin me-

iimumi prosesinda bu maktabin yerinin

miiayyan edilmasi ii<;iin ideyasma gora maraqh, icrasma gora gozal va orta asr ~arqin gorkamli ~axsi va istedad1 olan 8bubakr oglu 8caminin ~aharinin

minarali

yaratd1~

bir tikilini, daha daqiq isa

dini memorial kompleksinin aynca

ba~ta~ru

Nax~1van

in~a edilmi~

iki

(1187-ci il) [37, sah.104-113; 121, sah. 84-92]

nazardan ke9rmak laz1md1r.

Ha~nd

~dir,

ki, bu abida ila bagh malumatlar dafalarla dare edil-

8calni tarafindan

~a

edilan digar tikililar ila miiqayisada

bu vaxta qadar hala da az oyranilmakda idi. Minaratlar ila ahata e~

va aynca

~a edillni~ b~tag,

bir zamanlar yaxmhgmda

yerla~an Ciima mascidi ki1ni taassiif ki, qorunub saxlanm~drr,

la-

kin onun haqqmda taassiiratlan ~dlarin miixtalif dovrlara aid bir

srra tasvirlari, XIX asrin sonlan - XX asrin b~lan~cma aid va foto

~akillar,

ham9ffin

~aat~

~akillar

admm va tikintinin tari:xinin

gostarildiyi epiqrafik malumatlar iizra yaratmaq olar [157; 374]. Bununla bela, ola bilar ki, bu hal, arbq qeyd edildiyi ki1ni bu abidanin bu vaxta qadar kifayat qadar oyranilmamasina tasir

gosta~.

Yal-

ruz bir srra ~larda onun q_JSa tasviri ve~ [37, sah. 110; 121, sah.

89]. Azarbaycarun, onlarm XII asrdan XVII asradak

formal~mas1

prosesini qeyd etmaya imkan veran digar b~tag kompozisiyalan ila yan~1 bu tikilinin bu giin ii9in ~inda gostarillni~dir

daha geni~ tahlili A.V.Salamzadanin

[9, sah. 22-23; 10, sah. 28-29; 114, sah. 26-32].

Burada, qeyd edilan b~tag kompozisiyalar ila alaqadar va onlarm Yaxm va Orta ~rq bOlgasinin digar vilayatlarinin analoji abidalarinin yaranmasmda tutduqlan yera aid masalalar qal~drr. Bununla bela, 8calni tarafindan yara~ b~tag tikilinin m~ayina, Yaxm va Orta ~rqin o~ar tikililarinin formal~1 prosesinda onun tutdugu movqeya toxunan bir srra masalalar hala da a9q qalrr.

Birinci problemin sarbast babindan iizarindan ba~tagm

ke~ak,

ara~d1rma

predmeti oldugu sa-

oz ideyasma gora maraqh olan bu

yaranmas1 va onun bOlgadaki paralellarina aid masala

iizarinda miizakira aparaq.

53

Minaralar ila ahata olunan va aynca in~a edilan ba~tag dinimemorial kompleksin

giri~inda

mental, boyiil< ol<;iilarda

karpicdan

in~a edilmi~

giri~ tikili~ini ta~kil

monu-

edirdi. Onun, or-

tasmda ~;atma oyugun yerla~diyi markazi hissasi miixtalif relyef (qabanq) elementlardan ibarat olan zangin dekorativ bazaya malik idi. Bazi foto~akillarda mii~ahida edilan qahqlar iizra ehtimal etmak olar ki, oyuq,

kiira~akilli

stalaktit yanm giinbaz

tamamlamaya va ki\;ik 61\;iilarda diiz bucaqh Ba~tagm

yan taraflarinda ham(,;inin karpicdan

goriindiiyii kimi hiindiir olmayan

da~

giri~a

~aklinda

malik idi.

in~a edilmi~

kiirsiiliikda

va

yerla~an

boyiik minaralar vardtr. Bu minaralar stalaktit kamara istinad edan (asaslanan) -

"~arafa"

eyvanlan, onlar isa oz novbasinda

taxtadan va ya karpicdan olan qalalar ila tamarnlarurd1. Minara govdalarinin monoxrom,

yanm1~

karpicdan

diiziilmii~

sathinin

yuxan hissasinda, daha daqiq isa stalaktit kamarlarinin alt hissasinda ehtimala gora aydm oxunan, quran tarkibli firuzayi poliva ila

ortiilmii~

elementlardan ibarat epiqrafik kamarlar

movcudidi.

Qeyd edilan

i~larda ba~tagm

tarixinin miiayyan edilmasina

asaslanaraq A.V.Salamzada haqh olaraq hesab edirdi ki, 8bubakr oglu 8cami bu ba~tag kompozisiyanm ilk yaradlCllarmdan biri olmu~dur.

Bu ciir

ba~tag

kompozisiyasmm vahid

va orta asr Azarbaycanm digar

ba~tag

olmad1~

tikililarinda 6ziiniin bir

qadar farqli tazahiiriinii tapd1grm qeyd etmak laz1md1r.

Nax1;1van MR-dakl Qarabaglar kandi yaxmhgmdakl dini-memorial kompleksin A.V.Salamzada tarafindan miiqayisa edilan ba~tagm1 (XII-XIV asrlar) buna misal olaraq qeyd etmak olar. Lakin vurgulamaq laz1md1r ki, tipoloji cahatdan yaxm olan bu

ba~taglarda

ham(,;inin ahamiyyatli farqlar da movcuddur.

Birinci farq, fundamentin qahqlanru nazara alaraq Qarabaglar ba~ta~

aynca yerla~mami~dir, mahz ehtimala gora dini tayinaili

malum olmayan yera birba~a birla~mi~dir. ikinci farq, Nax9van ba~tagmda

kompozisiyanm asasl boyiik ol~;iilii ba~tagm oziiniin

olmas1, Qarabaglar ba~tagmda isa bu element oz 54

miqyashh~

BQยงtag tikilililri: S?_m3Yqandda (Ozba/Cistan) /lirdor madrasasinin baยงtagz, S?_m3Yqandda (Ozba/Cistan) Bibi-xamm Cami mascidinin ba~tagz, S?_m3Yqandda (Ozba/Cistan) Wuqbek rasadxanasmm ba~tagz, Brzurumda (TurKiy_a) Cifta minarali madrasanin bQยงtagz.

itirir va onu ahata edan minaralarin postamentlari ila birla~masi va onlar ila birga vahid haem amala gatirmasindan ibaratdir.

Hamc;inin ehtimal etmak olar ki, Azarbaycarun orta asr dovriina aid memarhgmda tipoloji cahatdan digar

ox~ar

ox~ar

memorial kompleksin qisman qorunub asr) [37, sah. 196-198; 121, sah.156-157] iic; abida, orta asr Azarbaycan sarbast

kompozisiyaya malik

tikili Fiizuli rayonunda Bab1 kandi yaxmhgmdak1

ba~taglar

saxlanm1~ ba~ta~

olmu~dur.

ba~taglanrun

(XIII

Adlan c;akilan

aynca

yerla~an

qrup tasnifatmda R.B.Amanzada tarafindan

qeyd edihni~dir. [161, sah. 96-98].

Salcuq dovriina aid Tiirkiya va Azarbaycanm memarhq alaqalarinin bazi aspektlari bizim tarafimizdan arhq nazardan kec;irilmi~dir.

Salcuq hakimiyyati dovriinda movcud olan Tiirkiyanin

memarh~nda

Naxc;IVan ba~taglannm paralellarini bu alaqalarin

daha bir tazahiirii hesab etmak olar.

Ola bilar ki, Nax9van qrupunun ba~tag tikililarinin, xiisusila da 8bubakr oglu 8cami tarafindan yaraduan

56

ba~tagm

memar-

hq kompozisiyasxru asas kimi gotiirarak, tiirk memarlan da§ memarhgm yerli ananalarina uygun olaraq saciyyavi memarhq formalan va dekorativ motivlardan istifada edarak onlarm memarhq xiisusiyyatlrini yenidan i§lami§dir. Tiirk ba§tag tikililari birba§a giri§da yerla§diklari ii¢n ham9nffi onlann miqyasx dayi§dirilmi§dir.

Nax~xvan

ba§tag tikililarina analoji olan tiirk

memarhq abidalarindan bazi madrasalarin ba§taglanru, xiisusan da 8rzurumda ~ifta-minaralari (1253-cii il), onunla eyni adx olan Sivasdakx Goy madrasani qeyd etmak olar (har iki madrasa 12711272-ci illarda in§a edilmi§dir) [171, sah. 441-442].

Qon§U olkalarin memarhgmm tiirk ba§tag tikililarinin formala§masma tasiri i.F Borodina tarafindan da qabul edilirdi, la-

kin onlann yaranmasma tasir gostaran prototiplar qisminda iran ba§taglan gostarilirdi ki, bu da bizim fikrimizca sahv bir anlayi§ idi. iran dovlatinin oziinda, bu ciir kompozisiya halli ila olan ba§taglannm asasan Tiirkiya ila eyni bir vaxtda, yani XIII asrin ikinci yansmda - XIV asrin ba§langxcmda yaranmasx fakh [198, sah. 159; 201, sah. 422] bu fikra §iibha ila yana§maq va onu takzib etmaya imkan verir. Bununla alaqadar olaraq biz hesab edirik ki, orta asr iranm ba§tag tikililari Nax9van salafilarinin miiayyan tasirini oz iizarinda aydm hiss etmi§lar. Misal qisminda, Abarkuxdakx Nizamiyya mascidinin ba§tagxru (XIII - XIV asr) gostarmak olar. Nizamiyya mascidi oz Qarabaglar analoqu ila ~ox

OX§ar idi [349, sah. 51].

Bu ciir kompozisiya hallina malik olan ba§taglann iran ara-

zisinda yayxlmasma, yalruz miiasir Azarbaycan arazisinda yerla§an §aharlarda deyil,

ham~inin

azarbaycanhlarm qadimdan

bari tarixan ya§adxqlan yerlarda in§a edilmi§ tikililar sabab olmu§dur. Miisalman

~arqin

miixtalif vilayatlarinda oz gozalliyi

va boyiikliiyiina gora misilsiz asarlar yaradan sanatkarlan ila yax§I tanman Azarbaycanm orta asr yerli memarhq-adabi maktablarindan birinin abidalarini xiisusila qeyd etmak lazxmdxr [202; 314; 329]. Bu memarhq maktabinin sanatkarlan tarafindan in§a edilmi§ ba§taglar, boyiik ehtimala gora,

Nax~xvan

ba§tagla-

57

n va onlann iran analoqlan, ham._inin Teymuridlar dovrliniin Orta Asiya ba~taglan arasmda ke ..id halqa kimi

._IXl~

edirdi. Bu

nov tikililarin nisbi miixtalifliyi arasmda orta asr salaflarin bazi rasrnlari iizra tarunan va Sultaniyada (XIV asr) haz1rda qorunub saxlanmam1~

Nax._1van ba~taglan ila olan oz ox~arh~ ila diqqati

calb edir [37, sah. 154-156; 121, sah. 164-166]. Bu tikilinin kompozisiya xiisusiyyatlari onun Nax9van analoqlan ila genetik qohurnlugunun olmasrm ehtimal etmaya imkan verirlar. Lakin Sultaniyadaki ba~tag boyiik 61¢lari ila farqlanirdi, elaca da onun minaralarinin girl~ hissasinin yan taraflarinda yerla~masina baxmayaraq, M.Pyeronun rasmina asasan minaralar sad1cr biti~ik ~akilda in~a edilmami~di,

hacma

gatirilmi~dr.

giri~a

mahz onunla birlikda vahid

Eyni zamanda da qeyd etmak laz1mdu ki,

oz boyiik OI._iilarina baxmayaraq Sultaniyadaki ba~tag ayn-ayn memarhq hissalarinin asash ~akilda i~lanmasi ila farqlanirdi. istisna deyil ki, orta asrlar da Azarbaycan arazisinda ~a edil~ b~tag tikililar,

onlann bir miiddat sonra ucalddm1~ Orta Asiya

analoqlannm formala~masma miiayyan tasir gostara bilardi. Ehtimal olunur ki, tikililarin ucalddmasmda Azarbaycan ~aharlarindan olan sanatkarlar

~tirak e~dir.

Bu fikir, adlan va dogwdugu

yerlar ila bagh informasiyalann Teymur dovriinda zi Orta Asiya abidalarinda qorunub

saxlandl~

talar haqqmda bizim dovriimiiza qadar galib

ucal~

ba-

azarbaycanl1 us._atrm~

epiqrafik

malumatlar ila qisman tasdiq olunur [155, sah. 110-115]. Bu barada bazi tarixi malumatlarda ham..wn d~du [145, sah. 29, 43-44]. Bu halda, xamladdan sanatkarlar yalruz ayn-ayn

~a

va dekorativ

iisullarm yaydmasma va inki~afma komaklik gostarma~dir [145, sah. 25-26; 103, sah. 249-250], ham..wn bazi tikililar novii haqqmda malumat daxil

etmi~dirlar.

Yeri

galmi~kan.

Azarbaycan

b~tagla­

nrun ozlarinin Orta Asiya analoqlanrun yaranmasma tasirlarinin miimkiinliiyii haqqmda ehtimal avvallar da alimlar tarafindan irali siiriilmii~diir

[106, sah. 156; 37, sah. 155-156].

Orta Asiyada miizakira edilan

ba~tag

tikili novii Teymur

dovriina aid biitiin digar tikililar kimi boyiik 61¢lara malik

58

idi, bu da onlan miiayyan daracada Sultaniydaki mascidin ad1 ~akilan ba§ta~

ila yaxmla§dmr. Bununla bela, onlar qeyd edilan

ba§tagdan dekorativ bazadilmanin xarakteri, minaralarin formaSl va yerla§masi, ba§taga nisbatda Ol~lari ila va d. farqlanirdilar.

Orta Asiya memarhq tarixinda iki minarali ba§taglann iki asas novlarini qeyd etmak olar. Bu tikililar, masalan, Bibi-xanrm mascidinin

ba§ta~

(1399-1404-cii illar), Uluqbay madrasasinin

ba§tag1 (1417-1420-ci illar) va ~ir-dor madrasasinin ba§tag1 (16191636-cl illar) kimi yan taraflarda yerla§an minaralar bir nov Nax9van ba§ta~na OX§aYlrdi [170, sah. 277-304; 200, sah. 342-345].

Onlar ila yana§l kompozisiya cahatdan Qarabaglar

ba§ta~

ila

OX§ar olan va minaralari birba§a ba§tagm iistiinda yerla§an va belalikla da onun ila birlikda biitovliik ta§kil edan tikililar in§a edilirdi. Bu abidalardan Qur 8mir dini-memorial kompleksinin ba§tagm1 (XV asrda yenidan in§a edilmi§dir), Anaudak1 mascidin ba§tagm1 (1455-1456-o illar) [170, sah 301-302; 200, sah.

356] qeyd edak. Lakin arbq deyildiyi kimi bu novda olan biitiin orta asra aid abidalar, istar onlann minaralarinin formalan va ya dekorativ bazayina, ba§taga nisbatan minaralarin

ol~iilari

va d.

ila yerli memarhq ii~ spesifik xiisusiyyatlara malik idi.

Galacakda bu ciir kompozisiya halli ila ba§taglar biitiin Yaxm va Orta ~arqin arazisinda yaYihr va onlara Orta Asiya, iran, iraq, Tiirkiya va digar olkalarin memarhq tikililarinda har yerda rast galinir. Ayn-aynhqda onlar, yerli memarhq ananalarindan, onlarm miialliflarinin istedad va ustahgmdan asli1 olaraq miixtalif ciir §<Jrh edilir, lakin tipoloji cahatdan yaxm olan biitiin qeyd edilan tikililar oz asasmda 8bubakr oglu 8cami tarafindan yaradllan asarlarin birinda- Nax~1van §aharinin dini-memorial kompleksinin ba§tagmda va onun novbati Azarbaycan analoqlannda asas1 qoyulan ideyaya tarafdar 9XIrddar.

Belalikla, Yaxm va Orta

~arqin

bazi vilayatlarinda in§a edil-

mi§ feodalizm dovriiniin dini, memorial va ba§tag kimi miixtalif nov tikililarin yaranmasl, yaylimasl va formala§masmm apanlffil§ tahlili asasmda hal-haz1rkl vaxta qadar irali siiriilmii§ fikir-

59

lara alava olaraq bela bir nati.caya galmak olar ki, salcuqlann hakimiyyati. zamaru va daha erkan dovrda, xiisusila Orta Asiya, iran, iraq, Tiirkiya, Azarbaycan va digar olkalarin daxil oldugu bu boyiik bolganin miixtaliÂŁ vilayatlari arasmda yalruz memarhqda oz aksini tapm1~ canlanm1~ ~;oxtarafli madaniyyat alaqalari yer almarm~drr,

elaca da adabi zovqiin miiayyan birliyi movcud idi.

Bu birlik onlarm memarhgmm sonrak1 yararu~ma va inki~aÂŁ1na xeyli daracada tasir

gostarmi~dir. Ham~;inin

boyiik aminlikla

demak olar ki, feodalizm dovriiniin Yaxm va Orta talif vilayatlarinin yaranmas1 prosesinda orta asr olan ustalar

he~;

~arqin

miix-

Nax~;1vandan

da az ahamiyyat kasb etmayan rol

oynam1~lar.

Onlarm istedad va ustahg1 bOlganin novbati. ~;ox sayda ti.kililarin formala~masma

marh~

tasir gostaran va ideyasma gora maraqh, me-

iizra takrarolunmaz va icrasma gora yiiksak adabi bir

s1ra asarlarin yaranmasma komaklik gostarmi~dir.

60

FƏSİL II ŞİRVAN-ABŞERON MEMARLIQ MƏKTƏBİNİN ƏLAQƏLƏRİ İLƏ BAĞLI BƏZİ MƏSƏLƏLƏR

Azarbaycarun orta asr memarhq maktabinin bOlganin qon§U va yaxmhqda yerla§an vilayatlari ila istiqamati, zamaru va xarakteri iizra miixtalif olan memarhq-adabi alaqalari arasmda, bu giin ~imali Qafqaz xalqlanrun memarhgt ila OX§ar alaqalar daha

az tadqiq edilmakdadir.

Demak olmaz ki, bu problema tamamila baxdmami§dir, ~­ ki onun ayn-ayn aspektlari bu va ya digar §akilda oyranilmi§dir (ara§dmlmi§dir). Eyni zamanda da onun oyranilmasina kompleks yana§dmami§dir va bu vaxta qadar kifayat qadar tadqiq edilmami§ bu problema istar bizim xalqlann madaniyyat, istarsa da memarhq tarixinda miixtalif dovrlara aid

~ox

sayda tikinti,

arxeoloji, etnoqrafik va digar abidalarin materiah asasmda daha atrafh §akilda baxdmahdu. Vurgulayaq ki, bu alaqalar istar zaman, istarsa da xarakteri iizra nisbatan miixtalif idi- bazi hallarda epizodik xarakter da§Iyuddar, digar hallarda isa uzunmiiddatli va olduqca miixtalif olurdular.

Oziinii biiruza vermasinda daha uzunmiiddatli, intensiv va parlaq olan Azarbaycan va Dag1starun qon§U xalqlarmm memarhq alaqalari idi. Bu alaqalar, hazukl Azarbaycarun §imali vilayatlarinin daghq va diizanlik bOlgalarinin bir s1ra abidalarinin Canubi Dagtstan abidalari ila tutu§durulmasi zamaru daha aydm izlanilir. <;ox qadim zamanlardan Azarbaycan va Dag1stan xalqlarmm tarixi inki§a£1 birlikda ba§ verirdi. Onlar Qafqaz Albaniyas1 kimi boyiik, sonra isa daha ki9k - ~irvan, Quba va Darband xanliqlannm vahid dovlat birliklarinin tarkibina daxil olmu§lar [70, sah.

50-51, 60-62, 72; 83, sah. 85, 95, 90-100, 129, 136, 181]. Masalan,

gorkamli tadqiqat~1 tarix9-mediyevist S.B.A§urbaylinin fikrinca ~irvan

62

xanl1gtn1n sarhadlari gostarilmi§dir. Onlara asasan §imal

tarafdan Darband ~ahari ila tasvir edilmi~, canub tarafda isa Kiir ~aymm

mansabinadak uzarurd1. Bu

bu ciir tasvir

etmi~dir:

ÂŤ...Bu

yerla~mani S.B.A~urbayli

yerla~ma

iizra (ÂŤVII asrin ermani

cografiyasi>> manbayina istinad- F.M.) ~irvan vilayatinin arazisi, VII asrin ba~langtcmda Darbanddan Qafqaz dag silsilasi boyunca Xorsvema, yani Xursan qayasma, xurs tayfasmm Olkasinin sarhaddina qadar (miiasir Xlz1 rayonu) uzarurd1 va goriindiiyii

kimi Ab~eron daxil olmaqla Kiir ~aymm mansabina qadar galib ~abrdt>> [24, sah. 14]. Xalqlanm1zm iimumi dii~manlari olan miixtalif

i~gal~dara qar~1

dafalarla hiicum edirdilar. Lakin bu

birlik siyasi va harbi alaqalar ila geni~

tabiat-cografi

mahdudla~mtrdt,

mahz daha

da~Iytrdt.

Burada, tabii manealar olan miirakkab

~araitlarin

tasir gostara bilmadiyi ticarat va iqtisa-

xarakter

di, tasarriifat, madani va digar alaqalari da gostarmak lazrmdtr.

Bununla bela, inkar etmak olmaz ki, bu ~araitlar uzaqda yerla~an arazilarda memarhgm formala~masmda miiayyan iz qoymu~dur va bu da onlarm inki~afmm bir nov qanunauygun norma va qaydalanm miiayyan edan tacrid olunmasmda oz aksini tapm1~d1r.

Bu amillar, Azarbaycan va Dagtstanm memarhq-adabi alaqalarinin inki~afmm demak olar ki, iki - daghq va diizanlik istiqamatlarinda davam etmasina sabab olmu~dur. Birinci halda onlar asasan xalq

ya~ayt~

memarhq tiplarina va qisman Azarbaycan

va Dagtstanm daghq vilayatlarinin miidafia tikililarina, ikinci halda isa - daghq yam

ya~ayt~

yerlarinin dini, miidafia va me~irvan-Ab~eron

morial memarhgtna aid edilirdi va

memarhq

maktabinin ananalari ila alaqadar idi [297, sah. 97-101].

Elaca da onu qeyd edak ki, xahrladdan badii-memarhq alaqalarinin

inki~afma qo~u

nik qruplann ikitarafli

arazilarda

ko~alari

maskunla~an

ayn-ayn et-

miiayyan tasir gostara bilardi

[76, sah. 307, 309, 311, 313, 337, 341, 363; 83, sah. 135-136, 143-144; 160, sah. 8].

Bir sua memarhq abidalarinin

i~as1

ila miiayyan daracada

alaqali va adlan abidalarin iizarinda qorunub yazdanndan malum olan ayn-ayn

~axslarin

saxlanm1~ i~aat

rolu miixtalifdir,

63

bazan isa vacibdir. Bu

~axslar

(rahbar) podrat9lar rolunda

bazan

9-Xl~

sifari~9lar

va ya apancr

edirdilar va bu zaman tikili-

nin memarhq obrazmm yaranmasma onlarm tasiri nisbatan az hiss olunurdu. Masalan, Darband divarmda qorunub

saxlanm1~

i~a­

pahlavi yazuarmdan birinda malumat verilirdi ki, onun smda " ...Vergilari toplayan Azarbaycanh 29]

i~tirak etmi~dir.

"Barzni~i"

Goriiniir ki, onun rolu tikinti prosesi va ya

onun maddi va maliyya tachizahna nazarat ila Tikintida, dogma

~aharlarindan

i~aat9larm i~tirak etdiyi pe~akar

[245, sah.

kanarda

mahdudla~ud1.

i~layan

sanatkar-

digar hallarda onlann fardi ustahg1 va

bacanqlan miiqayisaolunmaz daracada boyiik rol oy-

nay1rd1. Misal qisminda Darband Ciima mascidinin barpasmda i~tirak etmi~

Bah sanatkan Tacaddini qeyd etmak olar [240, sah.

127; 81, sah. 213]. Ancaq bazan yerli tikinti alaqalarinin giiclii ol-

dugundan, galan sanatkar ixtisas daracasindan asd1 olmayaraq bu va ya digar tikililarin ucalddmas1 va tamiri zamaru onlara riayat edir va yaxud onlan rahbar tuturdular. Masalan,

~irvanl1

sanatkarlar yerli memarhq-tikinti ananalarini rahbar tutaraq Ri~a

kandindaki minaranin barpa edilmasinda

i~tirak etmi~dir

[135, sah. 89-92; 300, sah. 117].

Biitiin qeyd edilanlar, ham9flin bazi ox~ar tabii ~araitlar- iqlim, relyef va arazinin seysmikliyi, miixtalif adat va etiqadlann iimumiliyi, ham9nin bir s1ra digar amillar xalqlanrmzm memarh~n inki~afmda

iz buraxrm~d1. Bir s1ra hallarda miiayyan

fardiliya baxmayaraq biitiin qeyd edilanlar iimumilikda kifayat qadar hiss olunan tipoloji birlikda, konstruktiv hallarda, dekor iisullannda va d. oz aksini Yl~

tapm1~du.

Bu birlik xalq

memarhgmda xiisusila oziinii aydm biiruza

gahni~kan

ya~a­

vermi~dir.

Yeri

qeyd edak ki, bu birlik tikinti terminologiyasmda aks

olunmu~dur.

Masalan, istar Azarbaycanda, istarsa da Dag1stanm

bazirayonlannda "qala","kand","mahalla" vaya "magal","qazma" va digar tariflar hala da movcuddur [130, sah. 18, 24, 25, 26].

Azarbaycan ila ox~ar olan tikinti terminologiyasma yalruz Da~s­ tan arazisi deyil, 64

ham~inin ~imali

Qafqazm digar vilayatlarinda

ya~ayan

miixtalif xalqlarda da rast galindiyini qeyd edak [21].

Xiisusi adabiyyatda Azarbaycan va Da~stan sanatkarlanrun pe~a

tasnifah terminologiyasmm iimumiliyini vurgulamaq istardik

[135, sah. 72-73]. Orta asr dovriiniin Azarbaycan va Da~stan ara-

smdakl memarhq alaqalarina misal kimi feodal ~arqin strukturuna gora an unikal olan Darband ~aharini gostarmak olar. Darband ~ahari

vaxtila miidafia tikililarinin giiclii sistemi silsilasinda Qaf-

qaz divan kimi adlandmhr va sahil yam

ii~

kilometrli Darband

kec;idini baglaprd1. Yaranma tarixi asrlarin darinliklarina gedib 9xan bu

~ahar,

sinda ugurla i~galc;Ilarm

hamin dovriin vacib karvan yollannm

yerla~mi~dir.

Bu

~ahar

ta qadimdan bari bir c;ox

diqqatini oz strateji yerla~masinin

etmi~dir. ~aharin strateji bax1mmdan alveri~li

Dafalarla yenidan

i~a

alveri~liyi

ila calb

arazida yerla~masi

formala~masmda

va arazinin tipoloji xiisusiyyatlari onun qoymu~dur.

kasi~ma­

iz

olunmasma baxmayaraq

iimumilikda Qafqaz daglannm qollanndan Xazar danizinin sahilina qadar uzanan qala divarlan kamarini ta~kil edirdi. ~ahar, vaxtila, bir-birindan qala divarlan ila aynlm1~ bir nec;a hissadan ibarat idi [248; 37, sah. 374-375; 84, sah. 76-101; 131]. Digarlardan farqli olaraq daha c;ox ~aharin

mohkamlandirilmi~

an yiiksak noqtasinda

yerla~irdi.

hissalardan biri

Bu, Nannqala ad1 ila

tarunan ic; qalad1r, burada bir zamanlar ~ahar hokmdarlanrun rezidentsiyasi, arsenal, xazina va ~ahar harnizonu yerla~irdi.

Orta asrlarda Darband yalruz giiclii harbi qala va vacib ticarat markazi kimi tarunm1rdi, elaca da oz tikililarinin

memarh~

ila

bir c;ox hamasrlarin diqqatini calb ehni~dir.

Azarbaycan va Dag1stan arasmdakl gostarilan alaqalar asasmda, ~aharin dovriimiiza qadar galib c;atm1~ memarhq abidalari, Darbandin tarixi sababindan, ~ar

inki~afmm

Da~stanm

bir s1ra obyektiv xiisusiyyatlari

digar vilayatlarinin tayinahna gora ox-

olan tikililarindan bir c;ox alamatlari ila ahamiyyatli daracada

farqlanirlar [244, sah.ll; 84 sah. 58]. Bu hal, an gozlanilmaz iislub va istiqamatlarin hala bu giin da kifayat qadar asaslandmlmam1~ tasiri ila izah edilir. Buna misal olaraq A.F.Qold~teyn tarafindan

65

Sarti.i.ยงaralar: e~ ~aharlar,

โ ข - kandlar;

Ill- mustaqil davlatlarin sarhadlari; _ - -

66

- memarhq maktablarinin tasir sarhadlari; - memarhq alaqalarinin isti.qamatlari.

Memarhq abidalarinin eksplikasiyast: 1 - Tarki aulunda minara; 2- Culi aulunda minara; 3- Darband ~aharinda :minara; 4- Mi.ยงle~ aulunda minara; 5- ixrak. aulunda minara; 6- Ri~a aulunda minara; 7- Tpiq aulunda minara; 8- Rutul aulunda minara; 9- Xryuk aulunda :minara; 10- Fiy aulunda minara; 11- Darband ~aharinda Tutu-Bika maqbarasi; 12- Yuxan-Stal aulunda mascid; 13- Bala Qusar kandinda mascid; 14- Avaran kandinda mascid; 15- Niiqad.i-1 kandind.a minara; 16- Quba ~aharinda mascid; 17- Pirsaat ~aymda Xanagi minarasi; 18- Stx kandinda mascidin minarasi; 19- Ba1o ~aharinda Ciima mascidinin minarasi; 20- Ba1o ~aharinda Saray mascidinin :minarasi,; 21- Ba1o ~aharinda Srmq Qala minarasi.

iran-Azarbaycan madaniyyatina aid edilmasina istinad etmak olar [5, sah. 137-138].

Bununla bela, orta asr Azarbaycarun i:izfinii biiruza vermasinda orijinal va parlaq olan memarhq maktablarindan biri- f;'irvan-Ab~eron

memarhq maktabinin aydm

~akilda

ifada

edilmi~

tasiri bir sua tadqiqatc;dar tarafindan asaslandmlaraq qeyd olunmu~dur

[37, sah. 419-501; 299, sah. 118, 120].

Bazi fikirlara gi:ira

f;'irvan-Ab~eron

memarhq maktabinin

asaslarmm yaranmasmm ola bilsin ki, ba~lad1g1 ilk yerin Ab~eron yanmadasmm olmas1 fakh maraga sabab olur. Bununla alaqadar olaraq Azarbaycanm qadimi va erkan orta asr memarhgmm gi:irkamli tadqiqatc;1s1 D.A.Axundovun kitabmdan sitat gatirak.

D.A.Axundov

Ab~eron

mala~masmda

iz

qoymu~

nmadanm cografi yerla~an

yanmadasmda

yerla~an

abidalarin for-

amillari qeyd edarak yaz1rd1: " ...Ya-

yerla~masi,

onun tacrid olunmas1,

yana~1

susuz yanm sahra fazalannm sabab oldugu malum

izolyasiya,

me~anin

demak olar ki, tamamila olmamas1, yiiksak

keyfiyyatli tikinti va iizliik da~rmn c;oxlugu, nahayat ki, spesifik tarixi-mai~at

va sosial-iqtisadi

~araitlar Ab~eronun memarh~n­

da miiayyan estetik-badii iz qoymaya bilmazdir" [26, sah. 67]. f;'irvan-Ab~eron memarhq maktabinin saciyyavi xiisusiyyatlarini

qeyd edarkan L.S.Bretanitski va B.i.Veymam vurgularm~d1rlar: << ••• f;'irvan

abidalarinin

tutu~durulmas1

onlara xas olan cizgilari

- kompozisiya sxemlarinin yigcam aydinl1g1, memarhq formalarmm tektonikliyini, dekorun plastikliyi cahatdan bazi effektiv elementlari ila bi:iyiik

da~

sathlarinin nax1~larmm ziddiyyati

a~­

kar etmaya imkan verir>> [191, sah.149].

Nazariniza c;atd1raq ki, Darbandin bazi memarhq abidalari f;'irvan-Ab~eron

memarhq maktabinin aydm tasiri, bazan isa

f;'irvandan olan ustalann

birba~a i~tirakl

ila

yaraddm1~d1r. « .•.

f;'irvan maktabinin yerli varianh olan>> va Canubi

Da~stan

sar-

hadlari daxilinda nazardan kec;irilan Darband memarhq maktabinin malum badii-memarhq xiisusiyyati (banzarsizliyi) orta asr

Da~stanm

memarhgrmn gi:irkamli tadqiqatc;1s1 S.O.Xan-

67

Mahammadov ila tamamila haqh olaraq qeyd olunurdu [297, sah. 97-101]. Darband memarhq maktabinin banzarsizliyi onun tarafindan bu ciir miiayyan

edilmi~dir: « ... Tikililar

ii<;tin tikinti

materiah qisminda (divarlann, ortiiklarin horgiisii) va memarhq detallarmm hazirlanmasi maqsadi ila yerli ahang geni~ ~akilda

i~lanib hazirlanmi~dir, ba~tagm

kompozisiya-

~aklinda

Sirataglar ge-

smda tag formah taxc;alar (va ya lociya) ni~

ba~tagmm

istifadasi saciyyavidir. Bu dovrda tag

saciyyavi formas1

da~mdan

tatbiq edilirdi. Fasadm horgiisii kic;ik

lardan yerina yetirilirdi. Taglarm

a~ag1

yax~I yonulmu~ da~­

hissasinda (ayagmda)

daha c;ox tatbiq edilan yanm oval ila ayilmi~ ~akilda xiisusi profil i~lanib hazirlanmi~dir.

Hamin dovriin Darband memarh~ iic;iin

saciyyavi xiisusiyyat - c;atma tag formas1 xi~tak atma ila olan tag oyuqlarmda deyil, elaca da oyuq fiqur ~aklinda da~lar ila tamamlandiqda da tatbiq edilmasidir>> [294, sah.136]. Lakin qeyd edak ki, gostarilan xiisusiyyatlardan bir c;oxu hamc;inin otan va hazirki dovra, yani XVIII-XIX asrlara aid

~irvan-Ab~eron

memarhq

maktabina saciyyavidir. Fikrimizca, bu, oz novbasinda, Darband memarhgmm inki~afmdan Ab~eron

~irvan-Ab~eron

memarhq maktabinin iimumi

aynlmas1 ii<;tin kifayat qadar asas vennir.

~irvan­

dairasinin memarhq tikililari va Darband abidalari ara-

smdaki kic;ik farqlar yalmz binalarm fasadlanrun kompozisiya qurulu~unun

xiisusiyyatlari, onlarm dekor bazayi va bazi kons-

truktiv elementlardan istifada edilmasinda oz aksini Bu xiisusiyyatlara, xiisusila

da~m

tapm1~d1r.

iizarindaki maharatli naxwlar

va stalaktit taxc;alar ila ba~taglann, elaca da c;adira ox~ar ortiiklar ila tikililarin va s. fasaddak1 boyiik, kanara c;1xan hacmlarinin olmamas1 aiddir. Umumilikda isa Darbandin orta asrlara aid abidalarini digar

~irvan

analoqlarmdan onlarm boyiik asktetik-

lik va ciddilik ila farqlandirirdi. Buna misal olaraq Bakidak1 ~ir­ va~ahlar

Sarayma daxil olan Divanxananm

memarh~

ila [29,

sah. 39, illis. 26; 31, sah. 78; 121, sah. 193-196; 129, sah. 56-58; 131, sah. 115] dafalarla miiqayisa edilan

~ahar

darvazalanndan biri

olan <<Orta Qapmi» gostarmak olar. Bu abidalarin

68

ox~arhqlan

ila

yana~1

onlann farqlarini da qeyd edak. Masalan, bu darva-

zalan onlann iimumi qurulu~u,

goriinii~iiniin

boyiikliiyii, kompozisiya

memarhq formalanrun daha az

~akilda i~lanmasi

va

d. farqlandirir. ~irvanm

digar vilayatlarindan farqli olaraq istar Darbandda,

istarsa da onun atraf arazilarinda tikililarin bazi novlari, xiisusila da tiirbalar nisbatan daha az yaydm1~du. Ola bilar ki, Darbandin inki~af

xiisusiyyatlari, onun qala

~ahari

kimi tayin edilmasi va

natica etibarila ~ahar divarlan ila mahdudla~dmlmas1, hamc;inin inki~afma

Darbandin orta asr dovriina aid memarhgmm birba~a

tasiri olmayan yaxlnl1qda

yerla~an

daghq kandlardan aynlmas1

avvalcadan buna sabab olmu~dur.

Da~stan

memarhq tarixinin gorkamli

Mahammadov oz ki,

<< ••• asrlar

i~larindan

ara~dmc1s1

birinda haqh olaraq qeyd

S.O.Xanetmi~dir

boyunca daghq arazilara bina va tikililarin novlari

(qala, mascid, tiirba, minaralar va d.), konstruktiv formalar, planla~d1rma

iisullan haqqmda malumat daxil olurdu. Lakin bu

malumat hans1sa yol ila xarici stilistik tabaqadan tamizlanirdi» [297, sah. 97-101]. Bu kandlarin memarhq xiisusiyyati, hamin arazilarin xeyli uzaq masafalarda mala~ml~dlr,

yerla~malari

naticasinda for-

bu da oz novbasinda onlarm memarhq inki~afmm

miiayyan sarbastliyina sabab olmu~dur.

Umumilikda Darband memarhq maktabindan daru~arkan, onun

~irvan-Ab~eron

memarhq maktabinin qollarmdan biri va

miiayyan fardiliya malik olmasm1 qeyd etmak laz1md1r ki, bu da yeri diizgiin

galmi~kan

vaxtila A.V.Salarnzada tarafindan tamamila

vurgulanml~du: << ••• ~irvan

dovlati movcud deyildir,

onun olmas1 bu dovlat ila

birla~an

inki~ah

idi>> [280, sah.125]. Fikirimizca, bela

iic;iin kec;mi~da

~art

arazida

memarh~ ox~ar

bir Darband memarhq maktabi haqqmda yalmz onun haz1rk1 Canubi

Da~stanm

daghq vilayatlarinin memarhq tikililarinin

yaranmasmda rolunu miiayyan etdikda daru~maq miimkiindiir.

Darband memarhq maktabinin fardiliyi ayn-ayn memarhq abidalarinin

memarh~da

daha parlaq

~akilda

oziinii biiruza

69

Orta-qap1 darvazas1 va regionun qonยงU vilayatlarinin memarhgmda OXยงar motivlar.

BaJa. BaJada ~i~ahlar Sarayr knmpleksindan Divanxanantn arxa hayatinin srratag.nm fr'!!f!!."!'!:ti (ol9nalar mU.Uijindir).

Darbmd. Orta-qapz-

nm qala darvazasz.

70

Ahlat (Tiirkiya). Bayandur maqbarasinzn romondast.

Darband. Orta-qapz qala darvazastntn Olrnza cizgilari (L. Bretanitskiya gara).

BaJa. if~aharda bazar meydanmm tagbandi.

BaJa. BaJada 5irva~ahlar Sarayz knmpleksindan

Divanxanantn romondast.

verir. ilk avval bu, onlar arasmda daha c;:ox ahamiyyat da~1yan Qafqaz va Zaqafqaziyanm orta asr dovriina aid an boyii.k va an qadimi miisalman dini tikililarindan biri olan Darband Ciima mascidina aiddir.

Hacmi-faza strukturuna gora nadir olan bu binanm yaranma manbayi ta qadimdan bari bir c;:ox tadqiqatc;:darm diqqatini calb etmi~

va naticada iki ehtimal meydana galmi~dir. Birinci ehtimal

mascidin binasmm yenidan qurulmasrm avvallar burada movcud olan bazilika mabadi ila alaqalanirdi, ikinci ehtimal isa onun ilk ~asm1 miisalman dini tikili kimi nazarda tutur va erkan arab mascid novii ila baglayirdl.

Yalruz yerli ahali arasmda xristian mabadinin yerinda miisalman mascidinin yenidan ~a edilmasi haqqmda yaydan ravayat deyil [32, sah. 35, 143], hamc;:inin ilk dafa bu tikilinin ~akilda

pe~akar

yerina yetirilmi~ olc;:ma c;:ertyojlan ila tachiz edilan va ta-

mamhgma gora miifassal olan elmi tadqiqatlardan biri- Darband Ciima mascidinin genetik koklarini onun haz1rk1 yerinda vaxh Darbmd.

ila yerla~an va oz qurulu~una gora Qafqaz Albaniyas1 va onunla Ciima mascidi.

71

Darband Ciima mascidinin memarhq manbalarina dair:

Darband. Cuma mascidi.

Mascidin markazi hissasinin gunbazlari (joto N. Bliyevindir).

Darband. Cuma mascidi. interyer (joto N. Bliyevindir).

72

Darband. Cuma mascidi. Mascidin on tarafinin (jasadzmn) fraqmenti va mascidin hayatina giri~ lfoto mualli.findir).

Darband. Cuma mascidi.

Mehrab (joto N. Bliyevindir).

Darband Ciima mascidinin va Canubi Qafqaztn bazilika mabadlarinin planlanntn qurulmastntn saciyyavi xiisusiyyatlarinin tahlili.

Darbandda Cuma mascidinin on gorunu~u va plant (S. Xan-Mahammadova gora).

Odzunda gunbazli bazilikantn plant (Ermanistan) (S. Mnasakanyan vaN. Stepanyana gora).

Bolnisi sionunun plant (Gurcustan) (N. Canberzdzeya gora).

r- .. •

rt= • LL: • L •. •

Qum bazilikasmm plant (Azarbaycan) (jraqmentar barpa muallifindir).

73

hamhiidud vilayatlarin analoji mabadlari ila ox~ar olan [37, sah.

159-162] xristian bazilikas1 ila alaqalandiran L.S.Bretanitskinin i~i

birinci versiyanm xeyrina

9x1~

edir. Qafqaz Albaniyasmm

tarixi vilayatina, onun sol sahil hissasina hasr

edilmi~ i~inda

Qafqaz Albaniyasmm memarhg:m:m tadqiqat9s1 S.X.Haayeva tamamila haqh olaraq bu fikri dastaklayir va qeyd edir ki: Azarbaycan arazisinda

yaydm1~

« ...

miirakkab plana malik bazili-

ka va ya nefli kimi adlanan zal, markazi giinbazli mascidlardan planla~d1rma

xiisusiyyatlarina gora miizakira edilan bolganin

mascidlarina daha yaxm olan bazilika va ya nefli mascidlaridir.

Bu mascidlarin parlaq misah Azarbyacanda islamm yaydd1~ lap avvalki dovrlarda xristian mabadlarinin yerinda yenidan edilmi~ ~amax1da

in~a

va Darbanddaki mascidlar gostarila bilar>> [48,

sah.195]. Tadqiqatc;1 islam~iinas T.S.Saidbayevin fikirina gora isa Darband V-VII asrlarda iimumiyyatla ~arqi Qafqazda xristianhq markazlarindan biri olmu~dur [112, sah. 36]. ~irvandan

olan sanatkarlarm tasvirlarinin ahata etdiyi ara-

zinin olduqca geni~ olmas1 hamc;inin maraq do~. S.X.Haayeva

tarafindan adi c;akilan ~amaxidaki Ciima mascidi ila oz qurulu~una gora analoji olan Solxatdaki mascid binas1drr (1314-cii il). Qeyd edilan mascid binas1 << ••• c;atma taglar va iki tarafa mail (qo~ac;ahh) dam ila c;atmalarla birla~dirilmi~ lie; ciit sakkiz bazilikani»

ta~kil

gii~ali

asaslar ila

edirdi. Orta asr Knm:m memarhq tadqiqat9s1

Q.A.Fyodorov-DaVIdov oz

i~inda,

orta asr Azarbaycan memar-

hgmm ad1 c;akilan mascidin va onunla birlikda ahanglik edan madrasa va tiirba binalarm:m

memarh~na

ta~kil

tasirinin ol-

masi haqq:mda fikir irali siiriir [127 , sah. 122]. Orta asr tiirk mascidlarindan biri olan va nainki yalruz plaru, elaca da memarhq goriinii~iiniin saciyyavi cizgilarinin Zaqafqaziya bazilika formah mabadlarina maxsus xiisusiyyatlari tafsir etmasi ila diqqati calb edan Qazi Siileyman mascidi analoq kimi maraq ta~kil edir [342].

Darband Ciima mascidinin qaz Albaniyas1 va onunla

74

planla~d1rma

qon~u

strukturunu Qaf-

olan vilayatlarin bazilik rna-

badlari, xiisusila da Kumsk va Qazax bazilikalan, elaca da Bolnis Sionu ila miiqayisa edarkan bazan dovralayan qalereya ila planda

ii~

nefli bazilik mabadlarin olmas1 fakhru qeyd ehnak ~arti

laz1md1r. Bununla alaqadar olaraq, bu tikililar, larm daxili fazasmm (makanm)

ta~kili,

olaraq <<on-

memarhq kiitlalari va

konstruktiv hallarin tartib edilmasi prinsipi iizra» L.S.Bretanitski tarafindan

~arqi

Zaqafqaziya, Suriya va

~arqi

analoji abidalari, elaca da Yaxm va Orta

Avropanm digar

~arqin

adlan

~akilan

vilayatlarinin dayirmi formah mabadlar ila vahid <<roman>> iislubu anlaYI~ma birla~dirilmi~dir [309, sah. 6].

Ham~inin

natica olaraq Ciima mascidinin binasmm dafalarla

yenidan qurulmas1 va bOlgada Qafqazm bazilika formah mabadlar ila genetik alaqani oz kompozisiya strukturunda aks etdiran miisalman dini tikililari s1rasmda tak olmamas1 ila bagh [129, sah. 61-66] S.O.Xan-Mahammadov tarafindan gostarilan fakt diqqata layiqdir. Bununla bagh, epiqrafik malumatlara istinad edan (asaslanan) L.S.Bretanitska asasan 1368-1369-cu illar da~d1c1

dovrii arzinda

zalzaladan sonra bu mascid Bakl

rindan olan memar Tacaddin tarafindan asash qurulmu~dur

~akilda

~aha­

yenidan

[37, sah. 160].

Burada ham~n onu da qeyd edak ki, R.M.Mahammadovun ehtimahna gora bu tikili daha qadim asasa malik

olmu~,

daha

daqiq isa Mahammadov xristian mabadinin biitparastlik mabadlari yerinda Bu baXImdan,

in~a

edilmasini nazarda tuturdu [83, sah.52].

~irvan-Ab~eron

dairasinin digar dini tikililarinin

bazi markazi zallan ila yana~1 Darband Ciima mascidinin markazi zalmm formala~mas1 C.A.Qiyasinin fikrina gora oz ba~langicr­ ru od mabadlarindan gotiiran va arhq adlan ko~k>>

tipli mascidlar ila alaqali olmas1

~akilan <<~aartag­

he~

da az maraq kasb

i~lar

arasmda S.O.Xan-

ehnir [150].

Digar noqteyi-nazarinin tarafdarlan

Mahammadovun, yalruz Darband Ciima mascidinin memarhq xiisusiyyatlarinin tam tahlili, onun ara~dmlmasma hasr siyahl ila deyil,

ham~inin

nov cahatdan onunla

ox~ar

edilmi~

olan bina-

75

larm, xii.susila da Kumux kandindaki mascidin memarhgmm saciyyavi xii.susiyyati ila tachiz edilmi§ maqalasini qeyd edak [296, sah. 202-220]. S.O.Xan-Mahammadov, onun tarafindan irali

sii.rii.lmii.§ farziyyanin dastaklanmasini sii.but edan dalillar qisminda bir net;a faktlar gostarir: Darband Cii.ma mascidinin planla§dmlmasmm yeri galmi§kan xristian bazilikadan yenidan in§a edilmi§ an-Nuri Mosul mascidinin plaru ila ox§arhg1 [197, sah.

37-38]; ilk arab-mii.hacirlar arasmda Mosuldan olan §axslarin ol-

masl, elaca da bu mascidin plarunm Zaqafqaziya xristian bazilikalanndan xeyli farqlanmasi va daha t;ox Suriya bazilikalarma yaxm olmas1 faktlar [296, sah. 212, 216; 131, sah. 134].

Burada, plan ii.zra Darband Cii.ma mascidi ila OX§ar olan f;'amax1dakl Cii.ma mascidinin mall§ayi haqqmda polemika maraq ta§kil edir. S.O.Xan-Mahammadov kimi f;'.S.Fatullayev arhq ad1 t;akilan f;'amax1 Cii.ma mascidina mii.nasibatda Darband mascidinin arablar tarafindan in§a edilmasi ila bagh eyni fikira malik idi. f;'.S.Fatullayev yaz1rd1: «Planda dii.zbucaqh, uzunlugu 47 metradak, eni taqriban 28 metr ta§kil edir, oz aralannda

at;~q

oyuqlar ila alaqali ii.t; sarbast kvadrat bolmalara bolii.nmii.§ boyii.k zala malikdir. Mascidinin bu cii.r planla§dmlmas1 asas etibarila asaslan eyni dovrda qoyulan (VIII asr) Dama§qdaki Omeyad mascidinin va Kordovadakl boyii.k mascidin geni§ §akilda tamnan arab planlanru mii.ayyan daracada xahrladm>. Bununla bela, o, hamt;inin qeyd etrni§dir ki: <<Planm ii.mumi sxemi ii.zra f;'amax1 Cii.ma mascidina Darb and Cii.ma mascidi va Orta Asiyada Da&standa (Dag1standak1) Cii.ma mascidi (XIII asr) yaxlnla§lr» [124, sah. 274].

Lakin f;'.S.Fatullayevdan farqli olaraq D.A.Axundov hesab edirdi ki, f;'amax1dakl Cii.ma mascidi bOlganin analoji tikililari ila yana§l yerli koklara malik idi. 6z ehtimahru novbati §akilda ifada etmi§dir: «... Tarafimizdan yenidan qurulmu§ iki boyii.k dini-ictimai bina antik dovrda Qabala §aharinin yanmda, bii.tov mabad (ibadatxana) vilayatinin markazinin olmas1 ehtimal edilan boyii.k dini kompleksin yerla§masina i§ara edir. Qabala ibadatxana

76

kompleksi eyni zamanda bir s1ra erkan xristian va mii.salman mabadlarinin ilk asas1 olaraq daha qadim dovra aid Baba-darvi§ va San tapadaki oz hamqarda§ mabadlarini xahrlad1r. Bela ki, naticada tadqiq edilmi§ mabadlar asasmda boyii.k qrup meydana galmi§dir:

~amaXI

§aharinda VIII asra aid

ii.~

zaldan ibarat ge-

ni§ eyvan (bagh §ii§aband, veranda) ila Cii.ma mascidi va VIII asrin analoji planla§duma ila olan mascidi. Har iki mascid

~ir­

van qrupu abidalarina maxsusdur va oz planla§dirma hallinda unikaldu, tax~a

~

ibadatxana zalmm oz §axsi mahrab1 (mii.qaddas

- qadimi mikrodini ozaklarinin divar yan1 od mahrablar

genezisinin naticasi) vard1r.» [26, sah. 219-220].

Darbanddaki Cii.ma mascidinin arablar tarafindan in§a edilmamasini R.M.Mahammadovun tamamila haqh olaraq bildirdiyi fikir tasdiq edir: «... arablari

Da~standa

tamsil edan

yegana qii.vva xazar va yerli ahalinin hii.cum etmasila bagh daimi tahlii.ka alhnda ya§ayan Darbanddaki ikiminlik qarnizon olmu§dur, ehtimala gora hamin qarnizonun hatta bela arablardan ibarat deyildi.

Hamin dovrda bu §araitlarda arablar Da~stana madaniyyat sahasinda har hans1 hall edici tasir gostara bilmazdilar. Bir s1ra asrlar arzinda daglarda islam va arab tasirinin yayllmas1 zaif ba§ verirdi.» [82, sah.18] Qafqazm dini tarixinin gorkamli balad~isi A.R.~IXseyidovun Da~standa

islamm yaranmas1 va yayllmasma hasr edilmi§ i§ini

ham~n qeyd edak [136]. Bu ham9nin L.S.Bretanitski tarafindan

da qeyd olunmu§dur. L.S.Bretanitski yaz1rd1: «BOlgada, xii.susila da

~irvarun

orta asr dovrii.na aid memarhq abidalarinda arab

madaniyyatinin birba§a tasirina kifayat qadar az tasadii.f edilir, ~

burada arab madaniyyatinin tasiri zangin

~ox

asrli tarixa

malik xalqlann madaniyyati ila rastla§Ir va ozii.na maxsus §akilda onunla assimilasiya edilir.» [190].

Bu faktlara asaslanaraq daha boyii.k aminlikla gii.man etmak olar ki, Darband Cii.ma mascidi vaxh ila burada movcud olan xristian bazilika mabadinin yenidan qurulmas1 ila in§a edilmi§-

77

dir, nati.cada, xiisusila XIV asrda hayata ke9rilmi~ boyiik yenidan dayi~dirmalar zamaru onun barpa edilmasi prosesinda bina bugii-

niimiiza qadar qoruyub saxladtgt goriinii~iinii alrru~drr.

Yekun olaraq, Darbandin rus masindan sonra onun asrda

~aharin

~ahar

qo~unlan

tarafindan i~gal edil-

hayahndan bir fakt gostarak. XIX

mahalla mascidlarindan biri, uygun makarun ol-

mamasl sababindan xristi.an dini ayinlarin (marasimlarin) apanlmasl iic;iin istifada edilmi~dir. Bundan sonra yerli ahali arasmda buyer «kilsa-mascid>> va ya «mec;:et-tserkov>> kimi adlandmhrd1 [129, sah. 68-76].

8rablarin i~gal9 siyasati.nda va xiisusila Qafqaz va Dagtstan arazisinda islamm yayllmasmda Darbandin hans1 rola malik olmasl malum idi. Darband markaz va ya R.M.Mahammadovun yazdlgt kimi «... ~imal-qarb Qafqazda miisalmanhgm on istehkarm (movqeyi)>> olmah idi [83, sah. 93-95]. Bu, A.R.~hxseyidovun Dag1standa islamm yaranmas1 va yafllmasma hasr edilmi~ i~in­ da hamc;:inin qeyd edilirdi [136]. Bu baXImdan mascidlar ila yana~l

miisalmanlar iic;iin ruhani maktablari - madrasalarin in~as1

da boyiik rol oynam1~du.

Lakin, Darbanddaki kompleksda Ciima mascidindan orta asrlarda

in~a edilmi~

ba~qa

va tayinahna gora analoji olan digar

ti.kili madrasa Dagtstanda qonmub

saxlanmarm~d1r.

Tikilinin

ananavi memarhgma c;:ox da diqqat ay1rmayaq, c;:iinki bu binanm atrafh ara~dmlmas1 avval miizakira etdiyimiz Ciima mascidi

kimi daha erkan

apanlrm~d1r,

bu sababdan ti.kilinin yaranma

vaxhna aid masalani nazardan ke9rak.

Bu masala iizra iki ehti.mal movcuddur: birinci ehti.malda L.S.Bretanitski, M.X.Neymatovanm bildirdiyi fikira va abidanin memarhq malumatlarma asaslanaraq madrasanin asra aid edir (tarixini miiayyan edir) va onun

in~asrm

XV

~irvan-Ab~eron

karvansaralannm memarhg1 ila miiqayisa edirdi [37, sah. 262263], ikinci ehti.malda - S.O.Xan-Mahammadov hamasrlarin ya-

Zlh xahrlatmalan va bazi arxiv materiallan asasmda madrasanin i~asrmn

78

taqribi vaxhn1 XVIII-XIX asrlara aid edir, onun

fikrinca bu vaxta qadar mascid sarbast (azad) ya~ay1~ tikilisinda yerla~irdi

[294, sah. 128-136]. Eyni zamanda da madrasanin bina-

smm daha erkan

in~a

Madrasanin XV asrda avvallarda ifada

edildiyini inkar etmir [131, sah. 137-138]. in~a

edilmi~

edilmasi haqqmda hipoteza yalruz

farziyyalar ila deyil, onun

in~a

edilma

vaxh ila bagh xahrladdan yaz1 ila, hamc;inin miisalman ~arqin va xiisusila da Azarbaycanm orta asr ~aharlarinda dalarma asasan

~aharin

~aharsalma

qay-

asas mascidlarinin hayatlarinin olmas1

va onlarm qar~1smda bir qayda olaraq miiayyan daracaya qadar ta~kil edilmi~

meydanm movcudlugu fakh ila mohkamlanir [37,

sah. 415; 113, sah. 97]. Orta asr Azarbaycanm ~ahar toramalarinin faza (makan)

ta~kili

iisullarmm tasnifahnda bu ciir meydanlan

ÂŤmiiayyan qaydalar tabe olmayan (qeyri-nizami)>> meydanlara aid edirdi [330, sah. 12-13]. Burada S.O.Xan-Mahammadovun maqalasinda gostarilan bazi arxiv materiallara, hamc;inin da~dan in~a edilmi~

digar tikililardan karpicdan olan tagtavan

ila ortiilmasi ila farqlanan alb madrasa bolmalarinin konstruktiv hallinin xiisusiyyatlarina nazar salaq. Darband

~aharinin,

xiisusila da Ciima mascidin yerla~diyi rayonunun 1720-1730-cu illarda tartib

edilmi~

planlanm tahlil edarak burada madrasanin

olmasm1 ehtimal edirdi [294, sah. 136]. in~asma

S.O.Xan-Mahammadov madrasa binasmm sonrak1

asaslanaraq qeyd etmi~dir ki, ÂŤ... c;atin ki, bu bina va Azarbaycan memarhgmm orta asr tikililarinin yaxmh~ haqqmda dam~maga asas olsun. Daha c;ox bu tikilinin analoqlanru digar miisalman rayonlannda bu nov binalarm in~asl sahasinda axtarmaq lazlmdm> [294, sah. 136]. Lakin bu qeyd ila razda~maq olmaz.

Haqiqatan, na Qafqaz, na Zaqafqaziya va xiisusila da Azarbaycanda daxili makanm ta~kili iizra Darband madrasasi ila ox~ar tikililara rast galinmirdi, bu da yeri galmi~kan avvallar da qeyda ahnm1~d1r

[121, sah. 219; 290, sah.135-136]. Ancaq madrasanin

memarhgmm orta asr Azarbaycan memarhgmda analoqlarmm olmamas1 diizgiin tasavviir edilmir. L.S.Bretanitskinin madrasa va karvansaralar memarhq novlarinin genetik

ox~arhg1

79

ila bagh avvallar da qeyd edilan mii§ahidasina asaslanmaq laz1md1r. Bu halda memarhq qurulu§U, hacm-faza halli va in§a iisullan Darband madrasanin xiisusiyyatlarini <;ox xahrladan f;'irvan-Ab§eron qrupuna aid bir sua karvansaralan miiqayisa edak [113, sah. 63-72; 214, sah. 43-53]. Bak1 §ahari yaxmhgmda Suraxaruda tikintisi uzun miiddat apanlan va naticada haz1rkl gi:iriinii§ii aida edan Ata§gah kimi adlanan ata§parastlar mabadinin (XVIII asr) sonuncu ila ox§arhg1 vard1r [163, sah 4543]. Darband madrasasinin memarhgmm f;'irvanm formala§ma xiisusiyyatlarini aynca tahlil edacayimiz va xanagah kimi adlanan bir s1ra mi:ihkamlandirilmi§ dini komplekslari ila miiayyan OX§arh& izlanilir.

Hala vaxh ila L.S.Bretanitski va B.i.Veymam Azarbaycanm XII asr - XIII asrin ba§lang1cr di:ivriina aid memarh& va incasanatinin inki§afml tahlil edarak yaz1rd1lar:

<< ••• Siyasi

vaziyyatin

miirakkabliyi va garginliyi, <;ox vaxt ictimai (karvansaralar) va dini (xanagah) binalarmm cizgilarini alava edarak miitlaq §akilda qala divarlanru di:ivralamak (<;akmak) va eyni zamanda da mii§ahida qalalan kimi xidmat gi:istaran minaralar yaratmaqla miidafia tikililarin in§asma sabab olurdular.» [191, sah.141]. Bununla bagh, mi:ihkamlandirilmi§ dini komplekslarin bu ni:ivii, daha daqiq isa xaneqa analoji mi:ihkamlandirilmi§ dini xristian komplekslari - Zaqafqaziya monashrlan ila alaqasi naticasinda bizim tarafimizdan nazardan ke<;irilmi§dir [320].

Tarixan Azarbaycan va xiisusila da f;'irvan orta asrlarda miixtalif sufizm axmlanrun geni§ §akilda yaydd1g1 yer olmu§dur. Bir s1ra tadqiqat<;dann fikrina gi:ira f;'irvan hatta sufizmin Hindistandan Misira qadar yaydrm§ Xalvatiya axmm yarandl& yer olmu§dur [75, sah. 304-305]. Bununla alaqadar olaraq burada f;'irvall§ahlar hi:ikmdarlarmm faal dastayi ila bu di:ivrda sufiyalann OX§ar monastrlan ucalddm1§d1r. Qeyd edilan di:ivrii S.B.A§urbayli bela tasvir edir:

<< ••• Qeyd

etmak laz1md1r ki, $ir-

van§ahlar bir s1ra xanagahlann f;'irvanda in§asma va bazadilmasina bi:iyiik diqqat aymrddar: xiisusila, Pirsaqat <;aymdakl

80

Navaqi kandi yaxmhgmdaki xanagahlar, Bakl yaxmhgmda miiqaddas yer (ziyaratgah) Bibi-Heybat,

~amax1 yaxmh~nda

Goy-

lar kandinda Pir Mardakan va d.Âť [24, sah. 164]. Ham~inin qeyd etmak lazrmdu ki, bu tikililar s1rasma asash

~akilda

Bakl buxta-

smda Bayll qalas1 kimi adlanan kompleksin qahqlan aid edilmi~­ dir [179; 37, sah. 82-87 ].

Azarbaycan va

Da~stanm

memarhgmm

qar~1hqh

alaqasi

noqteyi nazarindan Darbandin digar memarhq abidalarindan Darband yaxmhgmdaki qadimi qabiristanda Tutu-bika tiirbasini qeyd edak (XVIII asr) [129, sah. 88-90]. Ehtimal edilir ki, bu tiirba Canubi

Da~stan

va Azarbaycanm bazi

~imali

vilayatlarinin,

xiisusila Yuxan-Stal (Da~stan), Quba ~aharinda va Avaran, Bala Qusar va d. kandlarda (Azarbaycan) dini memarhq abidalarinin aydm

~akilda yerla~an

iizra onunla ii~

ox~ar

qrupu

ta~kil

edan hacmi-faza

qurulu~u

olan hartarafli mascidlarin meydana galmasi

prototip kimi 9x1~ etmi~dir [130, sah. 150-151; 286].

Bu aspektda zadalanmi~

~aharin

yegana qonmub

saxlanm1~,

son daraca

va ~aharin yuxan hissasinda yerla~an mahalla Minar BaJa. Buxara

mascidina yaxm olan

(birla~mi~)

/caroansarastntn

i~

minara diqqata layiqdir [129, hayatinin fraqmenti.

81

Darbandda madrasanin memarhq xiisusiyyatlari va ~irvan memarhgtnda OXยงar cahatlari.

D<Jrb;mdda madras;min plant V<J on giiriinu~u (L. Bretanitskiya gora).

.

r------------- ~. ---, I

,_____

r

: I

'

.

. i 3 I

I I I

: :

Cutrffi

i~ari~ah<Jrda (Bakz)

bazi karvansaralarzn planlarznzn qurulmasznzn saciyyavi xueyusiwatl<Jri: 1. I~m~aharda Xan karvansarasz; 2. Buxara karvansarasz; 3. Moltanz karvansarasz.

Darb;mdda madrasanin Jasadznzn fraqmenti (joto muallifindir).

Baklda Buxara karvansarasmm hucrasinin fasad1 (iil~mafar

muallifindir).

i~m~aharda (Bakz) Buxara karvansarasznzn

hayat Jasadznzn fraqmenti.

82

D<Jrbandda madrasanin hucrasinin Jasadz (L. Bretanitskiya gora).

sah. 68-76; 131, sah. 131,149]. Onun memarhq goriinii~ii, Ab~eron

ox~ar

~irvan­

memarhq-adabi dairasinin funksional cahatdan onunla

olan abidalarinin biitiin saciyyavi cizgilarini oziinda aks

etdirmasi ila maraq yaradu va onu hazukl memarhq maktabinin niimayandasi hesab etmak olar ki, bu da L.S.Bretanitski va A.V.Salamzada tarafindan Azarbaycarun orta asr memarhq bazak sahasinin memarlan va sanatkarlarma hasr edilmi~ i~larinda ilk dafa qeyd

olunmu~dur

[148, sah. 20]. Sonradan S.O.Xan-

Mahammadov tarafindan haz1rk1 abida atrafh dmlml~,

~akilda ara~­

onun Ol~ma ~ertyojlan dare edilmi~ va avvallar L.S.Bre-

tanitski va A.V.Salamzada tarafindan soylanilan fikir oz tasdiqini tapm1~du.

Bu

ham~inin-

i~da

minaranin

in~asmm

ehtimal edilan tarixinin

XIII-XIV asrlara [298, sah. 151-152] aid olmas1 tasdiq

olunmu~dur.

Darband minarasi Canubi Dajp.stanm dag aullan ila miiqayisa edilarkan, S.O.Xan-Mahammadovun avvallar, dag aullanrun tayinatma gora analoji olan tikililarinin

formala~masma

orta asr Darbandin memarh~P-run tasirinin daracasi ila bagh sitat gatirilmi~ mii~ahidasinin

qeyri-ixtiyari olaraq yada

dii~masi

Darband. Tutu-bib

ila maqbarasi.

83

Tutu-bika maqbarasi va yax1nhqdak1 arazilarda dini tikililarin formalaยงmasinda onun rolu.

. o---0

Darband. Tutu-bika maqbarasi.

-

.

.

.

Yasab kandindaki mascidin plant (Azarbaycan), ($. Fatullayeva gi:ira).

-

.

Yuxan-Stal kandindaki mascidin plant (Dagzstan), (S. XanMaliammadava gi:ira).

Yuxarz-Stal aulunda mascid (Dagzstan).

84

Bala Qusar kandinda mascid (Azarbaycan), (joto muallifindir).

Quba ~aharindaki mascidin plant (Azarbaycan), ($. Fatullayeva gi:ira).

Darbandda Tutu-bika maqbarasinin plant (S. Xan-Mahammadova gi:ira).

Avaran kandinda mascid (Azarbaycan), (joto N.Bliyevindir).

maraga sabab olur. Minar mascidin minarasinin Daj9starun uzaq vilayatlarinin daghq aullar ila miiqayisasi, daghq arazilardan alan sanatkarlarm dini tikililarinin hazukl memarhq noviinii asas kimi gotiirarak, yeni nov minaralarin miixtalif ciir tafsir edilmasi va yarad1hnas1 ila bagh fakh qeyd etmaya imkan verir.

Eyni zamanda, Daj9stanm yiiksak daghq, xiisusan da oz memarh~a

gora aydm goza

~arpan

«Aqul>> aullarma [225,

sah.14, 35] nazar salarkan S.O.Xan-Mahammadovun minaralar noviiniin qorunub

saxlanml~

<< ••• Aqul

Azarbaycan minaralari

arasmda birba~a analoqlanrun olmamasi>> ila bagh farziyyasinda ~iibhalanmaya

imkan verak [298, sah. 156]. Xiisusila da, haz1rda

malum alan tikililarin birini - Azarbaycanm Quba rayonunun Nyuqedi-1 kandindaki minarani misal olaraq gostararak, yalruz onun aqul arazilarinin tayinahna gora

ox~ar

alan tikililarinin

memarhg1 ila a~kar ox~arh~ deyil, elaca da Azarbaycan va Daj9stan arasmdakl miixtalif nov, xiisusila da XIX asrda memarhq alaqalarinin miiayyan aktivla~masini qeyd etmak alar.

XIX asrin Azarbaycan va ~da qar~lhqh

Da~tanm

minaralarinin memarh-

alaqasini nazardan ke9rarkan, fikrimizca, S.O.Xan-

Mahammadovun

<< •••XVI-XIX

asrlara aid Azarbaycan minaralari

formasma gora sadala~d~ yuxan hissaya malik idilar - ikipillali kompozisiya avazina (stalaktitlar ila saxlanlian eyvan va qala~a) minara govdasi ki9k siihmlarda qiinbaz ila tamamlarurru. Muedzin eyvanda yox, mahz minaranin daxilinda harakat edirdi.>> kimi millahizasi ila qeyd

etmi~dir

razli~maq

ki,

<< ••• ~irvanda

bir minara qonmub ~

ohnaz. Soma S.O.Xan-Mahammadov XIV asrdan soma

saxlanmam1~drr.

aqul minarasinin

Buna gora

formala~masma

~a e~ h~ ~irvan

memarh-

na daracada tasir etmasi

ila bagh masala a9q qalrr.>> [298, sah. 157]. Dogrudur, S.O.Xan-Mahammadov somakl

ara~d!nnasmda

Canubi Daj9stan va Azarbay-

can minaralarinin yaxm ohnas1 ila bagh razli~rr [299, sah. 120]. ~irvanda

XIX asrin ikinci yansmdan

ba~layaraq

avvallar

burada movcud alan minara noviiniin yenidan yaranmasl va galacakda

~af

etmasi fakhru avvalca qeyd edak. Bu ciir ti-

85

Rutul qrupuna aid olan minaralar.

Xryuq aulunda minara (Dagzstan), (jato miialli.findir).

Rutul aulunda minara (Dagzstan), (jato miialli.findir).

$inaz aulunda minara (Dagzstan), (jato miialli.findir).

Dagtstantn Daghq arazilarinda olan bazi minaralarinin yaranmas1n1n tahlili.

Eksplikasiya: 1 - Baktda Stmq-qala minarasi; 2 - Baktda Cuma mascidinin minarasi; 3 - Darbandda Minar mascidinin minarasi; 4 - Fiy aulunda minara; 5 - Culi aulunda minara; 6 - Rutul aulunda minara; 7 - Xryuk aulunda minara; 8- Horec aulunda mudafia qullasi (sxem muallifindir).

86

kililar arasmda SalyandakJ. Ciima mascidi (1867-ci il), Bakuun <<i~ari~ahar>> qalasmdakJ. Baylar mascidinin minarasi (1880-ci il),

BakJ. yaxmhgmdakt Hi:ivsan kandinda mascidin minarasi (1890-cl il), Nardaran Ciima mascidinin minarasini (1899-cu il) va d. qeyd

edak.

Aqul minaralarini ~irvarun minaralari ila miiqayisa edarkan ilk baXl~dan haqiqatan da demak olar ki, xarici gi:iriinii~da ox~ar­ hq olduqca ~artidir: aqul minaralari qala ba~hqlan («Kube») daha miirakkab ~aklina malikdir, eyvan alb hissanin dekoru ba~qa ciir ta~kil edilmi~dir va xiisusi kub formah postament tamamila mi:iv-

cud deyil. Bununla bela, ham~inin hi:irma (tikinti, diizma) iisullanndakJ. farqlari qeyd etmak laz1md1r. Aqul minaralarinda bu, kobud

~akilda i~lanmi~ da~lardan

sadadir. Bundan alava, nazardan onlan

~irvan

hayata

ke~irilrni~dir

ke~irilan

qrupuna aid minaralar ila

va daha

aqul minaralarinda

yaXlnla~d1ran

da qeyd etmak olar. Xiisusan, bu, onlann «kube»

cigzilari

qala~asmdan

va dekorativ hissa (bel) ila saxlarulan «~arafa» eyvanmdan ibarat olan ikipillali kompozisiya hallinin yax1nl1g1, konstruktiv qurulu~un

birliyi - gi:ivdada

yerla~an

spiral formah

da~dan

olan

pillakand1r va nahayat ki, S.O.Xan-Mahammadov ehtimal etdiyi kirni bu birlik «.. .ilk avval, gi:istarmi~dir»

in~anm pe~akar

saviyyasinda i:iziinii

[298, sah. 156, 164].

Dagtstanm digar vilayatlarinda da aqul minaralarila miiqayisada i:iz memarhgtna gi:ira

~irvan

minaralarina daha yaxm

olan rninaralar vard1r. Onlar arasmda Tabasaran kandinda Culi, Rutul kandinda ixrek, Avr kandinda Tlox minaralarinin adlarm1 ~akmak olar

[298, sah.163-164]. Biitiin bunlar, Dagtstanm yiiksak

daghq aullannm bir s1ra rninaralarinin memarhq gi:iriinii~iiniin, onlann konstruktiv hallari va kompozisiya xiisusiyyatlarinin asasmda lava ideyalan va onlann ~irvan analoqlarmm saciyyavi cizgilarinin qoyuldugunu ehtimal etmaya asas verir.

Canubi Dag1starun daghq aullarmm minaralarinin iimumilikda memarhgtm xarakteriza edarkan,

gi:iriinii~larinda

onla-

nn yaranma manbalarini miiayyan daraca taxmin etmaya im-

87

~irvan

minaralari va dagl1q Dag1stamn OXยงar tikililarinin taยงakkiil tapmasmda onlarm rolu.

Memarhq simasmm saciyyavi cahatlari. ~irvan

Balczda CurmJ mascidinin minarasi.

Darbmdda Minarmascidin minarasi.

88

qrupunun minaralari.

Baktda Smzq-qala minarasi.

Bakt yaxml~&!nda ยงzx ~dinda masczdin mmarasz.

Balczda ~ah mascidinin minarasi.

Pirsaat ((ayz uzarinda xanagahm minarasi (Azarbaycan).

kan veran arxaiklik cizgilarinin kifayat qadar aydm

~akilda

ifada edilmasi ila diqqata layiq olan tikililar qrupuna nazar salaq. Xii.susan, avvallarda edildiyi kimi [235, sah. 136], onlann mii.dafia tikililari ila genetik alaqasi haqqmda hipoteza qo~ulaq, mii.salman ~arqinin digar vilayatlarinda rast galinan haldu [199, sah. 71; 22, sah. 45]. Lakin Dagtstanda bii.tiin Qafqaz va Zaqafqaziyada oldugu kirni bu, ozii.nii. daha qabanq ~akilda bii.ruza verirdi va M.i.Candiyeri va i.i.Lejava tarafindan qeyd olundugu kimi yalruz ona gora yox ki, << ...bii.tiin Qafqaz dag silsilasi ii.zra memorial va dini tikililar mohkamlandirilmi~ ya~ayl~ komplekslarinda tatbiq edilan formalar va texniki ii.sullan takrar edirdilar>> [61, sah.111]. Dagtstanda isa, bazi minaralarda bu yerlarin mii.dafia tikililarina maxsus olan cizgilar oz aksini Aqul va Rutul minaralarinda hii.ndii.r ri~

vardu, bura yalmz yaxmhqda

taprru~d1r.

Masalan,

~akilda yerla~dirilmi~

yerla~an

gi-

mascidin dammdan

soykama nardivan vasitasila daxil olmaq olarru. Elaca da bir (,;OX

Rutul minaralarinin (Xryuq, Rutul va

~inaz

aullan) digar

saciyyavi xii.susiyyatlarini qeyd edak. Bu minaralarda mii.dafia tikililarinin xarici gorii.nii.~ii.nii.n yenidan i~lanrni~ ozii.na maxsus cizgilari qorunub

MA8MA81>

saxlanrru~d1r

- kvadrat formasma

79. .Q.MtyMa ~~~~ ~ T" • ._ &aK)" " "" .,.acr. ropQAA..

yaxmla~an

j';rri§ah;rrda Cuma mascidinin minarasi (BaJa, Az;rrbaycan).

j~ah;rrda "Stmqqala" minarasi (Ba/a, A=baycan).

•0\A"'

89

diizbucaqh plaru, divarlann xeyli qalm olmas1, ru saxlayan va xarican

ma~ikullar

<<~arafa>>

hissasi ila c;ox

ox~ar

eyvaru-

olan de-

korativ karniz va d. Xryuq aulunun minarasinda isa oz aralarmda soykama nardivan vasitasila qurulu~u doyii~

birla~an

martabalarin daxili

qalalarmm qurlu~unu xahrlad1r. Yiiksak daghq

aullarmm minaralarinin c;ox vaxt mii~ahida mantaqasinin, bazan isa miidafia

tikili~inin

funksiyalarm1 yerina yetirmalarini qeyd

etmak laz1md1r [298, sah. 151, 164].

Hamc;inin oz xarici minaralar ila Darb;mdda Minar mascidin minar.JSi (Dag,stan, Rusiya).

ox~ar

goriinii~ii

va daxili makanm

olan, lakin adatan minaralarin

ta~kili in~a

iizra

edildi-

yi kimi aullann markazinda, mascidlarin yanmda deyil, mahz kandin kanannda yerla~an tikililar diqqata layiqdirlar. Tayinatlan S.O.Xan-Mahammadov tarafindan tamamila ~akilda

asaslandmlm1~

gozatc;i qalalar kimi miiayyan edilan bu tikililar iic;iin mi-

sal olaraq Nyutyuq, Kuraq va Xiv aullanndakl qalalann qahqlaniprlยงah3rda

nm adlanru c;akmak olar [30, sah.150; 295, sah. 157; 297, sah. 163].

~irvat!ยงahlar Sarayt kompleksinin ~ah

Miidafia tikililari asasmda Orta asr Azarbaycan va Dagis-

mascidinin minar<l5i (Bakz, A=baycnn).

tanm memarhq alaqalarini nazardan kec;irarkan qeyd etmak

90

Darbandin memarhq abidalari va Dag1stamn dagbq arazilarinin memarhgmm formala~masmda onlarm rolu.

D:n-b:md. Nannqala qalasz. ~aiklr !Stehlalmlannm fraqmenti ifoto muallifindzr).

D:n-b:md. ~ah:n'in panoramz (foto N. Bliyevindir).

D:n-b:md. Nannqala qalas_z. paJ.a?_nn umumz gorunu§u (foto N. Bliyevindir).

laztmdtr ki, bu ciir alaqalar yalruz orta asr $arqin Darband qalasl kimi [129, sah. 56-58; 292, sah. 129] mohta§am istehkam tikili§inin ayn-ayn hissalar va elementlarinda deyil, ham9-nin bu vaxtadak taassiif ki, kifayat qadar oyranilmami§ bu yerlarin dag va diizanlik vilayatlarinin miixtalif qala tikililarinin memarhq goriinii§iinda da oz aksini tapm1§d1r.

8dabiyyatda doyii§ va ya miidafia qalalan adlandmlan bu qalalar burda movcud alan ev-qalalardan bir sua saciyyavi cizgilar ila farqlanirdilar, ilk avval, onlar daimi ya§ayt§ yeri kimi xidmat gostannirdilar, yalruz q1sa miiddatli miidafia (q1sa zaman

92

arzinda miidafia olurunaq) va mii§ahida aparmaq, dii§manin peyda oldugu halda siqnal vermak iic;iin nazarda tutulmu§dur.

Miidafia tikilinin bu va digar novii Qafqaz va Zaqafqaziya, ham(,;inin Azarbaycan va Dag1starun daghq vilayatlarinin tayfa-qabila va feodal birla§malarinda movcud olan spesifik sosial-siyasi, iqtisadi, mai§at va digar §araitlar naticasinda amala galmi§dir.

Bu birla§malarda, onlarm nisbi izolyasiyas1, istar camiyyatlar daxilinda, istarsa da qon§ular ila daimi daxili toqqu§malan, dii§man~ilik

ila bu ciir tikililarin in§a edilmasina olan ehtiyac

tabiidir.

Bu ciir tikililar, bir qayda olaraq, qohum va sosial diiyiinlar ila birla§mi§ miiayyan qrup insanlar tarafindan in§a edilirdi va arazinin strateji vacib noqtalarinda yerla§irdilar. Bela ki, masalan Azarbaycanda onlar azd camiyyatlar - camaata, Dag1standa isa toxumam qabilasina (naslina) maxsus idilar [100; 113, sah. 160; 295, sah. 151-152; 162, sah. 100-103].

Azarbaycan va Dag1starun daghq vilayatlarinin bu nov doyii§ qalalan bir qayda olaraq asash farqlara malik deyildirlar. Onlar bir-birindan yalruz bazi cizgilari ila, xiisusan da 61¢lari, proporsiyasi, qurulu§U va qala bacasmm sayma va d. farqlanirdilar. Bu farqlari boyiik ehtimala gora, yerli memarhq istiqamatlarinin fardiliyi, memarhq-tikinti xiisusiyyatlari va ananalari ila izah etmak olar. Adatan bu, kobud i§lamni§ va ya <<quru», ~ox vaxt isa gildan va ya ahangli mahlulda haz1rlanm1§ da§lardan diiziilmii§ boyiik divarlar ila kvadrat formah va ya bu formaya yaxm (uy-

gun) tikililar idi. Tikililar agacdan va ya da§dan haz1rlamni§ tagh ortiilmalar ila aralarmda boliirunii§ dord-be§ yarusdan ibarat idi va martabalar arasmdakl ortmalarda

a~1lm1§

lyuklar vasitasila

alaqalari vard1r. Lyuklara soykama nardivan vasitasila daxil olmaq olard1. Onlara giri§ torpaq saviyyasinda va ya

~ox

vaxt

daha hiindiirliikda yerla§irdi va bu zaman qalaya ya soykama nardivan, ya da qon§U evin dammdan salman (qurulan) korpii vasitasila daxil olmaq olard1. Korpii y1ii;l§dmla (toplanlla) bilan olurdu. Qalalar uzaq masafaya qadar kanara

~1xanlm1§

ma§i-

93

Qafqaz xalqlanntn miidafia tikililarinin memarhgtnda alaqalara dair.

Prizmaยงakilli qiillalar.

Zaqatala rayonunun Kateh k<JndzndiJ qiilliJ (AziJrbaycan).

. Qax rayonunun Ilisu k<JnaindiJ qiilliJ (AziJrbaycan).

Svanetiyada U~uli k<JndindiJ qiilliJ (Giirciistan).

Zaqatala rayonunun Car kiJndindiJ <;ingiz-qala qiilliJsinin fasadt ViJ k<Jsimi (L. Bretanitski ViJ b. goriJ).

94

Kuba aulunda qiilliJ (Dagzstan) .

Horec aulunda (Dagzstan) qiilliJnin fasadt ViJ k<Jsimi, (5. Xan-MiJhiJmmiJdova goriJ).

kullann oziina maxsus tac1 ila tamamlamrd1 va iki tarafa mail olan

(qo~a~ahh)

dam ila ortiiliirdii. Bu ciir qalalarm miidafiasi

istar qala bacas1, istarsa da onun yuxandakl

meydan~asmdan

apanhrd1 [181, sah. 111-119; 295, sah. 153]. L.Q.Mamikonovun miiayyan etdiyina gora iimumilikda bu nov qalalan memarhq kompozisiya vasitalari ila aida

edilmi~

funksional, konstruktiv

va badii-ideya hallarin tam birliyi farqlandirirdi [322]. ~arti

olaraq <<prizmatik>> kimi adlanan bu nov

doyii~

qalala-

n oz memarhq xiisusiyyatlarina gora Azarbaycanda ZaqatalaBalakan zonasmda Car, Qatex,

A~ai9

va Yuxan <;ardaxlar,

Kabaloba kandlarindaki qisman qorunub saxlanm1~ qalalar, Qax rayonunda ilisu kandinda Sumuq-qalas1, Qazax rayonu Yuxan 8skipara kandindaki qala [181 ], Dai9standa isa

~imxyur,

Ka-

xib, Qaor, Qalxen kandlarindaki va d. [29; 295, sah. 153, 156] qalalar ila tamsil

olunmu~dur.

Qafqaz va Zaqafqaziyamn digar

vilayatlarinin tayinatma gora analoji olan tikililar arasmda bu qalalar boyiik ehtimala gora oz saciyyavi xiisusiyyatlari ila Giirciistanm daghq vilayatlarindan biri Svanetiyanm doyii~ qalalan ila daha uygun galirlar [62, sah. 60, 72] .

Yekun vuraraq onu bildirak ki, tarafimizdan <<prizmatik>> kimi adlandmlan va miizakira edilan bu nov miidafia tikililari avvallar da qeyd edildiyi kimi Azarbaycan, Dai9stan va Giirciistanm daghq rayonlarmda har hans1 xiisusi farqlar olmadan yayllmi~dlr

ki, bu da burada movcud olan ox~ar spesifik ~araitlarin

naticasi idi [181, sah. 118-119; 62, sah. 11, 14-15]. Qafqaz va Zaqafqaziyanm digar vilayatlarinda

ox~ar ~araitlarin

olmasma

baxmayaraq burada <<prizmatik>> qallann digar novlari yaydrm~dlr. Onlar arasmda <;e~enistan, inqu~etiya, ~imali Osetiya

va Kabardino-Balkariya arazisinda [54; 78, sah. 63-79; 72, sah.

25-26;79; 91 ], ham9nin ~imali Giirciistanm daghq vilayatlarinda

daha

~ox yaydm1~

qalalan qeyd edak [61; 62, sah. 60-72]. Bu

nov qalalar avval miizakira etdiyimiz qalalardan siluetlarinin daha

incala~dirilmasi,

iki tarafa mail olan

(qo~a~ahh)

deyil,

~ox

pillali dord tarafa mail olan dam ortiiyii ila tamamlanmasl ila

95

farqlanirdilar. Bu qalalarda

ma~ikullar

yox idi va mii.dafia istar

qala bacas1, istarsa da xii.susi 9-xmh-eyvanlardan va d. hayata ke~irilirdi.

Qafqaz va Zaqafqaziyanm qala tikililarinin memarhguu tahlil edarkan Ab~eron yanmadasmm mii.dafia tikililarinin memarhj9 ii.zarinda xii.susila dayanaq. Burada movcud alan

(yerla~an)

qa-

lalar bu yerlarin feodal hokmdarlarmm qalalan idilar, bu yaxm zamanlara qadar Yaxm va Orta

~arq

bolgasinin mii.dafia me-

marhj9nda bir nov nadir hesab edilirdilar. Bu memarhq novii., boyii.k ehtimala gora oz

ba~lanj9crm

Bakldak1

ma~hur

QIZ qa-

lasrmn memarhgmdan gotii.rarak, yalruz yanmadanm arazisi ila mahdudla~araq yayllmwdu, har~and ki,

daha geni~ arazini ahata

etmasi ehtimal edilir. Bu nov qalalann qahqlan Ab~erondan mala dogru Saadan kandi yaxmhj9nda

a~kar edilmi~dir

~i­

[250,

sah. 47; 121, sah. 122-123].

Ermanistarun bazi tikililarinda, xii.susila da Tiqnis va Maqasaberd qalasmda, elaca da <;exiya va Fransarun bazi qalalarmda [37, sah. 77] analoji cizgilarin (xii.susiyyatlarin) olmas1 ehtimal edilirdi. Eyni zamanda da, novlii.lii.k cahatdan yaxm alan mii.dafia tikililarin yayllma sahasi haqqmda masala

Ab~eronun qon~u

va

yaxmhqda yerla~an vilayatlarinda hall edilmami~ qahru~du.

Nazariniza

~atd1rmaq

laz1md1r ki, son illarda Gii.rcii.stan va

Dag1starun mii.dafia memarhq abidalarinin mii.zakira edildiyi ara~d1rma

materiallan asasmda, onlann arazisinda vaxtila Ab~e­

ron qalalannm ozii.namaxsus

ox~arlannm

(paralellari) movcud-

lugu va qisman qorunub saxlanmas1 ila bagh fikir soylamak alar.

Bu masalaya daha atrafh ~akilda nazar yetirak.

Bazi Ab~eron mii.dafia tikililarinin ol~a

~ertyojlan

va onla-

rm yanmadada yerla~masinin atrafh karh ila tachiz edilmi~ daha geni~ ~akilda yoxlanllmas1, Ab~eronun bii.tiin mii.dafia birla~diran

tikililarini

strateji cahatdan dii.~ii.nii.lmii.~ sistem haqqmda [140,

sah. 25-27] hipotezan1 irali sii.ran i.P.~ebhkin tarafindan hayata ke¢rilmi~dir.

yaranma va

96

Bu abidalari inki~ah

Ab~eronun

mii.dafia tikililarinin

manbayini mii.ayyan edan Y.A.Paxomov

tadqiq

etmi~

va onlan zamanm sosial-siyasi

~araitlarinin

tahlili

ila asasland1rm1~drr [250, sah. 42-75]. SonradanAb~eron miidafia tikililarinin asas novlarinin tafsilatl1 memarhq yoxlarulmaSl

L.Q.Mamikonov tarafindan

edilmasi prinsiplari

apanlm1~d1r

i~lanib hazrrlanrm~drr

va onlarm barpa

[226, sah. 47-56; 227,

sah. 135-142]. Bu abidalarin oyranilmasinin novbati marhalasi, orta asr Azarbaycan

memarh~nm

yaranmas1 va

inki~afmm

iimumi prosesinda va digar yerlarin tayinatma gora analoji olan tikililari arasmda bu qalalann tutduqlan movqeyi miiayyan edan sonrak1 iimumila~dirici i~lar olmu~dur [121, sah. 57-65, 121127; 37, sah. 74-82, 144-151]. ~irvan-Ab~eron

suratda

memarhq dairasinin digar tikililari kimi asash

~lanmi~ d~- ahangda~mdan

yiiksak ustahqla

~a

edilan

va da~ divar ila hasarlanrm~ kic;ik qapah hayatin ortasmda yerla~an bu qalalan onlarm formal~masmm birinci marhalasinda, qalanm miidafiasi ii\;iin biitiin vasaitlarinin asasan camlandiyi meydaru saxlayan

ma~ikullarm

tao ila

miikafatlandmlml~

miiayyan daracada

ta~kil

edirdi. Giiniimiiza

miikammal, iic; yaruslu silindrik haem qadar bu nov

Ab~ron

miidafia tikililarinin qorunub

yegana erkan niimayandasi tarafimizdan

~arti

saxl~

olaraq <<silindrik>>

qalalar s1rasma daxil edilan dayirmi Mardakan qalas1drr [140, sah.

15-18; 213, sah. 72-74; 121, sah. 59-62, 37, sah. 77-78].

Galacakda, yar1madarun sosial-iqtisadi

inki~afmm

xiisusiy-

yatlari ila alaqadar olaraq bu nov tikililarin, xarican daha giiclii, kiinclarda dord riibliik silindrik hacmlar ila yeni varianh meydana galir. Bu qalalarda daxili haem va yaruslann say1 arhm~d1r, ortiiklarin xarakteri va

i~a i~larinin

miidafia sistemi va daxili hayatin rilmi~dir.

keyfiyyati

ta~kili

dayi~mi~,

galacakda

xarici

inki~af

etdi-

Bu nov tikililar ii\;iin misal kimi Mardakan va Rama-

m kandlarindaki qalalar va

~aqan

kandindaki qalanm qal1qlan

(XIV asr) gostarila bilar [288, sah. 81-83; 196, sah. 47-52; 121, sah.

126-127; 39, sah. 147-150].

Lakin bu qalalann memarhq noviiniin bir varianhndan digar varianhna kec;id ani

olmam1~,

mahz marhalali

~akilda ba~

ver-

97

Silindrยงakilli qiillalar.

Memarhq simastntn saciyyavi cahatlari.

Nardaran kandinda qiilla (Azarba:ycan).

Kuli aulunda qiilla (Dagtstan).

hsari aulunda qiilla (Dagtstan), lfoto miiallifindir).

Mardakan kandinda qiilla (Azarbaycan).

Ptsa kandinda qiilla (Giirciistan).

Aqadeti kandinda qiilla (Giirciistan).

Kemereti kandinda qiilla (Giirciistan).

98

mi§dir. Bela tikililarin

ke~id

noviiniin misah kimi iimumilikda

salafinin memarhq prinsiplarinin qorunub srudandigt, lakin onun yaradiCISI Mahmud ibn Sadanm fardiliyi ila izah edila bilan ki~ik konstruktiv va dekorativ dayi§ikliklarin arhq goriindii-

yii Nardaran qalas1 ~IXI§ eda bilar (1301-ci il) [159, sah. 78-81; 121, sah. 123-126; 37, sah. 147], ~arti

olaraq tarafimizdan «Silindrik>> nov qalalar adlandmlan

bazi tikililardan biri Dagtstan arazisinda qorunub saxlanmi§, bu vaxta qadar az tanman itsari kandindaki qalad1r.

Bu qala oz xarici goriinii§ii ila avvallar adlan dakan va Nardaran donjonlarma daha

~ox

~akilan

Mar-

uygundur. Qalanm

memarhgtnda onun Ab§eron analoqlanrun aydm §akilda ifada edilmi§ saciyyavi cizgilari oz aksini taprm§dir.

Arhq qeyd edildiyi kimi, itsari kandindaki qala haqqmda son zamanlara qadar asash malumatlar azhq ta§kil etmi§dir. 8sasan onlar kasik-kasik, bir-birina zidd va bazan bir-birini inkar edan malumatlar ila mahdudla§Irdi. A.F.Qold§teynin, tikilinin iimumi goriinii§ii va ayn-ayn memarhq detallannm natura (a9q havada ~akilan)

foto ~akilisi, ham~inin planm sxematik ol~masi ila tachiz

edilmi§ i§inda daha atrafh tasvir edilmi§dir [53, sah. 10-11]. itsari qalasmm tarixinin miiayyan edilmasi va onun tayinah ila bagh masala iizra bu giina qadar vahid fikir yoxdur. Bela ki, qalanm in§asmm tarixi R.<;.Mahammadov tarafindan XII asr, A.F.Qold§teyn tarafindan isa XV-XVI asrlara aid edilirdi (miiayyan edilirdi) [84, sah. 106-107; 53, sah. 10-11]. Qalanm tarixinin ikinci miiayyan edilmasi (qoyulmas1) darqilar haqqmda maqalanin miialliflar qrupu tarafindan tarix qoyulmas1 ila uygun galir [207, sah. 485]. Bu, bizim ii~ daha real goriiniir, ~ itsari qalasinm memarhgtnda ~irvan-Ab§eron memarhq maktabinin miidafia tikililarinin tasirinin alamatlari va saciyyavi xiisusiyyatlari daha aydm §akilda hiss edilir. Malum oldugu kimi XV-XVI asrlarda tarixi arazisinda itsari kandinin yerla§diyi Kaytaqanm ~irvan ila madaniyyat, elaca da memarhq alaqalari prosesi an yiiksak daracada inki§af etmakda idi [84, sah. 129,132, 136].

99

Arhq qeyd edildiyi kimi, itsari qalasmm xarici goriinii~ii­ niin alamatlari (cizgilari) onu Mardakan va Nardaran qalalanm donjonlar ila

yaxmla~dmr,

lakin onlar arasmda farqlar mov-

cuddur. itsari qalas1 daha kobud (qabanq) h6rgiiya malikdir, r,;iinki h6rgii daha kobud (qabanq) diizillmii~diir, ~;oxdur,

qala bacas1 ba~qa ciir

~akilda i~lanmi~ da~lardan yerla~irlar

va saylan daha

daha somakl dovra aid agacdan olan martabalar aras1

ortiiklar tatbiq Ab~eronun

edilmi~dir

va d. Biitiin qeyd edilanlar, qalam,

miidafia tikililarinin gozat¢ kimi adlanan va

i~a­

srm Y.A.Paxomov va A.V.Salamzadanin XVI asra aid etdiklari [250, sah.50-52, 59-61; 113, sah. 85] daha somakl variantlan ila miiqayisa etmaya imkan verir. Bu nov qalalar bir vaxtlar Ab~eron yanmadasmm yiiksak, strateji cahatdan

alveri~li

noqtalarinda,

xiisusila ~iivalan, Balacari, Bilgah va digar yerlarda in~a edilirdi.

M<1rdakan kmdinda mudafia qullasi (Azdrbaycan).

100

Onlann saciyyavi xiisusiyyati avvallar qeyd

edilmi~

Mardakan

va Nardaran kandlarindaki ÂŤsilindrikÂť qalalar ila genetik yaxmhgtdlr, lakin daha az i~lanmasi,

smda ml~

i~lanmi~

bazi yerlarda (hissalarda)

diiziilii~ii, da~

da~

hOrgii,

bloklarmm saliqasiz

ÂŤcmaq~akilli nax1~>>

forma-

tagtavanlan avaz edan agacdan hazulan-

martabalar aras1 ortiiklar va d. farqlanirdilar [250]. Biitiin

gostarilan farqlar sadalanmadan goriindiiyii kimi itsari qalasmda da vard1r ki, bu da oz

Ab~eron

analoqlan kimi qalanm

tayinatma gora gozab;;i olmasrm ehtimal etmaya asas verir. itsari qalasmm

yerla~masi

ham9nin bu ciir fikri soylamak iic;iin asas

verir. itsari qalas1 Ab~eron gozatc;i qalalan kimi qabila qalalanndan farqli olaraq kandin markazinda deyil, mahz kanarmda yerla~irdi.

Bir s1ra alimlar ehtimal edirdilar ki, qalarun digar

darqi qalalan kimi kandin kanannda

yerla~masi

i~:g:lu,.Y=,nlzgznda

mu....., ~ qtilbsz

darqilarin so- (Dagzstan, Rusiya).

101

qurulu~unun

sial

oziina maxsus xiisusiyyatinin naticasidir [50,

sah.106].

Tayinahna gora

ox~ar

memarhq novlarinin miixtalifliyinda

itsari qalas1, prinsip etibarila ox~ar olan, lakin Kuli va Kuba~i

kandlarinda qorunub

saxlanmam1~

digar darqi qalalan ila

birlikda, miidafia memarhq abidalarinin

~irvan-Ab~eron

me-

marhq dairasinin analoji tikililari ila alaqadar sarbast qrupunu ta~kil

edirlar. Nyutyuq, Kotsebu kandlarindaki

gozat~i

qala-

lar va digarlarindan onlar bir s1ra saciyyavi cizgilari ila, mahz: asasmm ahamiyyatli daracada boyiik diametra malik olmas1, oz daxili strukturu - Nyutyuq kandindaki qalanm va onunla ox~ar

olan qala govdasinin enliliyinin, minaralarda oldugu kimi,

taxtadan

hazulanml~

ortiiklari ila

b6liinmii~

martaba yaruslan

deyil, dolama pillakanin ahata etmasi, ham~inin onlarm iimumi miitanasibliyi va binarun ayn-ayn komponentlarinin nisbati ila farqlanirlar [295, sah. 153-157].

Arhq vurguland1~ kimi qalalarm ikinci qrupu oz memarhq xiisusiyyatlarina gora minaralara kimi, onlarm aullann iimumi yerla~masi gozat~i

uygunla~u.

Lakin gostarildiyi

planla~d1rma

strukturunda

tikililarina maxsus olmalanru ehtimal etmaya

imkan verir. Va albatta, itsari kandindaki qala va Dag1standa ona ox~ar

digar miidafia tikililari Qafqaz va Zaqafqaziyanm bir

daghq vilayatlari ii¢n miidafia tikililarinin nn~

geni~ ~akilda

~ox

yayd-

novlarindan biri olan va avvallar miizakira edilan plandakl

ÂŤprizmatik>> diizbucaqh qalalardan prinsip etibarila farqlanirlar. itsari qalas1 - Da~stanm orta asr memarh~nm nadir va maraqh abidasidir, onun

memarh~

Azarbaycan va Dag1stanm

qadimi, canlanm1~ va hartarafli madaniyyat alaqalarinin avvallar malum olmayan daha bir sahifasini

a~maga

imkan vermasi ila

vacibdir va qiymatlidir. ÂŤSilindrik>> kimi adlanan planda dayirmi miidafia qalalann memarhgma nazar salarkan, Markazi Giirciistanm arazisinda, onun tarixi vilayati Kartlida

yaydm1~

va qorunub

saxlannn~

daha bir noviina diqqat ayumamaq olmaz. Bu qalalar ilk dafa

102

Q.N.<::ubina~villin.in i~larinda

nazardan

ke¢rilmi~dir

[134, sah.

536-542]. Oz tayinabna gora Ab~eron qalalan ila ox~ar olan- feodalm, onun ailasi va svitasmm miidafiasi ii0ffi nazarda tutulmu~ miidafia qalalan va ya araziya mii~ahida etmak va tahliikanin yarandigi halda

qon~ulara

siqnallann otiiriilmasi ii..Un strateji va-

cib noqtalarda in~a edilan siqnal qalalan, bununla bela onlar qalanm iimumi miidafia sisteminda oz yerla~masi ila farqlanirdilar. agar Ab~eronda tak olan qalalar qapah hayatin markazinda ~a olunurdularsa, bu zaman Giirciistanda bu ciir qalalar qala divarlanndan birlna

birla~mi~ ~akilda in~a

birba~a

edilirdi va on-

larm bir qalanm arazisindaki sayi bazan dorda qadar c;ahrd1 [66, sah. 37-38, 54, 62-70, 114, 120-123; 67, sah. 46-59, 121-129, 139146, 183-187, 208]. Yalruz Mereti va Didi Tseretidaki aynca edilmi~

~a

qalalan istisna kimi hesab etmak olar [66, sah. 78-80; 67,

sah.208].

Giirciistan qalalan erkan Ab~eron qalalanndan Da~stan qalalarmda oldugu kimi kobud

i~lanmi~ da~lardan ~a

ila farqlanirdilar, lakin

da~larm

diiziilmii~

edilmi~dir.

s1ralar daxil

arasma

yandmlm1~

edilmasi

karpicdan

Bu tikinti iisulu, Aran me-

marhq maktabi ii0ffi saciyyavi olan va orta asr Azarbaycanm an boyiik ~ahar markazlarindan birin.in tikilisin.in qahqlan iizra malum olan «ganca horgiisii» iisulunu miiayyan daracada xahrladirdi [302, sah. 66; 37, sah. 293-294]. <<Silindrlk>> kartli qalalannm novliiliik cahatdan onlara yaxm olan

Ab~eron

miidafia tikililarindan bazi farqi miidafia iisulla-

nnm qurulmasmda rl~

(ta~kil

edilmasinda) idi. Kartli qalasma gi-

adatan xeyli daracada torpaq iizarinda

qaldmlm1~d1r

ki, bu

da miiayyan daracada onlara daxil olma imkanm1 bir qadar c;atinla~dirlrdi.

Masalan,

Saka~eti,

Ptsa, Svereti, Mereti, Karbi,

Xadurani va d. qalalarda giri~lar bu ciir ta~kil edilmi~dir [66, sah.

Ab~eron

«silindrik»

yerla~irdi,

lakin ikinci

72-78, 112-114, 128-130; 67, sah. 207-208]. qalalannda isa

girl~

torpaq saviyyasinda

yarusa yalruz birinci martaban.in giinbazi ~aklinda olan ortiiyiin markazindaki dalik vasitasila soykama nardivaru ila daxil olmaq

103

olard1 [226, sah. 50-51]. Markazi Giirciistan qalalan hamf!;inin oz daxili makanlarmm da

Ab~eron

planla~dmlmas1

ila farqlanirdilar. Bura-

qalalanndan farqli olaraq planda kvadrat formal1

makanlar da vard1r [67, sah. 57-59, 121-122, 139-146, 185-187, 210-212], halbuki, Ab~eronun qalalannda biitiin daxili makanlar

planda dayirmi formaya malik idilar [121, sah. 59-65, 121-126].

Kartli qalalanrun tamamlanmas1 mi~dir,

ba~qa

ciir hayata kef!;iril-

burada avvallar da miizakira etdiyimiz Mardakan qalas1

va itsari kandinda onun ila yaxm olan qalada [319] oldugu kimi f!;Oxpillali

kro~teynlara

ma~ikullar

ki,

soykanan va uzaq masafaya

uzadilrm~

yox idi. Bu ciir miidafia iisuluna, ehtimal etmak olar

Ab~eron

yanmadasmm tayinatma gora analoji olan bir s1ra

digar tikililarinda da rast galmak olar. A.V.Salamzada tarafindan Ab~eronun

oz miqyasma gora an maraqh va ahamiyyatli olan va

bizim farziyyalarimiza gora biitiin «silindrik» qalalara niimuna olan Q:Iz qalasmda

ox~ar

tamamlamarun olmas1 ila bagh irali

siiriilan va XIX asrin bazi arxiv materiallanrun malumatlan asasmda inandmc1 daracada siibut edilmi~ fikirlari qeyd etmak maraq dogurur [282, sah. 85-86]. A.V.Salamzada tarafindan irali siiriilmii~

malumatlar, avvallar qeyd edilan farziyyalardan farqli

olaraq, Qiz qalas1run yalruz passiv miidafia ii~ deyil, hamf!;inin gostarilan tadbirlar sayasinda onun aktiv miidafia formalarmdan da istifada edilmasi maqsadi ila i~a edilmasi haqqmda hipotezaru ifada etmaya imkan verir.

Harf!;and ki, P.P.Zakaraya Markazi Giirciistanm <<Silindrik>> qalalanrun analoqlarmm Azarbaycan va Ermanistan memarhgmda olmamas1ru iddia edirdi [67, sah. 216], orada va iimumilikda XVIXVIII asr Giirciistanm memarhgmda bazi «yad>> elementlarin olmasrm «iran madaniyyati>>nin tasiri ila izah edirdi [212, sah.

100-105]. Lakin bu iddia ila

razda~mamaga

va Azarbaycan va

Giirciistarun planda dayirmi qalalanrun bir sua

ox~ar

cizgilara

malik olmas1 ila bagh fikir ifada etmaya icaza verak. Onlar arasmda qeyd etmak olar: kiira~akilli va f!;atma giinbazi martabalar aras1 ortmalari, malumatlarm divara

104

qura~dmlm1~

va

da~dan

diizaldilmi~

spiral ~akilli nardivanlar vasitasila martabalar aras1

otiiriilmasi. Bu qalalar hamin dovr ii¢n yiiksak mai~at rahath~ sistemina malik idi:

qura~dmlm1~

ciir taxc;alar, elaca da c;irklarin

quyular, buxarlar va miixtalif

kanarla~dmlmas1

iic;iin kanallar

va d. [121, sah. 62-65, 124; 37, sah. 81, 147; 67, sah. 58, 144, 186187, 213].

Markazi Giirciistanm <<silindrik>> qalalan genezisina toxunduqda, onlann yaranmaSl yalruz silahlandmlmarun novlarinin dayi~masinin deyil,

feodalizm dovriinda Azarbaycan va Giirciis-

tan arasmda memarhq alaqalarinin movcudlugunun naticasidir [153; 319]. Azarbaycan, Giirciistan va

Da~starun

qiillavari

miidafia tikili novlarinin - daghq vilayatlarda <<prizmatikÂť qalalar va <<silindrik>> qalalarm tahlilini iimumila~dirarak istar birinci, istarsa da ikinci hallarda novliiliik cahatdan yaxm olan tikililarin tarafimizdan baxlldt~ ila bagh hipotezaru irali siirak. Bu qalalann formala~mas1 isa bir c;ox hallarda, burada orta asrda yer alm1~ ox~ar

spesifik ~araitlar ila yenidan miiayyan edilmi~dir. Bununla

bela, masalan, onlann miixtalif vaxtlarda in~a edilmasi, memarhq-in~aat

ananalari va yerli xarakterli bir stra digar amillar, eyni

zamanda, bu tikililarin har bir noviiniin sarbast

~akilda inki~af

etmasina komaklik gostarmi~dir.

Orta asr dovriiniin Azarbaycan, Giirciistan va Dagtstan xalqlarmm

memarh~da

miizakira edilan

qar~lltqh

alaqalar, yayll-

ma sahasi bu vaxta qadar Darbandin yalmz bazi abidalari ila mahdudla~an f;'irvan-Ab~eron

dairasinin tasirinin sarhadlari va

xarakteri haqqmda tasavviirlari ahamiyyatli daracada

geni~lan­

dirmaya imkan verir [121, sah. 371; 37, sah. 473-484].

Bununla bela, miixtalif xalqlann orta asr dovriina aid maddi madaniyyat abidalarinin

ara~dtrmalannm

materiallan asasmda

ehtimal etmak olar ki, f;'irvan-Ab~eron memarhq-adabi dairasinin tasiri daha geni~ sarhadlari ahata etmi~ va Volqaboyu Qual Orda ~aharlarina

qadar

yayllmt~dtr

[ 287, sah. 400-402; 15, sah. 573,

63; 69, sah. 144]. Burada, bu alaqalari oziinda tacassiim etdirmi~

misal qisminda orta asr Bulqarm bazi tikililarini, xiisusila da

105

S.S.Aydarov tarafindan Azarbaycan abidalari ila yaxm cizgilarinin olmasmm qeyd edildiyi minaralar, elaca da, sonuncu tarafindan Balodalo

~irvart§ahlar

Saray1 kompleksindan Divan-xana ila

miiqayisa edilan [154, sah. 34, 137-139, 142] «Qara palata>>ru (XIV Ham~

asr) gostarmak olar.

qeyd edak ki, C.A.Qiyasi orta asr

Tabriz va Qtz1l Orda §ahari Saray arasmda memarhq alaqalarinin olmasrm nazarda tuturdu [329]. Bununla alaqadar olaraq, orta asr Bolqar va

~irvan

arasmda ticarat alaqalarinin olmas1 ila bag-

h tabiat§ii.nas, cografiya9 va sayahat9, Peterburq Elmlar akademiyasmm haqiqi iizvii P.S.Pallasanm i§larinda rastla§d!gtm1Z malumatlar hec; da az maraq dogurmur. P.S.Pallasa xiisusila orta asr Bulqarm qabiriistii abidalarin epiqrafikaSIIU tasvir edarak yazrrd1: «...qabiriistii yazdarda bazilari haqqmda onlarm Pars ~amaxtya (~amaxt}

ayalatindandilar, biri isa

~irvandandrr;

bura-

dan aydm olur ki, §ahar ticarat vasitasila olduqca uzaq olkalarin sakinlarinin diqqatini calb edirdh> [98, sah. 195).

Tamamila aydmd1r ki, vaxtila

~imali

~irvanm

bu ciir alaqalari, ham9flin

Qafqaz arazisinda yerla§mi§ va madaniyyati bu

giina qadar taassiif ki, az oyranilmakda olan qiivvatli Qwi Orda Volqa Bulqarivasmda "Q(lra palata6 ad/arum

maqbm (Tatanstan,

Rusiya).

106

~aharlari

dovlatinin

ila movcud idi. Bu diyarm memarhgt ii¢n

iki qeyri-adi abida - ta qadimdan bari yalruz yerli sakinlarin deyil, ham~;inin bazi sayahat~;i va tadqiqat~;Ilarm diqqatini calb edan Borqa-Ka~

tiirbasi va Tatartup minarasini qeyd edilan alaqalarin

real tazahiirii kimi hesab etmak olar. Gorkamli ~imali

etnoqraf,

mi~dir.

Ka~»

iki digar tikililar tamamila xiisusi

<< ••• diiz

sathda

~akilda in~a

edil-

Onlardan biri Pliyevo kandi yaxmligtnda - bu, «Borqa-

adm1

da~1yan

«Tatartup>> adrm

tiirba, ikincisi - Terekanm sol sahilindaki

da~1yan

minaradir. Onlann xarici

taglann formas1, giinbazlar, ba~qa

va

Qafqaz, sonra da Azarbaycarun memarhq

abidalarinin bOyiik balad~;isi i.P.~eblikin yaz1rd1: yerla~an

olka~iinas

insanlar, xalqlar ila

~akillar

goriinii~ii,

gostarirlar ki, bu tikililar Volqa Bulqariyasmda

in~a edilmi~dir,

lakin he~; da

inqu~lar

minara (Tatanstan, Rusiya).

tarafindan deyil. Nazardan kef!;irilan tikililari daghq memarhq tikililari ila alaqalandirmak va onlar ila eynila~dirmak ii¢n he~; bir malumat yoxdur. Onlarm yerli arazida meydana galmasi tamamila tasadiifi hald1r va daghq arazilardaki tikililarin iislub va xarakterina he~; bir tasir gostarmami~dir>> [301, sah. 27].

Tasavviir edilir ki, agar bu satirlarin miiallifi amin dovrda orta asr Azarbaycan memarhq abidalari ila

tam~

oldugu halda,

miiallif bu tikililarin yaranma manbalarini Azarbaycanda axtarmaq ila bagh fikir soylayardi.

Onlarm memarhgtlli nazardan kef!;irak va oz farziyyalarimizi konkret materiallar asasmda asasland1rmaga ~;ah~aq. inqu~ kandi yaxmligtnda

yerla~an Borqa-Ka~

giin memarhq formalan ila

ki~;ik

va atrafdakl manzara fonunda

tiirbasi (XV asr) diiz-

tikilidir.

~;ox

Ki~;ik

tapada

kub formah paralelepipeddir, asas kameras1

yarrm~;evra ~akilli

giinbaz ila tamamlanu. Bir vaxtlar tiirbani ahata edan diiziilmii~

yerla~ir

tasirli goriiniir. Zahiran bu, da~dan

va bazi tasvirlara gora tarunan hasar [41], onun ilkin

hacm-faza strukturunun novliiliik cahatdan On ~arqin bazi memorial komplekslari, elaca da

Ab~eronun

Qalaxan kandindaki

tiirba (XVII asr) va Tiirkiyadaki Mama-xahm tiirbasi (XIV asr) ila ox~ar olmasrm ehtimal etmaya imkan verir. Bu komplekslarin

107

xiisusiyyati, formalan va icrasma gora miixtalif olan biitov hasarlar va onlar ila amala gatirilmi~ makanlarm markazinda yerla~an memorial tikililarin daxil olduqlan hacm-faza strukturunun oziinamaxsuslugundan ibarat idi. Bununla bela, bu tiirbalar formalanna gora bir-birilarindan farqlanirdilar. L.S.Bretanitskinin fikrina gora bu ciir memorial komplekslarin genetik koklari

6n ~arq xalqlarmm qadirni islama qadar dini ayinlarindan irali galirdi [308, sah. 50-52].

Xaricdan tiirba, oz horgiisii ila

~irvan-Ab~eron

memarhq

maktabi ii¢n saciyyavi olan iisullan xahrladan tamiz yonulmu~ va asash

~akilda uygurua~dmlm1~ da~

plitalarla

Daxildan tiirbanin divarlanna mala (suvaq)

ortiilmii~diir.

\;akilmi~dir.

Adat

iizra tiirba iki yarusa boliinmii~diir- iist kamera va diiz tagtavan ila

ortiilmii~

da~m

sardaba. Tiirbada sardabanin olmas1,

in~a

edildiyi

yiiksak i~lanmasi ila yana~1 Borqa-Ka~ tiirbasinin yaranma

koklarini Azarbaycanm orta asr memarhgmda axtarmaq imkam verir, ¢nki hazukl iisul ~imali Qafqaz xalqlarmm memarh~ ii\;iin saciyyavi deyil.

Bprqa Ka§ maqbmsi

(Inqu§etiya, Rusiya).

108

~irvan

Borqa Kaยง maqbarasi va xatira memarhq tikililari ila onun genetik alaqasi.

Memarhq simastntn saciyyavi cahatlari.

M2rdaknn kandind<J Pir Hasan maqbarasi (Azarbaycan).

~aqan

kandind<J maqbm (Azarbaycan).

Karr;aq aulunda maqbara (Dagzstan).

Pliyevo k<Jrtdind<J Borqa-Kaยง maqbarasi (Inqu~etiya, Rusiya).

Balaxam kandinda ~akir-aga maqbmsi (Azarbaycan).

Zzg kandind<J maqbm (Azarbaycan).

109

Konstruktiv va kompozisiya tikili~inin xiisusiyyatlari.

Borqa-Kaยง mi1qbiJriJsi (jnquยงetiya, Rusiya).

$aqan kandindiJ mi1qbmnin plant ViJ kclsirrni (AziJrbaycan), (OlrrrtiJliJT miiiJllifindir).

Fasadm sxemi.

A-Akasimi.

0 ,

1

1

'

I

J " I

I

MiJrdiJkan kandindiJ Pir HiJsm mi1qbiJriJsinin Jasadlannm sxemlm, plant ViJ kiJsimi (AziJrbaycan), (OlrrrtiJliJT miiiJllifindir).

(iilpnal<Jr miiallifindir).

Balaxam kiJndindiJ Hact $ahle mi1qbiJriJSinin fasadzntn sxemi, plant ViJ kiJsimi (AziJT~'!}Ican), (iilrmiJliJT miii1llipndir).

I) L _._.....__..____,__

110

__,

2,8 metr taraÂŁ ila planda kvadrat formaya malik yuxan ka-

mera arhq qeyd edildiyi kimi iki asash suratda

i~1q

tamizlanmi~ kiira~akilli

Boz rangli ahangli

suva~

oyuqlarmm oldugu va

ila ortiilmii~ divarlarm iizarinda hiinke~ir. ~ahidin

diirliiyii 2,5 metr olan dekorativ taglar asasmda

apanlm1~

ortiihnii~diir.

giinbaz ila

sozlari

tasvira asasan [283, sah. 217-232], vaxtila

tiirbanin interyerinda divarlarm ortiildiiyii va bu vaxta qadar qorunub

saxlanmam1~

yazmm Bakidak1

~irvan~ahlar

saraYI

kompleksindan Seyid Yahya Bakuvinin tiirbasinin (XV asr) [195, sah. 47-52] interyerinin dekoru ila

ox~ar oldu~u

ehtimal

etmak olar. Planda kvadrat formah makandan giinbazin asasma ke~id

dord yelkan vasitasila hayata

ke~irilmi~dir.

Onun kline ~imali­

hissalarinda 2,15 metr hiindiirliiyiinda canubi-qarb va qarb tarafindan arhq

a~yalar

doldurulmu~

(zibil, tullanhlar) ila

va tayinah tamamila miiayyan edihnami~ oyuqlar qorunub saxlanmi~dir.

Onlar, L.P.Semyonov tarafindan zirzami ila alaqadar

havaland1rma kanallarmm

a~lan

kimi xarakteriza edilirdi

[283, sah. 217-232].

Tiirbanin canub tarafinda divann fonunda iist kameranm yan divarlarmm davann kimi kolga sahnm1~ ba~ta~n ~atma ta~ ila

aynlnn~ giri~ yerla~irdi.

ila

al~aq girl~

Hiindiir

oyugu (qap1 yeri)

~akilda qaldmhn1~

birba~a

kandar

kameraya apanr. Kan-

darm ohnas1 tiirbaya daxil olanlan qeyri-ixtiyari olaraq

ba~m1

aymaya macbur edir- miisalman ~arqin bir ~ox orta asr memorial tikililarinda kifayat qadar rast galinan iisul. Giinbazdaki daliklar

kimi

giri~

oyugu da eyni zamanda interyerin

i~1qlanmasma

xidmat gostarirdi. Tiirbanin yeriistii kameras1, ~aplik (ayrilik) ila ki~ik

dayinni dalik vasitasila zirzami ila

birla~ir,

bu iisula

~ox

vaxt zirzamisi olan Azarbaycan tiirbalarinda rast galinir [121, sah. 146-148; 310, sah. 115].

Planda diizbucaqh formah 1,75 metr hiindiirliiya malik zirzami, ayani olaraq dekorativ yanm~evra ~akilli taglara soykanan yanm~evra ~akilli

tagtavan

ortiilmii~diir.

da, tayinahru iist kameranm kiinclarinda

Onun

~arq

yerla~an

divann-

va adlar1

~a-

111

kilan daliklar kimi miiayyan edilm.asi miimkiin olmayan 1 metr darinliya malik taxc;a (divar oyugu) yerla~ir. Zirzamida dafnlar olmarm~,

lakin tiirbanin kifayat qadar atrafh tasvir edildiyi c;ox say-

da yaz1h manbalarin malumatlan, vaxtila burada olan dafnlarin xarakteri haqqmda tasavviir yaratmaga imkan verirlar - meyitlar xiisusi taxtlarda yerla~diril~ taxta tabutiara uzadilm1~d1r va tabii ~araitlar

sayasinda mumiyalamrddar. Burada olan meyitlarin sap

~ahidlar tarafindan miixtali£ gostarilirdi Ka~

[283, sah. 217-232]. Borqa-

tiirbasinda dafnlarin olmamas1 bu xiisusiyyati zirzamilari

(sardaba) olan bir s1ra Azarbaycan tiirbalari ila

ox~ar

cizgi kimi

qeyd etmaya imkan verir. Azarbaycan tiirbalarinin zirzamilarinda dafnlar ya movcud deyil idi, ya da onlann yerini miiayyan etmak c;atinlik ta~kil etmi~dir.

Tiirbanin dekorativ bazak elementlarindan haz1rda qorunub saxlanmam1~,

lakin

~ahidlarin

tasvirlari asasmda tanman

da~

giinbazin keramika lovhalari ila xarici bazayini, hamc;inin giri~in dekorunu xiisusi olaraq qeyd edak. S.Bronevskinin tasvirlarinda Borqa-Ka~

tiirbasinin giinbazinin

«~ir c;akilmi~

kiramit» ila

tartibah [41] haqqmda malumatlar i.Lerx tarafindan ~lirvan~ah­ lar sarayillffi sardabasinin

da~

giinbazinin

~iralanmi~

lovhalar -

«goy rangli da~lar ila>> bazadilmasi ila bagh tasvirlarini xahrladir [224, sah. 32-33].

Hamc;inin bu ciir

ka~1

lovhalar ila bir zamanlar Bakmm ta-

rixi hissasi olan «ic;ari~aharda>>ki Ciima mascidin giinbazi ortiilmii~diir

merasma

[121, sah. 166-168].

giri~

c;atma tag1 ila azhq

ta~kil

Borqa-Ka~

tiirbasinin yuxan ka-

arhq qeyd edildiyi kimi kolga vurgulanm1~d1r. Ba~tagm

sal=~ ba~tagm

dekoru kifayat qadar

edir - onun taji;I 1,24 metr hiindiirliiyiinda ba~layan

va bir qadar kanara pxan c;arc;ivaya salma sathina daxil edilmi~­ dir. Ba~tagm tartibahnm bu ciir iisulu ~irvan-Ab~eron memarhqbadii maktabin abidalarina xas idi va hamin dovrda qeyd edilan abidalarda, elaca da memorial memarhgmda da

geni~ ~akilda

istifada olunurdu. Bu ciir abidalarin s1rasma, masalan, Balaxaru kandindaki 112

~akir

Aga tiirbasini (XIV-XV asrlar) aid etmak olar

[121, sah. 222-225]. Bu cii.r ba~taglar orta sar Azarbaycarun ba~­ taglarmm tasnifah zamam R.B.Amenzada tarafindan

<<ba~tag­

eyvanlar>> kimi adlanan sarbast qrupa daxil edilmi~ va xalq ya~a­ )'1~

ananalari ila alaqaya girirdilar [161, sah. 3-100].

Borqa-Ka~

metrik

tiirbasinin iist kamerasmm

~akilda yerla~mi~

va

epiqraf~dar

oxunan arab horma iisulu ila yerina

giri~i

iizarinda asim-

tarafindan miixtalif ciir

yetirilmi~

yazdarla

ii~ da~

lovha vard1r. 1928-ci ilda Azarbaycan epiqraf9s1 i.azimbayov ila edilrni~

tarcii.malardan biri - tiirbanin

in~a

edildiyi vaxhn <<808-

ci hicri ili» (1405-1406-ci illar) yazdarm birinda gostarilmasi ila bagh malumat vermi~dir. Eyni zamanda i.8zimbayov tarafindan bildirilmi~dir

yaz1da isa

ki, yaz1 savadh

sifari~~n

in~aat9nJn

~akilda gostarilmami~dir.

ad1 - <<Sultan Bay,

Xuda~adm

Digar

oglu», ii¢ncii.

ad1 <<Qerey tikilisinin sanatkan» qeyd

edilmi~dir

[284, sah. 217-232]. ~imali

Qafqazm epiqrafikasmm onun bOyiik

balad~isi

olan

L.i.Lavrov tarafindan yerina yetirilrni~ asash ara~dmlmasmda tikilinin

in~a

edilma tarixi avvallar

oxunmu~

galir, lakin digar yazdar miixtalif cii.r oxunur:

tarix ila uygun

sifari~~inin

ad1 ila

yaz1 -»Sultan Bay b.Xudaynad», ehtimala gora in~aat~mm admm oxundugu digar yaz1 << ... tikili... » kimi tarcii.ma olunurdu. Yaqin ki, zaman miiallifin adrm qoruyub saxlaya

bilmarni~dir,

lakin

L.i.Lavrov yaz1da miiallifin ad1 deyil, mahz tikiliya xo~ arzularm oldugunu hesab edirdi [81, sah. 129-130].

Ola bilsin ki, yazdar miixtalif vaxtlarda edilmi~dir. Bu ehtimal onlann bir qadar tasadiifi yerla~masi ila yaranm1~du. Bu versiyarun tasdiqi qisminda tiirbanin

xahrladdd1~

ilk yazd1 manbaya

asaslanaq - 1747-ci ilda poru9k Babiryurevin Kizlyar komendanh knyaz Obolenskiya novbati da~

mii~ahida

ila malumah: << ...

iizarindaki yaz1 qadimidir, hans1 dialektdan gotiiriildiiyiinii

bilmirik: yaz1 kabardinlar tarafindan bilmayarakdan qaz1lm1~ va hamin yerdan kasilmi~dir, miirakkab aydlnla~dmrlar»

~atd1raq ki,

a~d1b tokiilmii~

va sozlari

[81, sah.129-130]. Ham~inin onu da diqqatiniza

bazi manbalarda giri~in qar~ISllli hasarlayan arabdilli

113

Bax~asarayda Hacz Garay maqbarasi

(Knm, UKrayna).

Samarqandda ~irin­ b(i>a-aka maqbarasi (Ozbakistan).

yaz1 ila alan va hazuda

itmi~ da~

lovhasi qeyd edilirdi. Ola bil-

sin ki, bu lovha tiirbanin tarixi haqqmda alava malumatlar vera bilirdi.

Girl~

oyugunun yan taraflarinda miirakkab

malik olmayan bitki omamentlari vardu. Omamentlar

~akila

naxi~la­

rm xarakterina gora Azarbaycarun orta asr memarhgmda rast galinan lent~akilli omamentlari xamladular [20, sah. 38-40].

Borqa-Ka~

onu

tiirbasinin memarhq

ara~d1ran

Tiirbanin

goriinii~iiniin

manbalarinin

alimlar tarafindan miixtalif ciir izah edilirdi.

in~asm1

Genueziya ustalanna aid etmak cahdlari var-

dir [283, sah. 217-232]. Tiirbanin Orta Asiya va Knmm memorial tikililari ila miiqayisa edilmasi inandmCI goriinmiir [47, sah.

146; 271, sah. 264-265]. Samarkandda

~irin-bika-aka

(1385-ci

il) va Tuman-aka (1405-ci il) Orta Asiya [170, sah. 283-285, 290291], Knm- Bag4i:asaraydak1 Eski-Tiirba (XV asr) va HaCI-Qirey (1501-ci il) [147, sah.141-142] tiirbalarindan onu bir s1ra saciyyavi xiisusiyyatlar farqlandirirlar. Birinci halda, bu, tikinti materiah, iimumi

goriinii~

miitanasibliyi, memarhq konstruksiyalan, zir-

zaminin (sardaba) olmas1, memarhq dekoru va d., ikinci halda isa - kompozisiya

qurulu~u,

dekorativ bazak iisullan, giinbazlarin

formasmda va d. farqlarin olmas1.

Zann edilir ki, bu tikilinin an real banzarlari Azarbaycan arazisinda qorunub

saxl~dir.

Ehtimala gora onun memarhq

obrazmm koklari burada oz b~lan~CliD gotiiriir. Prinsip etibari ila onunla

114

ox~arhq ta~kil

edan, Azarbaycan memorial

memarh~

eyni vaxtda va ya bir qadar sonra in§a edilmi§ abidalar arasmda Balaxaru kandinda ~akir Aga tiirbasi (XIV-XV asrlar) va Hacr ~ahla tiirbasi (XIV asr), Mardakan kandinda Pir-Hasan tiirbasi (XV asr), ~agan

kandindaki tiirba (XVII asr) va digar abidalari qeyd edak

[140, sah. 33-34; 121, sah. 227, 273-276, 280-281; 242, sah. 489-500].

Borqa-Ka§ tiirbasi va onun Azarbaycan banzarlari arasmda xiisusi ke<_;id hissasi qisminda Canubi Dag1stan arazisinda qorunub saxlanmi§ kub formah da§ tiirbalarin olmas1 fikrimizca maraqhd1r [129, sah. 121]. Lakin Borqa-Ka§ tiirbasi

~irvan-Ab­

§eron memarhq maktabinin adlan <_;akilmi§ memorial tikililarini Qalakorey_~

aulunda

birla§diran bir <_;ox cizgilardan ba§qa (iimumi kompozisiya halli, maqbara (Dagtstan).

115

memarhq goriinii§iiniin saciyyavi ciddiyyati. (qatilik), memarhq formalanrun

yigcamh~,

hacmlarin boyiik hissalara aynlmas1,

onlarm dekoru va d.) onlann har biri, bununla bela, yaradicdarmm novliiliik obrazmm sarbast §akilda izah edilmasinda ifada edilmi§ fardiliya malikdirlar. Har halda boyiik ehti.mal ila bayan etmak olar ki, Borqa-Ka§ tiirbasinin memarhq obrazmm nazarda tutulan manbalari Azarbaycan, xiisusila da

~irvan-Ab§eron

da§

memarhgmm ananalari ila alaqadard1r, bu da onlarmAb§eronda XIX asradak inki§af etmasi, elaca da bu memarhq noviiniin burada yayilmasmm saciyyavi xiisusiyyati. ila tasdiq edilir. Bununla bela, isti.sna deyil ki, bu ciir hacm-faza hallila tiirbalarin geneti.k koklarini Orta Asiyanm islama qadar memarhq ananalarinda axtannaq lazrmdu. Q.A.Puqacyonkova tarafindan «ba§tag-giinbaz «fonnal1 kimi xarakteriza edilan bu tiirbalar arasmda oz memarhq hallina gora daha qadim tarixa malik va maraq kasb edan Buxaradak1 Samanidlar tiirbasidir (IX-X asrlar) va onunla eyni dovra aid edilanArab-ata (8rab-ata) tiirbasidir [266]. Xiisusi adabiyyatda, bu tiirbalarin onlar ila OX§ar olan orta asr Azarbaycanm memorial ti.kililar qrupunun, elaca da Maragadakl Qunbad-e Surx (1148-ci il) va Qunbad-e Qafariyya (1319-1336-a illar) kimi tiirbalarinin yaranmasma tasiri qeyd edilmi§dir [37, sah. 103, 186; 178, sah. 318]. Bu fakt orta asr miisalman

~arqi­

nin miixtalif vilayatlari, hamc;inin Azarbaycan va Orta Asiya arasmda canlanmi§ va hartarafli madaniyyat alaqalarinin olmaSlnm

parlaq tasdiqidir. Bu alaqalar arasmda memarhq alaqalari

hec; da az ahamiyyat kasb etmirdilar. Bu ciir alaqalara niimuna olaraq Xarazmda Bilyeuli karvansarasrm (X asr) gostannak olar.

Q.A.Puqacyonkova

karvansararun memarhgmda Azarbay-

canm orta asr memarhgmm tasirinin olmasm1 ehti.mal edirdi [102, sah.131]. Q.A.Puqac;yonkovanm bu farziyyasini konkretla§dirarkan zann etmak olar ki, boyiik ehti.mala gora bu, mahz memarhgmm

orijinalh~

ila farqlanan va da§dan ucaldllml§

oz ti.kililari ila geni§ §akilda tanman maktabinin tasiri olmu§dur.

116

~irvan-Ab§eron

memarhq

Borqa-Ka§ tii.rbasinin manbalarina galdikda isa, onun va

~ir­

varun onunla miiqayisa edilan tii.rbalarinin saciyyavi xiisusiyyatlari Orta Asiya analoqlarmm tasirinin ehtimal edildiyi kimi birba§a, masalan, Xarazm vasitasila deyil [47, sah.146; 271, sah.

264-265], mahz dola)'l yolla - Azarbaycan va ~irvarun memorial abidalari vasitasila ba§ tutmas1 ila bagh ehtimah irali siirmaya imkan verirlar.

Azarbaycan va

~imali

Qafqazm orta asr memorial memarh-

gmdakl memarhq alaqalari yalmz Borqa-Ka§ tii.rbasi, ~irvan-Ab­ §eron memar-rassamhq dairasinin onunla analoji olan tikililari ila mahdudla§m1rd1, goriindiiyii kimi daha geni§ yay11ma sahasina malikdirlar. Bununla alaqadar olaraq Yessentuki tii.rbalari, Macan §<Jharinin tii.rbalari va onlar ila OX§ar olan Naxc;IVan memarhq maktabinin abidalari miiayyan maraq ta§kil edirlar. Bu birlik yalmz onlarm xarici goriinii§iiniin cizgilarinin OX§arhg1 ila deyil, elaca da planlarm qurulmas1 va memarhq dekorunun detallan ila miiayyan edilirdi [92, sah.88-100; 252, sah. 229-239].

V.A.Kuznetsovun Azarbaycan tii.rbalarinin ~imali Qafqazm bazi zirzamilarinin [218, sah.174] goriinii§iiniin formala§masma da tasir gostara bilmasi haqqmda fikri maraq dogurmaya bilmaz.

Memarhgmda, Azarbaycarun orta asr xiisusi memarhq maktablarindan

~irvan-Ab§eron

memar-rassamhq maktabinin sa-

ciyyavi cizgilarinin aks olundugu

~imali

Qafqazm abidalari ta

qadimdan bari oz aralannda geni§ va miixtalif alaqalar ila bagh olan xalqlann memarhgmda qar§Ihqh alaqalari a§kar etmaya va imkanlar daxilinda atrafh §<Jkilda ac;1qlamaga, elaca da orta asr Azarbaycarun deyil, hamc;inin onunla qoll§U olan va yax1nl1qda yerla§an vilayatlarin tarixinda hala da «ag lakalar>> kimi qalml§ bazi hallarm magzini a§kar etmaya va oyranmaya imkan verirlar.

Qeyd etmak laz1md1r ki, Azarbaycanm orta asr

~imali

Qaf-

qaz xalqlannm memarhg1 ila qar§Ihqh alaqasi hamin dovriin Qafqaz va Zaqafqaziya xalqlan arasmda madani hamc;inin memarhq alaqalarinin tak niimunasi deyildir. Bu alaqalar biitiin vilayatlarda saciyyavi, c;ox§axali va geni§ §akilda qurulurdu va

117

ham.in dovriin insanlanrun hayatlanrun an miixtalif ticarat, siyasi, mai~at va digar taraflarini ahata edirdilar. Bu alaqalarin yalmz islama etiqad edan xalqlann deyil, elaca da xristian memarhgmda eyni zamanda qadimi, intensiv va miixtalif olmas1 maraga sabab olur. Buna misal olaraq, memarhgmda orta asr Giirciistan memarhgmm oziinamaxsus cizgilarinin aks olundugu inqu~eti­ yadakJ. Txaba-Yerd1 kilsasi [78, sah. 106-112;], Osetiyada Zruqsk mabadi [307] va Da~stanm Datun kandindaki kilsa [55, sah. 64; 83, sah. 117-118] gostarila bilar.

118

ARAN MEMARLIQ M8KT8Bi V8 ONUN MEMARLIQ 8LAQ8L8Ri iLa BAGLI B8Zi M8S8L8L8R

Aran memarhq maktabi dafalarla tadqiqab;Ilarm diqqatini calb etmasina baxmayaraq orta asr Azarbaycanrmn yerli badiimemarhq maktablari arasmda bu giina qadar an az tadqiq edilan maktabdir.

Vaxtila bu maktabin movcudlugu haqqmda ehtimallar M.M.Dyakonov va A.V.Salamzada tarafindan irali

siiriilmii~dii.

Lakin asas miiddaalar tamamila farqli idi. Lakin, onlann asas miiddaalan kokiindan faqlanirdirlar. agar birinci variantda, M.M.Dyakonov tarafindan Aran memarhq maktabinin yayllmaSI

arazisina, malum oldugu kimi, banzarsizliyi ila farqlanan Nax-

<;IVan memarhq maktabi aid

edilmi~dirsa,

[211. sah. 79], A.V.Sa-

lamzada tarafindan irali siiriilan ikinci variant, onun tarafindan daha sonradan

inki~af etdirilmi~dir

va onun asas maqamlan

son zamanlar tadqiq edilan bir sua memarhq abidalari asasmda kifayat qadar inandmcr asaslar tapm1~d1r [113, sah. 209; 116].

A.V.Salamzadanin bir s1ra tarixi malumatlara asaslanan fikirlarina gora, Aran memarhq maktabinin sarhadlari Aran ad1 ila tanman Kiir va Araz c;aylan arasmdak1 arazini ahata edirdi [116, sah. 59-60]. Onun tarafindan nazarda tutuldugu kimi, bu

maktabin

inki~afi

dovrii X-XIII asrlari ahata edirdi, onun mar-

kazlarina isa Azarbaycanm orta asr an boyiik Barda, Ganca, Balakan va

~amkir

isa Balakanda etdirilmi~dir.

~aharlarinda

ba~lami~dir,

alan

aid edilirdi. Aran memarhq

maktabinin badii-memarhq xiisusiyyatlarinin Ganca va Barda

~aharlari

formala~mas1

hala IX asrda, XI asrdan etibaran

sonra isa

~amkirda

daha da

inki~af

Bir zamanlar bu boyiik ~aharlarin tarixan Aran ad1

ila tanman arazida yerla~masi fakhna istinad edarak va onu, bir qayda olaraq, Azarbaycan da daxil olmaqla orta asrlarda, boyiik

120

~aharlarin

ma va

yerli memarhq va incasanat maktablarinin yaran-

formala~ma

markazi olmas1 fakh ila miiqayisa etdikda,

A.V.Salamzada, Aran arazisinda orta asrlar

~aharlarinda,

Aran

memarhq maktabinin saciyyavi xiisusiyyatlari ila tikililarin yaranmasi va mii~

formala~mas1

haqqmda ozii tarafindan irali siiriil-

ehtimallan olduqca inand1nc1 ~akilda asaslandum1~d1 [116].

Han;and ki, Aran arazisinda

ba~ vermi~

q1zgm tarixi hadi-

salar sababindan burada, taassiif ki, bir <;ox erkan memarhq abidalari qorunub saxlanmam1~d1r, bununla bela, dovriimiiza qadar galib <;atan va yalmz bu yaxmlarda tadqiq edilan bazi tikililarin saciyyavixiisusiyyatlarionlarmoziinamaxsuslugu vatakrars1zh~ masalasini

qar~1da

qoymaga (qald1rmaga) imkan verir. Bu xii-

susiyyatlar novbati dovra aid bir sua memarhq abidalarinda oz aksini

tapm1~du.

Aran memarhq maktabinin oziinamaxsus xii- Araz (ayz uzarinda Xudaforin korpiilari

susiyyatlari, onun abidalarina malum monumentalhgm (mohta- (foto miiallifindir).

121

~amliyin)

aid edilmasi va karpic,

~akilda dogranm1~

c;ay

da~mdan

i~lanilmami~

ahang va kobud

ibarat va tarkibi iizra orijinal,

boyiik va miixtalif saciyyali h6rgiidan istifada edilmasinda oz aksini tapm1~d1r. Aran memarhq maktabinin xiisusiyyatlari arasmda A.V.Salamzada tarafindan onun minaralarinin oziinamaxsuslugunun da gostarilmasi fakbru qeyd ebnak vacibdir. Aran memarhq maktabina aid eda bilacayimiz va bu giin malum olan abidalardan Mabad c;ay1 iizarindaki Sm1q korpii (XII asr) [37, sah. 132-136], Araz c;ay1 iizarindaki on

be~ a~mmh

Xudafarin

Korpiisii (XIII asr) [116, sah .51-55], vaxtila movcud olmu~ vaindiki dovra qadar galib c;abnam1~, lakin XIX asr ~akillari asasmda miiayyan edilmi~ Gancac;ay iizarindaki iic; adad korpii (XII asr) [282, sah.74-77], Qazax rayonunda 8skipara kandi yaxmhgmdaki bina kompleksi,

~amkir

biirciiniin qahqlan (XI - XII asrlari),

va digar ahamiyyatli tikililarin adlarm1 c;akmak lazrmdu. istar Aran memarhq maktabi, istarsa da yerli memarhq maktablari iic;iin onlarm

formala~masma

tasiri sahasinda Aran kor-

piilari xiisusila ahamiyyat kasb edirlar. Orta asrlar dovriiniin an i~lak (canlanm1~) ticarat yollanndan biri olan «ipak yolu>> Araz t;ay1 iizarinda on be§ a§mml!

Xudafrrin kOrpiisii (Joto miialliftndir).

122

iizarinda vaxtila

ucalddm1~

bu korpiilar, yalruz memarhq da-

yarlari ila deyil, hamc;inin miihandislik cahatdan hesablanma-

Araz fl'!l1 Uzarinda on be§ tl§<nmll Xudafarin kiirpiisii (Azarbaycan) (foto N. BliyeWuJ.ir).

Marag> va Zancan arasmda kiirpU

(Canubi Azarbaycan).

Araz fl'!l1 Uzarinda on bir tl§lnml< Xudoforin kiirpiisu (Azarbaycan), (barpa A. Salammdanin va E. Avalovundur).

Qapragam kiirpiisu (Turkiya), (E.Ozanda gijra).

·-1

Kasax fl'!l1 Uzarinda A§taraka kiirpiisii (Ermanistan), (0. Xillpaxf!!ana gijra).

Arpa f"Y' Uzarindan Dadala kiirpiisii (Ermanistan).

alinca fl'!l1 uzarindan Qozbel kOrpiisu (Azarbaycan).

123

smm daqiqliyina gora diqqat calb

etmi~dir.

bir qayda olaraq, arazinin konkret

~araitlarina

arnq ad1

c;akilmi~ qan~1q

horgiida

ucalddm1~

Onlarm ham1srm, ugurlu baghhq,

sayi; c;aym erdili-

yindan as1h olaraq dayi~an va c;atma formasmda qahn taglar ila 6z aralarmda birla§mi§, ham!,;inin bu korpiilarin in§as1 zamaru yiingiilla§diran tag oyuqlan, korpiilarin dayaqlannda taxc;alar, miixtalif nov dalgayaranlar kimi orijinal miihandislik tadbirlarinin tatbiqi birla§dirir.

Bu korpiilarin Azarbaycarun digar tarixi vilayatlarinin bir sua miihandis tikililarinin formala§masma tasiri va onlar ila ox§ar xiisusiyyatlarin olmas1 ila bagh bir s1ra ehtimallar avvallar da irali siiriiliirdii [37, sah.134; 116, sah. 53-54]. Bela abidalar Sirasina Sefirud c;ay1 iizarindaki Qaflangiih korpiisii (XII-XV asrlar), 8rdabil yaXInligmdakl iki korpii, ham!,;inin Maraga va Zancan arasmdakl korpii aid edilirdi. Lakin, Aran korpiilarinin Yaxm va Araz ~ayt Uz<mnda onbirll§mmlz Xudaforin kOrpiisu (foto muallijindir).

124

Orta ~arqin OX§ar memarhq tikililarina tasir etmasi masalasi hala da ac;1q qahr. Bu bax1mdan, Ermanistan arazisinda yerla§an va

Kur ~ayt uzarinda

S1mq !Corpu.

Aran korpiilarinin in§asmdan istifada edilan iisullardan faydalanan korpiilar xiisusi diqqat calb edir. Onlarm arasmda Kasax c;:ap iizarindaki A§tarak korpiisii (1664-cii il) [94, sah.67, va ya 106; 291, sah. 89-90 va ya 13, 22, 54] va ela hamin c;:ay iizarindaki O§akan korpiisii kimi tikililari da xiisusila qeyd etmak laz1md1r (1706-o il) [291, va ya 35, 36, 55]. Bir fakb da nazara almaq lazrmdu ki, Ermanistan korpiilarinin memarhq xiisusiyyatlari orta asr memarhgma xas deyil. O.Xalpaxc;:yan bazi digar ermani alimlari kimi bunu <<iran madaniyyati>>nin tasiri ila izah etmaya c;:ah§ml§dlr. Onlarm fikrinca bu tasir yalmz korpiilarin memarhgma deyil, hamc;:inin bir s1ra miihandis tikililarina, xiisusila da karvansaralara, hamamlara va miiasir Ermanistan arazisindaki XVI-XIX asrlara aid olan bir nec;:a ya§ap§ tikililarina da olmu§dur [326, sah. 85-86]. Lakin Ermanistan arazisinda saxlarulml§ bazi korpiilarin adlan xiisusila da [291, sah. 91, 95],

~ubuqkorpii

~ayqo§an

(XII-XIII asrlar)

(XIII-XV asrlar) [291, sah. 85-86],

hamc;:inin Araz c;:ay1 iizarindaki

~obankorpiisii

- bu korpiilarin

tikintisinda Azarbaycan ustalarmm i§tirakrm bOyiik aminlikla qeyd etmaya imkan verir.

Orta asr Azarbaycanin korpiilarina misal kimi onlarm tiirk alimlari tarafindan Tiirkiyanin bazi korpiilari ila miiqayisa

125

~imlkir qiill3si.

Dvubuado Monperpenin r<JSmi.

Tatartup minar3si (joto mwllifindir).

edilmasi maraq dogurur [352; 353]. Onlar arasmda memarhgmda Azarbaycan miihandis tikililarinin tasirinin aydm goriindiiyii Stambuldak1 [345] Qap1-Agas1 korpiisii xiisusila diqqat ~akir.

Bugiina qadar qorunub

saxlarulm1~,

lakin

~ahidlarinin

ifa-

dalarina va tasvirlarina asasan miiayyan edilan, oz memarhq obrazma gora parlaq va banzarsiz olan minaralari olaraq vaxtila kohna

~amkir

arazisinda

yerla~an

qeyri-~artsiz

abidalar sira-

sma daxil etmak laz1mdu. Onun haqqmda tasavviir yaratmaga yalruz adlan ~akilan rasm va tasvirlar deyil, ham~inin hekayalar i.P.~eblikin tarafindan Borqa-Ka~ tiirbasi ila yana~1 qeyd edilan

Tatartup minarasi (XV asr) imkan verir. i.P.~eblikin avvalki i~la­ rina istinadan, Zmeyaskayanm ~imali Osetiya yaxmhgmda yerla~an

bu minara har ~eydan onca ~imali Qafqaz memarhg;t ii~

qeyri-adi idi. [47, sah. 26-31; 301, sah. 27].

Bu maraqh memarhq abidasi - movcudlugu ehtimal edilan haz1rda qorunub ii~

saxlanmarm~

Yuxan Culat

~aharinda yerla~an

minaradan biridir [79, sah. 56]. Vaxtila qarb hissada yerla~an,

Ciima mascidi planmda trapesiya galib

~lxmayan

~akilli

olan va bugiiniimiiza

minara oziinda ytgma karpic horgii postament

127

iizarinda duran 20 metr yiiksaklikda bir karpic siitunu taqdim edirdi [237, sah. 66-86].

Onun govdasinda

yerla~an

dolama karpic

pillakan miiadzin (azan<;I) ii<;iin bir zamanlar qur~aq

stalaktit

vasitasila saxlanan va sonra

minaranin tamamlanmas1 - kiibba qala<;asma ke<;an "~arafa" eyvaruna apanr. Minaranin dekorativ bazadilmasi va govdanin horgiisiina (diiziilii~

qaydasma)

va

miikarnaslarin

gozliiklarina (eyvaru saxlayan stalaktit qur~aqlan) yerla~dirilan,

~ayan,

dairavi va romba ox-

firuzayi rangli mina ila

ortiilmii~

elementlardan ibaratdir.

Tatartup minaralarinin orijinal memarhi9 bir <;ox tadqiqat<;Ilar tarafindan qeyd Tatartup minarasinin ust hissiiSi (foto muallifindir).

edilmi~­

dir. Onlann arasmda L.P.Semonovun adabi va digar manbalarin hartarafli siyarus1 ila tachiz

edilmi~ i~ini

laz1md1r [177]. Lakin, O.V.Miloradovi<;in

xiisusila vurgulamaq i~i

abidanin memarhq

baxurundan daha konkret saciyyavi xiisusiyyati onun va vaxtila movcud olan mascidin asash yerina

yetirilmi~

ol<;masindan

ibaratdir. 8slinda mahz O.V.Miloradovi<;in haz1rkl Yuxan Culat miiScidinin va Tatartup minarasinin rekonstruksiya varianh (sxem muallifindir).

128

i~i

bu

abidani elmi sahaya daxil

etmi~dir

[237]. Tatartup minarasinin

memarhq xiisusiyyatlarinin miimkiin O.V.Miloradovi~

man~ayini

Markazi Asiya, Bulqariyarun, Dunay

hissasi, Knm, Ermanistan kimi arazilar ila xahrlatm1~du,

qeyd edarak,

yana~1,

~ayt

Azarbaycan1

onun real analoqlan arasmda isa Srmq qala

minarasinin adrm ~akmi~dir [237, sah. 86]. i~inda O.V.Miloradovi~in

V.A.Kuznetsovun

bu ehtimah Ta-

tartup minaralarinin yaranmas1 va orta asrlar Azarbaycan memarh~

ila baghhg1 sonrakl inki~anm tap1r. 0, bela yazu:

ÂŤ ... Ta-

tartup minaralarinin memarhq obraz1, onun iislub xiisusiyyatlari va novliiliik analoqu bu nadir tikilinin

man~ayini

miiayyan

etmaya imkan verir.

Orta Asiya va iran minaralari Tatartup minaralarindan nazara ~arpacaq daracada farqlanirlar. Bunu eynila Knm va Volqa Bolqanstaru minaralarina da aid etmak lazrmdu. Analoqlanaxtar1~1

run

bizi Azarbaycan SSR-na gatirir, burada Azarbaycan

memarhgmm da~,

f;)irvan-Ab~eron

dairasinda haqiqatan

istarsa da karpic minaralar

xmh~ndaki

Pirsaqat

~ayt

a~kar

ox~ar,

istar

edirik (masalan, Bakl ya-

va Bak1 yaxmhgmda f;)IX kandinda

xanagah- minaralar).

Goriiniir ki, Q1zll ordunun Azarbaycana hiicumlarmm birinda asir

gotiiriilmii~

bir qrup

in~aat~1

sanatkarlan ozlari ila

gatirmi~ va onlar yerli memarhq vasitalarindan istifada edarak oz

tikinti ananalarina

uy~

Tatartup minarasini

Buna banzar minara digar Q1zll ordu

~a etmi~dirlar.

~aharciyinda

Tatartupdan

30 kilometr ~imala dogru A~a~ Culatda in~a edilmi~dir (qahqla-

ra asasan) [79, sah. 56]. i.P.f;)eblikinin va i. V.Kuznetsovun i~larindan bir-birini tamamlayan sitatlar, ham9nin

O.V.Miloradovi~in i~ina

ke9d Tatartup

minarasi ila orta asr Azarbaycan memarhg1 arasmda alaqanin daqiqla~dirilmasi ii~ yonlandirilmi~di. O.V.Miloradovi~

va

V.A.Kuznetsov tarafindan qeyd edilan minara ila miiqayisa edilan

f;)irvan-Ab~eron

maktabinin minaralari hamin miisalman

diinyasmm miixtalif vilayatlarinin tikililarinin funksional ox-

129

~ar

noviiniin miixtalifliyinda aydm ta~kil

cahatdan eyni qrupu

yerla~dirilmi~

novliiliik

edirdilar [37, sah. 475, 477-479]. Ta-

tartup minarasini hamin qrupun niimayandalarindan bir s1ra xiisusiyyatlar farqlandirir: minara arhq qeyd edildiyi kimi, qabanq

nax1~h

elementlardan tatbiq etmakla edilmi~dir.

ortiilmii~

srralar va firuzayi mina ila

yax~1 bi~irilmi~

dekorativ

karpicdan

in~a

Malum oldugu kimi ~irvan minaralari da~ va banzar

iisullardan istifada edilmakla

tikilmi~dir

va bu nov bazak orna-

mentlari onda yox idi.

Bu hal V.A.Kuznetsovun, Tatartup minarasinin ona malum olmayan karpicdan istifada etmak macburiyyatinda qalan ~irvanh usta tarafindan

in~a

edilmasi ila bagh ehtimahru takzib etmir.

Ham9nin malumdur ki, bir tikinti materiahndan istifada edan orta asr ustalan miixtalif ~artlardan as1h olaraq, farqli bir ~akilda va farqli tikinti materiallarmdan memarhq asarlari yarad1rdllar.

Buna inandmo misal kimi i~lanmasini

ÂŤ~arq

qapiSI>>-nda

da~larm

gostarmak olar. Tabrizli memar tarafindan

~irvan~ahlar

xiisusi

tikilmi~

saray kompleksinda malum oldugu kimi ananavi

tikinti materiah karpic idi [121, sah. 281-283]. Hamc;inin qeyd edak ki, Tatartup minarasini ~irvan-Ab~eron qrupuna daxil olan minaralardan yalruz onun i~a edildiyi material deyil, hamc;inin xarici rm~

goriinii~iiniin

asas hacminin miitanasibliyinin vurgulan-

uzunlugu, elaca da memarhq

qurulu~unun

xiisusiyyati

kimi cizgilari farqlandirir. Novliiliik cahatdan farqli olan bu iki abidalar qrupunun miiqayisa edilmasi gostarir ki, Tatartup minarasi daha diizgiin

qurulu~a

malik idi, hazrrda

stalaktit qur~aq karnizlarin formalan daha

zadalanmi~

inki~af etmi~dir,

yu-

xanda isa indi qisman dagllrm~ kiibba-ba~hqlan var idi.

Bu manada, Tatartup minarasi Naxc;IVan memarhq maktabinin avvallar da tadqiq edilmi~ minaralarindan uzaq masafada yerla~irdi.

Harc;and ki,

kimi karpicdan

i~a

Nax<;~van

minaralari Tatartup minarasi

edilmasina baxmayaraq, onlar bir s1ra

gostaricilar, daha daqiq isa oz kompozisiya

qurulu~u,

miitana-

sibliyina gora bir-birindan ahamiyyatli daracada farqlanirdi.

130

Bunu xii.susila da, hamin minaranin Qarabaglar kompleksi ila mii.qayisasi zamaru

mii.~ahida

ehnak mii.mkii.ndii.r [121, sah.

281-283]. Qarabaglar kandindaki cii.t minaralari Tatartup minabirba~a

rasindan onlarm daha c;ox oz

ii.c;ii.n deyil - dina sadiq ahalini ibadata aslinda dini-memorial ansambla

funksiyalannm icras1 c;a~rmaq

giri~ ba~ta~nm

ii.c;ii.n qii.lla,

vurgulanmas1

maqsadi ila elementi kimi in~a edilmasi farqlandirir. Bunu onlann tamtaraqh

c;IXl~ ba~ta~

ila

birla~an vurgulanm1~ mohta~am

kompozisiyas1, hamc;inin zangin memarhq urbanizmi deyir.

Bizim nazarimiza gora Azarbaycanm orta asrlar memarhgmda Tatartup minaralarina an yaxm analoq, arazisinda indiki ~amkir ~ahari yerla~an

vaxtila

~amxor

adlanan rayonda

«~am­

xor sii.tunu>> minaralari idi. XII-XIII asrlara aid edilan bu abida Dyuba de Monterenin [37, sah. 91] va Q.Qaqarinin [121, sah. 74], eskizlari, hamc;inin A.Suxanov da (XVII asr) daxil olmaqla bir c;ox hamasrlarinin qeydlari asasmda mii.ayyan edilmi~dir, A. Suxanov yaz1rd1: «... ~ahari kec;dik (~amxor- F.M.), ~ahar karpicdan tikilmi~di,

boyii.k va

bo~

idi, ic;arida isa ba~qa cii.r idi; har ikisi-

nin divarlan zadalanmi~dir, lakin yalruz azan ii.c;ii.n ~a edilmi~ qii.lla daha hii.ndii.r va kifayat qadar gozal idi" [263, sah.103].

Daha soma

~amkir

minarasi oz aksini fransiZ konsulu

Q.Qambanm sayahat qeydlarinda tapd1 [140, sah. 75-76]. Lakin onun an geni~ tasviri N.Florovoskinin qeydlarinda oz aksini tapmi~dl

(XIX asr), o qeyd edirdi ki, «... oradakl abidalar ic;inda an

gorkamlisi dii.zanliyin ortasmda ~ahardan

~amxor

c;aymm sol sahilinda

taxminan iyirmi be~ verst masafada ucald1lan

~amxor

qii.llasi idi>> [289, sah. 363-364].

Haz1rda dovrii.mii.za galib karpicdan

tikilmi~dir,

c;ahnarm~ «~amxor

qii.llasi>> da

Dyuba de-Monperenin va Q.Qaqarinin

eskizlarina asasan xarici goriinii.~ii.nii.n xii.susiyyatlarina, xii.susila da flmdamentinin mii.tanasibliyina, poladdan tikilmi~ qii.llasina, ozii.namaxsus postamentina, memarhq urbanh~nm xarakterina gora Tatartup minarasi ila ox~ard1r. ~irvan-Ab~eron dairasindaki minara qii.llalarinin spiralvari pillakanlari malum oldugu kimi

131

eyvan saviyyasinda

tamamlarum~dl,

Tatartup minarasinda

isa buna banzar pillakan qiibba hiindiirliiyiina qadar davam edir [237, sah. 72]. N.Florovski tarafindan

<<~amkir

qiillasi>>nin

tasvirinda qeyd edilir ki, bu abidanin hiindiirliiyii da bu formada idi. [289, sah. 363-364]. 8hamiyyatli cahat ondad1r ki, torpaq ~okmasi zaman1 boyiik ~at veran Tatartup minarasinin cari goriinii~ii

ila analoji hahn <<~amxor qiillasi>>-nda mii~ahida edildiyini

qeyd edan N.Florovskinin qeydlari iist-iista dii~iir.

Qeyd edilan xiisusiyyatlar ehtimal irali siirmaya imkan verir ki, har iki minara Tatartup va ox~ardular

<<~amkir

qiillasiÂť iislub cahatdan

va eyni memarhq noviina aiddirlar.

mal etmak olar ki, bugiiniimiiza qadar galib minarasinin bitma noqtasi eynila kimi idi, daha dogrusu

<<~amxor

mii~ahida

fanarli arkalara malik idi. rinin da bela bir funksiya

ehti-

Tatartup

qiillasiÂť-nda oldugu

postu funksiyas1m

O.V.Miloradovi~ da~1ya

Ham~n

~atmarm~

da~1yan

Tatartup minarala-

bilacayini ehtimal edirdi [237,

sah. 72].

Bizim fikrimizca Tatartup minaralari takca orta asrlarda Azarbaycan va ~imali Qafqaz arasmda memarhq miinasibatlarinin olmasmm tasdiqi kimi maraqh va ahamiyyatli deyil, o ham~inin Aran memarhq maktabinin bugiiniimiizda bela kifayat

qadar tadqiq edilmayan xiisusiyyatlarini oziinda aks etdirmasi ila diqqati calb edir.

Vaxtila Aran arazisinda yerla~an, Yaxm va Orta ~arq abidalari, elaca da islama qadarki dovr abidalari ila alaqali alan memorial abidalar s1rasmda Azarbaycanm orta asrlar memorial memarhq niimunalari alan iki qeyri-adi abidalar - Malik 8jdar va Kar Giinbaz maqbaralari xiisusi maraq dogurur. Kohna miisalman qabiristanh~nda La~

yerla~an

rayonunun Cicimli kandi yaxmhgmda

bu tikili ham9nin birinci abidada

ko~ari ala~1qlarm

ta-

sirinin ikinci abidada da Zaqafqaziya xristian abidalarinin tasirinin izlari mii~ahida olunduguna gora xiisusi diqqata layiqdir.

Bildiyimiz kimi, marhumun xatirasinin

abadila~dirilmasi,

islamm asas ehkamlarma ziddir, dinina sadiq bir ~axsin mazan

132

kifayat qadar sada olmahd1r: onun xatirasini yalmz kic;ik bir tapacik abadila~dira bilar [74, sah. 51-52]. Lakin, islamm ilk asrlarindan bu ehkamlar hatta ali din xadimlari tarafindan dafn marasimlarinin mascid daxilinda kec;irilmasi ila tez-tez pozulurdu. Miisalman

~arqinin

bazi arazilarinda, hokmdarlarm va

onlarm aila iizvlarinin, yiiksak vazifali

~axslarin,

ruhanilarin

dafn yerinda miistaqil memorial abidalar ucaldllud1 [90, sah.

314-316]. Onlann memarhgmda islama qadarki dovrlarin dini

va

ya~ay1~

memarhg1 elementlarina tez-tez rast galinir. [253,

sah. 277-278].

Biitiin digar <<boyiik>> dinlar kimi, islam dininda arablar tarafindan

i~gal edilmi~

Olkalarda, an c;ox da ilkin marhalalarda

binalarda yeni iisullardan, badii memarhq fandlarindan

geni~

istifada edirdilar. Bu bax1mdan, Cicimli kandi yaxlnl1gmda yerla~an, memarhgmda Azarbaycan va ana yaxm arazilarin islama

qadarki dovriiniin elementlarini oziinda aks etdiran, bu giina qadar qorunub

saxlamlm1~

maqbara xiisusila ahamiyyatlidir.

Baxmayaraq ki, bu maqbaralar arazi bax1mmdan Aran memarhq maktabina daxildirlar, lakin bununla

yana~1

Cicimli kandinda

onun tikin- xatira kompleksi (joto La9mm iยงgalmdan

ti xiisusiyyatina yad alamatlar movcuddur, bela ki onlarm in- sonra 9akilmiยงdir).

133

Cicimli kandinda xatira kompleksi va onun tikililarinin memarhq koklari.

Laf!n rayonunun Cicimli /amdinda xatira kOmpleksi (Azarbaycan), ifoto muallifindir).

Malik Bjdar maqbarasinir:ylam va kasimz (iil~alar miJalliftndir).

La~m rayonunun Cicimli (iil~alar muallifindir).

kandinda xatira kompleksinin b~ plant (Azarbaycan),

M1:1000

§asmda yax§I cilalaruru§ ahang da§mdan va bazalt plitalardan istifada edilmi§dir. Onlar, digar

~oxsayh

da§ qabirlar,

ham~inin

bir ne~a ki~ik binalarm qahqlan ~ox boyiik maraq dogurur, burada yerla§an qasabanin ~ox qadim tarixa malik olmalan haqqmda ehtimahru irali siirmaya imkan verir. Onun §ahidlari

ham~inin

qeyd edilan maqbaralardir, onlann uzaqdan goriinan silueti kand peyda olmami§dan daha avval diqqat ~akir.

Memarhgmda konstruktiv refraksiya elementlari, ko~ari ala9qlar a§kar edilan Malik 8jdar maqbarasi dafalarla

tadqiqat~I­

larm diqqatini calb etmi§ va na§r edilmi§dir. Lakin maqbara oz

135

orijinal

goriinii~ii,

orta asr Azarbayean memarhgmda banzarsiz

analoqu ila dafalarla diqqat calb etmi~dir. ilk maqbara i.P.~eblikinin tarafindan qeyd olunub, daha sonra maqbaranin

Ol~;ii

va plan sxemini dare

etdirmi~dir

[302,

sah. 134; 140, sah. 85-87]. Sonralar tez-tez alimlar ona miiraciat edirdilar. Orta asr Azarbayean maqbaralarinin tasnifah zamaru A.V.Salamzada Malik 8jdar maqbarasini «sakkiz

gu~ali ~aquli

istiqamatli» qrupuna daxil etmi~dir, mahz bu i~a hamin maqbaranin digar 61¢ versiyas1 na~r edilmi~dir. [275, sah. 237, 243].

Ma~ayini ko~;ari ya~ay1~

evlarindan gotiiran Malik 8jdar

maqbarasinin qeyri-adi memarhq genetik koklari haqqmda ehtimal ilk dafa Azarbayean memarhq tarixina hasr olunmu~ asash tadqiqat zamaru ifada

edilmi~dir

- «Azarbayean memarhq ta-

rixi». [121, sah. 101-104]. Bu ehtimahn inki~ah va abidanin tam saciyyavi xiisusiyyati L.S.Bretaniskinin monoqrafiyasmda edilmi~dir

~~

~arh

[37, sah. 128-130]. Digar memarhq abidalari ila yana-

bu maqbara M.S.Bulatov tarafindan Miisalman

~arqinin

orta

asr memarhgmda tagband konstruksiyasmm formala~ma qanunauygunlugunun miiayyan edilmasi sababila tadqiq

edilmi~di

[192, sah. 53-94; 43, sah. 256-257].

Fikrimizca, Cicimli kandindaki xatira kompleksinin tikililarinin gostarildiyi adabiyyat manbalarini nazardan ke<;irarkan, son zamanlar meydana galan novbati Ermani elmi saxtakarhq fakhm xiisusila qeyd etmak laz1md1r. Bela ki, 2001-ci ilda Tiirkmanistanda dare

edilmi~

"Qaraqoyunlu tiirkman sultanlarmm Ermanistanda

a~kar edilmi~

iki tiirbasi" adh maqalada "elmi sensasiya" iddias1

ila Ermani arxeoloqu A.Simonyan tarafindan qeyd edilir ki, " ... avqust 2000-ci il tarixda ermani abidalarinin toplusunun redaksiya ekspedisiyas1 Ermanistan Respublikasmm geni~

eanub-~arq

hissasinda

miisalman qabiristanll~ va elmi adabiyyatda malum olma-

yan iki tiirbani ara~d1rm1~drrlar" [284, sah.94].

Oz ara~d1rmasmm predmeti haqqmda tasavviirii olmayan miiallifin elmi eahatdan oziinii dogrultmamasl fakhm kanara qoyaraq A.Simonyanm 2000-ci ilda haz1rlanan Ermanistan tarixi

136

va madaniyyatinin abidalarinin dovlat reyestrinin materiallanna istinad etdiyi ila bagh masala iizarinda xiisusila dayanmaq laz1md1r. Biitiin beynalxalq konvensiyalanrun talablarina zidd olaraq bu

i~larin

i~gal olunmu~

Azarbaycanm ermanilar tarafindan miivaqqati

arazisinda hayata ke9rildiyi malum faktdrr. Bunu

da, aslinda dovlat saviyyasinda hayata kec;irilan madani ekspansionizmin bir tazahiirii kimi hesab etmak olar.

Bunla bela, gostarilan tiirbalarin memarhq xiisusiyyatlarina yenidan nazar salarkan qeyd etmak olar ki, Azarbaycan Respublikasmm Lac;m rayonun Cicimli kandindaki memorial kompleksin abidalari boyiik maraq kasb edir va onlann haqiqi (asl) niimunasinin yaranmas1 masalasi hala da bu giin diqqati calb edir. Bununla alaqadar olaraq, Malik 8jdar tiirbasinin genezisi va onun orta asr Azarbaycan va Yaxm va Orta ~arqin hamhiidud olkalarinin xatira memarhgmda tutdugu yer haqqmda problemin hala da kifayat qadar i~Iqlandirmadigmi gostarmak olar.

Lakin, bununla

yana~1

Malik 8jdar maqbarasinin orijinal

obrazmm yaranmas1 masalasi va onun orta asr Azarbaycan memarhgmm va

qon~u

Yaxm va Orta

~arq

olkalarinin memorial

tikililari arasmda yeri halada kifayat qadar i~1qlandmlmam1~du.

Baxmayaraq ki, Miisalman kililari ila koc;ari

ya~aYI~

~arqinin

bazi nov memorial ti-

maskanlarinin miimkiin genetik alaqa-

lari ideyas1 daha erkan dovra aid edilir, lakin bizim fikrimizca bu barada konkret siibutlar kifayat qadar taqdim olunmam1~d1r.

Bu bax1mdan qeyd edak ki,

maskunla~mw

va koc;ari xalqlarm

madaniyyat alaqalari masalalari ham memarhq tarixinda, ham9nin iimumilikda madaniyyat tarixinda hala da an az tadqiq edilan sahalardan hesab olunur.

Orta asr ~arq memarhgmm gorkamli alimi Q.A.Puqac;enkova maskunla~m1~

va koc;ari xalqlarm

«~arqi

Asiya>>

~artlari

albn-

da madam alaqalarinin movcudlugunu danm1rd1 va eyni zamanda iddia edirdi ki,

<< ••• Monumental

memarhgm formalan

haqda sohbat zamaru dekorativ elementlarinin koc;ari

ya~ay1~

maskanlari memarhgma banzadilmasi boyiik sahvdir>> [266, sah.

137

77-80]. Tam aminlikla bu ciir alaqalarin an real niimayandasi kimi, Malik 8jdar maqbarasini adlandumaq olar.

Maqbara i:iz plarunda 3,6 metr) xarici

sakkizgu~ali

gi:iriinii~ii

tiirbasi ila (yan tarafdan

bax1mmdan <<sddmm>> va ya <<mo-

nastu>> sardabaya banzayir. Lakin, diqqatli yoxlama zamaru aydm gi:iriiniir ki, bu

ki:i~ari

yurtalar faktiki

monumentalla~­

dirma tacassiimii onun i:iziinamaxsus memarhq obrazrmn

<<da~

iizarina ki:i¢riilmasidir>>. Diinya memarhq tarixinda bir material ila hayata

ke~irilan

tikilinin <<kor-korana>> tarciimasi malum

deyildir. Misal kimi Moskva yaxmhgma Kolomensk kandinda ucalddm1~ mi:ihta~am

kilsani (1532-ci il) gi:istarmak olar, salnama

onun qadim rus memarhg1 ila ox~arhgrm vurgulayaraq qeyd etmi~dir

ki, o << ... taxtadan haz1rlanm1~ bir i~dan daha yiiksakdir>>

[42, sah. 141].

Malik 8jdar maqbarasi yiiksak olmayan postamentin ii¢ncii marhalasi iizarinda

yerla~ir.

Onun asas sahasi iist sakkizbucaq

sahani ke~ir, o isa i:iz ni:ivbasinda kobud i~lanmi~ parabola ~akilli giinbazin asasm1 ta~kil edir. Haz1rda da~ddrm~ va i.P.~blikinin sahvan dekorativ bazadilmanin bir ni:ivii kimi qabul etdiyi bu giinbaz aydm gi:iriiniir ki, vaxtila da~ plitalarla iizlanmi~di [140, sah. 85-87]. Tiirbanin asasmdan giinbazin asasma ke9d, qovu~uq

yerlari nazik yanm dairavi bi:ilma siitunlan ila qeyd edilan

kanarlanrun sathlarinin yuxan hissasina dogru daralan hamar ayrinin ayilmasi vasitasila hayata ke~irilmi~dir. Giinbazin fundamenti istar fasad, istarsa da daxili tartibatda

ki~ik

karnizla vu-

rulmu~dur.

Daxili ~evra - maqbaranin planm konturu diametri 6, 8 metr olan dairadir. interyerin sathi ayri konturlan ila xarici divarlan takrarlapr va boz rangli ahang suvaqla

i:irtiilmii~diir.

Malik

8jdar maqbarasinin canubunda Zaqafqaziya xristian memarhgirun qurbangah sadlarini xahrladan sada bazak detallanru i:iziinda camla~diran

mahrab

yerla~irdi

[138, sah. 209, 213]. Maqbarada

mahrabm olmas1, marhumun xatirasinin

abadila~dirilmasi

kimi

islam ehkamlarma zidd idi. Lakin, eyni zamanda Azarbaycan

138

maqbaralari da daxil olmaqla orta asr f;)arqillin bazi memorial tikililarinda Makkaya

istiqamatlanm.i~

mahrablar var (misal iic;iin Hac;;mdobatl1,

ÂŤqiblaÂť-ni gostaran

A~a~

Veysal va digar

kandlardaki maqbaralar). [37, sah. 98]. Mahrabm

yaxmh~da,

Malik 8jdar maqbarasinin qarbinda goriindiiyii kimi c;;ox qadim zamanlara aid olan iki qabir var. interyerin ~arq divarmda i.P.f;ielbkinin yazdarmda da qeyd olunmu~ insan va heyvan tasvirlari

ozdm1~dlr,

goriiniir onlar hans1sa sehirli ahamiyyata

malik idilar [140, sah. 86]. i~1q maqbaraya giinbazin asasmdakl dordtarafli qiibbadan niifuz edirdi.

Koc;;ari ta~kil

ya~ay1~

evlarillin konstruktiv c;;arc;;ivasinin asasrm

edan maili kanarlar Malik 8jdar maqbarasinda sadaca

dekorativ xarakter

da~1yud1.

Maqbaranin asas1m, markazini va

sonunu bazayan daha bir sada dekoru qeyd edak - giina~in sxematik aksini tamsil edan sada naXI~h altl1qlar. Bu

giina~ ni~ana­

lari - bir c;;ox koc;;ari xalqlarm ornamental dekorasiyas1 iic;iin saciyyavidir. Siitunlarm asas1 va ortasmdak1 dekorativ xonc;;alar har iki tarafda va tamamlanma da isa kic;;ik trapesiya ~akilli kapitelinin ortasmda yerla~ir.

Malik 8jdar maqbarasinin dekorativ bazadilmasinda onun giri~indaki

relyef xiisusila diqqata layiqdir. Onlar ilk dafa 1933-

cii ilda Kiirdiistan ekspedisiyas1

i~tirakc;;dan

tarafindan tasvir Malik ajdar maqba-

edilmi~dir. Sonralar onlar hamc;;inin i.P.f;)eblikin tarafindan xa-

rasinin dekarativ

bazak elementlari.

139

brlarum~d1r.

[140, sah. 86]. Lakin, onlarm daha atrafh tasviri

A.V.Salamzadanin i~inda movcuddur. [324, sah. 28].

Malik 8jdar maqbarasinin kamerasma yonlandirilmi~ giri~,

~imala

dogru

onun biitiin markazi hissasini ahata edan

relyefli tasvirlari olan boyiik arxitrav

da~

ila

ortiilmii~diir.

itiuclu dekorativ arkamn iizarinda boyiik ifadalilikla okiiz rasmi

cizdmi~du.

Lentvari ornamentla

bazadilmi~ giri~in

har

iki tarafinda nisbatan pis saxlamlm1~ okiiz tasviri var. Bu qo<;larm xarakterik xiisusiyyatlarina diqqat yetirak, quyruqlanmn iki yera va an

~axalanmi~

geni~ yaydm1~

sonluqlan ko<;ari tayfalarm an qadim

elementlarindan olan <<qo<; buynuzunu»

xahrladud1. Onun Azarbaycan dekorativ incasanatinda

<<qo~a

Orta-qapl D<1Tbmd

buynuz» (<<qo~ala~ml~ buynuz») ad1 ila ma~hur olan novii

l:}:rfnaz:t;f:J:;rau.

xiisusila da Minga<;evir yaxmhgmda tapdm1~ Tunc dovriina aid saxs1 qablarda oz aksini tapm1~du. Qo<; tasvirinin iizarinda

Malik Bjdar maqb<17'asinin giri~ hissasi (iilpnalar muallifindir).

140

arab qrafikas1 ila matn movcuddur.

i~lanmi~

va taassiif ki, hala da

oxunmam1~

Məlik Əjdər məqbərəsinin relyefi tikinti zamanı İslam ehkamlarının pozulmasının daha bir nümunəsidir. Bu fakt eyni zamanda orta əsr Azərbaycan memarlığı üçün unikal deyildir. Bu­nunla əlaqədar Bakıda sualtı arxeoloji qazıntılar zamanı tapıl­mış­ zoomorfik subyektli daş relyefləri misal göstərmək olar. Vaxtilə Səbail qalası kimi tanınan qalanın divarlarını bəzəyən bu­ relyeflər «Bayıl daşları» adı ilə tanınırdılar [37, səh. 82-87]. Həm­çinin Haçındöbrətli məqbərəsinin oymalarını qeyd etmək la­zımdır. [37, səh. 482484]. Xarakterinə görə oxşar zoomorfik mo­tivlərə Azərbaycana qonşu olan ərazilərin abidələrində də rast gəlinir. Bu baxımdan Ermənistandakı qoç və buğa rəsmli relyeflə bəzədilmiş Səlim Kar-

Səbail qəsrinin dekorativ kəmər elementlərindən biri (Bakı, Azərbaycan).

vansaray baştağını [128, səh. 201-203; 94, səh. 66], həmçinin Dağıstanın «Kubaçinski relyefi» xüsusilə qeyd etmək lazımdır [87, səh. 157159]. İ.A.Orbelinin bu növ relyeflərinin tədqiqatı tamamilə «səlcuq üslubu» anlayı­şın­da birləşmişdi [323, səh. 139], L.S Bretantski Qafqaz xalqla­rı­nın ortaq mədəniyyətinin bir hissəsi kimi, onların oxşar xü­su­siy­yət­lə­rini araşdırırdı. [37, səh. 78-79].

Səlim kar­va­n­ sa­rasının giriş baştağının bəzək elementləri (Ermənistan).

Azərbaycanın orta əsrlərə aid daş zoomorf qəbirüstü abidələr.

141

Malik 8jdar maqbarasinin dizayn elementlarindan giri~daki da~1

xiisusila qeyd etmak laz1md1r. Onun tasvirlari ehtimal irali

siirmaya imkan verir ki, indi deformasiya

olmu~,

lakin vaxtila

heyvan rasmi olmu~ bu tasvir ya qoyun, ya da qoc; ba~1 olub. Qeyd etmak lazrmdrr ki, hazrrda Azarbaycan memarhq abidalarinda heykaltara~hq

zamanda, ~arq~iinas

elementlarina, demak olar ki, rast galinmir. Eyni

ma~hur

alman sayyaru, cografiyac;1, riyaziyyatc;1,

va tarixc;i Adam Oleariyanm qeydlarinda

~amaxmm

orta asr qala divarlanm bazayan heykaltara~hq rasmlari haqqmda qeydlar var [97, sah. 465].

Bu baxrmdan, hamayil-qoruyucu manasm1 da~1yan okiiz, qoyun, at, ajdaha va d. gostarildiyi

da~

tasvirlara

qo~u Da~stan

arazisinda in~a edilmi~ abidalarin iizarinda da tez-tez rast galinir [31, sah. 75]. Burada niimuna kimi Darband ~aharinin darvazalan

olan <<Orta qapl>> iizarindaki boyiik ~ir rasmini va minara iizarindaki heyvan tasvirini gostarmak olar (yeri

galmi~kan

epiqrafik

malumatlara asasan o, Azarbaycanh memarlar tarafindan

in~a

edilmi~dir [135, sah. 90]. Orta asr Azarbaycandekorativ sanatinda

hamc;inin islam tarafindan qadagan edilmi~ mazarlarda at va ya xalq tarafindan qoc; adlandmlan qoyun heykallari qoyula bilardi [109, sah. 179-189; 11, sah. 69-72, 87-93, 179-182; 143].

Malik 8jdar maqbarasinin ilkin qeyd edildiyi kimi, onda koc;ari mentalla~dmlml~

goriinii~iina

ya~aYl~

qafldaq. Arhq

maskanlarinin monu-

xiisusiyyatlari aydm ~akilda tasvir edilmi~dir,

bu isa onun genetik koklarini Azarbaycanm koc;ari va yanm koc;ari tayfa memarh~nda axtarmaga imkan verir [216, sah. 32-34].

Onun arazisinda hec; bir asash nov

ya~ayw

yay1lm1~

dayi~ikliya

va demak olar ki, XIX asra qadar

maruz qalmadan movcud

olmu~

bela

evlari qisminda Mingac;evirin yaxmhgmda arxeo-

loqlar tarafindan a~kar edilmi~ Biiriinc dovriina aid olan alac;1ga banzar oyuncaq modellar

C>1Xl~

edir [19, sah. 128-132; 347, sah.

10, 11 ]. Bunu tarixi malumatlar da siibut edir [239, sah. 132-133].

Azarbaycanda prinsip etibari ila

142

yafllml~

ox~ar

alh nov koc;ari alac;1qlanndan biri

olan alac;1q novii Orta

~arq

va Markazi

Asiyada ko~ari xalqlar arasmda genii? yayllmi~?di. Onlarm tasvir- 1 -Gil oyuncaqlar

- Jcijr;Jri alar;tqlarm

lari az deyildir, bela tasvirlara orta asr

sayahat~ilarinin

sayahat modellm (Azarbay-

can, eramzzdan avval

asrlar). qeydlarinda da rast galmak olar. Flamand fransiskan rahibi Gil- 2XI-IX - Sayyar tUrk

Jcijr;arfa1ar;tgznzn reyom Rubrukun tasvir etdiyi va xarakter cizgilarina gora Malik konstruksiya variant!.

8jdar maqbarasinin xarici goriinii~?iinii xahrladan ala~1qlara diq- 3-4- Kor;ari alar;zq.

qat yetirak: " ... Yatd1qlan evlari onlar ~buqdan horiilmii~? ~arxlar (takar) iizarinda qururlar; tirlari qisminda ki9k takar dogru

birla~?an ~buqlar

9Xl!? edir;

~arxm

~?aklinda

yuxan

pe~

(ocaq)

iizarinda

bacaSl OX~?ar boru (bogaz) qalxu; onun iistiinii ke~a ila i:irtiir,

~OX

zaman isa daha parlaq i~?Ildasm deya ke~aya ahang, ag gil va siimiik unu hopdururlar, bazan isa qara ke~a ila da ortiirlar.

Yuxan bogazogm yarundak1 ke~ani miixtalif gozal rasmlarla bazayirlar.

Giri~?in qar~?Ismda

da

ke~a

ke~alar

alabazak

ba~?qa ke~ani

bir-birina

as1rlar,

va alvan olur. Onlar mahz rangli va ya

tikib calamaqla iiziim salxrmlan va agaclar, lann

~?akillarini

tartib edirlar. Va bela

qu~?lar

ala~1qlan

va heyvan-

o daracada bo-

143

~ahr"

yiik edirlar ki, bazan ala9gm eni 30 futa ~arq~iinas1

Alman ko~ari

A.fon Qabenin elmi

evlarin proobrazma hasr

[110, sah. 91].

ara~dumalan

edihni~dir

bu nov

[346, sah. 173]. XVI-

II asr rassam1 Qilyom Rubrukun yazd1 tasviri asasmda

ala~tq­

larm rasmlarini yaratmaq cahdlari da diqqatalayiqdir. Giinbazli tiirbalarla bu ala9qlarm

goriinii~larindaki

iimumi cahatlar [356,

sah. 141, ill. 33] alimlari maraqlandtrmt~dtr.

Turk alilni N.Diyarbakirlinin hunnlarm yaradtohgma hasr etdiyi monoqrafiyasmda bela ala9qlara verdiyi tasvirlar diqqatalayiqdir [344, sah. 44-45]. Onu da qeyd etmak lazrmdtr ki, bu nov ala~tqlann rahatltgt va ko~ari hayat tarzina uygunla~m1~ olmast, goriiniir, onlarm uzunomiirlii olmasmm sabablarindandir.

Masalan, XIX asrin sonu, XX asrin avvallarinda noqaylarda bela ala9qlarm olmas1 [51, sah. 45], elaca da bela evlarin yaydma arazisinin geni~liyi buna dalalat edir [254, sah. 55-67].

Ad1

~akilan ko~ari

da arazisinda ~tq"

evlari qadim zamanlardan Azarbaycanm

geni~ yaydmt~dtr

va dediyimiz kimi, onlan "ala-

adlandmrddar. Bela evlarin sada konstruktiv

qurulu~u

va

xarici goriinii~lari Gilyom Rubrukun tasvirlarini va Malik 8jdar tiirbasinin xarici ba~1 ~arpazla

kl

goriinii~iinii

xahrladtr. Ala9gm markazinda

tamamlanan ikimetrlik dirak yerla~dirilirdi. Ba~da­

~arpaza "~atmag'

adlanan diametri bir metr olan halqa

rilirdi. <;atmagtn biitiin perimetri boyu daliklar

a~dtrdt.

daliklara uzunlugu 4-5 metr, qabnltgt 2-3 sm olan taxta zolaqlar (hamar ~buqlar) dasini

ta~kil

ke~irilirdi.

edirdilar. "<;atmag" va

ke~i­

Hamin

ayilmi~,

yash

Bunlar ala9gtn gov-

~buqlar

miitaxassis-sanat-

karlar tarafindan haztrlarurdt. Bazardan alman bu hissalar (detallar) bir qayda olaraq uzun miiddat xidmat gostarirdi.

Ala~tgm

asaslanrun iizarini kohb otriik, yan hissalari isa qa-

rm~ ~atan hasirlar ila ortiilmii~dillar. Ala~1gm giri~ina ke~a as1hrd1

[219, sah. 172-180]. Azarbaycanm miixtalif rayonlarmda ala~tgm

ayn-ayn konstruktiv hissalarinin farqli

~akilda

adlandmlmas1

fakhm qeyd etmak maraqh olard1. Masalan, irni~li rayonunun Qulubayli kand sakini 70

144

ya~h

A.M.Quliyevin biza verdiyi rna-

lumata gora, karkasm ~iiviillari ~buq, onlarm barkidildiyi daira isa

~anbar

adlarurd1.

Ala~1gm

biitiin

a~a~ ~evrasi

boyu "daban

orkan" kandiri ~akilardi. Ondan bir qadar yuxanda novbati kandir ~akilirdi va bu kandir arhq "orkan" va ya ''basmq" adlan1rd1.

Onlann arasmda qam1~ hasir- ~aran barkidilmi~dir. Ala9~n yuxansma ii~ hissadan ibarat ke~a ortiik sarilirdi. Ke~a ev ~araitinda haz1rlansa da, ~iiviil ~buqlar adatan ba~qa yerlardan gatirilir va sanatkarlardan almud1. Ala9gm ke~a xal~a -

do~amasina

evda haz1rlanan

namand sarilardi. Ala9~n Ol~lari adatan bela olar-

dl: 6-7 metrlik diametrin miiqabilinda hiindiirliik - 2-2,54 m.

Ala9q

quru~dmld1qdan

soma onun govdasi

i~aridan

ilikdan

toxunma ii~ kandir - sicimla barkidilir, sicimin uclan markazda sancllm1~

payanm iistiinda baglanud1.

Ala~1gm

atrafmda

yag1~

sularmm ax1b getmasi ii~ darin olmayan arx qazilird1. Ala9qlar imi~li rayonunun mai~atinda ke~an asrin 50-ci illarina qadar movcud olmu~ va yerli ahalinin oturaq hayat tarzina ke~masi ila alaqadar olaraq mai~atdan tamamila itmi~dir.

Daha bir maraqh maqam da odur ki, Da~tanm tiirkdilli xalqlarmdan olan kllffilklarm

ma~atinda

da hala ilkin orta asrlardan

movcud olan bu ciir ya~a~ evlari mahz ala9q adlarurru. Lakin XIX asrin sonu- XX asrin avvallarinda Azarbaycan yarlmko~arilarindan farqli olaraq, kllffilklarda ala9q bir qadar ayn yan~1, tayinahm da da~arak,

goriinii~da

olmaqla

arhq ya~ayi~ evi deyil, ~buqlardan

hOrillm~ ma~at tikilisina ~vrilir

[49, sah. 204].

XIX asrin sonu - XX asrin avvallarina qadar bela

ya~ay1~

evlarinin kumlklarda, elaca da Dag1stan va Kalmlkiyada

ya~a­

yan noqaylarda olmas1 faktlan da ala9qlarm hayat ii~ yararh olmasmdan va davamhhgmdan xabar verir. buna alava siibutdur - biza

~atan

Ba~qa

maqam da

malumatlardan aydm olur ki,

XIX asra qadar Xiva xanlan yay vaxtlannda bela

ala~1qlardan

istifada edir va orada ko~ari tayfalann ba~¢arm1 qabul edirdilar.

Xivanin Ta~ - Xauli sarayinda giinlarimiza qadar

qalm1~,

ala9q-

lann barkidilarak iizarinda qurulmasma xidmat edan iki karpic postament da buna siibutdur [44, sah. 69, 128].

145

Bela nov koc;ari evlarini bazi alimlar tiirk c;adtr (yurta, yurd) novlarina aid edirlar [141, sah. 29, 86, 321]. Masalan,

N.M.~e­

petilnikov tiirk c;adulanm monqol c;ad1rlanndan farqlandiran a~ag1dak1

dalillari irali siiriir. Birincisi, tiirk c;adulanmn dam1

dayirmi oldugu halda, monqol c;adularmda dam

konus~akilli,

yash tapalidir [141, sah. 29, 86, 321]. 0, bu alamati konstruktiv

qurulu~larm

ozalliklari ila alaqalandirir: tiirk c;adularmm

karkas oxlan - "uni"lar

a~a~

ucda ayilir va konturlanna gora

parabolaru xahrlad1rlar, monqol c;adularmdak1 "uni"lar isa diizxatlidirlar [141, sah. 66]. Orta asr yazd1 manbalarindan maraqh bir fakt da malumdur ki, arhq XII asrda oturaq hayata kec;idin geni~lanmasi ila alaqadar olaraq, koc;arilarin bir qismi bu ciir alac;1qlar iic;iin taxta govdalarin hazulanmas1 iizra ixtisasla~Ir

va zamanla pe~akar-sanatkarlar tabaqasini ta~kil edirlar [14,

sah. 43].

Koc;ari evlarinin oziinamaxsus monumentalla~ma niimunalari az rast galinan olsa da, ba~qa xalqlann memarhgmda da movcud olmu~dur. M.i.Kondratyeva hatta koc;ari c;ad1rlannm obrazla-

nrun Buryatiya, Monqolustan stasionar riinii~iina

ya~aYI~

tikililarinin go-

koc;iiriilmasi ila bagh miixtalif niimunalarin tasnifahm

inqu~ sdl'daba!mndm biri (Rusiya).

tartib etmaya cahd ehni~dir. Lakin onun oziiniin dediyi kimi, " ...

(:egem ddl'asinda sdl'liaba!dl' (QabardinBa!kar, Rusiya).

nun movcudlugundan daru~maga imkan vermir" [217, sah. 14].

146

tikililarin primitivliyi biza har hans1 miiayyan memarhq iislubu-

Lakin koc;ari ev obrazlarmm Orta f;iarqin memorial tikililarinin zahiri goriinii§iina koc;iiriilmasi niimunalarina qay1daq va bu regionun ba§qa vilayatlarinin memarhgmda rast galinan niimunalari nazardan kec;irak. f;iarti olaraq

"ala«;~q§akilli"

adlan-

dudi~miz

bu nov maqbaralara Tiirkmanistanda, Dexistan ya-

xmh~nda

rast galmak olar [168, sah. 121-138; 23, sah. 69-72; 108

sah. 292-299]. Analoji memarhq motivlari f;iimali Qafqaz xalqlarmm in§a etdiklari yeriistii sardabalarin goriinii.§ii.nda da aydm mii.§ahida olunur [16, sah. 93; 72, sah. 26-27; 222, sah. 71-84]. Arhq qeyd edildiyi kimi, onlann memarhq obrazrmn asasmda eyni motivlar durur, lakin bu tikililarin har bir qrupu fardi ozalliklara malikdir, mahz hamin ozalliklari tahlil etmaya c;ah§aca~q.

Malik 8jdar maqbarasindan farqli olaraq f;iimali Qafqaz sardabalari Yax§l yonulmaml§, kobud da§dan in§a edilmi§dir. Bu sardabalar xaricdan iizlanmami§dir. Onlar Olc;illarina gora da farqlanir (Malik 8jdar maqbarasi xeyli iridir- F.M.) va bir qadar saliqasiz in§a

edilmi§dir. Bundan ba§qa f;iimali Qafqazm ala«;~q§akilli (yurta§akilli) sardabalarinda bir qayda olaraq onun hacmini iki hissaya b6lan karniz va fasadlarm dekorativ tartibat elementlari yoxdur.

Ala«;~~

karkasrm imitasiya edan tillar isa lap yuxanya qadar davam edir. f;iimali Qafqaz xalqlan arasmda vaxtila

ala«;~qlann

olmas1 haqqm-

da malumatlar olsa da [220, sah. 46, 50, 52], A.F.Qol§teyn onlann Dexistan yaxmlt-

m<Jn§ayini sahv olaraq taxta stasionar Ya§aYI§ tikililari ila alaqalan- gmda "ala"q~akilli" dirirdi [54, sah. 118-119]. Lakin hamin tikililarin ozlari c;ox giiman ki,

maqb;rral;rrdan biri (Titrkmanistan).

genetik olaraq kOc;ari ya§ayi§ evlari ila bagh olmU§dur. Maraqhs1 odur ki, ala«;~q§akilli OX§ar

tikilinin qahqlan

Tuvada a§kar edilmi§dir. Ancaq buradakl tikili marasim tayinafudrr [80, sah. 33-35; 127, sah. 881].

Tiirkmanistanm

alac;Iq§akilli

maqbaralarinin genezisi problemi ila iki hipotez baghdu: birincisi onlann koc;ari

ala«;~qlarmdan

to-

147

radiklarini [168, sah. 121-133] bildirir, ikincisi isa Orta Asiya tarixi memarhgtmn gorkamli bilicilarindan olan Q.A.Puqa<;enkovanm variantma asasan, tiirk basduma kurqanlan ila alaqalandirir [264, sah. 57; 102, sah. 345; 104, sah. 120]. 8slinda, bela nov memorial tikililarin man~ayi, <;ox gii.man ki, ko<;ari <;adulan ila baghdu va Malik 8jdar maqbarasinin (va onun paralellarinin) zahiri

goriinii~iin

xiisusiyyatlari, elaca da epiqra-

fik malumatlar va bir sua orta asr miialliflarinin ko<;ari dafn marasimlarinin tasviri verilmi~ salnamalarinin mazmunu bunu asash

~akilda

Ox~ar hal

siibut edir. kimi qadim ossuarilarin bazi novlarini va xarici go-

riinii~larinda ko<;ari hayat motivlari sezilan "nauslan"

qeyd edak

[164, sah. 160]. Bununla bagh tiirkmanlarin "gii.nbaz" adland1r-

d1qlan ya~aYI~ evi novii diqqati <;akir. Bu evlar dairavi plana malikdir, gildan- "saxs1dan" i~a edilmi~dir va ba~ hissasinda tiistii ii<;iin daliyi olan

gii.nbaz~akilli

tikililardir. Q.A.Puqa<;enkovanm

haqh olaraq soyladiyi fikrina asasan, bela evlarin yaranma man~ayi

ko<;ari ya~ay1~ evinin memarhgt ila alaqalandirilir [102, sah.

460-466].

Qeyd olundugu kimi, proobraz1 ko<;ari evi olan Azarbaycan, Tiirkmanistan va

~imali

Qafqazm uzaq

ala<;~q~akilli

memorial

tikililarinin memarhgmda vahid birliya baxmayaraq Malik 8jdar maqbarasi,

~imali

Qafqaz sardabalari va Dexistanm tiirkman

maqbaralarini onlara saciyyavi olan cizgilar farqlanirdilar. Masalan, tiirkman maqbaralari daha hacmli idilar, fasad sathinin daha <;ox hissalara par<;alanmas1 (bOliinmasi) bu tikililar ii<;iin saciyyavidir, bu ahamiyyatli daracada onlarm ~asmda istifada olunan materiahn - karpicin xiisusiyyatlari ila alaqadar idi. Digar farqli cahat - kompozisiya ozalliyidir. Bu, tikililarda oziinamaxsus karpic vestibiil- eyvanlarm olmasmdad1r. Xahrladaq ki, Malik 8jdar maqbarasindaki az nazara <;arpan giri~ yalmz dekorativ bazakla

i~lanib.

Bundan

ba~qa

burada mehrab da vard1r.

Tiirkman maqbaralarinda, yalmz Q.A.Puqa<;enkova tarafindan ~arti

148

olaraq NQ 4 kimi

i~ara

edilan istisna olunmaqla, bela ele-

ment yoxdur [102, sah. 292-293].

~imali

Qafqaz sardabalarinda

isa mehrablar iimumiyyatla olmur [78, sah. 93].

Digar farqlandirici cahatlardan Tiirkmanistanmaqbaralarinda xarici sathin nazik dekorativ siitunlar ila hissalara aynlmasmm olmamasl va

ko~;ari

yurtanm karkasmm oziinamaxsus

~akilda

interpretasiyast diqqata layiqdir. Tiirkman maqbaralarinda kanarlar iri '!;!Xlllhlar

~aklinda

qeyd olunurdu. Ona novliiliiya ya-

xm olan memorial tikililar suasmdan Malik 8jdar maqbarasini ala~;tq~akilli

farqlandiran cahat na na da

~imali

Tiirkman maqbaralarinda,

Qafqaz sardabalarinda rast galinmayan kiirsiilii-

yiin olmastdtr. Malik 8jdar maqbarasi obrazrmn memarhq tamamlanmast va miikammalliyi,

ham~;inin

bazak

i~larinin

da

nisbatan daha yiiksak saviyyada yerina yetirilmasi farqlandirici cahatlardir.

Bununla

yana~t,

arhq qeyd olundugu kimi, biitiin bu yerli

farqlandirici ozalliklara baxmayaraq, Azarbaycan, Tiirkmanistan va

~imali

ke~;irdiyimiz

Qafqazm nazardan

birla~diran

parlaq ifada

olunmu~

memorial tikililarini

xiisusiyyatlar bela ehtimal et-

maya imkan verir ki, onlarm genetik koklari larinin memarhgmdan, elaca da Orta ko~;ari

~arq

ko~;ari ya~ayt~

ev-

va Markazi Asiyanm

xalqlarrmn dafn marasim adatlarindan ba~laytr.

Uslubi cahatlarin yaxmhgt, onlann arazi va xronoloji areaIt bu abidalari iimumi

ala~;tq~akilli

memorial tikililar novliiliik

qrupuna aid etmak imkant verir.

Azarbaycanm arazisinda memarhgmda

ko~;ari ya~ayt~

evla-

rinin elementlari va xarici goriinii~ii oziinamaxsus ~akilda interpretasiya olunmu~ maqbaranin meydana galmasi, bu arazida qadimdan bu nov

maskunla~mt~ ko~;ari ya~ayt~

va

yanmko~;ari

tayfalar arasmda

evlarinin yaytlmast ila alaqadardu. Lakin Malik

8jdar maqbarasinin unikalhgt Azarbaycanda bu memarhq noviiniin

inki~aft

ii¢n laztmi

~araitin

olmamasmdan xabar ve-

rir. Bela da ehtimal etmak olar ki, bu ciir memarhq novii ahalinin zovqiina uygun

olmamt~dtr.

Yalruz miiayyan daracada

goriinii~lari ila ala~;tqlan (yurtalan) xabrladan azsayh sardabalari

149

miiayyan manada miistasnalar hesab etmak alar. Misal olaraq, La911 rayonunun Seyidlar kandinda bizim

a~kar

etdiyimiz bu

ni:iv sardabani gi:istarmak alar. Bu yerlarda yayllm1~ inanca gi:ira, ki:ir,;ari-tarakamalar tarafindan

in~a edilmi~dir.

Bu bi:iyiik olma-

~akilli

tikilidir, kobud

i~lanmi~ da~lar­

yan i:ilr,;illarda giinbaz

dan qurulub, gi:ivdani imitasiya edan tillar, karniz va dekorativ bazak elementlari yoxdur. Azarbaycanm digar ayalatlarinda rast galinan digar

ox~ar gi:iriinii~lii

sardabalar kimi, gi:iriiniir, onlar

da Malik 8jdar maqbarasindan xeyli sonra tikilmi~lar.

Malik 8jdar maqbarasinin yaxmhgmda xarici Zaqafqaziya xristian memarhq motivlari

gi:iriinii~iinda

i~ladildiyindan

qeyri-

adiliyi ila diqqati r,;akan digar memorial tikinti - Kar Giinbaz maqbarasi vard1r. Orta asrlar Azarbaycanmm qon~u xristian vilayatlarla qiZgm siyasi, ticari va madani alaqalari, onun islamaqadarki

memarh~nm formala~ma ~araiti

- Azarbaycanm daha

sonrakl bir sua memarhq abidalarinda i:iziinamaxsus ~akilda dayi~mi~,

yaradlClhq emalmdan ker,;mi~ ~akilda ifada olunur. Mahz

bu sabablardan miisalman tikililarinda tacassiim olunmu~ xristian memarhq motivlarina da rast galmak alar.

Bu ni:iv abidalar arasmda bizim arhq nazardan ker,;irdiyimiz Darbanddaki Ciima mascidi, Culfadakl Giiliistan maqbarasi va Xar,;mdorbailidak1 maqbara va ba~qaland1r [121, sah. 97-101; 153157; 168-170; 37, sah. 78, 127].

Bela almmalara niimuna kimi Kar Giinbaz maqbarasi xiisusila diqqati calb edir. Lakin avvalda

sadalad1~rmz

tikililardan farq

odur ki, o biitiinliikla Zaqafqaziya kir,;ik kilsalarinin (sovmaa) memarhgrm takrar edir.

Bu adi hadisa deyil, ancaq bununla bela orta asrlar Azarbaycan memarh~ iir,;iin, elaca da onunla qon~u alan xristian i:ilkalari iir,;lin saciyyavidir. Saciyyavidir ona gi:ira ki, tarixi

inki~af

pro-

sesindan irali galarak burada xristian va miisalman badii ananalari olduqca

SlX

va orqanik

~akilda

bir-birina

qan~1b.

Bu hal

gi:irkamli ~arq~iinas alim i.A.Orbelinin ~arq madaniyyat abidalarinin dini mansubiyyat baxrmmdan i:iyranilmasinin yolveril-

150

Lapn rayonunun Cicimli kmdind<l Kar gilnbaz tnaqbilldSinin plant va kiJsimlari (Azarbaycan), (ijlr;maw miiallifindir).

E--, A

L

J

mazliyi barada vaxtila irali siirdiiyii tezisin dagrulugunun tam manasrm aks etdirir [246, sah. 14-15; 247, sah. 284].

Onu da qeyd etmak maraqh alard1 ki, bu ciir hallara miisalman memarhq farmalarrmn yenidan dii~iiniilmii~ mativlarin az aldugu yalmz arta asrlar Azarbaycan memarhgmda deyil,

ham~inin

hamsarhad alan Giirciistan va Ermanistanda da rast galmak alar.

Bunlar takca Ermanistanm erkan korpiilarinda

mii~ahida

alun-

mur, bu korpiilarin bazilari, arhq qeyd alundugu kimi, azar-

152

Dolis-Kana m~badi (Gurcustan).

baycanh ustalar tarafindan in~a edilib. Hamin motivlar bu olkalarin bir s1ra dini tikililarinda da mii~ahida olunur. Bu s1radan XIII asrin avvallarina aid olan Kintsvisi va Timotes-Ubani karpic giircii mabadlarini [34, sah. 18-19, 56-57], elaca da XII asra aid olan

Ermanistandakl Kirants monashnmn karpic kilsasini qeyd edak [94, sah. 66]. Bu abidalarda Giirciistan va Ermanistan memarh~

iic;iin unikal bir hal

mii~ahida

olunur. Binalarm asas tikinti

materiah olan karpicin arasma, iistiina firuzayi mina ayn-ayn elementlar daxil Ermanistanm bazi

ba~qa

edilmi~dir.

c;akilmi~

Bela hallara Giirciistan va

abidalarinda da rast

galinmi~dir

[88,

Qoยงavank monashnnm m~rbzi m~b~di (indi NorGetik, Ermmistan).

Marmaยงen monashnnm ki~ik kils~si (Ermmistan).

153

sah. 67-68; 327, sah. 252-261; 17, sah. 212-213, 299-302]. Bu qeyriadiliyi avvallar da qeyd edir, lakin iran tasiri ila izah etmaya c;ah~Ird:tlar

[37, sah. 135-136; 327, sah.252-261; 17, sah. 212-213,299-

302; 34, sah. 221].

Bizim fikrimiza gora, bu termin bugiinkii giin iic;iin Zaqafqaziyarun miisalman va xristian xalqlan arasmda movcud olan mad ani, o ciimladan memarhq alaqalarinin xarakterini tamamila aks etdirmir. Aydmdu ki, bu proses xeyli miirakkab va c;oxcahatli olmu~dur.

Bura ~iibhasiz ki, Yaxm va Orta ~arq regionlarmm digar

miisalman regionlan, bir c;ox miixtalif etnik qruplar va ilk novbada, tarixan Azarbaycanm arazisinda ya~ayan xalqlar calb edilmi~dir.

Bununla alaqadar olaraq orta asrlar Azarbaycan memar-

hgmm tadqiqatc;Ilarmdan olan N.A.Sarkisovun dediklarindan sitat gatirmak maraqh olard1: " ... "iran madaniyyati" On ~arqin bir c;ox xalqlan, o ciimladan Zaqafqaziya xalqlan tarafindan yarad1lm1~du. iranm orta asrlar madaniyyatinin inki~afmda madaniyyat, adabiyyat, kalliqrafiya va albatta ki, memarhqdah ugurlan

~arq

olkalarinda yiiksak

qiymatlandirilan Azarbaycan xiisusi yer tuturdu" [325, sah. 3-4].

Biitiin bunlar, amq orta asrlar sanatkarlanna binanm konfessional mansubiyyatindan asili olmayaraq oz tikililarinda

xo~a­

galmaz motivlar va elementlardan istifada etmaya manea yaratmayan dini manealarin nisbi asanllgma daf edilmasina ~ara edirdi.

Bu hadisanin unikalh~ bundadrr ki, Kar Giinbaz maqbarasinda digar dini mansubiyyatli memarhga xas olan ayn-ayn elementlar yenidan istifada

i~lanib hazul~, olunmu~

va

ba~qa

mahiyyatina gora tamamila farqli

mana alda

edilmi~dir.

Bu qabildan

olan faktlara miisalman memorial tikintisinda nadir hallarda olsa da rast galinir. Misal iic;iin Kasimov memarh~

~aharindaki

XVII asr rus

da~

cahatlari aydm oxunan Avgan Mahammad Sultan

maqbarasini (1642) qeyd edak [93, sah. 205,207, 211].

Kar Giinbaz maqbarasi haqqmda malumat xiisusi adabiyyatdan arhq malum idi [18, sah. 129]. Bununla bela, yaxm vaxtlara qadar bu maraqh tikili tadqiq va tasvir edilmami~, Olc;iilmami~dir.

154

Maqbara haqqmda q1sa malumata i.P.~ebhkinin i~larinda rast galmak alar. i.P.~bhkin Kar Giinbaz maqbarasinin xarici goriinii~iinii

kic,;ik ermani kilsalari ila alaqalandirirdi [140, sah. 85]. ar~d1raq.

Maqbaranin memarhq xiisusiyyatlarini

Hiindiir,

ikipillali kiirsii iistiinda agrr, planda kvadra~akilli, tarafi 6,65 metr va hiindiirliiyii 4,35 metr alan haem

sakkizgu~ali

barabanla ta-

mamlamr. Diametri 4,7 metr alan baraban dord i~1q dii~an arahga malikdir. Barabanm iizlari ensiz, yar1mdaira kasimli kalankalarla i~ara

alunub. Onlar diizbucaqh asas-baza ila

kiira~akilli

birla~mi~

va

qa~a

kapitellarla tamamlarurlar, anlar da oz novbasinda

yanmc,;evravi taglar iic,;iin dayaq rolunu aynayrr. Bu detallar barabanm iimumi c,;evrasinin kaskinliyini azald1r. Qeyd edak ki, bu nov elementlara Giirciistan va Ermanistanm dini tikililarinda rast galmak nadir hadisa deyil [34, sah. 43, 47; 146, sah. 22, 71; 119, sah.

108, 116, 196, 222]. Maqbaranin a~al?;l hissasi barabandan nisbatan

daha c,;ax irali c,;IXan iri da~ lovhalardan qurulmu~ karnizla aynhb.

Barabam tamamlayan hissa dovriimiiza qadar galib dir, lakin movcud iislubi analaqlan anun

c,;atmami~­

piramid~akilli

farmasmda almasrm ehtimal etmaya asas verir. Bu hissa

c,;adlr in~aat

qurgusunun dal?;llmaya daha c,;ax maruz qalan hissasinin qarunmasl ila yana~1, iimumi badii ideyanm Xl~

da~IYIO

elementi kimi c,;I-

edarak a~al?;l hacmlarin agrrhl?;lru bir qadar azaldrr va baraba-

nm miitanasibliyini xiisusi qeyd edir. Bu nov yiingiil tagh c,;adlr ortiiklari, yani ic,;i ba~ va ya na isa yiingill bir

~eyla daldurulmu~

(masalan, Saxsl bardaqlar) dam ortiiklari ~arqda va Zaqafqaziyada geni~ tanrmrdl, bela ortiiklarin al?;lrhl?;l az idi.

Kar Giinbaz maqbarasi yanulmam1~

da~dan in~a edilmi~dir.

Maqbaranin iizlanmasinda istifada alunan q1rm1zl ranga c,;alan da~

tavalar saliqa va daqiqlikla, bir-birina uygun ~akilda, SIX YI-

l?;llaraq qura~dmlrm~d1r. 2,4 metr hiindiirliikda tiind baz rangli da~dan

maqbaranin xarici divarlannm biitiin perimetri bayun-

ca qur~aq y1gllml~drr. yanmc,;evra

~akilli

~imala istiqamatlanmi~ giri~

yeri iistiinda

giri~in

yanlarmdakl

arxitrav vardrr. 0, sanki,

dekarativ siitunlarm sada kapitellarina istinad edir.

155

Planda

xa~~akilli

olan maqbara interyerinin tartibah pgortiilmii~

divarlann iizarina bara-

ban arakasmalarindan daxil olan tabii

i~1q i~arini yax~1 i~1qlan­

camdlr. Boz rangli suvaqla

d1ra bilmirdi. Daxili yanmdairavi giinbaz

yanm~evra

taglarla

birla~an pilonlara (nax1~h siitun) diranir. interyerin konturu bo-

yunca ke~an ikipillali kiirsii iimumi goriinii~ii ila fasad tarafdan kiirsiiniin goriinii~iinii takrar edir. interyerin canub divarmda yerla~an sada~akilli mahrab iimumi

goriinii~ii

va detallan ila Malik 8jdar maqbarasindaki

mahrab1 xahrladu. Mahrabm yanm~evravi tag1 ii~ sada~akilli kapitellarla tamamlanan dekorativ siitunlardan olan dastalar dayaq rolunu oynaprlar. Maqbarada sardaba yoxdur, dafn izlari da a~kar edilmami~dir.

Kar Giinbaz maqbarasi

goriinii~iina

gora Zaqafqaziya xristi-

an dini tikililarinin memarhq motivlarinin oziinamaxsus mi~

dayi~­

formada aks olunmas1 ila diqqati calb edir. Bu, ola bilsin ki,

maqbarani

~aat~1smm pe~akarhq

tacriibasindan va yaxud da

sifari~~inin istayindan qaynaqlanm1~du.

Gcimli kandinin adrm ~akdiyimiz maqbaralari ila indiya qadar

dillarda gazan. diinyada va o ciimladan Orta asrlar $arqinda memann kadarli aqibatindan

d~an g~ yaplml~

ravayatin yerli

varianh alaqadarrur [277, sah. 73]. Ravayatda har iki maqbarinin ustanm ~agirdi ila birga ~a edildiyi deyilirdi. Usta, ~agirdin ucaltru~ maqbaranin daha yax~1 ahnd1~ gordiikda onu lanatlayir, naticada maqbara kar ahrur, yani burada Malik 8jdar maqbarasindaki oldu-

gu kimi aks-sada e~idilmir va buna gora da Kar Giinbaz ad1 verilmi~dir.

Eyni zamanda Malik 8jdar maqbaras1 yerli ahali arasmda

miiqaddas yer - pir kimi daha

~ox

tanmrrd1. Goriiniir ki, bu xeyli

daracada onun memarhq formalan ila da baghdrr.

Qeyd etdiyimiz kimi, maqbaralarin ~asl

dovriina aid olan dafn izlari

he~

birinda onlann in-

a~kar edilmami~dir.

Bu, nadir

hadisa deyildir. Malumdur ki, Miisalman $arq olkalarinin bir sua memorial abidalarinda iimumiyyatla dafn izlari yoxdur va onlann vaxh ila yerla~diklari yerlarda isa onun izlarini miiayyan

156

etmak c;:atindir. Masalan, Giirgendaki Qunbad-e Kabus [165, sah.

255-256], Naxc;:1vandakJ. Momina-xatun maqbarasi [182, sah. 71],

hamc;:inin Bakmm

~irvan~ahlar

saray1 kompleksinda memorial

tikili ehtimal edilan Divanxana [37, sah. 222-233]. Bununla bagh Orta Asiyanm ic;:arisina sonradan sardabalar

yerla~dirilan

bazi

maqbaralari da maraq dogurur [243, sah. 45-50].

Miisalman ~arqinin bir sua memorial abidalarinda maqbaranin tikintisi ila eyni vaxta tasadiif edan dafnlarin olmamas1, go-

riiniir ki, Orta ~arq va Markazi Asiyanm koc;:ari xalqlan arasmda avvallar movcud olmu~ dafn marasimlari va adatlari ila bagh olmu~dur.

Taassiifla qeyd etmak laz1mdu ki, olduqca maraqh olan

bu masala hala da az

i~1qlandmlrm~d1r,

miisalman maqbaralarinin olunmu~

ma~ayi

halbuki onun tadqiqi

ila bagh bir s1ra az tadqiq

suallann cavablanru tapmaga imkan verardi.

Bununla alaqadar miiayyan maraq kasb edan bir nec;:a tarixietnoqrafik fakh nazariniza c;:atd1raq. Bu manada koc;:ari-tiirklarin dafn adatlarinin N.Y.Bic;:urinda rast galinan tasviri maraq dogurur: " ... binarun ic;:inda qabirla rasmini, onun hayah boyu

yana~1

i~tirak

diinyas1ru

etdiyi

dayi~mi~ ~axsin

doyii~larin

tasvirini

verirlar" [35, sah. 230]. V.V.Radlov " ...vafat etmi~ tiirk ba~c;:dan­ nm qabiriistii abidalari qabirin iistiina qoyulmurdu, vafat etmi~­ larin ~arafina ehsanlarm kec;:irilmasi iic;:iin qabirlardan kanar yerda xiisusi abidalar in~a edilirdi" fakhm qeyd edir [269, sah. 7]. Bu mii~ahidalar

Plano Karpininin sayahat qeydlarindaki Markazi

Asiya koc;:arilarinin adatlarinin tasvirini tasdiq edir [73, sah. 102].

L.i.Lavrovanm i~ina istinad edarak L.Q.Nec;:ayeva yaxmhqda yerla~an

maqbaralarin epiqrafik yazdan ila

saxlanrm~

ox~ar

olan qorunub

qabiriistii stelalarm epitafiyalarma asasan bazi

~ima­

li Qafqaz memorial abidalarin daha soma in~a edildiyi ehtimahru irali siiriir. Bu ehtimala gora bazi

~imali

Qafqaz memorial

abidalari yaxmhqlarmdakJ. dafn yerlarinin yarunda sonradan ucalddrm~lar

[244, sah. 93].

Dii~iiniiriik ki, Malik 8jdar maqbarasi, elaca da Tiirkmanistan

va ~imali Qafqazm alac;:Iq~akilli memorial tikililarinin xarakterik

157

formalan onlan ~axslarin

ko~arilarin

dafn adatlari,

qabirlarinin yarunda dafn

0

ciimladan, motabar

ala~1qlanrun

ucalddmas1 ila

alaqalandirmaya imkan verir.

Yekun olaraq qeyd edak ki, formasma gora bir qadar arxaik olan Malik 8jdar maqbarasinin i~a edilma tarixi avvallar hesab olundugu kimi XII-XIII asrlar deyil, [121, sah. 101; 37, sah. 129], mahz bir qadar sonrakl dovra - XIV asra aiddir, yani ilxanilarin hakimiyyatda olduqlan dovr hesab edila bilar. ilxanilar dovriinda ko~arilarin q1~laq yerlarinda memorial va digar in~aat qurgularmm faal

i~as1

apanhrd1. Kar Giinbaz maqbarasinin memar-

hq simas1 isa onu daha yaxm dovr XVII-XVIII asrlara aid etmak imkaru verir.

Cicimli kandindaki memorial kompleks maqbaralarinin takrarolunmaz goriintiisii maraqhd1r, Azarbaycarun orta asrlardan qalma memarhq abidalari suasmda belalarina rast galinmir.

Lakin agar Kar Giinbaz maqbarasi mahiyyatca Zaqafqaziyanm xristian dini tikililarinin miisalman maqbaralarinda takrarmdan ibaratdirsa, Malik 8jdar maqbarasi mahiyyatca yeni obraz yaradan va ko~ari evinin motivlarini da~da maharatla hayata ke9fan namalum miiallifinin qeyri-adi yarad1clliq fardiliyindan xabar verir.

Cicimli kandinin maqbaralari Azarbaycanm orta asrlar memarhgrmn olkada arab istilasma qadar

formala~rm~

memarhq-

badii ananalarla, elaca da hamsarhad, Orta ~arq va Markazi Asiya xalqlan ila alaqalarinin movcudluguna dalalat edan parlaq niimuna kimi ahamiyyatli va dayarlidirlar.

Biitovliikda iddia etmak olar ki, tadqiq etdiyimiz abidalar Aran memarhq maktabinin ta~akkiil prosesinin indiya qadar malum olmayan cahatlarini

a~kar

etmaya, Yaxm va Orta

~arq

me-

marhgrmn iimumi inki~afmdakl ahamiyyatini miiayyan etmakla yana~1,

regionun digar ayalatlarinda bir s1ra i~aat qurgulanrun

formala~ma

158

prosesini canlandmb barpa etmaya imkan verir.

NeTica

Orta asrlar dovrii - hamin dovrdaki hayabn ticarat, madaniyyat, siyasat va s. kimi bir c;ox sahalarinda istar istiqamati, istarsa da xarakterina gora canlandmlrm~ va miixtalif alaqalarin zamarud1r. Bu ciir alaqalarin memarhqda da movcud olmas1 istisna ta~kil etmirdi [59, sah. 124-147; 167-.182]. Bela alaqalarin real tacassiimlari arasmda azarbaycanl1 ustalann bazan dogma yerlardan xeyli uzaq ~aharlarda yaratd1qlan memarhq abidalari, elaca da Yaxm va Orta ~arqin qon~u va yaxmhqda yerla~an Olkalarinin memarhgma xas alan va hamin dovr iic;iin miitaraqqi alan kompozisiya, konstruksiya va dekorativ iisullannm yarad1c1hq cahatdan i~lanmi~ ~akilda oz aksini tapd1qlan va Azarbaycan arazisinda qorunub saxlanm1~ tikililari qeyd etmak laz1md1r. Haqqmda daru~d1~rmz alaqalar miiayyan daracada bu va ya digar abidalarin yaradllmas1 zamam memarhq hallina tasir edir, bazan isa miiayyan tikili novlarinin yaranmas1 va formala~masma takan verarak, onlann bu geni~ regionun miixtalif vilayatlarinda ta~akkiilii va inki~afma dastak olurdu.

Bu tadqiqat, avval qeyd etdiyimiz kimi, orta asrlar Azarbaycan memarhq maktablarinin alaqalarinin biitiin istiqamatlarini i~1q­ land1rma~ va biitiin aspektlarini oyranmayi qar~1sma maqsad qoymam1~d1. Orta asrlar Azarbaycan memarhgmm bazan c;ox miirakkab va c;oxcahatli alan badii-memarhq alaqalari ila bagh alan problem va masalalarin tadqiqi bir ara~d1rmanm movzusu deyildir. Dediyimiz kimi, tadqiqabn maqsadi avvallar qatiyyan ara~dmlmayan bu problemlarin bir s1ra kifayat qadar tadqiq edilmami~ aspektlarinin a<;~qlanmasmda va yaxud da indiya qadar farziyya ~aklinda irali siiriilanlarin ara~d1rumasmdadu.

Masalan, burada Nax<;~van memarhq maktabinin ta~akkiilii dovriinda onun memarhq alaqa masalalari daqiqla~dirilmi~dir.

0 ciimladan, regionda va Naxc;IVarun oz arazisinda markazigiinbazli mascidlarin yaranmas1 va yay1lmas1, elaca da Yusif

159

ibn Qi.i.seyr va Momina-xatun maqbaralarinin novliiliik mansubiyyat masalasi, elaca da Yaxm va Orta ~arqda novliiliik cahatdan yaxm in§aat qurgularmm ta§akkiil tapmasmda onlarm ahamiyyati masalalari nazardan ke9rilmi§dir. Hamc;inin "kub formah qiillavari" va "konus§akilli qiillavari" maqbara qruplarmm formala§mas1, yayllmamas1 va onlarm ta§akkiiliiniin digar aspektlari ila bagh masalalar dairasi i§Iqlandirilmi§dir.

Va nahayat, hamin dovrlarda ucaldllmi§ qo§a cinah minaralari alan ba§tag qurgular, hamc;inin Yaxm va Orta ~arq regionunda sonralar ucaldilml§ analoji in§aat qurgulan ila alaqalari nazardan kec;irilmi§dir. Faslin sonunda Naxc;IVan memarhq maktabinin qon§u ayalatlarin memarh~nm ta§akkiiliinda yeri va rolunun konkretla§dirilmasi cahdlari edilmi§dir. ikinci fasilda ~irvan-Ab§eron maktabinin memarhq alaqalarinin tasir sarhadlari haqqmda tasavviirlar xeyli daracada geni§landirilmi§ va onun ayn-ayn istiqamatlari ila bagh masalalar daqiqla§dirilmi§dir. 0 ciimladan, ~irvan-Ab§eron memarhq maktabinin qoll§u Da~stan va ~imali Qafqazm, hamc;inin Volqaboyu digar vilayatlarin dini, memorial va miihafiza qurgularmm formala§masma tasiri daracasinin aspektlari nazardan kec;irilmi§dir. Orta asrlar Azarbaycarunm QIZII Orda §aharlari ila memarhq kontaktlarmdak1 bazi maqamlar a§kara c;IXanlmi§dir.

0 zamankl Qafqaz va Zaqafqaziya xalqlarmm alaqalari haqqmda avvallar hipotetik nazardan ke9rilan masalalar qisman konkretla§dirilmi§dir.

Yekun fasilda bir Slra sabablar iiziindan hala da az oyranilmi§ Aran memarhq maktabi tadqiqat obyektina c;evrilmi§dir. Bu maktabin miihandis qurgularmm, 0 ciimladan korpiilarin oyranilmasi iizarinda bu qurgularm miiasir Ermanistan arazisinda yerla§an bir s1ra analoji qurgularm formala§masma tasiri ara§dmlmi§dir. ~imali Qafqaz memarhgmda nadir hal hesab edilan Tatartup minarasini giiniimiiza qadar galib c;atmami§, lakin rasm va yaz1h tasvirlardan malum alan va onun miimkiin proobraz1 ola bilan "~amxor qiillasi (siitunu)" ila alaqalandiran maqamlar daqiqla§dirilmi§dir. Va nahayat, Lac;m rayonunun Cicimli kandindaki memorial kompleks maqbaralarinin orijinal goriintiilari ila bagh alan masalalarin dairasi miiayyan edilib qaldirilmi§dir. Bu dairaya Azarbaycan, Tiirkmanistan va ~imali

160

Qafqazm "alac;1q~akilli" memorial tikililarinin man~ayi kimi konkret masalanin oyranilmasi fonunda orta asrlarda ya~ayan koc;ari va oturaq xalqlann madani alaqalarinin oyranilma daracasi ila bagh problemlar da daxil edilmi~dir. Eyni zamanda, ara~dmlan bu problem c;arc;ivasinda feodalizm dovriinda Zaqafqaziyanm xristian va miisalman ayalatlarinin madani va o ciimladan, memarhq alaqalarinin bazi aspektlari daqiqla~dirilmi~dir.

Bununla yana~1 ara~d1rma c;arc;ivasinda oziiniin sonrakl tadqiqini gozlayan bir s1ra problem va masalalar qaldmlrm~d1r. Bu suaya orta asrlar Azarbaycanrmn vaxtila qon~u va yaxm iran, Tiirkiya, iraq kimi digar olkalarin arazilarinda yerla~an miisalman ~arqinin iri feodal birliklarinin memarhq maktablari ila alaqalarinin ara~dmlmas1 da daxil idi. Bela alaqalarin salcuqlarm hakimiyyati dovriinda, yani memarhq alaqalari da daxil olmaqla madani alaqalarin inki~af etdiyi, orta asr ~arq ustalarmm, o ciimladan vatandan xeyli uzaqlarda i~layib yaradan azarbaycanh ustalann yarad1c1hgrmn yiiksali~i dovriiniin fonunda oyranilmasi xiisusi maraq kasb edir.

Hala da sona qadar ara~dmlmam1~ orta asr Azarbaycan, Q1zll Orda va Knm xanh~nm miixtalif ~aharlari arasmdakl memarhq alaqalari ilk dafa olaraq bu tadqiqat i~inda ara~dmlrm~du. Azarbaycan va Orta Asiyanm orta asr memarhq alaqalari hala da daha tam va dolgun ara~dmlmahd1r. Azarbaycan orta asr memarhgmm farqli dini man~ayina baxmayaraq, bir c;ox iimumi inki~af cahatlarina malik olan qon~u Giirciistan va Ermanistan memarh~ ila birga tadqiqinin davam etdirilmasi da zaruridir.

Bununla bela, hazukl tadqiqat i~inda irali siiriilan problem va masalalarin i~Iqlandirllmasi va ara~d1rumasi, indiya qadar qaldmlmam1~ masalalarin qar~1ya qoyulmas1, kifayat daracada malum olmayan (tanmmayan) tikililarin daha darindan oyranilmasi, elaca da avvallar malum olmayan memarhq abidalarinin a~kar edilmasi va taklif olunan rekonstruksiya va barpa layihalari onca qald1rllrm~ masalalardan bazilarini dolgun ~akilda ac;1qlamaga imkan vermi~dir. Bu isa galacakda, Yaxm va Orta ~arq region xalqlannm orta asrlar dovriindaki madani alaqalari ila bagh olan bir c;ox maraqh, bazan c;ox miirakkab problemlarin oyranilmasina komaklik edacakdir. 8lda edilmi~ material Azarbaycanm orta asr memarhgmm inki~af prosesini daha tam ~akil-

161

da tasavviir etmaya, onun Yaxm va Orta ~arqin qon~u va yaxm ayalatlari ila memarhq alaqalarini izlamaya, elaca da Yaxm va Orta ~arq regionunun badii-memarhguun iimumi inki~afl prosesinda Azarbaycan orta asr memarhgmm movqeyini daha konkret tayin etmaya imkan veracakdir.

162

iSTiFAD8 EDiL8N 8D8BiYYAT SiYAHISI

KiTABLAR. AZ8RBAYCAN DiLiND8: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Azarbaycan tarixi (an qadim dovlatlardan XX asrin avvallarina qadar}, i.81iyevin redaktasi ila, BakJ., "Elm", 1993; Azarbaycan tarixi (an qadim zamanlardan XX asradak}, Z.M. Bunyadovun va Y.B. Yusifovun redaktasi ila, BakJ., <<~Iraq», 2005; A~urbayli S. Bak1 ~aharinin tarixi, Bak1, «Avrasiya press>>, 2006; Buniyadov Z.M., Azarbaycan VII-IX asrlarda, BakJ., «Azarbaycan SSR-i Elmlar Akademiyasi>>, 1965; Dada~ova S.U.,QasimZada E.8., Mammadov F.Q., Bak1 Tarixin sahifalari, Bak1, "Qorqud", 1998; 8fandiyev R.S., Azarbaycarun sanat niimunalari diinya muzeylarinda, BakJ., «i~Iq>>, 1980; Qiyasi C.8., Azarbaycarun Nizami dovrii memarhq abidalari, BakJ., «i~Iq>>,1991; Nemat M., Azarbaycnda pirlar, BakJ., «Elm va tahsil>>, 2010.

Salamzada 8.V., Azarbaycarun memarhq abidalari, BakJ., «Azama~ir>>, 1958; Salamzada 8.V., 8carni 8bubari oglu va Nax~IVamn memarhq abidalari, Bak1, «i~Iq>>, 1977; Salamzada 8.V., Rzayev N.i., Karimov K.C., 8fandiyev R.S., Habibov N.D., Azarbaycan incasanati,. Bakl, «MaariD>, 1977; Salamzada 8.V., Mammadzada K.M., Azarbaycan memarhgmm Nax~IVan maktabinin abidalari, BakJ., "Elm", 1985;

163

RUS DiLiND8: 13.

A6A ap-PaiiiHA aA-EaKJBH, KHTa6 TaXAHC aA-Acap Ba*il,li,)KH6

of

aA-MaAHK

aA-Kaxxap. ( <<CoKparn;eHHe /KHHrn

«IIaMRTHHKaX>> H '!)',ll,eCa n;apR MOI)"lerO>> ), J13,ll,aHHe

TeKCTa, rrepeBO,I!, rrpHMeqaHHR H rrpHAO)I(eHHR 3.M.oyHHaTOBa, MocKBa, «HayKa>>, 1971; 14.

Aril,li,)KaHoB c.r., CeAb,li,)I(JKHAbl H TypKMeHHR B XI-XII

15.

AH,ll,apoB C.C., AKceHOBa H.,Ll,., BeAHKHe EyArapbi, Ka-

16.

AAHxaHOB P.A., l1BaHOB A.A., l1CKJCCTBO Ky6aqH, Ae-

BB., AIIIxa6a,11, «hiAbiM>>, 1973; 3aHb, «TaTKHHrOH3,ll,aT>>, 1975; HHHrpa,ll,, «Xy,li,O)I(HHK PC<l>CP>>,1976; 17.

AMHpaHaiiiBHAH III.5.L, l1cTopHR rpy3HHCKoro HCKJCCTBa, MocKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1963;

18.

ApxHTeKTypa A3ep6aH,ll,xaHa 3IIOXH HH3aMH, MocKBaEaKJ, «focyAapCTBeHHOe apxHTeKTJPHOe H3,ll,aTeAbCTBO>>, 1947;

19.

ACAaHOB r.M., BaH,li,OB P.M., l1oHe r.l1., ApeBHHM MHHreqayp (3rroxa HeOAHTa H 6poH3bi), EaKy, «l13,ll,aTeALCTBO AKa,ll,eMHH HayK A3.CCP>>, 1959;

20.

ACKepoBa H.C., ApXHTeKiypHDIM opHaMeHT A3ep6aH,ll,xaHa,

21.

ACAaHOB IO.H., IIoceAeHHR, )I(HAHrn;a H xo3RMCTBeHHble

22.

Arrpo,li,OB B.A., TbiaqeAeTHR BocroqHoro MarpH6a,

«l13,ll,aTeAbCTBO AKa,ll,eMHH HaYK A3.CCP>>, 1961; rrocTpoi1KH 6aAKapn;eB, HaAbqHK, «3An6pyc>>,1976; MocKBa, «HaJKa>>, 1976; 23.

ATarappbieB E., Eep,ll,bieB 0., fy6aeB A., ,LI,yp,ll,bleB ,4., Kapp~>reB A., Opa30B

0., IlHARBCKHM B., Xo,ll,)l(a-HHR30B T.,

IOcyrroB X., ApXHTeKrypHnre rraMRTHHKH TypKMeHHH, AeHHHrpa,l!, 1974; 24.

AIIIyp6ei1AH C.E., focyAapcTBO IIIHpBaHIIIaxoB (VI-XVI

25.

AIIIyp6ei1AH C.E., «l1cropHR ropo,ll,a EaKY- rrepHOA cpek

BB.), EaKJ, «3AM>>, 1983; HeBeKOBbR>>, EaKJ, «A3epHeiiiHp>>, 1992; 26.

AxyH,ll,oB ,LJ,.A., ApXHTeKrypa ApeBHero H paHHecpe,li,He-

27.

EaKHxaHOB A.K., fiOAHCTaH -l1paM, EaKy, 1926;

BeKoBoro A3ep6ai1:,ll,)l(aHa, EaKJ,>> A3epHeiiiHp>>,1986;

164

28.

EaKwxaHoB A.K., CoqwHeHI1JI, 3ai1MCKM, 11MCLMa, EaKy,

29.

EaKAaHOB H.E., ApxwTercrypHLie 11aMJITHMKM AarecTaHa,

<<311M>>, 1983; AeHwHrpa,ll, 1935; 30.

EapT011hA B.B., MecTO 11pMKaCI1MHCKMx o611acTe:i1: B wcropww MJCJllLMaHCKOfO MMpa (Kypc lleKIJ;MH, qJfTaHHhlX aBTopoM Ha BocroqHoM <PaKJllLTeTe AIY), EaKJ, <<l13AaTe11LCTBO A3.foc.YHMBepcwTeTa>>, 1924;

31.

EarnKMpoB A. C., l1CKJCCTBO AarecTaHa, MocKBa, 1931;

32.

Eepe3MH M.H., ITJTeiiieCTBwe 110 AarecTaey M 3aKaBKa-

33.

EepHIIITaM A.H., ApxwTeKTJPHLie 11aMJITHMKM Kwpm-

34.

EepM,ll,3e B.B., fpy3MHCKa.H apxwTeKrypa, T6M11MCM, << Aw-

3LIO, Ka3aHL, 1850,T. I; 3MM, MocKBa-AeHMHrpa,ll, <<l13,li,-BO AH CCCP>>, 1950;

TepaTJPa Xa110BHe6a>>, 1967;

35.

EwqypwH H.51. (MaKMH<l>), Co6paHMe CBeAeHM:i1: o HapoAAX, o6maBIIIMX B CpeAHe:i1: A3MM, Co6paHwe coqwHeHMH B 3-x TOMax, MocKBa-AeHMHrpa,.'l, <<l13,li,-BO AH CCCP>>, 1950, T. I;

36.

EpeTaHMIJ;KMH

37.

EpeTaHMn;KM:i1:

A.C., EaKy , MocKBa-AeHwHrpa,ll, <<l1CKJC-

CTBO>>, 1965;

A.C., 3o,ll,qecTBO A3ep6a:i1:,li,:>KaHa XII-XV

BeKoB M ero MecTo B apxwTeKTJPe IIepe,li,Hero BocroKa, M., << HayKa>>, 1966; 38.

EpeTaHwn;KM:i1:

A.C., Be:i1:MapH E.B., l1CKJCCTBO A3ep6a:i1:-

,ll,)l(aHa, MocKBa, <<l1CKJCCTBO>>, 1976; 39.

EpeTaHMIJ;KMH

A.C., CaAaM3a,ll,e A.B., ApxwTeKTJPa Co-

BeTcKoro A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa, MocKBa, <<l13,ll,aTeALCTBO llMTeparypLI 110 crpOMTellLCTBJ>>, 1973; 40.

EpeTaHMn;KM:i1:

A.C., XyAo:>KecrBeHHoe HaClle,li,Me IIepeA-

Hero BocroKa 3110XM <Peo,ll,aAM3Ma (w36paHHLie TPYALI), MocKBa, <<CoBeTCKM:i1: xyAO:>KHMK>>, 1988; 41.

EpoHeBCKMH C., HoBe:i1:rnwe reorpa<PwqecKwe w MCTopwqecKwe M3BeCTM.H o KaBKa3e, MocKBa, 1923,q, II;

42.

EpJHOB H.M., B11aC10K A.M., Kaii11JH A.M., KmiapwcoB A.A., MaKCMMOB II.H., qepH.HKoB A.f., McropM.H pycCKo:i1: apXMTeKrypLI, 2-e M3,ll,aHMe, MoCKBa, <<foccrpo:i1:w3,ll,aT>>, 1956;

43.

Ey11aTOB M.C., feOMeTpwqecKa.H rapMOHM3an;M.H B apxmeK~ Cpe,li,He:i1: A3MM IV-XV BB., MoCKBa, <<HaJKa>>, 1978;

165

44.

EyAaToBa B.A., HoTKHH J1.J1., ApxJfTeKrypHLie rraMKTHM-

45.

BenMapH E.B., MCKJCCTBO Cpe,li,Hen A3MM, MocKBa-Ae-

KM XMBbi, TamKeHT, «Y36eKMCTaH>>, 1965; HMHrpa,ll,, <<J1CKJCCTB0»,194Q; 46.

BeAMXaHALI H.M., J16H Xop,ll,a6ex, I<HMra rryTeH M crpaH (MCCAe,li,OBaHMe, rrepeBO,ll, C apa6CKOrO, KOMMeHTapMM, YKa3aTeAM M KapTLI), EaKJ, «3AM», 1986;

47.

BMHOipa,li,OB J1.E., TanHbi MMHJBillMX BpeMeH, MocKBa,

48.

ra,lJ,)I<MeBa

«HaJKa», 1966;

c.x., ApxMTeKrypa IIIeKH -

3aKaTaAbCKOH 30-

HLI A3ep6aH,l\)l(aHa (McropM'IeCKaK AeBo6epe)I(HaJI KaBKa3CKaK AA6aHJ1K - ceBepo-3arra,li,HLIH pernoH A3ep6an,ll,)l(aHa), EaKJ, «3AM», 2011; 49.

fa,li,)I(MeBa C.III., KJMLIKH (HcropMKo-3THorpa<PM'IecKoe MCCAe,li,OBaHMe), MocKBa, «J13,ll,aTeAbCTBO AH CCCP», 1961;

50.

fa,li,)I(MeBa C.III., OcMaHOB M.O., IIamaeB A.f., MaTepMaAbHaK KJAbrypa

,ll,aprnHn;eB, MaxaqKaAa, <<,LI,arKHMrn3-

,ll,aT>>, 1967; 51.

fa,li,)I(MeBa C.III., MaTepMaAbHaK KYA~>rypa Horann;eB B XIX- HaqaAe XX BB.,MocKBa, «HayKa», 1976;

52.

fen,ll,apoB M.X., fopo,ll,a M ropo,ll,cKoe peMeCAo A3ep6aH,ll,)l(aHa XIII-XVII BB.,EaKY «3AM», 1982;

53.

foAL,ll,mTenH A.<P., ApxMTeKrypHbie rraMKTHMKM KanTara, MaxaqKaAa, <<,LI,arKHMrM3,ll,aT>>, 1969;

54.

foAb,ll,mTeHH A.<P., Cpe,li,HeBeKoBoe 30,ll,qeCTBo qeqeHoMHiymeTMM M CeBepHon OceTMM, MocKBa, «HaJKa», 1975;

55.

56.

foAb,lJ,llTeH A.<P., EamHM B ropax, MOCKBa, <MCKJCCTBO», 1977; fopMeBCKHH B.A., focyMpCTBo CeAb,ll,)l(yKOB MaAon A3MM, MocKBa-AeHMHrpa,ll, «Vi3,l\aTeAbCTBO AH CCCP», 1941;

57.

AMameB C.A., YcenHOB M.A., ApxMTeKrypa A3ep6aH,ll,)l(aHa XIII-XVIII BB., MocKBa, «J13,ll,aTeAbCTBO AKa,ll,eMMM apxMTeKrypLI CCCP», 1948;

58.

AMameB C.A., Y cenHoB M.A. ,AHcaM6Ab ,LI,Bopn;a IIIMp-

59.

,4apKeBJ1q B.II., AproHaBTLI cpe,li,HeBeKOBbK, MocKBa,

BaHmaxoB B EaKJ, MocKBa, «foccrponM3,ll,aT», 1956; «HaJKa», 1976; 60.

,4e6MpoB II.M., Pe3I.6a no KaMHIO B ,LJ,arecraHe, MocKBa, «HaJKa», 1966;

166

61.

62.

63.

64.

65.

66.

67.

68.

69.

70.

71.

72.

73.

74.

75.

76.

77.

78.

,L\:>KaHAHepH M.l1., ll.e:>KaBa l1.l1., ApxHTeK'rypa ropHbiX pawoHoB fpy3HH, MocKBa, «focyAapcTBeHHoe apxHTeKTJPHOe H3,ll,aTellbCTBO>>, 1940; ,L\:>KaHAHepH M.l1., ll.e:>KaBa l1.l1., Hapo,l!.HCUI 6arneHHCUI apxHTeKTJPa, MocKBa, «foccrpoHH3,J,aT>>, 1976; ,L\:>KaH6epH,J,3e H.III., llaMKTHHKH apxHTeKTJPhl fpy3HH, lleHHHrpa,ll, «ABpopa>>,1973; ,L\:>KH,J,AH r.A., Cpe,J,HeBeKOBbiH ropo,J, llleMaxa (IX-XVII BB.}, EaKJ, <<311M>>, 1981; 3achlrrKHH E.H., ApxHTeK'I'JPa Cpe,J,Hew A3HH, MocKBa, «l13AaTellbCTBO AKa,J,eMHH apxHTeKTJPbi CCCP>>, 1948; 3aKap<UI n.n., KperroCTHhle coopyxeHH.R KapT11H, T6H11HCH, «Meu;HHpe6a>>,1968; 3aKap<UI n.n., ApeBHHe KperrocrH fpy3HH, T6HllHCH, «MepaHH>>, 1969; 3aKap<UI n.n., llaM.RTHHKH BocTOqHOH fpy3HH, MocKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1983; 3apHrrOB M.X., MHHAy6aeB )I(.E., OT Yllb.RHOBCKa 40 Ka3aHH, MocKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1976; McropHK A3ep6aH,J,:>KaHa; B 3 TOMax, EaKJ, «l13,J,aTellbCTBO AH A3.CCP>>, 1958,T. I; McropHK A3ep6aH,li,:>KaHa; B 3 TOMax, EaKJ, «l13AaTellbCTBO AH A3.CCP>>, 1958,T. III; Ka11oeB E.A., MaTepHaAbHCUI KJllbTJPa H rrpHKlla,J,HOe HCKJCCTBO oceTHH, MocKBa, «HaJKa>>, 1973; KaprrHHH lliaHo, llJTernecTBHK B BOCToqHhle cTpaHhl, MocKBa, «ferpa<Prn3>>,1957; KepHMOB M.f., lllapHaT H ero cou;HallbHa.R cyru;Hocrb, MocKBa, «HayKa>>, 1978; KHhlrn A.,L\., MycyAbMaHCKHH MHCTHIJ;H3M, MocKBaCaHKT-lleTep6ypr,2004; Ko3y6cKHH E.l1., llaM.RTHa.R KHH:>KKa ,J,arecraHCKOH o6AaCTH, TeMHp-XaH-lllypa, 1895; KpaqKoBcKaK B.A., l13pa3u;hl MaB30lleK llHp-XycewH, T6HllHCH, 1946; KpyrrHOB E.l1., Cpe,l!.HeBeKOBa.R l1HryrneTHK, MocKBa, «HayKa>>, 1971;

167

79.

Ky3Herwa B.A., Ilyremecrawe B ApeBHHH MpwcToH, Mo-

80.

Kbi311acoa ll.P., McropiDI Tyahl a cpeAHwe aeKa, MocKaa,

81.

llaapoa ll.M., 3rrwrpaqmqecKHe rraMHTHHKH CeaepHoro

cKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1974; «MfY>>, 1969; KaBKa3a Ha apa6cKoM, rrepcHACKOM w rypen;KoM H3hlKax; B 2 TOMax, MocKBa, «HayKa>>,1966, T.l; 82.

MaroMeAOB P.M., 3aaoeaaHwe apa6aMw ,4arecTaHa B VIIIX aeKax, MaxaqKa11a, «,4arrocH3AaT>>, 1940;

83.

MaroMeAOB P.M., McropiDI ,4arecraHa c ApeBHetl:mwx ape-

84.

MaroMeAOB P.M., McropwqecKwe 3TIOAhl, MaxaqKa11a,

85.

MaMeAOBa <ll.,4:>K., <<Ilo11wTwqecKaH wcropwH w wcTopw-

MeH AO HaqaAa XIX aeKa, MaxaqKaAa, <<,4aryqrr~3>>, 1961; <<,4aryqrreArH3>>, 1971; qecKaH reorpa<J>IDI KaaKa3cKotl: All6aHHH>>, EaKJ, <<311M>>, 1986; 86.

MaMeA3aAe K.M., CTPOHTellbHoe HCKJCCTBO A3ep6at~:A:>Ka­ Ha (c ApeBHetl:mwx apeMeH AO XIX aeKa), EaKJ, <<311M>>, 1983;

87.

MapKOBHH B.M., ,4oporaMw w TporraMw ,4arecraHa, Mo-

88.

Mapp H.51., AHw ( KHH:>KHaH wcTopiDI ropoAa w pacKOIIKH

cKBa, <<l1CKJCCTBO>>, 1974; Ha Mecre ropoAwrn;a), MocKBa-lleHHHipaA, 1934; 89.

MaTIOIDHH r.H., 5ImMOBbiH IIOHC YpaAa, MoCKBa, <<l1C-

90.

Men; AAaM, Mycy11bMaHCKHH PeHeccaHc, MocKBa, <<HaJKa>>,

91.

Mw3wea M.M., CpeAHeBeKOBhle 6amHH w CKllerrhl EaAKa-

92.

MwHaeaa T.M., Ot!epKw rro apxeo11ornw CTaaporro11H,

93.

Mwxatl:lloacKHtl: E.B., MllbeHKO M.B., PH3aHb, KacwMOB,

KJCCTBO>>, 1977; 1973; pww w Kapaqaeaa, Ha.11bqHK, <<311b6pyc>>, 1970; CTaaporr011b, 1965; MocKBa, <<l1CKJCCTB0>>,1969; 94.

MHan;aKaHHH C.X., CrerraHHH H.C., IlaMHTHHKH apxwreK-

95.

Mrolll1ep Aarycr, McropwH l1CAaMa, B 2 TOMax, MocKBa,

TJPhl a CoBeTCKotl: ApMeHHw, lleHHHipaA, <<Aspopa>>, 1971; <<l13AaTe11bCTBO AcTpe11b>>, 2004; 96.

HH.IlbCeH B.A., CTaHOB11eHwe <J>eoAa11bHOH apxwTeKrypbi CpeAHetl: A3ww, TamKeHT, <<HayKa>>, 1966;

168

97.

0Aeap11ft .A,J,aM, OrmcaHI1e rryremecTBI1H B MocKOBI1IO 11 qepe3 MocKOBI110 B nepc11IO 11 o6paTHO, CaHKT-lleTep6ypr, 1906;

98.

llaAAac n.c., llyremeCTBI1e IIO pa3HbiM npOBI1HQIDIM Poc-

99.

nama3a,l!,e 3Hsep, «MeqeTI1 11 n;epKB11 CTaporo Ear<y>>,

CHHCKOH 11Mnep1111, B 2 TOMax, CaHKT-llerep6ypr, 1809, T. 1; Ear<y, 2000;

100.

lleTpymescKH:tl: J1.ll., A)Kapo - EeAoKaHCKI1e BOAbHble

101.

llHAHBCKHH B.A., Ypre~ 11 MI13,1!,HXaH, <<CoKpos11rn;a

102.

llyraqeHKOBa r.A., llyrl1 pa3BI1TI1H apx11TeKTypbl IO)KHO-

o6rn;ecTsa nepso:tl: TpeTI1 XIX seKa, T11cpA11c, 1934; 30,I!,qecrsa Hapo,I!,OB CCCP>>, MocKBa, 1948; ro TypKMeHI1CTaHa nophl pa6osAa,l!,eHHH 11 cpeo,l!,aAI13Ma, MocKsa, <<HayKa>>, 1958;

103.

nyraqeHKOBa r.A., PeMIIeAb ll.J1., J1crop11R 11CK)'CCTB Y36eKI1CTaHa c ,11,pesHeftm11x speMeH ,11,0 cepe,1!,11Hbi XIX seKa, MocKBa, <<J1cr<yccTBO>>, 1965;

104.

llyraqeHKOBa r.A., J1cr<yCCTBO TypKMeHI1CTaHa, MocKBa, <<J1Cr<yCCTBO>>, 1967;

105.

llropsees

,21,.E.,

Apx11TeKTYPa

KaAMhiKHI1,

MocKBa,

<<CTpOHI13,1!,aT>>, 1975;

106.

PaTI1R III.E., MeqeTD E11611-xaHbiM B CaMapKaH,I!,e, MoCKBa, <<fOcy,l!,apCTBeHHOe 113,1!,aTeAbCTBO apX11TeKTYPbi 11 rpa,i!,OCTp011TeAbCTBa>>, 1950;

107.

PaxMaHI1 A.A., A3ep6a:tl:,I!,)KaH B KOHn;e XVI 11 B XVII seKe

108.

PeMneAL ll.J1., J1cr<yccTBO Cpe,~~,Hero BocroKa, (J136paH-

(1590-1700 rr.). Ear<y, <<3AM>>, 1981; Hble TPYAhl IIO 11CTOp1111 11 Teop1111 11CK)'CCTB), nyraqeHKOBa r.A., MocKBa, <<COBeTCKI1H xy,I!,O)KHI1K>>, 1978;

109.

P3aes H.J1., J1cr<yccrso KasKa3CKOH AA6aHI111, EaKy, <<3AM>>. 1976;

110.

Py6pyK fHALOM, J1cTopHH MOHroAoB, MocKsa, <<feorpacprn3>>. 1957;

111.

Py,11,HeB C.J1., KyA~>TYPa XJHHOB 11 HOJHYAI1HCKHe KypraHhl, MocKBa-lleH11Hrpa,t~, <<HayKa>>, 1962;

112.

113.

Ca11,11,6aes T.C., J1CAaM 11 o6rn;ecTBO, MocKBa, 1984; CaAaM3a,l!,e A.B., Apxmercrypa A3ep6aH,I!,)KaHa XVI-XIX BB., Ear<y, <<l13,i!,aTeADCTBO AKa,i!,eMI111 HaYK A3ep6. CCP>>, 1964;

169

114.

Call.aM3C!Ae A.B., ~eMH HaxWieBaHH, EaK)', «3ll.M»,

115.

Call.aM3C!Ae A.B., ABall.OB 3.B., Ca11.aeBa P.,LI,., IIpo611.eMbi

1976; COXpaHeHIDI H

peKOHcrpy~HH

HCTOpWieCKHX ropO,li.OB

A3ep6aH,li.:>KaHa, EaK)', <<3ll.M>>. 1979;

116.

CallaM3C!Ae A.B., MaMe,ll.3a,ll.e K.M., IlaMJITHHKH Ha ApaKce, EaK)', «3llM>>, 1979;

117.

CeMeHoB A.II., TaTapryncKH:if MHHapeT, ,43ayA:>KHKay, «focyAapcTBeHHOe H3,ll.aTell.bCTBO

CeBepo-OceTHHCKOH

ACCP>>, 1947;

118.

Tep-ABeTHCJIH C.B., fopoA Axyra, MaTepnaAbi no HCTOpnn ToproBbiX CHomeHHH A:>KJllb<j:>HHCKHX Kyrru;oB XVXVII HH., Tn<J?Anc, «li13,ll.aTellbCTBO f<IJAH CCCP>>, 1937;

119.

ToKapcKH:if H.M., ApxnTercrypa ApMeHHH IV-XIV BB., EpeBaH, «li13,ll.aTell.bCTBO AKaAeMHH HaJK ApM.CCP>>, 1961;

120.

YMHJIKOB li1.li1., ApxnTercrypHbie rraMJITHHKH Cpe,li.He:if

121.

Yce:ifHOB M.A., EpeTaHHQKHH A.C., CaAaM3C!Ae A.B., li1c-

A3HH, TamKeHT, 1929; TopiDI apxnTeKTJPbi A3ep6a:i1:,ll.)l(aHa, MocKBa, «focy,ll.aCTBennoe H3,ll.aTellbCTBO ll.HTepaTJPbi ITO crpOHTellbCTBJ, apXHTeKTJPe H CTpOHTell.bHbiM MaTepHall.aM>>, 1963;

122.

<Ila6pnu;KH:i1: E.E., IIIMell.eB li1.II., XnBa, AeHHHrpa,ll, «AB-

123.

<Ilaryll.ll.aeB III.C., fpaAocrponTell.bCTBO EaK)' XIX-HaqalJ.a

124.

<Ilaryll.ll.aeB III.C., fpa,li.OCTponTellbCTBO H apxnTeKTJPa

popa>>, 1973;

XX BeKOB, AeHHHrpaA, «CTpo:i1:H3,ll.aT>>, 1978; A3ep6aH,li.:>KaHa XIX - HaqalJ.a XX BeKoB, AeHnHrpC!A, «CTpOHH3,ll.aT>>, 1986;

125.

<Ilaryll.ll.aeB-<IlnrapoB III.C., ApxnTeKrypHaJI 3HQHKll.orreAHJI EaK)', EaKy-AHKapa, «Me:>KAJHapoAHaJI AKC!AeMIDI apxnTeKTJPbi crpaH BocTOKa>>, 1998;

126.

<Ilaryll.ll.aeB-<IlnrapoB III.C., 3o,ll.qecTBO ArrmepoHa, EaK)',

127.

<1Je,li.OpOB-,4aBb!AOB f.A.,Ji1CK)'CCTBO KoqeBHHKOB 30ll.OTOH

«0Ka-O<J?cen>, 2003; Op,ll.bi, MocKBa, «li1CK)'CCTBO>>, 1976;

128.

XaArraxqbJIH O.X., fpa)l(,ll.aHCKoe 30,ll.qeCTBo ApMeHHH, MocKBa, «li13,ll.aTellbCTBO ll.HTepaTJPbi no crponTell.bCTBJ>>,

1971;

170

129.

XaH-MaroMeAOB C.O., ,4ep6em, MocKBa, «foccTpOHI13-

130.

XaH-MaroMeAOB C.O., Ae3rnHCKoe HapOAHOe 30AqecTBO,

AaT>>, 1958; MocKBa, <<HayKa>>, 1969; 131.

XaH-MaroMe,tl,OB C.O., ,4ep6em. fopmur CTeHa. Ay11hl Ta-

132.

Xapy311H H.H., li1crop11H pa3BI1THH :>Kl1lli1ID;a y KoqeBDIX

6acapaHa, MocKBa, «li1CKJCCTBO>>, 1979; 11 llOllyKoqeBhlX TIOpKCKHX 11 MOHfOllbCKI1X HapO,tl,HOCTeH Pocc1111, MocKBa .1896; 133.

"lJeqeHOB

li1.M.,

,4peBHOCTI1

Ka6apA11HO-oaAKap1111,

Ha11bq11K, «3llb6pyc>>. 1969; 134.

"lly611HaiiiBHlll1 r.A., ApXHTeKTYPa KaxeTI111, T6111111CI1,

135.

lliHXCaJ1AOB A.P., Ha,tl,ni1CI1 paccKa3hlBaiOT, MaxaqKaAa,

«li13,tl,aTellbCTBO AKa,tl,eMI111 HayK fCCP>>, 1953; «,Ll,arKHI1f03,tl,aT>>, 1969; 136.

lliHXCaJ1AOB A.P., li1CAaM B cpeAHeBeKOBOM AarecraHe

137.

lliHXCaJ1AOB A.P., 3n11rpa<j:>J1qecKHe naMHTHI1KH ,LJ,are-

(VII-XVII BB.), MaxaqKalla, 1969; craHa, MocKBa, «HaJKa>>, 1984; 138.

lliMep1111Hr P., Mallhle <j:lopMDI B apx11TeKTYPe cpe,tl,HeBeKOBOH fpy31111, T6Hlli1CI1, «li13AaTellbCTBO AKa,tl,eMI111 HayK fCCP>>, 1962;

139.

IIJ;e6AbiKI1H li1.II., KpaTKI1H oqepK I1CTop1111 ,Ll,BopQa lli11pBaHrnaxoB B EaKJ, EaKy, «li13,tl,aTellbCTBO A3ep6aH,tl,:>KaHCKOro <j:ll1ll11aAa AKa,tl,eMI111 HaYK CCCP>>, 1939;

140.

ID;e6llbiKHH li1.n., IIaMHTHHKH a3ep6aH,tl,:>KaHCKoro 3oAqecma 3nOXH H113aMI1 (Marep11aADI),

EaKJ,

«li13,tl,aTellbCTBO

A3ep6aH,tl,:>KaHCKoro <j:ll1lll1aAa AKa,tl,eMl111 HaJK CCCP>>, 1943; 141.

IIJ;eneTHllbHI1KOB H.M., Apx11TeKTYPa MoHrolll111, Mo-

142.

3<j:leHA11eB O.A., A3ep6an,tl,)l(aHcKoe rocyAapcTBO Ce<j:le-

cKBa, «foccTpoH113AaT>>,1960; BJ1AOB 11 XVI BeKe, EaKy, «311M>>,1981; 143.

3<j:leHA11eB P.C., ,4eKopaTI1BHo-np11KAa,tl,Hoe 11CKJCCTBO A3ep6an,tl,)l(aHa, EaKy, «li1IIIhlr>>, 1976;

144.

5IKJ6oBcKHH A.IO., Pa3BaAHHhl Ypre~a, AeHHHrpa,tl, 1940;

145.

5IKJ6oBCKHH A.IO., CaMapKaHA np11 Tl1MJPe 11 TI1MJPH,LJ,ax, AeHHHrpa,ll, «li13,tl,aTellbCTBO focyAapcmennoro 3pMHTa:>Ka>>, 1933;

171

146.

147.

5lKo6coH A.A., ()qepKH ncmpnn 3o,J,qecTBa ApMeHHH V-VII BeKoB, MocKBa, «focyAapcTBeHHoe H3,J,aTeAbCTBO apXHTeK'rypDI H lpa,li,OCTpOHTeAbCTBa>>, 1950; 5lKo6coH A.A., Cpe,li,HeBeKOBDIH KpDIM, MocKBa-AeHHHrpaA, «Ha)'Ka», 1964.

M8QAL8L8R AZ8RBAYCAN DiLiND8:

148.

149.

148.

149.

150.

151.

152.

153.

172

Bretanitski L.S., Salamzada 8.V., Orta asr Azarbaycarun memarlan va memarhq dekor ustalan, «Azarbaycan incasanati», Bak1, 1956, c.V; 8laskarzada a.a., ~irvan§ahlar saraymm sifar§~isi va memarhq1 barada, «Azarbaycan SSR-i Elmlar Akademiyasmm ~arq§unashq institutunun elmi yazdan», Bakl, 1959, NQ 1; 8laskarzada 8.8., ~irv~ah ibrahim Darbandi devrina aid olan iki in§aat yaziSI, «Azarbaycan SSR-i Elmlar AkademiyasmmTarix institutunun elmi asarlari», Bakl, 1947, c. I; 8laskarzada 8.8., Yusif ibn Kiiseyir va Momina-xatm tiirbalarin in§aat yazdan, <<Azarbaycan SSR-i Elmlar AkademiyasmmTarix institutunun elmi asarlari», Bakl,1947, c. I; Giyasi c.a., Siniq-qala - 900-illik abida, «Qobustan», Bakl, 1979, NQ3; Goyii§OV R.B., Arxeologiya va din, «Azarbaycarun maadi madaniyyati», Bakl, 1965,ss. 269-279; Karimov L., 8skarova N.S.,Azarbaycarun dekorativ-tatbiqi sanat ustalan, «Azarbaycan incasanati», Bakl, 1964, c.X; Mammadov F.Q., Orta asr Azarbaycan miidafia tikililarinin tipoloji tahlilina dair, «Azarbaycanda memarhq va §<Jharsalmarun inki§af problemlarina aid elmi konfransm materialan», Bakl, 1982;

RUS DiLiND8: 154.

A:i1,ll,apoB C.C., ApxnTeKrypHbie KOMrrlleKCbi cpe,li,HeBeKOBoro Ey11rapa, «ApxnTeKrypHoe HaCile,li,CTBO>>, MocKBa, <<foccrpo:i1n3,ll,aT>>, 1976, NQ 24;

155.

AKHM)'IIIKHH O.<ll., li1BaHoB A.A., K tiTeHHIO Ha,li,IIHce:i1 c HMeHaMH Ha MaB30lle.HX lliaX-H 3HH,ll,a, «li1croplUI H K)'llbrypa Hapo,li,OB Cpe,li,He:i1 A3HH>>, MocKBa, «HaYKa>>, 1976;

156.

AllecKep3a,ll,e A.A., Ha,li,IIHCH rraMgTHHKOB 3,ll,aHHH ,Ll,Bopu;a IIInpBaHmaxoB B EaK)', B KHHre: «li1.UID;e6llbiKHH, KpaTKHH oqepK ,Ll,Bopu;a IIInpBaHmaxoB B EaK)'>>, EaK)', 1939;

157.

AllecKep3a,ll,e A.A., Ha,li,IIHCH apxnTeKrypHbiX rraMgTHHKOB A3ep6a:i1:,li,)KaHa 3rroxn Hn3aMH, «ApxnTeKrypa A3ep6a:i1,li,)KaHa 3IIOXH Hn3aMH>>, MocKBa-EaKy, «foccrpo:i1n3,ll,aT>>, 1947;

158.

AllecKep3a,ll,e A.A., 30,ll,tiHH ycbiiiaAbHHIJ;bi ,Ll,Bopu;a IIInpBaHmaxoB BEaK)', «llaMgTHHKH apxnTeKrypbi A3ep6aH,li,:>KaHa>>, EaK)', «A3epHemnp>>, 1950, BhlrrycK II;

159.

AllneB M.f., 3aMoK B ceAeHHH Hap,ll,apaH, «ApxnTeKrypa A3ep6a:i1,li,)KaHa 3rroxn Hn3aMH>>, MocKBa-EaK)', «focy,ll,apcrBeHHoe apxnTeKrypHoe H3,ll,aTellbCTBO>>, 1947;

160.

Alln3a,ll,e A.A., BBe,ll,eHne K KHHre «B.<ll. MnHopcKHH, li1cTopng IIInpBaHa H ,Ll,ep6eHTa>>, MocKBa, «HaYKa>>,1963;

161.

AMeH-3a,ll,e P.E., Kllaccn<j>nKau;ng rropTaAOB A3ep6a:i1,li,:>KaHa H OCHOBHble 3Taiibi HX 3B011IOIJ;HH, «li13BeCTJUI AKa,ll,eMHH HaYK A3ep6a:i1,li,)KaHcKo:i1 CCP>>, CepJUI llHTeparypbi, jl3biKa H HCK)'CCTBa, EaK)', 1979;

162.

ApxnTeKrypa 3aKaTallbCKoro H EellOKaHCKoro pa:i1oHOB, BBe,ll,eHne K KHHre: «llaMgTHHKH apxnTeKrypbi A3ep6a:i1,li,)KaHa>>, EaKy, «A3epHemnp>>, 1950, BblrrycK II;

163.

Amyp6e:i111n C.E., 113 HCTopnn cypaxaHCKoro xpaMa orHerroKllOHHHKOB, B KHHre: «llaMgTHHKH apxnTeKrypbi A3ep6a:i1,li,)KaHa>>, MocKBa-EaK)', «focy,ll,apcrBeHHoe apXHTeKrypHoe H3,ll,aTellbCTBO>>, 1946, BblrrycK II;

164.

EapT011M B.B., K Borrpocy o6 occyapJUix, (CotiHHeHng), MocKBa, «HayKa>>, 1966, T. IV;

165.

EapT011M B.B., EamHjl Ka6yca KaK rrepBbiH ,ll,aTnpoBaHHbiH rraMgTHHK MycyllnMaHCKOH rrepCH,li,CKOH apXHTeKrypbi, (CotiHHeHng), MocKBa, «HayKa>>, 1966,T. IV;

173

166.

Eapro11M B.B., K sorrpocy o rrorpe6aAbHblX o6pK,ll.a.X rypoK

167.

EapTOllb,l\ B.B., OpneHTHposKa rrepBbiX MYC)'llbMaHCKHX

168.

EaqnHCKHH H.M., MallOH3BeCmhle apxnTeKTJPHhle rra-

H MOHI'OllOB, (CoqnHeHrur), MoCKBa, <<Hayr<a», 1966,T. N; MeqeTe:i1:, (CoqnHeHrur), MocKsa, <<HayKa», 1966,T. VI; MJITHHKH IO:)I(HOro TypKMeHncraHa, <<KpaTKHe coo6rn;eHIDI li1HCTH'I)'Ta HCTOpHH MaTepHallbHOH KJllbTJPhl>>, MocKBa, 1950; 169.

EexTa,L~,Je

A., KoqesHHKH 3aKaBKa3cKoro KpaJI, <<CBO,ll, Ma-

TepnaAos ITO H3yqeHHIO 3KOHOMnqeCKOf0 6b1Ta fOC)',ll,apCTBeHHbiX KpecrbJIH 3aKaBKa3cKoro KpaJI>>, Tn<jMHC, 1888, T. III, f11.2; 170.

Eopo,li,HHa li1.<Il., ApxnTeKrypa Cpe,li,He:i1: A3HH KOHIW

XIV-XV

BB., B KHHre: <<Bceo6rn;aJI HCToprur apxnTeKry-

pbi>>, MocKBa, li13,ll,aHHe-2,<<foccTpo:i1:H3,ll,aT>>, 1969, T. 8; 171.

Eopo,li,HHa li1.<Il., ApxnTeKrypa Typu;nn

XII-XIX

BB., B

KHHre: <<Bceo6rn;aJI ncropnH apxnTeKryphl>>, MocKsa, li13,ll,aHne-2, <<fOCCTpOHH3,ll,aT>>1 1969, T. 8; 172.

Eopo,li,HHa li1.<Il., Oco6eHHOCTH <J:>opMnposaHHJI MeMopnall.bHhlX coop~eHH:i1: Cpe,L~,He:i1: AJHH

X-XV

BB., B KHHre:

<<ApXHTeKrypHoe HaClle,li,CTBO>>, <<fOCCTpOHH3,ll,aT>>, 1974; 173.

EpeTaHHIJ;KHH

A.C., EllbKHH r.A., MaMHKOHOB A.r., Mo-

THC ,Ll,.A., IlaMJITHHKH a3ep6a:i1:,l\)l(aHCKOH apXHTeKrype B Kapa6ar11ape (HaxnqesaHCKaJI ACCP), B KHHre : <<HH3aMH>>, EaKy, <<A3rOCH3,ll,aTellbCTBO>>, 1940; 174.

EpeTaHHIJ;KHH A.C., MbKHH r.A., MaMHKOHOB A.r., MoTHC ,Ll,.A., HeKoTophle rrpo611eMhl B3aHMOCBJI3H B apxHTeKrype Hapo,li,OB 3aKaBKa3bJI, <<li13BeCTHJI A3ep6a:i1:,ll,)l(aHcKoro <PnllHall.a AKa,L~,eMHH HaYK CCCP>>, EaKJ, 1942,

175.

EpeTaHHIJ;KHH

N!! 7; A.C., K rrpo611eMe HJyqeHHJI apxnTeK-

TJPHhlX Harrpasll.eHHH cpe,L~,HeseKosoro A3ep6a:i1:,ll,xaHa, <<li13BeCTHJI AKa,ll,eMHH HaYK A3ep6a:i1:,ll,xaHCKo:i1: CCP>>, EaKJ, 1945, 176.

N!! 7; A.C., K xapaKTepncTHKe Macrepos cpek

EpeTaHHIJ;KH:i1:

HeBeKosoro A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa, <<,Ll,oKAa,ll,hl AKa,L~,eMHH HaYK A3ep6a:i1:,ll,xaHcKo:i1: CCP>>, EaKy, 1946, T. 177.

EpeTaHHIJ;KHH

II, N!! 3;

A.C., K rrpo611eMe HJyqeHHJI apxnTeK-

TJPHhlX HarrpaslleHHH cpe,L~,HeseKosoro A3ep6a:i1:,ll,xaHa,

174

«,Ll,OI<Aa.Ahl AKa.AeMHH HayK A3ep6a:i1:A)I(aHcKo:i1: CCP», EaKJ, 1946, T. II, N!! 1;

178.

EpeTaHHIJ;KHH A. C., K Bonpocy B3aHMOCBH3H B cpe,li,HeBeKOBOM 30,ll.qecTBe A3ep6a~aHa H Cpe,li.He:if A3HH, «AoI<Aa,ll.hl AKa,ll.eMHH HayK A3ep6a:i1:,ll.)l(aHCKo:i1: CCP>>, EaKy,

1948, N!! 7; 179.

EpeTaHHIJ;KH:if

A.C., EA»KHH f.A., MaMHKOHOB A.f., Mo-

THc ,Ll,.A., YKpeiiAeHHe B EaKHHCKo:if 6y:x:Te, «KpaTKHe C006m;eHHH HHCTHTJTa HCTOpHH MaTepHaAbHOH KJAbTJpbi», BbiiiJCK XIX, 1948;

180.

EpeTaHHn;KH:if

A.C., ApXHTeKrypHhle mKOAhl cpe,li,HeBe-

KOBoro A3ep6a:i1:A)I(aHa, B KHHre : <<1-1cKJCCTBO A3ep6a:i1:A)I(aHa», EaKJ, <<l13,ll.aTeA»CTBo AKa.AeMHH HaJK A3ep6a:i1:A-

II; A.C., MaMHKOHOB A.f., 06opoHHTeAbHhle

)I(aHcKo:i1: CCP», 1949, T.

181.

EpeTaHHn;KH:if

coop~eHHH 3aKaTaAbCKoro H EeAoKaHcKoro pa:ifoHo~

B KHHre : «<laMHTHHKH apxnTeKTJPhl A3ep6a:i1:,ll.)l(aHa», EaKJ, <<A3epHemnp», 1950, BhliiJCK II;

182.

EpeTaHHIJ;KHH A. C., 06 O,li,HOH apxnTeKTJPHOH KOHCTpJKIJ;HH B 3o,ll.qecTBe cpe,li,HeBeKoBoro A3ep6a:i1:A)I(aHa, <<AoKAaAbi AKa,ll.eMHH HayK A3ep6a:i1:,ll.)l(aHcKo:i1: CCP», EaKy,

1954, T. X, N!! 1; 183.

EpeTaHHn;KH:if A.C., K Bonpocy o HaJGI:qeBaHCKOH apXHTeKTJPHOH rnKoAe, A3ep6a~aHa H Cpe,li,He:if A3HH, B KHHre: <<ApXHTeKrypa pecny6AHK 3aKaBKa3DH», MoCKBa, 1951;

184.

EpeTaHHIJ;KHH Mhl

CTHAH

A.C., ApxnTeKTJPHhle mKOAhl H npo6Ae-

B 3o,ll.qecrBe cpe,li,HeBeKoBoro A3ep6a:i1:A)I(aHa,

B KHHre: <<J1CCAe,li.OBaHHH IIO HCTOpHH KJAbTJPbi Hapo,li.OB BocToKa», MocKBa-AeHHHrpa,.11, <<HayKa», 1960;

185.

EpeTaHHn;KH:if

A.C., CaAaM3a,ll.e A.B., llpocpeccnoHaA»-

Hbie 3BaHHH 3Q,ll.qHX H MacrepOB apXHTeKTJPHOfO ,ll.eKopa no ,ll.aHHhlM crponTeA»HOH 3IIHrpacpHKH, B KHHre: <<3nnrpacpnKa BocroKa», MocKBa-AeHHHrpa.A, <<HaJKa», 1960, BbiiiJCK III;

186.

EpeTaHHn;KH:if A., fapHHK B., l1IIIXaHoB A., MaxMyA n6H Ca 'A 6aKHHCKHH apxnTeKTop py6e)l(a XIII-XIV BB., B KHHre: <<ApxnTeKTJPHOe HaCAe,li.CTBO», MocKBa, <<foccrpo:i1:H3,ll.aT», 1967, N!! 16;

175

187.

EpeTaHHQK11H A. C., K npo611eMe B3aHMOCBK3H H CTHllHCTHqecKoH o6IIJ;HOCTH I<JllbTJP Hapo;!!,OB BocToKa (o CBK3IDC apxnTeKTJPhl A3ep6aM;!!,:>KaHa H Cpe;!!,HeH A3HHB 3noxy rocnO;!!,CTBa TnMypH;!!,oB), <<HapO;!!.bi A3HH H A<J:>pnKH>>, MocKBa, 1970, NQ 6;

188.

EpeTaHHQKHH A.C., 0 craryce H npo<J:>eccnoHallLHDIX 3HaHHKX 30,4qHx nepe;!!,Hero BocTOKa, <<HapO;!!,hl A3HH H A<J:>pHKH», MocKBa, 1973, NQ 6;

189.

EpeTaHHQKHH A.C., K npo611eMe H3}"'eHHK HCI<JCCTBa

190.

EpeTaHHQKHH A.C., J•ki<JCCTBO HCllaMa HllH HCI<JCCTBO

191.

EpeTaHHQKHH A.C., BeHMapH E.B., Mci<JCCTBO A3ep6aH-

BocToKa, <<11ci<JCCTBO», MocKBa, 1973, NQ 3;

MYCJll»MaHCKI1X crpaH, MocKBa, << liici<JCCTBO», 1974, NQ4; ,4)1(aHa

XII -

HaqaAa

XIII

BB. B KHHre <<llpo61leMDI A3ep-

6aH;!!,)I(aHcKoro peHeccaHca», Eai<J, <<311M», 1984; 192.

Ey11ams M.C., ApQqH<>-CBO,ll,qaTDie <J:>opMDI B 30,4qecrne cpeAHeBeKoooro CaMapKaH;!!,a, B KHI1fe: <<113 ncropHH BellliKOro ropo;!!,a (K 2500-lleTHIO CaMapKaH;!!,a) TaiiiKeHT, <<J.1:3,4a.TellDCrBO AHTeparyphl H HCK)'CCrBa HMeHH f.fyllKMa>>.1972;

193.

Ban,4os C.M., fopqaKoB H.r., Ocnnos-CTenaHoB A.f., <Papa,4)1(3a,4e <D.C., IIJ;e611DIKI1H M.n., XaHera Ha peKe AllHH;!!,)I(aqajf, B KHHre : <<ApxnTeKrypa A3ep6aM;!!,:>KaHa 3IIOXH Hn3aMH, MocKBa-Eai<J, <<focy;!!,apcTBeHHOe apxnTeKrypHOe H3,4aTellbCTB0»1 1947;

194.

BaHHmTeHH C.M., npo61leMhl HCTOpHH )I(HllHIIJ; KoqesHHKOB Espa3HH, <<CoseTCKaK 3THorpa<J:>HK», 1976, NQ4;

195.

BapTaHecos M.A., IIJ;apHHCKI1H T.5L, YcDIIIaA»HHQa ceHH;!!,a 5Ix»K EaKysH B KOMIIlleKce 6aKI1HCKoro ,Ll,sopQa mnpsaHmaxos, B KHHre: <<ApxnTeKTYPa A3ep6aH;!!,)I(aHa 3IIOXH Hn3aMH, MocKBa-Eai<J, <<focy;!!,apcrseHHOe apxnTeKTJPHOe H3,4aTell»CTBO», 1946, BDinycK I;

196.

BapTaHecos M.A., MaMHKOHosA.f., <PpeHMaH <D.P., 3aMoK B ce11eHHH PaMaHa, B KHHre: <<ApxnTeKTYPa A3ep6aM;!!,:>KaHa 3IIOXH Hn3aMH, MocKBa-EaKy, <<focy,4apcrsennoe apXHTeKTJPHOe H3,4aTellbCTBO», 1947;

197.

BopoHHHa B.A., ApxnTeKTJPa A66aCH,4CKoro xaAn<J:>aTa, B KH. <<Bceo6IIJ;aK ncropnK apxnTeKTJPDI», M3,4. 2-e, MoCKBa, 1969, T. 8,;

176

198.

BopoHMHa B.A., ApxwTeK'rypa cpeAHeBeKosoro MpaHa, B KHMre: «Bceo6m;CUI wcropiDI apxwTeKTJPbi», J13A. 2-e, MocKsa,1969, T. 8,;

199.

BopoHMHa B.A., ApxwTeKTJPa Marpw6a, B KHMre: <<Bceo6-

200.

BopoHMHa B.A., ApxwTeKTJPa CpeAHeH AJMM VII-XVII

m;ax wcropiDI apxwTeKTJPhl>>, J13A. 2-e, MocKBa,1969, T. 8,; BB., B KHMre: <<Bceo6m;CUI MCTOPIDI apxwTeKTJPhl>>, MJA. 2-e, MocKBa, 1969, T. 8,; 201.

BopoHMHa B.A., MpaH, ApxwTeKTJPa M M3o6pa3MTellbHOe MCKJCCTBO, <<DOllbiiiaX COBeTCKCUI 3HQMKllOIIeAIDI>>, J13A. 3-e, MocKsa,1972, T. 10;

202.

fwxcw ,4)1(.A., Te6pw3CKMe apxwTeKTophl B Typu;ww (XIIXVI ss.), <<,LI,OKllaAhl AKaAeMMM HayK A3ep6ati:AXaHcKotl: CCP>>, EaKy, 1975, T.XXX,

203.

NQ 7;

fOllbAIIITeHH A.CI>., 0 CTM.Ile apXMTeKTJPHOI'O opHaMeHTa ,4arecTaHa, <<Coo6m;eHwx focyAapcTBeHHOro MyJex HapoAOB

204.

BocToKa>>, MocKsa, 1972, BhiiiJCK VI;

foADAIIITeHH A.CI>., HaMOI'MllbHLie CTMbi ,4arecraHa, B KHwre: <<,LI,arecraHCKoe MCKJCCTBOBeAeHMe>>, Maxa'lKaAa, 1975;

205.

fyceti:HoB P.A., CospeMeHHoe cocToxHMe M 6.11M)I(aHIIIMe JaAa'lM MJyqeHMX cellbAXJKCKOH npo611eMbi, B KHMre: <<TIOpKOllOI'M'lecKMH: c6opHMK -1973>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1975;

206.

AMaiiieB C.A., Yceti:HOB M.A., ApxwTeKTJPa 3AaHMH KOMIIlleKca ,4sopu;a IIIwpsaHIIIaxos B EaKJ, B KHMre: <<llaMXTHMKM apxwTeK'I'JPhl A3ep6at!:AXaHa>>, EaKJ, <<A3epHeiiiMp>>, 1950, BhiiiJCK II;

207.

,4aprnHQhl, B KHMre: <<HapoAbi KasKaJa>>, MocKBa, <<Ha-

208.

,4e6wpos II.M., K sonpocy o HeKOTOphlx MOTMBax pac-

JKa>>, 1960, T.! ; TMTellLHoro opHaMeHTa B CpeAHeBeKOBOM MOHJMeHTallbHO-AeKopaTMBHOM MCKJCCTBe ,4arecraHa, B KHMre: <<,LI,arecraHCKOe MCKJCCI'BOBeAeHMe>>, Maxa'lKaAa, 1976; 209.

,4e6wpos II.M., XapaK'I'epHhle oco6eHHOCTM pe3Horo IIITJKa cpeAHeBeKOBOI'O ,4arecraHa (K BOIIpocy 0 CBX3XX C wpaHCKMM MCKJCCTBOM), B KHMre: <<MCKJCCTBO M apxeo.llornx MpaHa>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1976, BbiiiJCK II;

177

210.

,Ll,MIKOHOB M.M., MpaH, M3o6pa311TeAbHoe 11CK)'CCTBO 11 apxeOAOI'JUI, «EOAbillCUI COBeTCKCUI 3HD;I1KAOIIe,li,JUI», M3,ll,.

2-e, MocKBa, 1953, T. 18;

211.

,Ll,LKKOHOB M.M., Peu;eH3JUI Ha KH11fJ M.n. rn;e6ALIKI1H, «llaMKTHI1KH a3ep6aH,li,:>KaHCKoro 11CK)'CCTBa 3IIOXH H113aMI1>>, <<MCTOp11'IeCKI1M :>KypHaA>>, 1954,NQ 5;

212.

3aKapaK ll.ll., MpaHCKI1e 3AeMeHThl B apX11TeKTJPe BOCTQqHQM fpy31111

XVI-XVIII BB., B KHI1re: <<MCK)'CCTBO 11 ap-

xeoAori1K MpaHa>>, MocKBa, <<HaJKa>>, 1976, BhliiJCK II; 213.

M6parnMOB 10., KpyrArur 6amHK B ceAeHI111 Map,ll,aKKHbi, B KHI1re: <<Apx11TeKTYPa A3ep6aH,li,:>KaHa 3IIOXI1 H113aMI1, MocKBa-EaKy, <<focyAapCTBeHHoe apx11TeKTJPHOe 113,ll,aTeALCTBO>>, 1947;

214.

III.A.Kaci1MOBa, llapHhle KapaBaH-capa11 A3ep6ai1,ll,)l(aHa, <<M3BeCTI1K AH A3ep6.CCP>>, Cep11K AI1TepaTJPhl, K3hlKa, 11CK)'CCTBa, EaK)', 1978, NQ 2;

215.

Kaci1M-3a,ll,e 3.3., MaMeAOB ci>.f., EaKY- CBKThlHK Tpex peAI1rni1,- <<Exclusive (extra magazine)>>, volume 3, EaK)', 2003;

216.

Ko6~eB B.n., KpecrMIHcKoe )I(J1AI1ID;e HapoAOB A3ep-

6aM,ll,)l(aHa B XIX BeKe, B KHHre: <<KaBKa3CKHi1: 3THorpa<l>l1'!ecKHi1 c6opHHK>>, MoCKBa-AeHHHrpa,ll, <<HaJKa>>, 1962, T.III; 217.

KoHApaTbeBa M.M., 0 ropToo6pa3HbiX 3,ll,aHI1KX BHemHei1 MoHroAI111, <<CoBeTCKCUI 3THorpa<l>JUI>>, 1935, NQ 3;

218.

Ky3Heu;oB B.A., AKryaAbHhle Borrpoca 11cTop1111 30,ll,qeCTBa CeBepHoro KaBKa3a, B KHI1re: <<CeBepHhlM KaBKa3 B ApeBHOcrl1 11 cpe,li,HI1e BeKa>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1980;

219.

KyAI1eBa M.M., KH611TKH Ha Ki1Aarax rroAyKoqeBhlX TIOpoK Ka3axcKoro ye3,ll,a, <<M3Becr:IDI 06IIJ;eCTBa o6CAe,ll,oBaHI1K 11113yqeHJUI A3ep6aM,ll,)l(aHa>>, EaK)', 1925, NQ 5;

220.

AaBpoB A.M., ci>opMhl :>KI1AI1ID;a y HapoAOB ceBepo-3arra,li,Horo KaBKa3a AO cepe,li,I1Hhl XVIII BeKa, <<CoBeTCKrur 3THOrpa<l>I1K>>, MocKBa, 1951, NQ 4;

221.

AaBpoB A.M., Kapaqai1: 11 EaAKap:IDI AO 30-x ro,li,OB

XIX

BeKa, B KHI1re: <<KaBKa3CKI1i1 3THorpa<l>11qecKHi1 c6opHI1K>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1969, BnmycK. IV; 222.

AaBpoB A.M., AA:r,6oM 11 MaKeThl ,Ll,.A. Bpy6oBa no 3THOrpa<l>1111 11 apxeoAOrnl1 Ka6ap,li,11Ho-EaAKap1111, B KHI1re:

178

«MaTepHaJILHaJI KJA»rypa H xo3JI:tkTBo HapoAOB KaBKa3a, CpeAHeM A3HH H Ka3axcraHa>>, MocKBa, «Ha)'Ka>>, 1978;

223.

AeAeKOB A.A., CeMaHTnqecKHM napaAAeAH3M B opHaMeHTe Cpe,li,HeM A3HH, 3aKaBKa3bJI H ApeBHeM Pycn, «Coo6~eHHJI MY3eJI HapoAOB BocroKa>>;

224.

Aepx 11., BDIIIHCKa H3 nyTemecTBHJI no IQ)I(HOMY 6epery KacnnwcKoro MopJI, B KHHre: «HOBhle e)l(eMeCJiqHhle coqnHeHHJI K IIOAL3e H y»eceAeHHIO CAy)l(a~He>>, CaHKTlleTep6ypr, 1870-1871;

225.

Aro6MOBa r.H., KyALTOBhle IIOCTpOMKH aryALCKHX ceAeHHM ropHoro AarecraHa, B KHHre: «llaMJITHHKH KYA»ryphl>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1961, BDinycK III;

226.

MaMHKOHOB A.r., K H3yqeHHIO cpe,li,HeBeKOBhlX o6opoHHTeALHhlX coopy)l(eHHM AnmepoHa, B KHHre: «llaMJITHHKH apxnTeKryphl A3ep6aM,ll,)l(aHa>>, EaKy, «A3epHemHp>>,

1950, BhlnyCK II; 227.

MaMHKOHOB A.r., BoccTaHOBAeHne 3aMKa XIV BeKa B ceAeHHH Map,ll,aKJIHLI, B KHHre: «Bonpoc»I pecra»paQHH naMJITHHKOB 30AqecTBa A3ep6aMAxaHa>>, EaKJ, «113,ll,aTeA»CTBo AKaAeMHH Ha)'K A3ep6aMAxaHCKOM CCP>>, 1960;

228.

MaMe,ll,3aAe K.M., 0 cpeAHeBeKOBOM KJALTOBOM naMJITHHKe B ceAeHHH CarHJIH IlleMaxHHCKoro pawoHa,

«Ao-

KAaADI AKaAeMHH HayK A3ep6aw,ll,)l(aHCKOM CCP>>, EaKJ,

1966, NQ 12; 229.

MaMe,ll,3a,ll,e K.M., 0 npneMe ro<J>pnpoBaHHJI B apXHTeKrype A3ep6aMAxaHa, Cpe,li,HeM A3HH H 11paHa, B KHHre «11cKJCCTBO H apxeoAorHJI 11paHa>>, MocKBa, «HaJKa>>, 1978;

230.

MaMe,li,OB <P.r., HeH3BeCTHhlM naMJITHHK 30AqecTBa cpeAHeBeKoBoro A3ep6aw,ll,)l(aHa, «CoBeTCKaJI apxeoAOrHJI>>, MocKBa, 1972, NQ 2;

231.

MaMe,li,OB <P.r., PyHHhl cpeAHeBeKOBOM MeqeTH B ceAeHHH KHpHa, «AOKAa,ll,hl AKa,ll,eMHH Ha)'K A3ep6aMAxaHCKOM CCP>>, EaKJ, 1975, T. XXXI, NQ 3;

232.

MaMe,li,OB <P.r., MeMopnaALHhlM KOMIIAeKc B ceAeHHH A)l(Jl:A)KHMAH

(K Bonpocy o6 3THOKYALTJPHhlX CBJI3JIX),

«CoBeTCKaJI 3morpa<)>HJI>>, MocKBa, «Ha)'Ka>>. 1976, NQ 5;

233.

MaMe,li,OB <l>.r.,K apxnTeKTJPHhlM CBJI3JIM A3ep6aw,ll,)l(aHa H Ce»epHoro KaBKa3a (TaTapryncKHM MHHapeT),

«Ao179

I<Aa,ll,bl AKaAeMHH HayK A3ep6a:i1:,ll,)l(aHcKoil: CCP», EaKJ,

1978, T. XXXIV, N2 7; 234.

MaMeAOB ct>.f., 0 HeKOTOpblx Bonpocax H3yqeHHH OTAeAbHOCTOH~Hx Kpenocreil: cpe,li,HeBeKOBoro A3ep6a:i1:,ll,-

)l(aHa, <<llpo6AeMbl pa3BHTHH apXHTeKTJPbl H HCKJCCTBa B CoBeTcKoM A3ep6a:i1:,ll,)l(aHe>>, EaKJ, <<3AM>>, 1983;

235.

MapKoBHH BJ1., HeKoTophle oco6eHHOCTH oceTHHCKoil: 6aiiieHHoil: apxnTeKrypbi, B KHHre: <<KaBKa3CKHH 3THOrpaqmqecKHH c6opHHK>>, MocKBa, 1976, BblnycK VI;

236.

Mni<Ayxo-Mai<Aail: H.f., feorpacpnqecKoe coqnHeHne XIII BeKa Ha nepcHACKOM H3b1Ke, << YqeHble 3aiiHCKH li'lHCTHryTa BocroKoBe,ll,eHHH AKa,ll,eMHH HaYK CCCP>>, AeHHHrpa,ll,

1954, T.IX; 237.

MHAopa,ll,oBnq O.B., CpeAHeBeKOBble MeqeTH ropoAH~a BepXHHH A)l(yAaT, B KHHre: <<MaTepnaAbl no apxeoAofHH CCCP>>, MocKBa, <<li'l3AaTeAbCTBO AKa,ll,eMHH HayK CCCP>>, 1963, N2 114;

238.

MHHAHKJAOB M.M., llaMHTHHKH apxnTeKrypbi Ka3axCTaHa c KOHHqecKHMH H nnpaMH,ll,aAbHbiMH KynoAaMH, B KHHre: <<ApxnTeKTYPa pecny6AHK Cpe,li,Heil: A3HH>>, MoCKBa, <<foccrpoil:H3AaT>>, 1975;

239.

MKJPTYMHH IO.li'l., K H3)"leHHIO cpopM CKOTOBOACTBa y HapoAOB 3aKaBKa3bH, B KHHre: <<X03HHCTBO H MaTepHaAbHax KYAbTJPa HapoAOB KaBKa3a B XIX-XX BB.>>, MocKBa, <<HaJKa>>, 1971;

240.

Heil:MaToBa M.X., 3HaqeHHe Aep6emcKHx Ha,li,IIHceil: MH H3)"leHHH ncropnn IIInpBaHa, <<li'l3BeCTHH AKa,ll,eMHH HaYK A3ep6a:i1:,ll,)l(aHcKoil: CCP>>, EaKy, 1975, N2 11;

241.

Heil:MaToBa M.X., 0 HeKoTopblx 3IIHrpacpnqecKHX naMHTHHKax IIInpBaHa (XIV-XVI BB.), B KHHre: <<3nnrpacpnKa BocTOKa>>, MocKBa-AeHHHrpaA, <<HayKa>>, 1963, T. XV;

242.

Heil:MaToBa M.X., HoBble 3IIHrpacpnqecKHe naMHTHHKH XII-XV BeKOB Ha AniiiepoHe, B KHHre: <<ApxeoAornqeCKHe OTKpbiTHH>>, MoCKBa, <<HaJKa>>, 1978;

243.

HeMu;oBa H.E., MaAOH3yqeHHbiH MaB30Aeil: H3 aHcaM6Ax 11Iaxn-3HH,ll,a, <<06~ecrBeHHbie HaYKH B Y36eKHCTaHe>>, TaiiiKeHT, 1969, N2 8-9;

180

244.

He<~aeBa ll.f., 0 MaB30ll.eHX CeBepHoro KaBr<a3a, B I<Hl1re:

<<MarepHall.bHaH I<Jll.b'I)'pa H X03.Hikrno HapOAOB l<aBI<a3a, Cpe,li.Heil: A3ww H Ka3axcraHa>>,llemnnpa,''., <<Hayr<a>>, 1978;

245.

Hro6epr r.c., MeTepHall.hl no orry6ll.HKOBaHHIO neXll.eBHHCKHX Ha,ll,nHCeH ,2J,ep6eHTa, <<li13BeCTHX 06m;eCTBa o6Cll.eAOBaHHX H H3J'leHHX A3ep6aH,ll,)l(aHa>>, EaKJ, 1929;

246.

Op6ellw M.A., 0 KAaccoBDIX KopHXX HeKOTopDIX TPaAHQMH HCTOpWieCKOH Ha)'KH, <<focy,ll,apCTBeHHax Ar<a,ll,eMHX HCTOpHH MarepHall.bHOH I<Jllb'I)'phl>>, MoCKBa, 1931, BbiiiJCK III;

247.

Op6e11.H lit.A., fpy3HHCKax 6poH30Bax ll.aMna c apa6CKHMH HaAnHCXMH, B KHHre: <<llaMXTHHKH :;~noxw PycTaBell.H>>,lleHHHrpa,ll, 1938;

248.

naxoMOB E.A., 0 Aep6eHTCKOM KHX)I(eCTBe XII-XIII BeKOB, <<li13BecrHX A3ep6ail:,ll,)l(aHcKoro HayqHo-HCCll.eAOBaTellbcKoro HHCTH'ry'I'a HCTOpHH>>, naKJ, 1930, T.l, BhlnJCK II;

249.

naxoMOB E.A., EaiiiHH-MaB30ll.eH B EapAe H HX HaAnHCH,

<<TpyADI

A3ep6a~aHcKoro <}>Hli.Hall.a AKa,ll,eMHH HaJK

CCCP>>, CepHX wcropWiecKax, EaKy, 1936, T.

250.

XXV;

llaxoMoB E.A., CTapHHHhle o6opoHHTellbHhle coopy)l(eHHX AnrnepoHa(6aiiiHH}, <<TpyADili1HCTH'ry'I'a HCTopHH>>, EaKJ, 1947, T. I;

251.

lleTpyrneBcKH:il: lit.n., XaMAall.ll.ax Ka3BHHH KaK HCToqHHK no COIJ;Hall.bH0-3KOHOMHqecKOH HCTOpHH BocroqHOrO 3aKaBKa3bX, <<li13BeCTHX AKa,ll,eMHH HaJK CCCP>>, MocKBa, 1937, NQ 4;

252.

llollHMnecroBa T.E., PyHwq lit.n., 0 eceHTJKHHCKHX MaB30llexx H craBKe Y36eK-xaHa, <<CoBeTcr<ax apxeoll.OrHX>>, MocKBa, 1974, NQ 2;

253.

lloll.XKOB c.n., 1IepeMHhlX Alit., llorpe6all.bHbie coopy)l(eHHX AOll.HHhl 3epaBrnaHa, B KHHre: <<,2l,oMycyllbMaHCKHe BepoBaHHX H o6pXADI B CpeAHeil: A3HH>>, MocKBa, <<Hayr<a>>, 1975;

254.

lloTanoB ll.n., li13 HCTopww KoqeBHWieCTBa ( Ha MaTepwall.e HapoAOB CCCP}, B KHHre: <<BecTHHK MHpoBoil: I<Jllb'I)'phl>>, MocKBa, <<HaJKa>>, 1957;

255.

llpw6DITKOBa A.M., MaB30ll.eil: <I>axp-aA-AHH-Pa3H, B KHHre: <<ApxwTeKTJPHOe HaCll.eACTBO>>, MocKBa, <<foccTpoil:H3AaT>>, 1961, NQ 13;

181

256.

Ilp116hiTKOBa A.M., 0 «Kpaci1BOH» MeqeTI1 AaHAaHaKaHa, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAeACTBO», MocKBa, <<foccTpoi1113AaT>>, 1964,

257.

NQ 16;

Ilp116hiTKOBa A.M., K aorrpocy o MeCTHhiX TpaA11U:11HX 11 BAI1JIHI1JIX a apx11TeKrype Cpe,li,Hei1 A31111 IX-X aeKoB, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, MocKBa, <<foc-

NQ 17; Ilp116hiTKOBa A.M., 0 3acTpoi1Ke ropoAOB Cpe,li,Hei1: A31111 cTpoi1113AaT>>, 1967,

258.

B IX-X aeKax, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, MocKBa, <<foccTpoi1:113AaT>>, 1969, 259.

NQ 18;

Ilp116hiTKOBa A.M., Apx11TeKrypa Cpe,li,Hei1: A31111 IX-XII aeKoB, B KHI1re: <<Bceo6m;aJI 11crop11JI apx11TeKryphl>>, 113AaHI1e 2-e, MocKBa, <<foccTpoi1113AaT>>, 1969, T. 8;

260.

Ilp116hiTKOBa A.M., YchlrraALHI1IJ;a Xope3Mmaxa TeKema, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, MocKBa, <<foccTpoi1113AaT>>, 1972,

261.

NQ 20;

Ilp116hiTKOBa A.M., ApxnTeKrypHaJI

mKOAa

ceaepHoro

XopacaHa, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, MoCKBa, <<foccrpoi1113AaT>>, 1974, 262.

Ilp116hiTKOBa A.M.,

0

NQ 22;

MeTO,ll,e rrpoeKT11pOBaHHJI cpe,li,He-

BeKOBhiX 304q11x, B KHI1re: <<l1cropHJI 11 KYALrypa HapoAOB CpeAHei1 A31111>>, MocKBa, <<Hayxa>>, 1976; 263.

IlpocKI1HTap11i1 ApceHHJI CyxaHoaa 1649-1653 rDAOB, B KHI1re: <<IlpaaoCAaBHO- rraAeCTI1HCKHi1: c6opH11K>>, CaHKTIleTep6ypr, 1889, BhlrrycK VII;

264.

IIyraqeHKOBa r.A., K rrpo6AeMe B03HI1KHOBeHHJI maTpoBhiX MaB30Aeea XopacaHa, <<MaTep11aAhl IQ)I(HO-rypKMeHcKoi1 KOMIIAeKCHOH apxeOAOfl1qecKOH 3KCIIe,li,I1IJ;I111>>, Amxa6a,ll, 1949, BnmycK I;

265.

IIyraqeHKOBa r.A., I1YTI1 pa3BI1THJI apxnTeKryphl IOxHOro TypKMeHI1CTaHa rropLI pa6oBAa,ll,eHHJI 11 <Peo,ll,aAI13Ma, MocKBa, 1958;

266.

IIyraqeHKOBa r.A., MaB30Aei1 Apa6-aTa (113 11CTOp1111 MaaepaHaxpa IX-X BeKoa), B KHI1re: <<l1CKYCCTBO 304q11x Y36eKHcraHa>>, TamKeHT, <<l13AaTeALCTBO AKa,ll,eMI111 Hayx Y36eKCKOi1: CCP>>, 1963, BnmycK II;

267.

IIyraqeHKOBa r.A., Macrepa cpe,li,Hea311aTCKOH apx11TeKryphl XI-XVII aeKoa, B KHI1re: <<l1cKYccrao 304qnx Y36e-

182

KHCTaHa», TamKeHT, «l13AaTellbCTBO AKaAeMHH Ha)'K Y36eKCKOH CCP», 1965, BbiiiJCK IV;

268.

llyraqeHKOBa f.A., 06 o6~eCTBeHHOM IIOllOXeHHH H po11:11 apxnTeKTopa B 30Aqecrse CpeAHeH A3HH, B KHHre: <<l1CKJCCTBO 3oAqHX Y36eKHCTaHa>>, TamKeHT, «l13AaTellbcrso AKaAeMHH Ha)'K Y36eKCKOH CCP>>, 1969, BhliiJCK VI;

269.

Pa,ll.llOB B.B., MellHOpaHCKHH n.M., ApeBHeTIOpKCKHe rraMHTHHKH B Komo-Qa.H,ll.aMe, B KHHre: «C6opHHK TPYAOB OpxoHCKOH 3KCIIe,li.HQHH>>, CaHKT-lleTep6ypr, 1897, T. IV;

270.

PeMrreAb A.M., l1CKJCCTBO Pyrn H Bocror<, B KHHre: «l1CKJCcrno Cpe,li.Hero BocroKa (n36paHHble TPYAhl no ncropnn H reopnn HCKJCCTB), MoCKBa, «CoseTCKHH xyAO)I(HHK>>, 1978;

271.

PTBella,ll.3e 3.B.,

Aaa

MaB30lleH 30llOToopAhlHCKoro spe-

MeHH B paHOHe lliTHIDpbH, «COBeTCKaJI apxeOllOfHH>>, MocKBa, 1969, N2 4;

272.

CaAaM3a,ll.e A.B., HeKOTOpbie sorrpocbl reHe3nca H H H3yqeHHH 6ameHHhlX MaB301l.ees A3ep6aH,ll.xaHa, B KHHre: «l1CKJCCTBO A3ep6aH,ll.xaHa>>, EaKJ, «l13AaTellbCTBO AKaAeMHH Ha)'K A3ep6a:tl:,ll.)l(aHcKoH CCP>>, 1949, BhliiJCK II;

273.

CaAaM3a,ll.e A.B., fpo6HHQa Anpn-6a6a B ceAeHHH Mapa3hl, «l13BeCTHH AKa,ll.eMHH HayK A3ep6aH,ll.xaHCKOH CCP>>, EaKJ, 1949, N2 7;

274.

CaAaM3a,ll.e A.B., AeKopaTHBHbie oco6eHHOCTH HaAIIHce:tl: apxnTeKTJPHhlX rraMJITHHKOB A3ep6a:tl:,ll.)l(aHa, EaKJ, «A3epHemnp>>, 1950;

275.

CaAaM3a,ll.e A.B., ApxnTeKTJPa MaB30llees A3ep6aH,ll.xaHa

XVI-XIX BeKoB,

«l13BeCTHH AKa,ll.eMHH HayK A3ep-

6aH,ll.xaHCKOH CCP>>, EaKJ, 1951, N2 3;

276.

CaAaM3a,ll.e A.B., ApxnTeKTJPa MaB30llees A3ep6a:tl:,ll.)l(aHa XII-XV seKOB, B KHHre: «ApxnTeKrypa A3ep6aH,ll.xaHa (oqepKH)>>, EaKJ, «l13AaTellbCTBO AKa,ll.eMHH Ha)'K A3ep6aH,ll.xaHCKOH CCP>>, 1952;

277.

CaAaM3a,ll.e A.B., K AaTnposKe HeKoTophlx rraMHTHHKOB A3ep6aH,ll.xaHa, «l13BeCTHH AKaAeMHH HayK A3ep6aH,ll.xaHCKOH CCP>>, EaKJ, 1952, N2 5;

278.

CaAaM3a,ll.e A.B., ApxnTeKrypHbiH KOMIIlleKc B

ApAe-

6H1l.e H HeKOTOpble BOIIpOCbl cpeAHeBeKOBOfO 30Aqecrsa A3ep6aH,ll.xaHa, B KHHre: «l1CKJCCTBO A3ep6aH,ll.xaHa>>,

183

Ear<y, «J.h,J,aTell.LCTBO AKa,J,eMHH HayK A3ep6a:iit:A)I<aHcKo:iit: CCP>>, 1956, BLmycK V;

279.

Call.aM3a,J,e A.B., ApX11TeKrypa r<yll.LTOBLIX coopy)l(eHH:iit:

XVI-XVII seKOB, B KHHre: «l1cr<yccTBO A3ep6af.t:A)I(aHa>>, Ear<y, <<l13,J,aTell.LCTBO AKa,J,eMHH HayK A3ep6a:iit:A)I<aHcKo:iit: CCP>>, 1959, BLinycK VII;

280.

Ca1laM3a,J,e A.B., 0 mKoll.ax 3o,J,qecTBa B A3ep6af.t:A)I(aHe

XVI-XVII BeKoB, B KHHre: <<J1cCAe,J,oBaHIDI no HcropHH r<yll.LTJPLI HapoAOB BocToKa (C6opHHK B qecTL aKa,J,eMHKa J1.A, Op6ell.H)>>, MocKBa-AeHHHrpaA, 1960;

281.

Call.aM3a,J,e A.B., A3ep6af.t:A)I(aHCKCUI CCP. ApxHTeKTYPa c ApesHe:iit:mHx speMeH ,21,0 coseTCKoro speMeHH, B KHHre: <<l1cr<yccrso cTpaH H HapoAOB MHpa: KpaTKaH xyAO)I(eCTBeHHaH 3HD;HK1lone,J,IDI>>, MocKBa, <<CoseTcKaH 3HD;HKll.One,J,HH>>, 1962, T. I;

282.

Call.aM3a,J,e A.B., HosLie MaTepHMLI no HCTOPHH a3ep6a:iit:A)I<aHCKO:iit: apxHTeKTJPLI, B KHHre: <<J1CCll.e,J,OBaHIDI H MaTepHMLI no apX11TeKrype H HCr<yCCTBY A3ep6a~a­ Ha>>, Ear<y, <<l13,ll,aTell.LCTBo AKa,J,eMHH HayK A3ep6af.t:A)I(aHcKo:iit: CCP>>, 1966;

283.

Call.aM3a,J,e A.B., AA)KeMH cLIH A6y6eKpa, <<oOll.LmaH CoBeTCKaH 3Hn;HK1l.One,J,IDI>>, H3AaHHe 3-e, MoCKBa, 1970, T. I;

284.

CeMeHOB A.IT., Mas3o11.e:iit: Eopra-Kam, <<l13secriDI l1HrymcKoro HayqHO-HCCll.e,J,OBaTell.LCKOrO HHCTHTJTa KpaeBe,J,eHIDI>>, B1la,J,HKaBKa3, 1928, BLinycK I;

285.

Yce:iit:HoB M.A., EpeTaHHD;KHH A.C., K H3yqeHHIO naMHTHHKOB a3ep6a:iit:A)I<aHCKOH apXHTeKTJPLI B HaXJiqeBaHCKOH ACCP, <<l13BeCTIDI AKa,J,eMHH HayK A3ep6a:iit:A)I<aHcKo:iit: CCP>>, Ear<y, 1949, NQ 5;

286.

<Pary11.11.aes III.C., HapOAHOe 30,J,qecTBO IlleKH-3aKaTali.LcKo:iit: 30HLI A3ep6af.t:A)I(aHCKO:iit: CCP Ha npHMepe r<yll.LTOBLIX coopy)l(eHH:iit:, Eyxapecr, <<l13,J,aTe11LCTBO PyMLIHCKo:iit: AKa,J,eMHH HayK>>, 1977, T. XIV;

287.

¢le,J,opos-AaBLIAOB f.A., J1cr<yCCTBO KoqeBHHKOB

J1

30110-

TOH OpALI, B KHHre: <<l1cr<yccrso HapoAOB CCCP (XIV-

288.

XVII seKa),>>, MocKBa, <<l1cr<yccrso>>, 1974, T. 3; <PHHKell.LmTe:iit:H A. C., IllapH<l>os A.M., 3aMOK B ce11.eHHH PaMaHa, <<ApxHTeKTYPa A3ep6a:iit:A)I<aHa 3noxH HH3a-

184

MH», MocKBa-Ear<y, «focyAapcTBemme apxnTeKrypHoe H3,J,aTeAbCTBO», 1947;

289.

<I>AopoBCKHH H., EAncaBeTIIOAbCKHH oKpyr, CaHKT-lleTep6ypr, 1836, qacTb II;

290.

<l>pH,J,OAHH

n.n., K

Borrpocy H3)"'eHHR apxHTeKTJPHhlX

rraMRTHHKOB 3IIOXH Hn3aMH, B KHHre: <<HH3aMH>>, Eaar<y,

1947; 291.

XaArraxqbRH O.X., I1H>KeHepHDie coopy)l(eHHR ApMeHHH, B KHHre: «ApxnTeKTJPHOe HaCAe,J,CTBO>>, MocKBa, «focCTpOHH3,J,aT>>, 1967,

292.

NQ 17;

XaH-MaroMe,J,OB C.O., CTeHDI H 6aiiiHH ,4ep6eHTCKOH KperroCTH, B KHHre: «ApxnTeKTJPHOe HaCAe,J,CTBO>>, MocKBa, «foccrponH3,J,aT>>, 1964,

293.

NQ 16;

XaH-MaroMe,J,OB C.O., PaHHecpe,J,HeBeKOBaR ropHaR cTeHa B ,LJ,arecraHe, «CoBeTcKaR apxeoAornR>>, MocKBa, 1966,

NQ 1; 294.

XaH-MaroMe,J,OB C.O., Me,21,pece KOMrrAeKca A)I(YMa-MeqeTH B ,4ep6eHTe, B KHHre: «ApxnTeKrypHoe HaCAe,J,CTBO>>, MocKBa, «foccrponH3,J,aT>>, 1964,

295.

NQ 16;

XaH-MaroMe,J,oB C.O., 06opoHHTeAbHhle coopy)l(eHHR IO)I(HOro ,LJ,arecTaHa, B KHHre: «ApxnTeKrypHoe HaCAe,J,CTBO>>, MocKBa, «foccrponH3,J,aT>>, 1969,

296.

BeTcKaR apxeoAOrHR>>, MocKBa, 1970,

297.

NQ 18;

XaH-MaroMe,J,OB C.O., A)l(yMa-MeqeTD B ,4ep6eHTe, «Co-

NQ 1;

XaH-MaroMe,J,OB C.O., ApxnTeKTJPHLre IIIKOADIIO)I(Horo ,LJ,arecraHa, «Coo6~eHHR focyAapcrBeHHoro My3eR HapoAOB BocroKa>>, MocKBa, 1972, BDirrycK VI;

298.

XaH-MaroMe,J,OB C.O., 05:beMHD-IIpDcrpaHCTBeHHhle KOMII03J1:QHH 6aiiieHHbiX COOPJ)I(eHHH ropHDIX ayAOB ,LI,arecraHa, «ApXHTercrypHoe HaCAe,J,CTBO>>, MoCKBa, <<I'occrponH3,J,aT>>,

1974; 299.

XaH-MaroMe,J,oB C.O., ApxnTeKrypa Hapo,J,OB Ae3rnHCKOH rpyrrrrDI (IO)I(HhlH ,LI,arecTaH), B KHHre: «Tpa,J,H~HH H coBpeMeHHOCTb>>, MaxaqKaAa, 1977;

300.

IIInxcaH,J,OB A.P., Apa6cKHe crponTeAbHhle Ha,J,IIHCH ,LJ,arecraHa (XI-XVII BB.), «YqeHbie 3aiiHCKH J1HCTHTJTa HCTOpHH R3hlKa H AHTeparypbl HM.f. lJ;a,J,aChl>>, MaxaqKa-

Aa, 1964, T. XIII;

185

301.

IIJ;e61l.LIKHH J1.II. J1CK)'CCTBO Imrymei1: B naMHTHHKaX MaTepHall.bHOH KJll.bTJPbl, «J13BeCTHH HaJ'IHO-HCCll.e,II,OBaTell.bCKOrO HHCTHTJTa Kpaeae,ll,eHHH>>, B1la,II,HKaBKa3, 1928;

302.

IIJ;e61l.LIKHH l1.II., IIaMHTHHKH apxnTeKrypLI KapHmHCKoro pai1oHa, «TpyALI A3ep6ai1,11,)1(aHCKoro <j>Hli.Hall.a AKa,~~,eMHH HayK CCCP>>, EaKy,

303.

1936;

IIJ;e611LIKHH l1.II., ApXHTeKTJPHLie naMHTHHKH 3noxn I-fu:3aMH B A3ep6ai1,11.xaHe, «l13BeCTHH AKa,ll,eMHH HaJK CCCP. 0r,ll,ell.eHne ll.HrepaTJPbi H H3LIKa>>, MoCKBa, 1941, NQ 2;

304.

3Hrell.brapA B.A., OnncaHHe ropo,11,a Ha.x<rnaaHa, «KaaKa3>>, 1851, NQ 36;

QURULTAYLARIN, KONFRANSLARIN, SiMPOZiUMLARIN MATERiALLARI: 305.

AcpaTHH M.M., l1paHCKHe 31l.eMeHTbi B apMHHCKOH apxnTeKrype n03,11,Hero cpe,II,HeBeKOBbH, B KHHre: «l1CK)'CCTBO H apxeOll.OrHH J1paHa H ero CBH3b C HCK)'CCTBOM HapO,II,OB CCCP c ,11,peaHei1:mnx apeMeH>> (Te3HCLI ,II,OKll.a,ll,oB), MoCKBa, «COBeTCKHH XJ,II,O)I(HHK>>, 1979;

306.

EepH,11,3e B.B., HeKoTopLie acneKTLI rpy3HHCKoi1 K)'nOll.bHOH apXHTeKrypLI CO BTOpoi1: nOll.OBHHLI X BeKa ,11,0 KOHIJ;a

XIII

aeKa, ,LI,oKll.a,ll, Ha Me)I(,II,JHapo,II,Hoi1: KOH<j>epeHIJ;HH

no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBY B ropo,11,e EepraMo (l1Ta11.HH),

29.VI, 1974, T6H11HCH, «Meu;nHnpe6a>>, 1976; 307.

Eeco11oa B.E., fpy3HHo-oceTHHCKHe 3o,ll,qecKHe CBH3H H

308.

II Me)I(,II,JHapoAHOM CHMn03HJMe no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy, T6Hll.HCH, 1977; EpeTaHHIJ;KHH A.C., ,LI,naaH-xaHe a EaKY H aonpocbi THKOHTaKTLI, ,LI,oKll.aA Ha

noll.om3au;nn apxnTeKrypHoro HaCll.e,II,HH IIepe,II,Hero BocToKa, B KHHre: «IPHll.Oll.OrHH H HCTOPHH nopKCKHX Hapo,II,OB>> (MaTepHali.LI Bcecoi03Hoi1 TIOpKo1J.ornqecKoi1 KoH<j>epeHIJ;HH. Te3HCLI ,II,OKll.a,ll,oB), AeHHHrpa,~~,, 1967;

309.

EpeTaHHIJ;KHi1

A.C.,

HeKoTopLie npoH3Be,ll,eHHH a3ep-

6ai1:,11,)1(aHcKoro 30,II,qecTBa B CBeTe B3aHMOCBH3H cpe,II,HeBeKOBOH

apxnTeKrypbi

,40K11a,ll, Ha

A3ep6ai1:,11,)1(aHa

ApMeHHH,

II Me)I(,II,JHapOAHOM CHMn03HJMe no apMHH-

CKOMY HCK)'CCTay, EpeaaH, 1977;

186

H

310.

EpeTaHHn;KH:i1: A.C., IIpo611eMLI H3)"'eHHH apxHTeKrypHoro HaCAeAHH Ilepe,li,Hero BocToKa 3noxH <Peo,li,011H3Ma, B KHHre: «l1CKJCCTBO H apxeo11orHH J1paHa» (MaTepHaAbi Bcecoro3HO:i1: KOH<l>epeHn;HH. Te3HCLI AOKlla,li,OB ), MocKBa, <<HayKa>>, 1969;

311.

EpeTaHHIJ;KHH A.C., IIpo611eMLI THno11orn3an;HH apxHTeKrypHoro HaClle,li,HH Ilepe,li,Hero BocToKa, B KHHre: «J1cKJCCTBO

J1

apxe0110rHH J1paHa

J1

ero CBH3b C HCKJCCTBOM

HapoAOB CCCP c ApeBHe:i1:rrmx BpeMeH>> (Te3HCLI AOKllaAOB), MocKBa, «CoBeTCKHH xyAO:>KHHK>>, 1979;

312.

BopoHHHa B.A., KoHCTPYKn:HH H o6pa3 B apxHTeKrype cpe,li,HeBeKoBoro J1paHa, B KHHre: «l1CKJCCTBo H apxeo11o-

=

J1paHa>>, (MaTepHaALI Bcecoi03Ho:i1: KoH<l>epeHn;HH.

Te3HCLI AOKlla,ll,oB), MocKBa, «HaJKa>>, 1969;

313.

fyM6aiiiH,ll,3e

r.,

K Bonpocy KJ11bTYJ>HO-HCTOpWieCKHX

CBH3e:i1: cpeAHeBeKoBo:i1: fpy3HH c HapoAaMH CeBepHoro KaBKa3a, ,40K11M Ha II Me:>KAJHapoAHOM CHMn03HJMe no rpy3HHCKOMY HCKJCCTBy, T6H1lHCH, 1977;

314.

fHHCH ,LJ,x.A., Po11b Te6pH3CKo:i1: apxHTeKTYJ>HOH IIIK011LI B HHTerpan;HH apxHTeKrypHoro CTJ111H A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa

(XIII-XVIII BeKoB), C6opHHK MaTepHaAOB KoH<l>epeHn;HH M0110ALIX yqeHbiX, B KHHre «AKTJaAbHLie npo611eMbi pa3BHTHH apxHTeKrypLI H HCKJCCTBa A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa>>, EaKy, «311M>>, 1979;

315.

AoMTaTH,ll,3e f.A, MaMaHamBJ111H H.ci>., lJxa.TapiiiB= M.H., K Brrpocy 0 KJ11bTJPHLIX CBH3HX cpeAHeBeKOBOH fpy3HH c J1paHoM (no apxeo11orWiecKHM MarepHaAaM), B KHHre: <McKJCCTBO H apxeo11ornH J1paHa>>, MoCKBa, «HaJKa>>, 1971;

316.

MaMe,li,OB ci>.f., K CBH3HM apxHTeKrypLI A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa H CeBepHoro KaBKa3a (MaB3011e:i1: Eopra-Kam), «MaTepHa11LI Hayq:Ho:i1: KOH<l>epeHn;HH acnHpaHTOB AKa,ll,eMHH HaJK A3ep6a:i1:,li,:>KaHCKo:i1: CCP>>, EaKJ, «311M>>, 1976;

317.

MaMe,li,OB ci>.f., K CBH3HM o6opoHHTeAbHLIX coopyxeHHH A3ep6a:i1:,li,:>KaHa H ,LI,arecraHa (6amHH ceAeHHH J1n;apH), «MaTepHaALI Hayq:Ho:i1: KoH<l>epeHn;HH acnHpaHTOB AKaAeMHH HaJK A3ep6a:i1:,li,:>KaHcKo:i1: CCP>>, EaKJ, «311M>>, 1978;

318.

MaMe,li,OB ci>.f., 0 reHe3Hce TaTapTJIICKoro MHHapeTa H MaB3011eH Eopra-Kam, C6opHHK MaTepHa110B KOH<l>epeH-

187

IJ;HH MOAO,J,LIX yqeHLIX, B KHHre «AK'rya.AbHLie npo6AeMLI pa3BHTIDI apxnTeKrypbi H HCK)'CCTBa A3ep6aH,li,:>KaHa>>, EaK)', «3AM», 1979; 319.

MaMe,J,OB Cl>.f., EameHHLie coop)':>KeHIDI A3ep6aH,li,:>KaHa, fpy3HH H AarecTaHa H HeKoTopLie BonpoCbi HX apxnTeKrypHLIX CBH3eH ,(AoKAa,J,), << IV Me:>K,J,JHapo,J,HbiH cnMno3HYM no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy», T6HAHCH, 1983;

320.

MaMe,J,oB Cl>.f.,O HeKoTopLix cpaBHHTeAbHLIX oco6eHHOCTHX JKpenAeHHbiX K)'AbTOBLIX KOMTIAeKCaX 3aKaBKa3bH, «I1po6AeMLI apxnTeKrypbi ApMeHHH», Pecny6AHKaHCKaH

Ha)"'HaH KOH<l>epeHn;IDI, nOCBHIIJ;eHHaH 120-AeTHIO

Topoca TapaMaHHHa», EpeBaH, 1984; 321.

MaMe,J,OB Cl>.f., K Bonpocy o6 apxnTeKrypHLIX CBH3HX AppaHcKo:ti: mKOALI 3o,J,qecTBa (IIIaMKHpcKHH MHHapeT), «~amkir. Arxeoloji irsi, tarixi va memarhgt. Birinci respublika elmi-praktiki konfransi», ~amkir, 2007;

322.

MaMHKOHOB

ll.f.,

XyAo:>KeCTBeHHO-KOMno3nn;noHHLie

oco6eHHOCTH apxnTeKrypLI <Peo,J,aAbHOro A3ep6a:ti:,J,:>KaHa H npo6AeMa napaAAeAeH H B3aHMO,J,eHCTBHH B 30,J,qeCTBe Hapo,J,oB 3aKaBKa3hH, (AoKAa,J,), «IV Me:>K,J,JHapoAHLIH CHMn03HJM no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy», T6HAHCH, 1983; 323.

Op6eAH M.A., IIpo6AeMLI ceAbA:>KJKCKoro HCI<JCCTBa,

AoKAa,J, Ha III Me:>K,J,YHapo,J,HOM

KOHrpecce no npaHCKO-

MY HCI<JCCTBY H apxeoAornn (1935 r.), MocKBa-lleHHHrpaA, 1939; 324.

Ca.aaM3a,J,e A.B., 0 peAhe<l>HLIX H3o6pa:>KeHIDIX MaB30AeH B ceAeHHH A:>KHA:>KHMAH JlaqnHcKoro pa:ti:oHa, MaTepnaALI K CeCCHH, nOCBHin;eHHOH HTOraM apxeOAOrHqecKHX H 3THorpa<PnqecKnx ncCAe,J,oBaHHH 1970 ro,21,a B A3ep6aH,J,:>KaHe, (Te3HCLI AOKAa,J,OB), EaK)', 1971;

325.

CapKHCOB H.A., HeKoTopLie qepTLI cxo,J,CTBa B MoeyMeHTaAbHOM 3o,J,qecrBe fpy3HH H A3ep6aH,li,:>KaHa, (AoKAa,J,), «IV Me:>K,J,JHapO,li,HLIH CHMn03HJM no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy», T6HAHCH, 1983;

326.

Xa.anaxqbHH O.X., J1paHCKoe BAHHHHe B 30,J,qeCTBe ApMeHHH XVI-XIX BeKOB, B KHHre: «J1cKyccrBo H apxeoAoriDI J1paHa H ero CBH3b c HCI<JCCTBOM Hapo,J,OB CCCP c ,J,peB-

188

Heti:m11x BpeMeH» (Te311Chl AOKAaAOB), MocKBa, «CoBeTCKI1H XJAO:>KHI1K>>, 1979; 327.

"lJy611HaillBJ1ll.l1 f.H., 11paHCKOe BAI1XHIDI B rraMXTHI1KaX apx11TeKryphl fpy31111, ,LI,OKAM Ha

III

Me~apoAHOM

KOHrpecce ITO 11paHCKOMY 11CKYCCTBY 11 apxeOAOfl111 (1935 r.), MocKBa-AeH11HrpM, 1939;

A VTOREFERATLAR: 328.

EpeTaH11U:KHH

A.C., 3oAqecTBO

A3ep6a~aHa

XII-XV

BeKOB 11 ero MecTo B apx11TeKrype IlepeAHero BocToKa, ABTope<l>epaT A11CcepTaQI1X AOKTopa 11CK)'CCTBOBeAeHIDI, AeH11HrpM, 1961; 329.

fiDICH ,LI,:>K.A., Te6p113CKax apx11TeKrypHax mKoAa

(XIII-

XVIII BB.); ABTope<PepaT A11CcepTaQI111 KaHAHAaTa apx11TeKryphl, Ear<y, 1978; 330.

MaMI1KOHOB A.r., 11cr<yCCTBO KOMII0311U:1111 B apx11TeKTYpe A3ep6aftA:>KaHa, ABTope<l>epaT A11CcepTaQI111 AOKTopa apx11TeKryphl, AeH11HrpaA, 1975;

331.

CaAaM3Me A.B., Apx11TeKrypa A3ep6ati:A:>KaHa

XVI-XIX

BeKOB., ABTOpe<l>epaT A11CCepTaQI1X AOKTOpa 11Cr<yCCTBOBeAeHI1X, Ear<y, 1961; 332.

Cl>aryAAaeB III. C., Apx11TeKrypa A3ep6ati:A:>KaHa

XIX- Ha-

qaAa XX BeKoB., ABTope<PepaT A11CcepTau;IDI AOKTopa apXI1TeKryphl, Ear<y, 1979; 333.

P.C., ,4eKopaTI1BHo-rrp11KAaAHoe 11Cr<yccrBo A3ep6a~aHa (XIX - HaqaAa XX BeKoB ), ABTope<l>epaT 3<l>eHA11eB

A11CCepTaQI1X AOKTOpa 11Cr<yCCTBOBeAeHIDI, oar<y, 1972;

DiGaR DiLL8RD8 OLAN 8D8BiYYAT: 334.

AHBa3XH A.A., 11cropHKo-apXHTeKTJPHhle rraMXTHI1KH HaxuqeBaHH, EpeBaH, «AHacraH>>. 1978 (Ha apMXHCKOM X3hlKe);

335.

Arik

0.,

Erken devir Anadolu-tiirk mimarisinde tiirbe

Bisimleri, Anatol(Anatolis),

S.XI, 1967dan bir air Basim;

Turk tarix kurumu Basievi, Ankara, 1969;

189

336.

Arik 0., Bitlis yapilarinda selcuklu R6nesans1, Ankara,

337.

338.

339.

Aslanapa 0., Diez E., Tiirk sanati, istanbul, 1955; Aslanapa 0., Turkish arts, istanbul, 1960; Aslanapa 0., 1970 temmus Van ulu camii kazisi, "Sanat tarixi yillici", c.IY, Sanat tarixi enstitiisii 1970-1971, istanbul, 1971; Aslanapa 0., Kazisi tamamlandikdan sonra Van ulu camii, "Sanat tarixi yillici", c.V, Sanat tarixi enstitiisii 1972-1973, istanbul, 1973; Aslanapa 0., Kirim va kuzey Azarbaycan'da tiirk eserleri, istanbul, 1979; Ayverdi E., Osmanh mi'marinin ilk devri, I cilt, Ertogrul, Osman, Okhan Caailer Hiidavendigar va Yildmm Bayazid 630-805 (1230-1402), isanbul, 1966; Dilaver S., Anatolu 'daki tek kubbeli selcuklu meschitlerinin mimarlik tarihi yoniinden onemi: Sanat tarihi yillici, 1970-1971, c. IY, istanbul, 1971; Diyarbekirli N., Hun sanati, istanbul, 1972; Dolokay V., Toplumucu Sinan: Koca Sinan, istanbul,

1971;

340.

341.

342.

343.

344.

345.

1955; 346.

347.

348.

349.

350.

Gabian A., Friihe Zeugen der Scherengitterjurte: Studia Tiirkika, Bibliotheka jrientalis Hungarika, v. XVI, Budapest, 1971; Gink K., Turanszky i., Azerbaydzsan, Budapest, 1976; Godar A., Les monuments Maraga, Paris, 1934; Godar A., Abarkuh: Athar-e '-iran, t.I, Haarlem, 1936; Godar A., Note sur d'anciennes mosque de riran: AoI<Aa,.11, Ha III Me:x<AYHapoAHOM KoHrpecce ÂŤli1paHcKoe ncKfCCTBO H apxeo11orHHÂť B1935 ro4y, MocKBa-AeHHHipa,ll, 1939;

351.

352.

353.

190

Godar A., L 'art de I' iran, Paris, 1962; Gulpan C., XII-inci Artukocullari devir tas kopriiler ve Orellikleri devri: Sanat tarihi yillici, c. III, 1960-1970, istanbul, 1970; Gulpan C., Diyarbakir kureyi: devececidi sulukopriisu: artukogullari devri: Sanat tarihi yillici, c. III, 1969-1970~ istanbul, 1970;

354.

355.

356.

357.

358.

359.

360.

361.

362.

363.

364.

365.

366.

367.

368.

369.

370.

Halil E., Anadolu 'da selcuklu abideleri: Halil Ehdem hatira kitabi, N.l, Ankara, 1947; Konyali i., Abideleri ve kitabileri ile Konya tarihi, Konya, 1964; Kudan D., Anadolu-tiirk mimarici tarihi: Anadolu-tiirk mimaricinin kaynak ve sevenleri, N.l, istanbul, 1955; Kuran A., Anadolu medreseleri, Ankara, 1969; Mamedov F.G., Sinan'm Sanah ve Azerbeycan-Tiirk Mimari ili~kileri, «II Uluslararast Turk ve islam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi>>, istanbul, 1986; Mamedov F.G., Architectural Interconnections in Medieval Bridges of Azerbaijan Turkey; Creative Activity of Sinan, «Uluslararast mimar Sinan sempozyumu», Ankara, 1988; Mamedov F.G., On Genetic alliance of some memorial Erections of the Orient with Turkic Nomadic Dwelling, <<9 Milletlerarast Turk sanatlan kongresi», Ankara, 1995; Mamedov F.G., Some Aspects of Formation of New Tourist Image of Baku, «Innovative Policies for Heritage Safeguarding and Cultural Tourism Development», Moscow, 2005; Mayer L., islamic arhitects and their woks, Geneva, 1956; Okal Z., Konya 'da Alaud-din camii ve tiirbeleri: Yilhk ara~tirmalari dergisi, NQ 1, Ankara, 1957; Pallas P.S., Bemerkungen auf einer Reise in die siidlichen Statthalttrschaften des Russischen Reiche, Leipzig, 1799; Pope A., Persian architecture, London, 1969; Ogel S., Anadolu Selcuklarinin Tac Teziyinati: Turk Tarih Kurumu Yaytmlan, Ankara, 1966; Ogel S., Bemerkungen tiber die Quellen der anatolisch seldschukishen Steeinomamentik: Anatolika, NQ III, 19671970, Leiden, 1970; Sarre F., Denkmaler persischer Baukunst, Berlin, 1901-1910; Sarre F., Konia-seldschukische Baudenkmaler, Berlin, 1924; Sozen M., Eine Moshe von Seltanem tip in Anatolien: die Seuh Fettullah Moschee in Gasiantep: Anatolika, NQ III, 1967-1970, Leiden, 1970;

191

371.

356.

372.

373.

374.

375.

Spzen M., Diyarbak1r'da tUrk mimarisi, istanbul, 1971; Tabak N., Ahlat tUrk mimarisi, istanbul, 1972; Talbot-Rise T., The Seljuks, London, 1961; Tunger 0., Van yoresinde bilinmeyen bazi yapdanruz, <<Sanat tarihi>>, yillici, c. IV, Sanat tarihi enstitlisii, 19741975, istanbul, 1976; Unver A., Selcuklu tababeti X- XIV asirlar, Ankara, 1940; Yakobstahl E., Mittelterliche Backsteinbsulen zu Nachtschewan im Araxesethale: Deutsche Bauzeitung, S.A., Berlin, 1899;

376.

377.

378.

192

Yetkin S., Mama Yatin turbesi, <<Yillik arasatirilmalar dergisiÂť, NQ I, Ankara, 1957; Yetkin S., islam mimarisi, Ankara, 1965; Yetkin S., Turk mimarisi, Ankara, 1970.

193

MÜNDƏRİCAT

Giriş

3

FƏSİL I XII-XIII əsrlərdə Naxçıvan memarlıq məktəbinin əlaqələri

13

FƏSİL II Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin əlaqələri ilə bağlı bəzi məsələlər

61

FƏSİL III Aran memarlıq məktəbi və onun memarlıq əlaqələri ilə bağlı bəzi məsələlər

119

Nəticə

159

www.eastwest.az www.fb.com/eastwest.az Təqdim olunmuş materiallara uyğun sürətdə “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evinin mətbəəsində çap olunmuşdur. АZ1123, Bakı, Аşıq Ələsgər küçəsi, 17 Tel.: (+99412) 374 83 43, Faks: (+99412) 370 18 49 Çapa imzalanmışdır 18.06.2013. Formatı 60X90 1/16 Ofset çap üsulu. Fiziki çap vərəqi 12,25 Sifariş N 13166. Tiraj 1000