MR. NICOLINE STOUTENBEEK
THE SPECIALISTS MEI 2015
MAGNA CHARTA MAGAZINE
ERFRECHT
2
THE SPECIALISTS
LEERGANG ERFRECHT III START 22 SEPTEMBER 2015
Sprekers prof. mr. F.W.J.M. Schols prof. mr. B.M.E.M. Schols prof. mr. dr. W. Burgerhart mr. M.J.P. Schipper mr. J.Th.M. Diks prof. mr. A.L.G.A. Stille mr. F.M.H. Hoens
hoogleraar Privaatrecht, in het bijzonder Notarieel recht, Radboud Universiteit Nijmegen, estate planner hoogleraar schenk-, erf-, en overdrachtbelasting verbonden aan het Centrum voor Notarieel Recht van de Radboud Universiteit Nijmegen bijzonder hoogleraar Fiscale aspecten van de notariĂŤle rechtspraktijk Rijksuniversiteit Groningen advocaat Schipper en Lof Advocaten advocaat Advocaten Familie- en Erfrecht vice-president Hof Den Haag, oud-directeur Stichting Internationaal Juridisch Instituut, emeritus bijzonder hoogleraar Huwelijksvermogens- en Erfrecht Universiteit van Amsterdam docent en onderzoeker Centrum voor Notarieel Recht Radboud Universiteit Nijmegen, estate planner THE SPECIALISTS
3
EDITORS LETTER In mijn inhoudelijke bijdrage bespreek ik het leerstuk van de uitleg van uiterste wilsbeschikkingen, in het bijzonder testamenten. De vormvoorschriften voor deze akten zijn streng. Er moet dan ook veel waarde gehecht worden aan de letterlijke tekst van een testament. Die zou de wens van erflater moeten weerspiegelen. Niet altijd echter is het testament helder. Wanneer is uitleg aan de orde, is dat in feite bij iedere discussie over de inhoud van een testament? En wordt daarbij met de bedoeling van de erflater rekening gehouden of gelden enkel de grammaticale bewoordingen van het testament? Dit en meer in deze publicatie, waarbij mijn dank uit gaat naar Magna Charta die uitgave mogelijk heeft gemaakt. Nicoline Stoutenbeek
4
THE SPECIALISTS
THE SPECIALISTS # 3 ERFRECHT / MEI 2015
THE SPECIALISTS
5
6
THE SPECIALISTS
THE SPECIALISTS
7
8
THE SPECIALISTS
INDEX WHO IS NICOLINE STOUTENBEEK HER FOUR THINGS UITLEG TESTAMENTEN
p. 12 p. 14 p. 18
THE SPECIALISTS
9
10
THE SPECIALISTS
“Zonder te oordelen over het notariaat, heeft de advocatuur mij gebracht wat ik zocht: de dynamiek van uiteenlopende kwesties en een variëteit aan cliënten in verschillende fasen van hun leven.”
THE SPECIALISTS
11
Who is
NICOLINE STOUTENBEEK
12
THE SPECIALISTS
MR. N.M. STOUTENBEEK ADVOCAAT VAN EWIJK ADVOCATEN MEDIATORS Nicoline Stoutenbeek adviseert en procedeert op alle belangrijke gebieden van het erfrecht, personen- en familierecht en arbeidsrecht. Ze is sinds 2010 verbonden aan Van Ewijk Advocaten Meditors in ’s-Hertogenbosch en Oss. Daarvoor werkte ze als kandidaat-notaris bij Pinkse Philips Huberts Notarissen in Oss. Nicoline heeft aan de Universiteit Maastricht de studie Nederlands recht gevolgd en aan de Radboud Universiteit Nijmegen de studie Notarieel recht. Ook volgde ze de specialisatieopleiding Erfrecht aan de Academie voor de Rechtspraktijk. Nicoline is lid van de Businessclub MOP in Vught en vormt de Helpdesk voor het ACE Werkgeversnetwerk Noord-Oost Brabant voor juridische vragen. In 2010 is Nicoline beÍdigd als advocaat. THE SPECIALISTS
13
Her
FOUR THINGS
14
THE SPECIALISTS
1. W elke uitspraak heeft de meeste impact gehad op jouw praktijk en waarom? Een bijzonder invloedrijke uitspraak in het civiele recht is die van de Hoge Raad uit 1981: Haviltex (HR 13 maart 1981, NJ 1981, 635 Ermes/Haviltex). De Hoge Raad legde een maatstaf aan voor de uitleg van overeenkomsten. Niet enkel diende naar de zuiver taalkundige betekenis van de tekst te worden gekeken, maar ook naar wat partijen over en weer hadden verklaard en wat zij (redelijkerwijs) van elkaar mochten verwachten. De Hoge Raad hield dus rekening met de bedoeling en verwachtingen van partijen; wat hadden zij bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen. Deze formule wordt nog immer, circa 34 jaar later, in de rechtspraktijk gebruikt. Voor de erfrechtpraktijk is deze uitspraak bijvoorbeeld van belang in geval van discussie over een schenkingsovereenkomst. Uitleg volgens de Haviltex-formule volgt, indien bepaald moet worden of een eerder door de overledene gedane schenking te beschouwen is als een ‘schenking terzake des doods’. Dit is een schenking die de strekking heeft om pas na het overlijden te worden uitgevoerd. Het resultaat is o.m. van invloed op de omvang van de nalatenschap voor de erfbelasting. Bij de uitleg van testamenten, geen overeenkomsten tussen meerdere partijen maar eenzijdige rechtshandelingen, kan eveneens worden teruggegrepen naar de bedoeling van de erflater. Ik verwijs naar mijn hiernavolgende inhoudelijke bijdrage over de uitleg van testamenten.
2. W elk artikel van Boek 4 BW zou je willen veranderen en waarom? In ieder geval artikel 4:8 BW. In het huidige versterferfrecht wordt de samenwonende partner simpelweg genegeerd. Een geregistreerde partner zit er warmpjes bij, die wordt krachtens art. 4:8 BW in het erfrecht gelijkgesteld met een echtgenoot, terwijl het nieuwe erfrecht dat in 2003 is ingevoerd, met name is gericht op de verzorging en bescherming van deze langstlevende. Gehuwden (die niet gescheiden zijn van tafel en bed) en geregistreerde partners zijn automatisch versterferfgenaam; de samenwonende partner niet. Enkel via een testament kan men de samenwonende partner tot erfgenaam benoemen; er is een actieve handeling vereist. Dat past niet bij deze tijd; het huwelijk is niet meer het centrale uitgangspunt. Het aantal ongehuwd samenwonenden stijgt. Een verbetering van de erfrechtelijke positie van de samenlevingspartner is noodzakelijk.
3. W at inspireert je aan je vak? Enkele jaren geleden heb ik de overstap gemaakt van het notariaat naar de advocatuur. De onpartijdigheid die ik als kandidaat-notaris moest aanhouden, sprak me steeds minder aan. Ik wilde de belangen van cliënten behartigen maar niet constant enkel een neutrale rol vervullen. Zonder te oordelen over het notariaat, heeft de advocatuur mij gebracht wat ik zocht: de dynamiek van uiteenlopende kwesties en een variëteit aan cliënten in verschillende fasen van hun leven. Juridisch complexe zaken zijn mooi; alles technisch tot in de puntjes uitzoeken. In een wereld waarin het steeds meer draait om geschillen, denk ik graag in oplossingen in plaats van problemen. Daarmee inspireer je ook je cliënten.
4. T ip or Trap ‘Een juridisch probleem zit in een klein hoekje’. Voor u het weet bent u in een langslepende en kostbare juridische procedure terecht gekomen. Ongewild. Voorkom dit door tijdig een advocaat te benaderen. Vaak kan met behulp van een advocaat in minnelijk overleg tot een oplossing worden gekomen, zodat escalaties worden voorkomen. Bovendien weet een advocaat bij uitstek wat een rechter in procedures zoal beslist. Van die kennis maakt een advocaat gebruik bij het behandelen van zaken en dat is wel zo efficiënt. Daarbij weten advocaten de weg te vinden in het juridische oerwoud van regels en wetten, zodat wegen bewandeld kunnen worden die onbegaanbaar leken. THE SPECIALISTS
15
“ A pessimist sees the difficulty in every opportunity; an optimist sees the opportunity in every difficulty�
Uitleg testamenten: letterlijke tekst of bedoeling erflater doorslaggevend? Notarissen hebben de taak om op erfrechtelijk gebied zorgvuldige akten op te maken zoals testamenten. Desondanks ontstaat regelmatig discussie tussen erfgenamen of andere belanghebbenden over de inhoud van een testament. Wat heeft de erflater met een bepaling in zijn testament bedoeld? Mag eigenlijk wel naar de intentie van de erflater gekeken worden, of is de grammaticale tekst in het testament doorslaggevend? Allerlei vragen rondom de uitleg van een uiterste wilsbeschikking, in het bijzonder het testament. Testeermoment De uitleg van testamenten is geen sinecure. Een testament is een eenzijdige rechtshandeling en degene wiens testament het betreft, leeft niet meer. Hij kan niet meer om een toelichting worden gevraagd. Bij de uitleg dient teruggegrepen te worden naar het testeermoment; de wil van de erflater op het moment waarop het testament werd gemaakt. Met omstandigheden die zich nadien voordoen, wordt bij uitlegperikelen in feite geen rekening gehouden omdat de wil daarop niet gericht kan zijn geweest. Wat in een testament is opgenomen, is logischerwijs gebaseerd op het recht dat ten tijde van het testeren gold. Ondanks invoering van het nieuwe erfrecht (2003) heeft de praktijk nog dagelijks te maken met testamenten die zijn opgesteld onder oud erfrecht. Termen in dergelijke testamenten als ‘in de legitieme stelling’, ‘aanwas’ en ‘plaatsvervulling’, dienen dan ook in beginsel met behulp van het oude recht ingekleurd te worden. De begrippen verschillen immers van die van het huidige recht. Wanneer uitleg Niet altijd wordt aan uitleg toegekomen. Als de bewoordingen van het testament duidelijk zijn, mede in het licht van de verhoudingen die het testament kennelijk wenst te regelen en de omstandigheden waaronder het testament is gemaakt, dan valt er niets uit te leggen. Is wel sprake van onduidelijkheid, bijvoorbeeld in grammaticale zin of gezien de omstandigheden waarin de erflater het testament opmaakte, dan komt men aan uitleg toe. Voor dit laatste is de bedoeling van de erflater van belang. Reeds in 1965 onder oud erfrecht oordeelde de Hoge Raad in het befaamde arrest Admiraal (Hoge Raad 22 januari 1965, NJ 1966, 177) dat het testament in deze zin onduidelijk was en uitgelegd moest worden. De erflater had in zijn testament een van zijn broers die ten tijde van het testeren reeds overleden was (erflater was zelfs op diens begrafenis geweest), tot erfgenaam benoemd, terwijl het testament de regels van plaatsvervulling ontbeerde. Het resultaat van de uitleg door de Hoge Raad was dat de kinderen van de vooroverleden broer toch erfgenaam waren geworden, uit eigen hoofde. Dat moest de bedoeling van erflater zijn geweest.
18
THE SPECIALISTS
Rechtspraak: enge of ruime interpretatie Onder het nieuwe erfrecht ligt voornoemde maatstaf met betrekking tot ‘de verhoudingen’ en ‘de omstandigheden’ vast in artikel 4:46 BW. Het kader waarbinnen uitgelegd mag worden, leek met dit wetsartikel te versmallen. Lid 2 van genoemd artikel bepaalt: ‘Daden of verklaringen van de erflater buiten de uiterste wil mogen slechts dan voor uitlegging van een beschikking worden gebruikt, indien deze zonder die daden of verklaringen geen duidelijke zin heeft.’ Recent heeft het Hof Den Haag (22 juli 2014 ECLI:NL:GHDHA:2014:2812) geoordeeld dat de kern van het testamentaire erfrecht daarin ligt dat de erflater erop moet kunnen vertrouwen dat zijn wil zoals neergelegd in de uiterste wil in beginsel strikt wordt nageleefd. Gelet daarop, in combinatie met de strenge vormvoorschriften voor uiterste wilsbeschikkingen, moet volgens het hof zeer grote terughoudendheid worden betracht bij de uitleg op grond van omstandigheden en verklaringen buiten de uiterste wil. Desalniettemin zien we in de jurisprudentie ook de ruime interpretatie. Zo bepaalde de Hoge Raad in het arrest van 8 februari 2013 (ECLI:NL:HR:2013:BY2595) dat vanwege een bepaling in het testament die op zich duidelijk was maar zinloos, er toch aan uitleg werd toegekomen en daarbij daden of verklaringen van de erflater mogen worden gebruikt die niet in het testament zijn vervat. In dit arrest betrof het de wens van de erflater die blijkt uit (i) de verklaring van de notaris dat het om een schrijffout in het testament zou gaan en (ii) uit een brief van de erflater en diens tweede echtgenote die zij vóór het opstellen van het testament aan de notaris hebben verzonden. Kortom, heeft een bepaling in een testament geen ‘duidelijke zin’, dan kunnen bij de uitleg ook externe verklaringen een rol spelen. Gaat het overigens om vergissingen van de erflater in de aanduiding van een persoon of een goed, dan geldt onverkort de werkelijke bedoeling van de erflater, mits deze ondubbelzinnig kan worden vastgesteld met behulp van het testament en ‘andere gegevens’ zoals bedoeld in de wet. Tot slot De jurisprudentie is divers. Een aantal rechtbanken heeft ook de redelijkheid en billijkheid bij de uitleg van testamenten betrokken. Bovendien gaan toekomstige gebeurtenissen, gerekend vanaf het testeermoment, bij het uitlegvraagstuk mogelijk een rol spelen. In ieder geval ligt er de zware taak voor notarissen om testamenten zorgvuldig in te kleden en de bedoeling van de testateur nauwgezet vast te leggen. Als advocaat kan ik beoordelen of in uw geval de uiterste wil waarover discussie bestaat, voor uitleg vatbaar is en welke mogelijkheden er zijn gelet op de stand van de rechtspraak. De komst van de Europese Erfrechtverordening, van toepassing op grensoverschrijdende nalatenschappen die vanaf 17 augustus 2015 openvallen, zal hierin, nationaal gezien, mijns inziens weinig verandering brengen, aangezien deze geen bijzondere uitlegbepaling behelst.
THE SPECIALISTS
19
THIS IS
MAGNA CHARTA