Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Πέτρου Λινάρδου-Ρυλμόν, Δημήτρη Παπανικολόπουλου, Βασίλη Ρόγγα, Σταύρου Παναγιωτίδη, Δημήτρη Ζήκου, Ιωάννας Σπηλιοπούλου, Νικολάι Μπουχάριν, Κρίτωνα Ηλιόπουλου, Χριστίνας Τσαμουρά ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 749
ΚΥΡΙΑΚΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Από το φάσμα της μνημονιακής αποτυχίας προς ένα νέο σχέδιο ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΛΙΝΑΡΔΟΥ-ΡΥΛΜΟΝ
Η έκθεση του ΙΝΕ ΓΣΕΕ για την ελληνική οικονομία το 2013, συζητήθηκε ήδη ευρύτατα με τη ζοφερή εικόνα που δίνει: μείωση των μισθών την τελευταία τριετία κατά 45%, θα χρειαστούν είκοσι χρόνια για να πέσει η ανεργία στο 10%, αποβιομηχάνιση που θυμίζει το 1950 κ.ά. (αναλυτικά στοιχεία και σχετική συνέντευξη του Σάββα Ρομπόλη, στο κυρίως σώμα της σημερινής «Αυγής»). Με αφετηρία την έκθεση, συζητήσαμε με τον οικονομολόγο Πέτρο Λινάρδο-Ρυλμόν. w Ξεκινώντας, θα ήθελα ένα πρώτο σχόλιό σου για την έκθεση του ΙΝΕ. Η έκθεση είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική, τόσο για την πραγματική κατάσταση της οικονομίας και της απασχόλησης όσο και για τα ζητήματα τα οποία έχει να αντιμετωπίσει η ελληνική οικονομία και κοινωνία. Η ανεργία, για να ξεκινήσω από αυτήν, βρίσκεται στο 30%. Και, σύμφωνα με την πάγια μέθοδο του ΙΝΕ, πρέπει να προσθέσουμε ένα 5% — καθώς υπάρχουν κατηγορίες λ.χ. ελάχιστα εργαζομένων (κάποιος που δουλεύει μία ώρα την εβδομάδα), που πρέπει να συνυπολογιστούν. Η έκθεση, επίσης, αναφέρεται στο φαινόμενο της αποεπένδυσης. Ο Σάββας Ρομπόλης, στη συνέντευξη που έδωσε στη Θεσσαλονίκη, την Πέμπτη το πρωί, είπε ότι το κεφαλαιουχικό απόθεμα της χώρας έχει φτάσει στα επίπεδα της δεκαετίας του 1950. Αυτό έχει σημασία, όχι μόνο για το βάθος της κρίσης, αλλά και γιατί δείχνει ότι το κομμάτι των μνημονιακών πολιτικών που αφορά την ανταγωνιστικότητα των αμοιβών σε σχέση με τις επενδύσεις δεν λειτουργεί: η ιδέα ότι η φτηνή εργασία φέρνει επενδύσεις είναι μια δογματική προσκόλληση του ΔΝΤ και της Τρόικας. Αυτό φαίνεται επίσης και στις εξαγωγές: ενώ καταβαραθρώνονται οι αμοιβές με στόχο, μεταξύ άλλων, την αύξηση των εξαγωγών, αυτό δεν συμβαίνει. Η πολιτική της εσωτερικής υποτίμησης λειτουργεί απλώς σαν μπόνους για τους εργοδότες, ειδικά τους εξαγωγείς… Με δυο λόγια, η έκθεση είναι αποκαλυπτική του φάσματος των αποτυχιών του μνημονιακού προσανατολισμού. Μας δείχνει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια πρωτόγνωρη κατάσταση, που δεν είμαστε έτοιμοι ως κοινωνία να αντιμετωπίσουμε. Συνεχίζουμε να βρισκόμαστε στον ευρωπαϊκό κοινωνικό πολιτισμό, όπου η απασχόληση, η σύνταξη, το κοινωνικό κράτος θεωρούνται βασικά δεδομένα, τα δεδομένα αυτά στην Ελλάδα έχουν κλονιστεί εκ βάθρων, και τα εργαλεία τα οποία αναμένεται να χρησιμοποιηθούν παραμένουν τα εργαλεία του παρελθόντος, εντελώς ανεπαρκή σε μια τόσο κρίσιμη κατάσταση. w Δώσε μας ένα παράδειγμα αυτών «εργαλείων του παρελθόντος». Μιλώντας, στη δεξιά, την κεντροδεξιά, ακόμα και την κεντροαριστερά, για ανάπτυξη εννοούν ότι το κεφάλαιο —ένα τμήμα του τουλάχιστον- είναι στρατευμένο στην ιδέα της ανάκαμ-
ψης. Το κεφάλαιο όμως έχει εγκαταλείψει τη λογική αυτή και δεν δείχνει κανένα ενδιαφέρον, παρά τα κίνητρα που υποτίθεται ότι προσφέρουν οι πολιτικές του Μνημονίου, για επενδύσεις. Επιπροσθέτως, έχουμε μια οικονομία που καταρρέει από την άποψη του παραγωγικού της δυναμικού, έμψυχου και άψυχου, και ζούμε μια καινούργια πόλωση της κοινωνίας: από τη μια οι φτωχοί, οι άνεργοι, οι ανήμποροι, μισθωτοί και συνταξιούχοι, και από την άλλη μια συμμαχία που επωφελείται από αυτή την κατάσταση, το τραπεζικό κεφάλαιο, η οικονομική ελίτ, κάποια μεσαία στρώματα. Οπότε, η ιδέα ότι μπορούμε να επιστρέψουμε σε ένα παλιό κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο θα μας επαναφέρει στα δεδομένα του ευρωπαϊκού κοινωνικού πολιτισμού, δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα.
w Όλα αυτά συνιστούν μια «ελληνική ιδιαιτερότητα»; Ασφαλώς υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία με χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, όσον αφορά την ανεργία λ.χ. Ωστόσο, αναμφισβήτητα είμαστε σε χειρότερη κατάσταση. Η Ελλάδα δείχνει το μέλλον σε άλλες χώρες. Όσο ασχολείται κανείς με την Ελλάδα καταλαβαίνει ότι δεν είναι μια χώρα που «ξέφυγε» από κάτι, αλλά μια χώρα που αναδεικνύει πρώτη στρατηγικά θέματα για την Ευρώπη, τα οποία σε άλλους δεν έχουν πλήρως ξεδιπλωθεί — ή γίνεται προσπάθεια να μη φανούν. w Σε ποια κατεύθυνση πιστεύεις ότι πρέπει να αναζητηθούν λύσεις; Το θέμα της απασχόλησης, σε συνδυασμό με την κοινωνική πολιτική, και ειδικότερα την προστασία των ανέργων, είναι άμεση προτεραιότητα. Μετά, έχουμε τα θέματα της εξωτερικής ισορροπίας της οικονομίας, δηλαδή το εξωτερικό έλλειμμα, το οποίο δεν λύνεται μέσω της εσωτερικής υποτίμησης, χωρίς να ξεχνάμε τα ζητήματα του περιβάλλοντος, της ενεργειακής πολιτικής, των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Βρισκόμαστε σε μια κατάσταση, όπου χρειαζόμαστε νέους στόχους και νέα μέσα. Χρειαζόμαστε ένα σχέδιο για την ανασυγκρότηση της οικονομίας, και νέες κατανομές πόρων που θα υπηρετήσουν ένα τέτοιο σχέδιο, ταυτοχρόνως κοινωνικό, παραγωγικό, περιβαλλοντικό. Και, επίσης, δημοκρατικές διαδικασίες, μέσα από τις οποίες θα αποφασίζεται συνολικά και θα εξειδικεύεται αυτό το σχέδιο — σε αντίθεση με τη συνολική αυταρχικότητα που χαρακτηρίζει τις μνημονιακές πολιτικές, με την καταστολή και την αποθέωση των τεχνοκρατών. Τέλος, πρέπει να ξαναδούμε το θέμα των κοινωνικών συμμαχιών. Η αναπτυξιακή κουλτούρα, μέσα στην οποία ζούμε ακόμα, λέει ότι η ανάπτυξη θα υποστηριχθεί από ένα μέρος του κεφαλαίου, ένα μέρος των μεσαίων τάξεων, η «λογική» θα πρυτανεύσει, και κάποια στιγμή —στο μέλλον— οι άνεργοι, οι φτωχοί, οι πάντες θα ωφεληθούν. Δεν βρισκόμαστε καθόλου σε μια τέτοια κατάσταση. Χρειαζόμαστε, αντίθετα, να ενισχυθεί μια «λαϊκή συμμαχία», τόσο από τις κινηματικές πρωτοβουλίες όσο και από τις πολιτικές δυνάμεις, μια στροφή προς μια λαϊκή οικονομία, δημοκρατικά αποφασισμένη. Έχουμε δει τέτοια παραδείγματα, ενίσχυσης και αναγνώρισης σε θεσμικό επίπεδο, της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομία, της τοπικής οικονομίας, της οικογενειακής οικονομίας σε χώρες όπως η Βενε-
ζουέλα ή το Εκουαδόρ. Όλα αυτά μπορούν να έχουν γρήγορα αποτελέσματα όσον αφορά την απασχόληση και την ανασυγκρότηση της οικονομίας. Ένα εναλλακτικό νόμισμα, σε περιφερειακό επίπεδο, λ.χ., μπορεί να βελτιώσει γρήγορα το επίπεδο διαβίωσης. Και μολονότι υστερούμε όσον αφορά την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία ή μια κουλτούρα αυτού του τύπου, συγχρόνως είμαστε μια κοινωνία με πολλές δυνατότητες, πιο μορφωμένη και αυτό πρέπει να το αξιοποιήσουμε.
w Ο Σάββας Ρομπόλης, στη συνέντευξη που ανέφερες, μίλησε για ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο. Έθεσε κάποιες κατευθύνσεις τις οποίες βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσες και ταυτόχρονα πολύ απαιτητικές. Μίλησε, λ.χ., για μια παραγωγική και τεχνολογική ανασυγκρότηση και την ανάπτυξη ανά περιοχές ολοκληρωμένων συμπλεγμάτων δραστηριοτήτων. Στην τεχνολογική ανασυγκρότηση, μετράει ιδιαίτερα το ζήτημα της εκπαίδευσης και της έρευνας. Στον σημερινό καπιταλισμό οι εργαζόμενοι είναι εφευρετικοί, καινοτόμοι, και το κεφάλαιο καταφέρνει να επωφελείται από αυτό. Ειδικά στην Ελλάδα, με ένα κεφάλαιο που δεν ενδιαφέρεται για την καινοτομία, ένα μέρος της στροφής της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας θα είναι να δημιουργηθούν οι κοινωνικές προϋποθέσεις, ώστε να αναπτύσσεται η εφευρετικότητα των ανθρώπων, και σε επιστημονικό και σε πιο εφαρμοσμένο επίπεδο. Τα συμπλέγματα δραστηριοτήτων, τώρα, είναι μια αναγκαιότητα, που πρέπει να αναλάβουν οι τοπικές κοινωνίες: να δουν τι παράγουν, τι καινούργιο μπορούν να παράγουν, πώς μπορούν να συνδυάσουν λ.χ. την αγροτική παραγωγή με τη μεταποίηση, τον πολιτισμό και τις υπηρεσίες με τον τουρισμό. Χρειάζεται να μπουν σε μια τέτοια λογική, μια διαδικασία βέβαια πολύ απαιτητική, όπου το πνεύμα της συλλογικότητας πρέπει να προέχει. Όλα τα τελευταία χρόνια δεν αναπτύχθηκε, ούτε υποστηρίχθηκε από την κυβερνητική πολιτική, μια τέτοια συνάρθρωση τοπικών δραστηριοτήτων: έδιναν απλώς λεφτά σε επιχειρηματίες, κυρίως με πελατειακά κριτήρια, κάτι που απέτυχε παταγωδώς. w Αν βάλουμε το ευρωπαϊκό πλαίσιο σε όλα αυτά που συζητάμε; Είναι γεγονός ότι η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει. Το στοίχημα το δικό μας, της ελληνικής Αριστεράς, είναι ότι, είτε το έχει το καταλάβει πλήρως είτε όχι, πρέπει να συμβάλει στη διαμόρφωση του αυριανής Ευρώπης. Όταν λέμε, λ.χ. ότι ζητάμε μια ευρωπαϊκή λύση του προβλήματος των υπερχρεωμένων κρατών (διαγραφή μέρους του χρέους, αναστολή πληρωμών, ρήτρα ανάπτυξης) πρόκειται για μια συνολική και ριζοσπαστική προσέγγιση. Αφού είμαστε μέσα στην κόντρα, το παιχνίδι αυτό θα ξεδιπλωθεί συνολικά. Πρέπει να διεκδικήσουμε συμμάχους σε ευρωπαϊκό επίπεδο —και νομίζω ότι θα έχουμε— οι οποίοι θα στηρίξουν αυτό το ριζοσπαστικό προσανατολισμό. Πρέπει να το επωμιστούμε αυτό, δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Για την κομματικότητα της ΔΝΛ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΓΓΑ
Διαβάσαμε με ενδιαφέρον το άρθρο του φίλου Σταύρου Παναγιωτίδη για τη μη αυτονομία της ΔΝΛ σε σχέση με την ΕΔΑ («Ενθέματα», 4.8.) και θα θέλαμε να επισημάνουμε ορισμένες ανακρίβειες και αποσιωπήσεις, οι οποίες θα ήταν δυνατό να αλλάξουν τα συμπεράσματα του άρθρου ή τουλάχιστον την εικόνα της ΔΝΛ, όπως την καταγράφει. Εν ολίγοις, ο Σ.Π. απορρίπτει την πεποίθηση περί της ουσιαστικής αυτονομίας της ΔΝΛ έναντι της ΕΔΑ, καθώς και την άποψη ότι αυτή ήταν η κύρια πηγή της δυναμικής και μαζικότητας της Οργάνωσης. Το συμπέρασμα αυτό στηρίζει σε εφτά επιχειρήματα, τη βασιμότητα των οποίων θα προσπαθήσουμε να ελέγξουμε. Πρώτον, δεν ισχύει ότι «ήδη από το 1963 […] η Νεολαία ΕΔΑ είχε αρχίσει να μαζικοποιείται έντονα». Η προσχώρηση των παράνομων Επονιτών το ’58 και οι προσχωρήσεις μελών μέχρι το ’63 δεν είναι τίποτα μπροστά στην οργανωτική έκρηξη μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη. Άλλωστε, η έκρηξη οφείλεται στην ίδρυση της Δημοκρατικής Κίνησης Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης (ΔΚΝΓΛ), και όχι στη μαζικοποίηση της Ν. ΕΔΑ. Και, ως γνωστόν, η ΔΚΝΓΛ αφενός επέδειξε ευελιξία ως προς τον τύπο ένταξης, αφετέρου είχε διακηρύξει ότι δεν ανήκει σε κανένα κόμμα. Αυτή η αυτονομία υπήρξε καθοριστική ώστε να μαζικοποιηθεί η αριστερή νεολαία την οποία κληρονόμησε η ΔΝΛ με τη συγχώνευση Ν. ΕΔΑ και ΔΚΝΓΛ. Δεύτερον, πράγματι «η πολιτική σύνδεση ΔΝΛ και ΕΔΑ ήταν απολύτως γνωστή». Τι σχέση έχει όμως με τη δυναμική και τη μαζικοποίηση, θετική ή αρνητική; Για να απαντήσουμε, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το απόγειο της οργανωτικής ανάπτυξης της ΔΝΛ υπήρξε το ιδρυτικό Συνέδριο (Μάρτης ’65), και όχι κάποια στιγμή της μετέπειτα «κομματικής» της πορείας. Από τη στιγμή που ο Μίκης δήλωσε ρητά ότι ο ίδιος και οι Λαμπράκηδες είναι κομμουνιστές, αυτό στοίχισε στην Οργάνωση. Όχι μόνο το εκμεταλλεύθηκε δεόντως η Δεξιά και έκτοτε η καταστολή άρχισε να πλήττει παντοιοτρόπως τη ΔΝΛ, περιορίζοντας τη μαζικότητά της, αλλά και πολλοί νέοι δεν ήθελαν να ταυτιστούν με τέτοιο τρόπο. Όπως σημειώνει εξέχον στέλεχος της ΔΝΛ, «το άπλωμα αυτής της επιρροής νομίζω ότι το υπερεκτιμήσαμε ως κατάκτηση και περιουσιακό στοιχείο της Αριστεράς. Αυτή η Οργάνωση έγινε γρήγορα κομματική οργάνωση. Τα συνθήματά της δηλαδή δεν ανταποκρίνονταν σε αυτό που προσήλκυσε τα ευρύτερα στρώματα της νεολαίας. […] Δηλαδή ο άλλος δεν τον είχε κατακτήσει η υπόθεση να γίνει σοβιέτ η Ελλάδα. […] Ήταν άλλοι άνθρωποι, οι οποίοι άλλα πράγματα περιμένανε. […] και έρχεται και η πίεση από τον αντίπαλο που του δημιουργεί δυσκολία και σου λέει “εγώ τώρα τι δουλειά έχω εδώ;”»1. Τρίτον, πράγματι η ΔΝΛ στήθηκε «από τα πάνω». Αυτό όμως δεν θα ήταν δυνατό, χωρίς το ρεύμα πολιτικοποίησης και κινητοποίησης μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη (το οποίο και δεν περίμεναν τα ηγετικά στελέχη της ΕΔΑ): χωρίς αυτό, δεν θα υπήρχε ΔΝΛ. Άλλωστε, την αυθόρμητη έκρηξη της νεολαίας θέλησε να καναλιζάρει και να εκμεταλλευθεί η ΕΔΑ. Επομένως, η ΕΔΑ δεν ήθελε αυτόνομη νεολαία, όχι οι νέοι που προσέρχον-
Ο Μίκης Θεοδωράκης στα Γιάννενα, στη Λέσχη Νεολαίας Λαμπράκη, σε προσυνεδριακή συγκέντρωση, Χειμώνας 1964. ΕΜΙΑΝ, Φωτογραφική Συλλογή Παναγιώτη Σταμάτη.
ταν ενθουσιωδώς. Και αυτό ακριβώς απηχεί εκείνο που τονίζει ο Σ.Π., ότι στις συνεντεύξεις τους πολλά μέλη της ΔΝΛ θεωρούν «ψευδαίσθηση» της εποχής την αυτονομία της Οργάνωσης. Δεν τους ήταν αρεστή πολιτικά. Αντιθέτως, οι σχέσεις των νέων με τους μεγαλύτερους του κόμματος ήταν μονίμως συγκρουσιακές. Η σχετική αυτονομία της Οργάνωσης συνολικά αποτυπωνόταν στο εξής: «Ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός λειτουργούσε, αλλά στη ΔΝΛ δίνονταν απλώς οι γενικές γραμμές. Από κει και πέρα υπήρχε μεγάλο περιθώριο πρωτοβουλιών, όπως επισημαίνουν σχεδόν όλα τα μέλη της από τα οποία πήρα συνέντευξη για τις ανάγκες της έρευνας. Υπήρχαν οργανώσεις της ΔΝΛ που απέρριπταν τον έλεγχο του κόμματος και αυτό δεν μπορούσε να τις ποδηγετήσει. Έτσι, πολλές φορές οι αποφάσεις του κόμματος ανατρέπονταν».2 Τέταρτον, πράγματι η επιτυχία της ΔΝΛ
εδράζεται στη μαχητικότητα και «τους αγώνες των μελών της». Όμως η μαχητικότητα έχει διττή σχέση με τη μαζικοποίηση. Αφενός η μαχητική Ν. ΕΔΑ δεν ήθελε τη συνένωση με τη ΔΚΝΓΛ, για να μη γίνουν «χυλός» οι δοκιμασμένοι στον αντικαραμανλικό αγώνα Εδαΐτες, εντασσόμενοι στην ίδια Οργάνωση με τους πιο χαλαρούς της ΔΚΝΓΛ. Αφετέρου, λόγω αυτής της διαφωνίας, πολλά από τα πιο μαχητικά στελέχη της Ν. ΕΔΑ αποχώρησαν, δημιουργώντας αυτόνομες οργανώσεις της άκρας Αριστεράς. Βλέπουμε δηλαδή ότι υπό συγκεκριμένες συνθήκες η μαχητικότητα έχει εκλεκτικές συγγένειες με τον σεχταρισμό και/ή την απομαζικοποίηση. Η αυτονομία, που είχε αρχίσει να κερδίζει τα πιο μαχητικά κομμάτια των αριστερών νέων στην ανεπτυγμένη Ευρώπη, υιοθετήθηκε στην Ελλάδα από… Λαμπράκηδες, που δημιούργησαν οργανώσεις της άκρας Αριστεράς και συνέχιζαν να λειτουργούν συμπληρωματικά ως
προς τη ΔΝΛ. Πέμπτον, η επιτυχία της ΔΝΛ εδράζεται επίσης στο ότι «πρόσφερε οξυγόνο πολιτικοποίησης και κοινωνικοποίησης σε μια γενιά που ασφυκτιούσε στο συντηρητικό πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο». Όπως όμως τονίζουν πολλοί Λαμπράκηδες, η πολιτιστική ζωή στο εσωτερικό της Οργάνωσης τους έδινε για πρώτη φορά τη δυνατότητα να αυτονομηθούν από τους γονείς τους. Έκτον, δεν ισχύει ότι «οι μεγάλες κινηματικές εκρήξεις που συνέβαλαν στην άνθησή της ήρθαν την άνοιξη του 1963, άρα μια αριστερή νεολαία δεν θα μπορούσε να μαζικοποιηθεί νωρίτερα»: η πρώτη κινηματική έκρηξη για το Κυπριακό χρονολογείται στα μέσα της δεκαετίας του ’50, ενώ οι μεγάλοι αγώνες του 114 έλαβαν χώρα την άνοιξη του ’62 και όχι του ’63. Έβδομον, η ανάπτυξη της ΔΝΛ στην περιφέρεια ναι μεν στηρίχθηκε πρωτογενώς στα οικογενειακά δίκτυα της Αριστεράς (γεγονός που από μόνο του δεν προδίδει έλλειψη αυτονομίας, αφού αυτό συμβαίνει συνήθως στις αριστερές οργανώσεις), αλλά μαζικοποιήθηκε χάρη σε μια αυτόνομη στρατηγική της Οργάνωσης, που επέτρεπε στα παιδιά κεντρώων και δεξιών να συνυπάρχουν στις Λέσχες των Λαμπράκηδων. Με τις παραπάνω παρατηρήσεις ελπίζουμε να δώσαμε μια σαφέστερη εικόνα για το ισοζύγιο της αυτονομίας/κομματικότητας της ΔΝΛ και της σχέσης της με τη μαζικοποίηση της Οργάνωσης, πέρα από «ασυγχώρητες διαστρεβλώσεις του πραγματολογικού υλικού», «εκλεκτικισμούς» και «προσαρμογές ερωτημάτων του παρελθόντος στις ποικίλες προτιμήσεις του παρόντος». 1 Bλ. Δ. Παπανικολόπουλος, Συλλογική δράση και
δημοκρατία στην προδικτατορική Ελλάδα. Ο συγκρουσιακός κύκλος του ’60, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2013. 2 Στο ίδιο, σ. 225.
Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ
Νεολαία Λαμπράκη: Οικοδομώντας και όχι προαπαιτώντας την ταυτότητα Τα σχόλια των δύο φίλων μου και συντρόφων είναι παραπάνω από καλοδεχούμενα. Δεν ανατρέπουν όμως τη θέση μου. Πρώτον, η Νεολαία Λαμπράκη δεν ήταν αυτόνομη οργάνωση κατά τον τρόπο που έχει καταγραφεί στις συλλογικές αριστερές αναπαραστάσεις του παρελθόντος. Ήταν μια οργάνωση με ισχυρούς δεσμούς με την ΕΔΑ της οποίας την πολιτική υλοποιούσε, αφού τα καθοδηγητικά στελέχη της ανήκαν στο μηχανισμό της ΕΔΑ και του παράνομου ΚΚΕ. Αυτό βεβαίως δεν καθιστά τη ΔΝΛ κάτι σαν την ΚΝΕ των ημερών μας, μια οργάνωση χωρίς την παραμικρή αυτονομία. Γι’ αυτό και «ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός λειτουργούσε, αλλά στη ΔΝΛ δίνονταν απλώς οι γενικές γραμμές». Δεύτερον, είναι λάθος να θεωρούμε ότι στη γιγάντωση της Νεολαίας Λαμπράκη συνέβαλε κυρίως η «αυτονομία», πόσο μάλλον να τη συγχέουμε με τον ευρύ ιδεολογικό χαρακτήρα και την πολυσυλλεκτικότητα της οργάνωσης, που πραγματικά αποτέλεσε την πιο κομβική αιτία της γιγάντωσής της — αφού προσέλκυσε μαζικά νέους που δεν είχαν καθόλου έντονη την αριστερή ταυτότητα και τις σχετικές νόρμες, όπως επισημαίνουν και οι δύο σύντροφοι, λέγοντας πως «η ΔΚΝΓΛ επέδειξε ευελιξία ως προς τον τύπο ένταξης». Όμως, στη φράση τους πως η ΔΝΛ «μαζικοποιήθηκε χάρη σε μια αυτόνομη στρατηγική της Οργάνωσης, που επέτρεπε στα παιδιά των κεντρώων και των δεξιών να συνυπάρχουν στις Λέσχες των Λαμπράκηδων χωρίς προβλήματα» υπάρχει ακριβώς αυτή η σύγχυση: δεν ήταν καθόλου ζήτημα αυτονομίας, αλλά πολιτικού περιεχομένου, μεθόδου προσέγγισης του κόσμου
χωρίς πολλά ιδεολογικά προαπαιτούμενα, ανοιχτής πλουραλιστικής ταυτότητας της ΔΝΛ. Άλλωστε, μια οργάνωση θα μπορούσε να είναι αυτόνομη και ταυτόχρονα να έχει σεχταριστικό ιδεολογικό χαρακτήρα. Αν το ζήτημα λοιπόν είναι αυτό, ασφαλώς συμφωνούμε πως για τη ΔΝΛ, όπως και την ΕΠΟΝ, το βασικό δυναμικό στοιχείο ήταν ο ενωτικός τους χαρακτήρας, το ότι δεν εξέπεμπαν και δεν προϋπέθεταν μια κλειστή αριστερή ταυτότητα, αλλά έφεραν χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προσελκύσουν πολλούς νέους με διαφορετικές αναφορές, ακόμη και στοιχεία της κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως η εθνική ταυτότητα. Και η επισήμανσή τους πως όταν «ο Μίκης δήλωσε ότι ο ίδιος και οι Λαμπράκηδες είναι κομμουνιστές, αυτό στοίχισε στην Οργάνωση», επιβεβαιώνει τη θέση μου. Η αναφορά του Θεοδωράκη έκανε ζημιά όχι επειδή κατέδειξε την κομματική σύνδεση ΔΝΛ και ΕΔΑ (η οποία άλλωστε για προφανείς λόγους δεν αναφερόταν στον κομμουνισμό), αλλά επειδή περιόρισε το ιδεολογικό της εύρος, την ανοιχτή της ταυτότητα. Αυτό ακριβώς επισημαίνει και το παράθεμα που δίνουν. Εν πάση περιπτώσει, μιλώντας ευρύτερα και όχι για τους δυο φίλους, όλοι μας μπορούμε και πρέπει να έχουμε για το παρόν και για τον χαρακτήρα των οργανώσεων της Αριστεράς όποια θέση επιθυμούμε. Δεν χρειάζεται όμως να αναζητούμε κάθε φορά τη δικαίωσή της στο παρελθόν, θέτοντας όχι τα ερωτήματα της συγχρονίας του αλλά της σημερινής. Γιατί έτσι, συνήθως, στραπατσάρουμε το παρελθόν και χαντακώνουμε το μέλλον.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Iδιωτικοποίηση του νερού: ένα μοντέλο ξεπερασμένο και προβληματικό Η πλήρης ιδιωτικοποίηση της ΕΥΔΑΠ και της ΔΕΥΑΘ αποτελεί ένα ξεχωριστό μέτωπο, στον γενικότερο καταιγισμό εκποίησης δημόσιου πλούτου, δημόσιων αγαθών και επιχειρήσεων, καθώς ανακινεί ζητήματα οικονομικά, οικολογικά, πολιτισμικά, ποιότητας ζωής. Για όλα αυτά συζητήσαμε με τον Δημήτρη Ζήκο, ειδικό σε ζητήματα υδάτινων πόρων. Γεννημένος το 1974 στην Αθήνα, ο Δ. Ζήκος σπούδασε στατιστική στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, ενώ η διατριβή του, στο Πάντειο, μελετάει συγκριτικά τη διαχείριση του νερού στην Αθήνα, το Λονδίνο και τη Φραγκφούρτη. Από το 2006 ζει στη Γερμανία και σήμερα είναι λέκτορας και επιστημονικός συντονιστής ερευνητικών προγραμμάτων στο Πανεπιστήμιο Χούμπολντ του Βερολίνου. Η έρευνα και οι δημοσιεύσεις του εστιάζονται σε θέματα συνεργασίας και συγκρούσεων σχετικά με τους φυσικούς πόρους και ειδικότερα τα «κοινά». ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ ΖΗΚΟ
w Έχουμε ακούσει συχνά να γίνεται λόγος για την «υδατική κρίση». Ποια είναι η πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται μια τέτοια διατύπωση; Σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχει μια σπανιότητα του συγκεκριμένου πόρου, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να στερείται την πρόσβαση στο νερό. Βέβαια, αυτό αφορά κυρίως τις χώρες του «Τρίτου Κόσμου». Στην Ευρώπη είχε λυθεί σε μεγάλο βαθμό τουλάχιστον εδώ και μισό αιώνα, όσον αφορά την ποσότητα αλλά και την ποιότητα. Ωστόσο, και περιοχές της Ευρώπης συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα διαθεσιμότητας νερού. Τα αίτια δεν είναι τόσο φυσικά (λ.χ. η κλιματική αλλαγή), αλλά ανάγονται κυρίως στην αλλαγή οικονομικών δομών. Το βλέπουμε, πολύ έντονα, σε νοτιοευρωπαϊκές χώρες, και στην Ελλάδα, όπου παραδοσιακές καλλιέργειες υποκαταστάθηκαν με άλλες, πολύ πιο υδροβόρες. Το ίδιο ισχύει και με την κτηνοτροφία. Αλλά ο σημαντικότερος παράγοντας είναι ο τουρισμός. Για παράδειγμα, ένα νησί 10.000 κατοίκων δέχεται 100.000 επισκέπτες το καλοκαίρι. Όχι μόνο όλοι αυτοί οι άνθρωποι χρειάζονται πολύ περισσότερο νερό, αλλά, κυρίως, το νησί χρειάζεται υποδομές για να εξυπηρετεί 100.000 επισκέπτες (δίκτυο, αποχέτευση, διαθεσιμότητα, επεξεργασία του νερού). Αυτό συνεπάγεται ένα τεράστιο οικονομικό κόστος για υποδομές αχρείαστες όλο τον υπόλοιπο χρόνο. Έτσι, μεγάλο μέρος δημοτικών ή δημόσιων χρημάτων θα δοθεί για να φτιαχτούν υπόνομοι γι’ αυτά τα 10.000 άτομα, αντί να επενδυθεί σε σχολεία, κέντρα υγείας, εξορθολογισμένη γεωργία κ.ο.κ. Με δυο λόγια, κρίση υδατική υπάρχει, όμως είναι ανθρωπογενής, και όχι φυσική. w Και όσον αφορά τους «πολέμους για το νερό», κάτι που επίσης έχουμε ακούσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια; Ο δημόσιος λόγος σχετικά με τους πολέμους «του νερού» έχει αναπτυχθεί από τη δεκαετία του 1990 — και μάλιστα μαζί με τη ρητορική για τη σωστή τιμολόγηση του νερού, την ιδιωτικοποίηση, την απαξίωση δημόσιων επιχειρήσεων. Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ, το Blue Gold, με βασική ιδέα ότι το νερό είναι το πετρέλαιο του μέλλοντος, για το οποίο θα γίνονται οι πόλεμοι, καθώς και σχετικές δηλώσεις του Κόφφι
Ανάν, δημοσιεύματα των Νew York Times κ.ο.κ. Μια σειρά έγκυρες μελέτες αμφισβητούν αυτό τον λόγο σε δύο επίπεδα. Πρώτον, το νερό είναι μεν στόχος, θύμα ή έπαθλο των συγκρούσεων —από αρχαιοτάτων χρόνων στη Μεσοποταμία μέχρι σήμερα— αλλά όχι η γενεσιουργός αιτία τους. Δεύτερον, σε πολλές περιπτώσεις το νερό, λόγω της σημασίας αλλά και του χαρακτήρα του (λ.χ. ένα ποτάμι που διασχίζει σύνορα) λειτουργεί ως παράγοντας ειρηνικής επίλυσης προβλημάτων. Οι πιο πετυχημένες συνομιλίες στη Μέση Ανατολή αφορούν τον διαμοιρασμό του νερού στον Ιορδάνη ποταμό, μεταξύ Ιορδανίας, Ισραήλ, Παλαιστίνης, Συρίας κ.ο.κ. Το πετρέλαιο, όσο πολύτιμο κι αν είναι, δεν το πίνεις. Αν στερήσεις το νερό από τον άλλο, τον καταδικάζεις σε θάνατο — κυριολεκτικά· και τον αγρότη επιπλέον και σε έμμεσο θάνατο· και αυτό, εν τέλει, παίζει σημαντικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις. Στον αντίποδα ακριβώς των συνομιλιών αυτών, ένα από τα πιο σημαντικά παραδείγματα είναι η Βολιβία: χύθηκε αίμα, σκοτώθηκαν άνθρωποι, είχαμε ουσιαστικά μια επανάσταση, επειδή το νερό ιδιωτικοποιήθηκε και χιλιάδες Βολιβιανοί έχασαν την πρόσβαση σ’ αυτό. Υπάρχει και μια ωραία σχετική ταινία, το Ακόμα και η βροχή, της Ιθιάρ Μπολάιν, που την προτείνω στους φοιτητές μου. w Η αναφορά στην υδατική κρίση συνδυάζεται συχνά με την ανάγκη ιδιωτικοποίησης του νερού, με το επιχείρημα λ.χ. ότι έτσι θα αυξηθεί η τιμή του (κάτι αναγκαίο για ένα είδος σε σπανιότητα), θα ορθολογικοποιηθεί η χρήση και η διαχείρισή του. Τι πιστεύεις; Υπάρχει μια εγγενής ασυμβατότητα μεταξύ του πώς λειτουργεί μια ιδιωτική επιχείρηση και της ανάγκης προστασίας του πόρου. Μια εταιρεία, είτε περίπτερο είναι είτε εταιρεία υδάτων, έχει στόχο το κέρδος. Επομένως, επιδιώκει να πουλήσει όσο το δυνατόν περισσότερο, οπότε σπαταλάει τον πόρο. Αν πάλι θέλει να έχει κέρδος χωρίς να πουλήσει περισσότερο, τότε πρέπει να μειώσει το κόστος: θα μειώσει το προσωπικό και τις επενδύσεις που χρειάζονται για να έχει υψηλή ποιότητα το νερό. Τέλος, μια ακόμα δυνατότητα κερδοφορίας είναι να αυξήσει την τιμή του. Αυτά που λέγονται για την ιδιωτικοποίηση της ΕΥΔΑΠ και της ΔΕΥΑΘ ακολουθούν
μια λογική ξεπερασμένη στον ευρωπαϊκό χώρο, μια συζήτηση που γινόταν στην Αγγλία τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στην υπόλοιπη Ευρώπη στα τέλη του 1990. Αυτό που επιχειρείται σήμερα στην Ελλάδα δοκιμάστηκε σε χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και απέτυχε. Στην Ευρώπη τουλάχιστον το 70% των εταιρειών ύδρευσης είναι ή δημόσιες ή δημοτικές. Δεν ισχύει λοιπόν ότι είμαστε η «τελευταία σοβιετική δημοκρατία»… w Τι μας δείχνει, στο ζήτημα αυτό, η διεθνής εμπειρία; Θα σταθώ σε δύο περιπτώσεις που μας προσφέρουν δύο διαφορετικές προοπτικές: το Παρίσι και το Βερολίνο. Στο Παρίσι, η Veolia και η Suez, δύο από τις μεγαλύτερες εταιρείες παγκοσμίως στη διαχείριση δικτύων ύδρευσης, ανέλαβαν τη διαχείριση του νερού το 1985. Το 2008, ο δήμος έλαβε, με μάλλον ψυχρά οικονομικά κριτήρια, την απόφαση να μην ανανεώσει τη σύμβαση και το 2010 δημιούργησε μια δημοτική εταιρεία. Η απόφαση δεν οφειλόταν σε πίεση των πολιτών ή σκάνδαλα, αλλά σε δύο μεγάλα προβλήματα. Πρώτον, δεν υπήρχε διαφάνεια στις αποφάσεις διαχείρισης του νερού, γιατί ο ιδιώτης δεν έχει καμιά υποχρέωση να ενημερώνει τον δήμο — και αυτό έχει σημασία σε έναν τόσο ευαίσθητο πόρο, όταν θέλεις λ.χ. να εφαρμόσεις πολιτικές προστασίας. Δεύτερον, ο δήμος πλήρωνε πολλά, χωρίς κανένα όφελος. Με τη νέα δημοτική επιχείρηση υπήρξε εξοικονόμηση 15% όσον αφορά τον πόρο, κέρδος από τον πρώτο χρόνο λειτουργίας και ταυτόχρονα μείωση των τιμολογίων κατά 8%. Στο Βερολίνο το 1999 ιδιωτικοποιήθηκε μερικώς η επιχείρηση ύδρευσης. Την ανέλαβαν δύο μεγάλοι «παίκτες» στην αγορά του νερού, η Veolia και η RWE. Η συμφωνία προέβλεπε ότι για τέσσερα χρόνια δεν θα γίνονταν αυξήσεις. Μετά άρχισε μια ραγδαία αύξηση της τιμής του νερού, μειώθηκαν οι θέσεις εργασίας, στο πλαίσιο του «εξορθολογισμού» της εταιρείας. Σε μια δεκαετία οι δύο μεγάλοι παίκτες έκαναν απόσβεση, και ο δήμος, ενώ κέρδιζε πάνω από 100 εκατομμύρια το 1997, το 2002 έπρεπε να πληρώνει 10 εκατομμύρια. Το ενδιαφέρον, που έζησα από κοντά, είναι η συνέχεια. Το 2008 περίπου άρχισε η συλλογή υπογραφών για να γίνει δημοψήφισμα, με αίτημα να δημοσιοποιηθούν πλήρως οι λεπτομέρειες της συμφωνίας ιδιωτικοποίησης, που ήταν ασαφής. Ο δήμος ακολούθησε παρελκυστική πολιτική, λ.χ.
δημοσιοποιώντας κάποια στοιχεία και τρενάροντας το δημοψήφισμα. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Πρώτα η RWE και μετά η Veolia, πριν ακόμα γίνει το δημοψήφισμα, ανακοίνωσαν ότι αποχωρούν! Και έτσι αποφασίστηκε η επαναδημοτικοποίηση. Είναι ειρωνικό ότι η τρόικα, με κυρίαρχη τη Γερμανία, πιέζει την Ελλάδα για ιδιωτικοποιήσεις, τη στιγμή που στην ίδια τη Γερμανία η συντριπτική πλειοψηφία των εταιρειών ύδρευσης παραμένουν δημοτικές, ενώ ακόμα και οι λίγοι πειραματισμοί ιδιωτικοποίησης (με πιο σημαντικό το Βερολίνο) απέτυχαν και το νερό επανέρχεται σε δημόσιο έλεγχο. w Ωστόσο, στην Αγγλία παραμένει ιδιωτικοποιημένο… Έχει μεγάλο ενδιαφέρον: η Αγγλία είναι η μοναδική ευρωπαϊκή περίπτωση που προχώρησε σε πλήρη ιδιωτικοποίηση, στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Έπειτα λοιπόν από μια εικοσαετία, από πλευράς παραγωγικότητας, με αυστηρά οικονομικά κριτήρια, δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ Αγγλίας και Σκωτίας (όπου η ύδρευση παραμένει στο δημόσιο), ενώ οι τιμές στη Σκωτία είναι πολύ χαμηλότερες. Η εμπειρία της Αγγλίας καταρρίπτει δύο μύθους. Ο πρώτος είναι ότι ο ελεύθερος ανταγωνισμός οδηγεί σε καλή ποιότητα, πτώση των τιμών κλπ. Δεν υπήρξε κανένας ανταγωνισμός, καθώς κάθε εταιρεία ανέλαβε μία περιοχή: το κρατικό μονοπώλιο έδωσε τη θέση του στο ιδιωτικό μονοπώλιο. Ο δεύτερος μύθος είναι ότι θα υπήρχε αυξανόμενη αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών, λόγω της συρροής επενδυτών κλπ. Όχι μόνο δεν συνέβη κάτι τέτοιο, αλλά, επιπλέον, λόγω κακής συντήρησης —όπως και με τα τρένα— αναγκάστηκε το δημόσιο να συνεισφέρει οικονομικά. w Ας προχωρήσουμε τώρα στην Ελλάδα και στα σχέδια της κυβέρνησης για την ΕΥΔΑΠ και τη ΔΕΥΑΘ. Από το 1999, το 40% της ΕΥΔΑΠ ανήκει σε ιδιώτες, ενώ η επιχείρηση λειτουργεί ήδη με ιδιωτικά κριτήρια επί της ουσίας. Ωστόσο, στην ΕΥΔΑΠ, σε αντίθεση με τη Γερμανία λ.χ., δεν υπήρχαν μεγάλοι διεθνείς παίκτες: οι μεγαλύτεροι μέτοχοι δεν κατείχαν πάνω από το 3% των μετοχών. Σήμερα, και η ΕΥΔΑΠ και η ΔΕΫΑΘ μπαίνουν σε μια διαδικασία ιδιωτικοποίησης του πλειοψηφικού τους πακέτου και πλήρους απώλειας του δημόσιου ελέγχου. Θα ριψοκινδυνεύσω μια πρόβλεψη για το τι θα συμβεί, αν προχωρήσει η ιδιωτικοποίηση. Η ΕΥΔΑΠ και η ΔΕΥΑΘ θα πουληθούν πλέον σε «μεγάλους παίκτες». Θα έχουμε συνεχή αύξηση των τιμολογίων (με αιτιολογία την ανάγκη επενδύσεων, μείωσης της κατανάλωσης, αλλά και την ανάγκη κερδοφορίας μιας υγιούς επιχείρησης). Ταυτόχρονα, θα έχουμε υποβάθμιση της ποιότητας, γιατί, όπως έδειξε και το προηγούμενο της Αγγλίας, η συντήρηση των υποδομών —είτε μιλάμε για φράγματα είτε για δίκτυα, για καθαρισμό ή για απόβλητα—, ειδικά από τη στιγμή που
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
35
ΕΝΘΕΜΑΤΑ ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΙΚΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΣΤΑ ΑΝΩΓΕΙΑ, 12-14 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ
Με μια λύρα κατά του φασισμού ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ
Πωλ Σεζάν, «Λουόμενοι», 1906
δεν παράγουν άμεσα κέρδος, θα είναι πλημμελής. Θα υπάρχει αδιαφάνεια — εδώ αυτό συνέβη σε χώρες με πολύ μεγαλύτερη σχετική παράδοση όπως η Γερμανία… Και, τέλος, έπειτα από χρόνια, θα έχουμε επιστροφή των ιδιωτικοποιημένων επιχειρήσεων στο δημόσιο με πολύ υψηλότερο κόστος, και ενώ οι υποδομές τους θα έχουν υποβαθμιστεί αισθητά. Δυο επισημάνσεις σχετικά με το κόστος. Η ΕΥΔΑΠ, όπως και η ΔΕΗ, έχει υποδομές, τις οποίες έφτιαχνε το δημόσιο εδώ και δεκαετίες: δίκτυο, φράγματα, εγκαταστάσεις καθαρισμού κλπ., ένα κόστος που έχουν πληρώσει πολλές γενιές, από την εποχή των παππούδων μας. Αυτό λοιπόν που λαμβάνει το δημόσιο σαν αντάλλαγμα πουλώντας την επιχείρηση δεν ανταποκρίνεται επ’ ουδενί στην πραγματική της αξία. Αν ανταποκρινόταν, κανείς ιδιώτης δεν θα δεχόταν να την αγοράσει. Δεύτερον, αν μια εταιρεία φύγει νωρίτερα, υπάρχουν αυστηρές ρήτρες: ένα επιπλέον κόστος, που δεν υπολογίζουμε. Και ο δήμος του Παρισιού και η πόλη του Βερολίνου πλήρωσαν μεγάλα ποσά σε τέτοιες ρήτρες. w Ας φύγουμε από τον αστικό ιστό. Πάμε, κλείνοντας, στο νερό που χρησιμοποιείται στη γεωργία. Το ακούμε συχνά, για όλη τη λεκάνη της Μεσογείου: το νερό για γεωργικές χρήσεις
αποτελεί τη συντριπτική πλειονότητα του νερού που χρησιμοποιείται, άρα πρέπει να μειωθεί ο όγκος του. Είναι μια πολύ στενή οπτική. Υπάρχει μια σοβαρή ιδιαιτερότητα, η οποία διαφεύγει: το νερό και η γεωργία, στη Μεσόγειο, σχετίζονται με μεγάλης σημασίας ζητήματα, κοινωνικά και περιβαλλοντικά. Αφενός, τα μεσογειακά οικοσυστήματα αλληλεπιδρούν άμεσα με τις μορφές γεωργίας που έχουν αναπτυχθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια, ακόμα και με την εντατικοποίηση των τελευταίων δεκαετιών. Ποτίζοντας λοιπόν το χωράφι, δεν ξοδεύω νερό μόνο για να παράγω ντομάτες, αλλά συντηρώ και ένα από τα πιο πλούσια οικοσυστήματα του πλανήτη. Αφετέρου, σε όλη τη Μεσόγειο, η κοινωνία συνδέεται με τη γεωργία, που αλληλεπιδρά με τον πολιτισμό και το περιβάλλον. Ας δούμε τις πεζούλες στα νησιά του Αιγαίου. Οι κάτοικοι έφτιαχναν πεζούλες για να έχουν αρόσιμη γη, η βλάστηση και οι πεζούλες συγκρατούσαν το νερό, οπότε βοηθούσαν και τον υπόγειο υδροφορέα, προστάτευαν το περιβάλλον από τη διάβρωση, και παράλληλα με αυτό το νερό συντηρούνταν οικοσυστήματα πολύτιμα — και έτσι σήμερα μπορείς να χτίσεις ωραία ξενοδοχεία! Αν δεν είχε γίνει αυτό εδώ και αιώνες, δεν θα υπήρχε χώμα να χτίσεις… ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
«Στ’ Ανώγεια όλα είναι αληθινά. Δεν υπάρχουνε πλαστικά, ούτε υποκατάστατα. Υπάρχει πέτρα, ξύλο, χρώμα και πράσινο της Γης. Ευγένεια από τη φύση κι όχι από σκοπιμότητα. Νερό και υφαντά, με ύφανση δύσκολη και μπλεγμένη, αλλά με ένα αποτέλεσμα, θα ’λεγα, θεϊκά απλό. Υπάρχουνε οι κάτοικοι, εντατικά γραμμένοι, λες κι ήρθαν στον κόσμο χτες. Υπάρχει και η φωνή τους. Περήφανα κι όχι αδιάκριτα δυνατή. Για ν’ ακουστεί στην αντικρινή πλαγιά, στην παρακάτω χώρα και στα δυο άκρα του νησιού. Στ’ Ανώγεια υπάρχει η Κρητική ματιά, που λέει ο Καζαντζάκης. Η εκ βαθέων δύναμη, η από Θεού — που λεν οι Χριστιανοί». Όσα ο Μάνος Χατζιδάκις (Τα σχόλια του Τρίτου) κατέγραφε ως χνάρια αυθεντικότητας πριν από τριάντα πέντχρόνια, με αφορμή τους Μουσικούς Αγώνες, είναι και σήμερα ευδιάκριτα. «Δραματικά παρούσα» και η μνήμη («Κανένας δεν ξεχνά, τίποτα δεν ξεχνιέται»), που «επιλέγει το ουσιαστικό για να το σπείρει στο Μέλλον»: από τις 12 ως τις 14 Αυγούστου ο Δήμος Ανωγείων διοργάνωσε αντιφασιστικό φεστιβάλ, τιμώντας την 69η επέτειο του Ολοκαυτώματος του χωριού από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής το 1944 (πρόκειται για το τρίτο ολοκαύτωμα μέσα σε 120 χρόνια, καθώς είχαν προηγηθεί δύο από τους Τούρκους, το 1822 και το 1867). Αυτή «της αντρειάς η φλέγα», η περήφανη φωνή του τόπου και των κατοίκων (με την αλυσίδα των γενεών) ενάντια στις αναβιώσεις του ναζισμού καθιστά τα Ανώγεια, εκτός από μνημείο ηρωισμού, κύτταρο αέναης αντίστασης στους σκοτεινούς καιρούς μας. Στο χωριό μάς υποδέχτηκαν συνθήματα —και μαντινάδες— με αντιφασιστικό περιεχόμενο γραμμένα σε διάφορα σημεία από μαθητές. Θα ήταν παράλειψη να μην τονιστούν η δραστηριοποίηση και η εγρήγορση των νέων — και μέσω της ενημερωτικής σελίδας που δημιούργησαν στο facebook. Σε συνεργασία με τοπικούς φορείς και με επίκεντρο το θέατρο «Νίκος Ξυλούρης» καθώς και τις πλατείες του χωριού πραγματοποι-
Η Ιωάννα Σπηλιοπούλου είναι φιλόλογος
ήθηκαν ποικίλες εκδηλώσεις, που διακρίνονταν για την ποιότητά τους: προβολές ταινιών, εργαστήρι ζωγραφικής για παιδιά, σκακιστικοί αγώνες, έκθεση με θέμα «Προσωπικότητες και αγώνες της μη βίας», συζήτηση για το φασισμό, διαδήλωση, συνέλευση για το φασισμό και τη δημοκρατία σε καιρούς κρίσης, μουσικο-ποιητική παράσταση με τίτλο «Αναντράνισμα». Τέλος, οι συναυλίες, από παραδοσιακή μουσική μέχρι τζαζ, έκαναν κάθε βραδιά του Αντιφασιστικού να κλείνει με γλέντι. Στις 11 Αυγούστου εξάλλου στα Ανώγεια διοργανώθηκε η παγκρήτια καντάδα, με τη συμμετοχή μουσικών και χορευτών, στο πλαίσιο του εορτασμού της Ένωσης με την Ελλάδα. Σε μια αυτόνομη εν πολλοίς τοπική κοινωνία, όπου τα εκλογικά ποσοστά δε δημιουργούν ανησυχία για την άνοδο της ακροδεξιάς, κάτοικοι, πανεπιστημιακοί, επισκέπτες, εκπρόσωποι πολυσυλλεκτικών συλλογικοτήτων συζήτησαν, με σημείο σύγκλισης και κοινή αγωνία την υπεράσπιση της δημοκρατίας. Στο περιθώριο του φεστιβάλ ο παλμός της καθημερινότητας αποπνέει ανάλογες αξίες: το σεβασμό της διαφορετικότητας, τον πλούτο της πολυμορφίας. Εύφορο έδαφος για την ανάπτυξή τους η συντροφικότητα, η ευθύτητα και η γενναιοδωρία των ντόπιων· ελάχιστο αντίδωρο η ευγνωμοσύνη μας. Σύμμαχοι ο φυσικά ρέων χρόνος (θεραπεύοντας τον τραυματισμένο της πρωτεύουσας) κι ο αέρας, που διώχνει μακριά το φόβο και κινείται ορμητικά όπως τα κύματα της κρητικής μουσικής, ανάσα και κραυγή ελευθερίας, μαχόμενη επαναστατική ουσία. Στις στράτες του Ψηλορείτη, εκεί όπου το δρόμο των ανταρτών, των βοσκών και των αγριμιών όριζε και ορίζει η γυμνή πέτρα, ο ουρανός φαίνεται προσιτός, το φως σε αρμονία με τους ίσκιους των βουνών. Αναζητώντας τον μίτο του μύθου στη μήτρα της γης, το Ιδαίον Άντρον, Ανωγειανοί μάς έλεγαν ότι συμβούλευαν να το επισκεφτεί όποιον αντιμετώπιζε ένα δίλημμα, για να «πάρει πράξη». Με την ελπίδα να συνεχιστεί, το αντιφασιστικό φεστιβάλ αποτέλεσε γόνιμο έναυσμα για να «πάρουμε πράξη», στον πόλεμο ενάντια σε ό,τι υποδουλώνει, σε ό,τι πληγώνει την αξιοπρέπεια, και συνάμα μύηση «στο μετερίζι τσ’ ανθρωπιάς και τση τιμής το χρέος».
Ανώγεια, Αύγουστος 2013
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΟΜΟ 10 ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ»
Φιλοσοφικά Αραβουργήματα: Για τη λεγόμενη φυλετική σκέψη Ο τρέχων τόμος του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη» έχει επετειακό χαρακτήρα: το περιοδικό με αυτόν συμπληρώνει 10 τόμους. Όπως σημειώνει η σύνταξη, «η ανάγκη να προσφέρουμε κάτι αξιόλογο, δεμένο με τις ανάγκες του κινήματος και προωθητικό για τη συνέχεια της προσπάθειάς μας, καθόρισε την απόφασή μας να επανέλθουμε στο θέμα του φασισμού» (το περιοδικό είχε ασχοληθεί με τον φασισμό με αφιερώματα, τους τόμους 5 και 6, πριν τις εκλογές του 2012, όταν ο κίνδυνος του φασισμού και του νεοναζισμού ήταν ακόμα υποτιμημένος). Έτσι, η «Μαρξιστική Σκέψη» μας προσφέρει ένα ακόμα αφιέρωμα με κείμενα μαρξιστών (Γκράμσι, Τσέτκιν, Τρότσκι, Μπουχάριν), φασιστικά ντοκουμέντα, κείμενα κομμουνιστών την εποχή της κυριαρχίας του σταλινισμού (Μπρόυντερ, Δημητρόφ, Ντ. Ιμπαρούρι), καθώς και σύγχρονες ιστορικές και πολιτικές αναλύσεις. Από τον τόμο δημοσιεύουμε σήμερα ένα απόσπασμα από τα Φιλοσοφικά Αραβουργήματα του Νικολάι Μπουχάριν, με αντικείμενο τη «φυλετική σκέψη», γραμμένο στη φυλακή, λίγο πριν τη εκτέλεσή του. ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪ ΜΠΟΥΧΑΡΙΝ
Είναι αλήθεια ότι οι κύριοι ιδεολόγοι [του φασισμού] δεν κατάφεραν να βάλουν σε μια σειρά όλα αυτά τα σκουπίδια σε σχέση με ορισμένα βασικά ερωτήματα· εδώ έψαχναν τους δείκτες της φυλής σε εξωτερικά-υλικά αντικείμενα και διεργασίες (τη σύνθεση του αίματος, το σχήμα του κρανίου, το χρώμα των μαλλιών και των ματιών, το μήκος της μύτης, τις γωνίες του προσώπου, το μήκος του κορμού σε σχέση με τα πόδια κ.ο.κ.) και εκεί πιανόντουσαν από τη σχέση με τη Γη και με συγκεκριμένους παράγοντες της γεωγραφίας. Ή, αλλιώς, τρομοκρατημένοι από τον υλισμό, άρχισαν να επικαλούνται «έμφυτες» ιδιότητες όπως η «γερμανική πίστη», η «τιμή», και άλλες τευτονικές αρετές, περιλαμβανομένων των αρετών του «ξανθού κτήνους» του Νίτσε, για τον οποίο τόσο πολλά έχουν γραφτεί και ειπωθεί στους πρόσφατους καιρούς. Το αποτέλεσμα ήταν ένα βαρβαρικό χάος. Οι θεωρίες σχετικά με τα κρανία και τα μαλλιά οδήγησαν σε απίστευτη σύγχυση, και είχαν συχνά αρκετά αναπάντεχα αποτελέσματα. Αυτές οι θεωρίες έχουν έρθει σε ριζική σύγκρουση με τον ιδεαλιστικό μυστικισμό που απαιτεί την απόρριψη της υλιστικής ερμηνείας της βιολογίας, την απόρριψη του «εξωτερικού». Εισάγοντας όλο και μεγαλύτερες δόσεις έμφυτων και αμετάβλητων μυστικιστικών αρετών στην αντίληψή τους για τους μαχητές-γκάνγκστερ, αντικαθιστώντας τη χημική σύνθεση του αίματος με τη «φωνή του αίματος» και το μήκος του κρανίου με την «τιμή» και την «πίστη», οι ιδεολόγοι του φασισμού κατέληξαν σε ένα απελπιστικό κουβάρι. Οι θεωρίες τους, κίβδηλες πέρα για πέρα, άρχισαν γρήγορα να γίνονται κενή, φωνακλάδικη πολυλογία. […] Η θέση που υποστηρίζει τη σταθερή ύπαρξη φυλετικών (ή εθνικών) «πνευματικών ιδιοτήτων», προσανατολισμών, κυρίαρχων ψυχολογικών χαρακτηριστικών και ιδεολογικών τάσεων είναι κίβδηλη. Βέβαια, υπάρχουν ορισμένα σχετικά σταθερά χαρακτηριστικά που φτιάχνουν το λεγόμενο «εθνικό χαρακτήρα», και τα οποία συνδέονται με ιδιαιτερότητες της γεωγραφίας και του κλίματος και με τη λεγόμενη «ιστορική μοί-
Πίνακας του αντιφασίστα πολωνοεβραίου ζωράφου Άρθουρ Ζικς, που εικονίζει τον Χίτλερ και τον Γκαίμπελς να πορεύονται μαζί με γερμανούς μεγιστάνες του πλούτου (λεπτομέρεια, από το εξώφυλλο της «Μαρξιστικής Σκέψης», τόμ. 10).
ρα», δηλαδή με τις συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες της ιστορικής διαδικασίας. Αυτά τα χαρακτηριστικά, ωστόσο, είναι στην πραγματικότητα quantite negligiable [ασήμαντη ποσότητα], συγκρινόμενα με τις τεράστιες ιστορικές αλλαγές στην ψυχολογία των λαών. Η Γερμανία παρέχει το καλύτερο παράδειγμα. Κάποτε, κατά τη Γαλλική Επανάσταση, οι Γερμανοί θεωρούνταν βάρβαροι. Μετά μετασχηματίστηκαν σε ένα έθνος οραματιστών, που κατοικούν μια χώρα ποιητών και φιλοσόφων (Dichter und Denker). Όταν οι σιδηρόδρομοι πρωτοκατασκευάστηκαν γράφτηκε για τους Γερμανούς ότι ήταν ακατάλληλοι για την εμπορική-βιομηχανική ζωή, και ότι οι σιδηρόδρομοι θα έρχονταν σε σύγκρουση με την ήρεμη πατριαρχική-μελαγχολική συγκρότηση του χαρακτήρα του γερμανικού λαού. Οι Γερμανοί, σχολιάστηκε, δεν ήταν Ιταλοί, με τις τράπεζές τους, το εμπόριο, τις υπερπόντιες επιχειρήσεις, τη βιομηχανία κοκ. Αργότερα, ο γερμανικός εθνικός χαρακτήρας έγινε αυτός των πλέον προσανατολισμένων στη βιομηχανία ανθρώπων στην Ευρώπη. Τώρα οι φασίστες καλλιεργούν τον μιλιταρισμό, τους στρατώνες, την αιμοδιψή αρπακτική πολεμοχαρή διάθεση κλπ. Η χώρα των ποιητών και των διανοητών μεταμορφώθηκε σε μια χώρα μισθοφόρων και πραιτοριανών. Εν τω μεταξύ, σε τι έχει μεταμορφωθεί η âme slave, η «σλαβική ψυχή» των Ρώσων; Στο ακριβώς αντίθετό της. Αυτό έγινε επειδή οι συνθήκες της κοινωνικής ύπαρξης άλλαξαν συθέμελα. Και τι τεράστιες αλλαγές συμβαίνουν, για παράδειγμα, στην Κίνα, η οποία από εκεί που ήταν μια αδρανής και στάσιμη χώρα με υπέρμετρα ισχυρές ρουτίνες και μια απαράμιλλη προσκόλληση στην παράδοση, μεταμορφώθηκε σε καζάνι που βράζει από πολέμους και επαναστάσεις, σε πεδίο ενός εξαιρετικά τεταμένου και τραγικού αγώνα και απότομων αλλαγών σε όλες τις βασικές κατευθύνσεις τις χώρας; Κ.ο.κ., κ.ο.κ. […] Η συγκεκριμένη ανάπτυξη των ρατσιστικών θέσεων έφερε αρκετά εκπληκτικά αποτελέσματα. Πρώτα ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ διακήρυξε ότι όλη η προλεταριακή επανάσταση στη Ρω-
σία ήταν μια εξέγερση των Μογγόλων ενάντια στην άρια ελίτ της γερμανικής άριας αυτοκρατορικής γραφειοκρατίας. Μετά αυτοί οι αδιαφιλονίκητοι Μογγόλοι, οι Ιάπωνες, μεταμορφώθηκαν σε Άριους για τις ανάγκες της τρέχουσας φασιστικής πολιτικής. Πρώτα υποστηρίχθηκε σθεναρά ότι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, ο Ιησούς και ο απόστολος Παύλος ήταν Άριοι περικυκλωμένοι από Εβραίους. Μετά ο χριστιανισμός ανακηρύχθηκε σε μάστιγα και αντικαταστάθηκε από μια καθαρά άρια-σκανδιναβική θρησκεία του «θεού της κρεμάλας» Βόταν. Πρώτα, με τα χείλη του Ντρίσμανς, οι δημιουργίες του Δάντη, του Μικελάντζελο, του Λεονάρντο Ντα Βίντσι και του Τουρκουάτο Τάσο αποδόθηκαν στην εισβολή μακρυκέφαλων Γερμανών στην Ιταλία. Μετά υμνήθηκαν οι ρωμαϊκές αρετές των κοορτών του Μουσολίνι. Πρώτα οι φασίστες εκστασιάστηκαν με τα επιτεύγματα της γερμανικής επιστήμης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μετά ο μεγάλος χημικός Χάμπερ, που είχε σώσει τη Γερμανία με τις εφευρέσεις του (νιτρικά άλατα από τον αέρα), εκδιώχθηκε βίαια από τη χώρα επειδή ήταν Εβραίος. Πρώτα ο Λούθηρος ανακηρύχθηκε, στα έργα του Βόλτμαν, σε ενσάρκωση της νίκης του Γερμανισμού πάνω στη «Ρωμαιολατινική κληρική αρχή», για την οποία ειπώθηκε ότι ήταν ο «φορέας της Εβραϊκής εμπορικής και δικανικής αρχής (!)». Μετά ο Λούθηρος ανακηρύχθηκε σε προδότη του γερμανικού λαού, αφού ο χριστιανισμός εν γένει ήταν εβραϊκή μάστιγα. Πρώτα ο Γκαίτε ανακηρύχθηκε σε σπουδαίο παράδειγμα άριας-γερμανικής ιδιοφυίας. Μετά, στα έργα της γυναίκας του στρατάρχη Λούντεντορφ, ο Γκαίτε λασπολογείται ως κοσμοπολίτης και μασόνος και ανακηρύχθηκε σε φυσικό δολοφόνο του ξανθού, πραγματικά Γερμανού Σίλερ κ.ο.κ. Το αποτέλεσμα είναι ακόμα πιο κωμικό όταν αντιπαρατίθενται εθνικιστές από διαφορετικά έθνη. Οι Γερμανοί φασίστες διακηρύσσουν ότι ο μπολσεβικισμός είναι ρώσικη-ασιατική μάστιγα εισηγμένη στην Ευρώπη. Εν τω μεταξύ, ο γνωστός Ρώσος εμιγκρές φιλόσοφος Σέμιον Φρανκ διακηρύσσει ότι ο ίδιος αυτός μπολσεβικισμός είναι δυτικοευρωπαϊκή μάστιγα εισηγμένη στη Ρωσία. Όλες αυτές οι ανίσχυρες ανοησίες, σκουπίδια από το Α ως το Ω, μετατράπηκαν παρόλα αυτά σε επίσημη ιδεολογία, και διασπείρονται μέσα από τη χρήση της ισχυρής γερμανικής τεχνολογίας...
Ιστορίης Επίσκεψις Εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Αθήνας για εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών οργανώνει εκπαιδευτικό πρόγραμμα, με τίτλο Ιστορίης Επίσκεψις (μια επαναπροσέγγιση της Ιστορίας, των προβλημάτων και των μεθόδων της) για τους καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που ανήκουν στον κλάδο «ΠΕ02 Φιλολόγων». Στόχος, να έρθουν οι εκπαιδευτικοί σε επαφή με τους τρέχοντες προβληματισμούς και τις νέες κατευθύνσεις της Ιστορίας, να καταδειχθεί η ιστορικότητα των εννοιών και να συνεξεταστεί η ελληνική ιστορία με την ιστορία άλλων λαών. Τα μαθήματα, συνολικής διάρκειας 72 ωρών, καλύπτουν θεματικές από τον αρχαίο κόσμο έως τη σύγχρονη εποχή. Το Πρόγραμμα προσφέρεται αφιλοκερδώς από τους διδάσκοντες προσωπικό του Τμήματος, χωρίς οικονομική επιβάρυνση των συμμετεχόντων. Τα μαθήματα θα διεξαχθούν από την 1η Νοεμβρίου έως τις 7 Δεκεμβρίου (Παρασκευή 15.00-21.00 και Σάββατο 9.0015.00) στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τραπέζης (3ης Σεπτεμβρίου 146). Αιτήσεις γίνονται δεκτές από 16 έως και 24 Σεπτεμβρίου. Αναλυτικά στοιχεία και η αίτηση συμμετοχής: www.arch.uoa.gr. Πληροφορίες: 210-7277400.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
37
ΣΑΡΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΤΗΣ 11/9 ΣΤΗ ΧΙΛΗ
Η κουλτούρα του Πινοτσέτ ΤΟΥ ΚΡΙΤΩΝΑ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ
Τα φρικτά βασανιστήρια, οι δολοφονίες και οι εξαφανίσεις επισκίασαν ευλόγως άλλες πλευρές της δικτατορίας στη Χιλή. Ελάχιστα είναι γνωστά για την ιδεολογική πλευρά της, την κουλτούρα, τις τέχνες της εποχής και την κληρονομιά της. 40 χρόνια μετά το πραξικόπημα και περίπου 25 μετά την αρχή μιας αργής και αναιμικής μεταπολίτευσης, διεθνώς είναι περισσότερο γνωστή η κουλτούρα της αντίστασης. Η Ιστορία κατέγραψε τις μορφές της λογοτεχνίας και της μουσικής που έφτασαν στο απόγειό τους το 1973, την τριετία της κυβέρνησης της Λαϊκής Ενότητας, με ηγέτη τον γιατρό Σαλβαδόρ Αλιέντε. Κανείς δεν θυμάται την κουλτούρα της δικτατορίας, τους συγγραφείς που υποστήριξαν τους στρατιωτικούς, τους τραγουδιστές παραδοσιακών και ελαφρών τραγουδιών στα Φεστιβάλ της χούντας. Στην ίδια τη Χιλή τα πράγματα μάλλον δεν είναι τόσο απλά. Εκεί η λήθη είναι υποσυνείδητη αλλά και συνειδητή, η διαμάχη για την ερμηνεία των γεγονότων ζωντανή και έντονη. Οι ένοχοι εγκλημάτων είναι επίσης ζωντανοί, όπως υπάρχουν και επιζώντες από την «κάθαρση» που διέπραξε η χούντα. Πριν 4-5 χρόνια ήταν σχεδόν απαγορευμένοι οι όροι «δικτατορία», «στρατιωτικό καθεστώς» και «στρατιωτικό πραξικόπημα» στα επίσημα μέσα ενημέρωσης, τα σχολικά βιβλία και κάθε κείμενο, αν δεν ήθελε να χαρακτηριστεί «εξτρεμιστικό». Ο χιλιανός συγγραφέας Ραμόν Δίας μου περιέγραψε πρόσφατα ότι πολλοί καθηγητές σε ιδιωτικά και θρησκευτικά σχολεία αποφεύγουν συστηματικά αναφορές σε «επίμαχα» ζητήματα, από τον φόβο είτε των διευθυντών είτε των γονιών. Κυριαρχούν οι περιφράσεις και οι ευφημισμοί, λόγου χάρη «τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου». Ποια η σχέση της δικτατορίας του Πινοτσέτ με την ιδεολογία, τη σκέψη και τις καλές τέχνες; Καμία, θα απαντούσαμε. Ο όρος «apagón cultural» (πολιτιστικό μπλακ-άουτ ή απόλυτο σκοτάδι), αναφέρεται στο «κατέβασμα του διακόπτη» στην κουλτούρα μετά την 11η Σεπτέμβρη του 1973. Στους δρόμους στρατιώτες έκαιγαν τα απαγορευμένα βιβλία, σφράγιζαν βιβλιοπωλεία και εκδοτικούς οίκους, όπως τον Quimantú. Η λογοκρισία ήταν αμείλικτη. Όσοι δημιουργοί πρόλαβαν έφυγαν από τη χώρα, πολλοί δολοφονήθηκαν, άλλοι έμειναν χρόνια φυλακή. Στη χώρα των τυφλών, ο μονόφθαλμος έφευγε μετανάστης. Ο Αντόνιο Σκάρμετα, συγγραφέας του Ταχυδρόμου του Νερούδα, όταν τον ρώτησαν στη Γερμανία εάν στη Χιλή μπορούσε κάποιος να γράφει ελεύθερα απάντησε κάπως έτσι: «Φυσικά μπορείς. Επίσης, μπορείς να βρεθείς νεκρός την επόμενη μέρα». Η καταγγελία της δικτατορίας από την παγκόσμια διανόηση ήταν συντριπτική, όπως μαρτυρούν αμέτρητα έργα τέχνης. Η ταινία Βρέχει στο Σαντιάγο (1975) ήταν η πρώτη από πολλές, με συμμετοχή σπουδαίων όπως ο Άστορ Πιατσόλα, ο Ζαν-Λουί Τρεντινιάν και η Ανί Ζιραρντό. Αργότερα, ο Γκαμπριέλ Γκαρσία
Ο Κρίτων Ηλιόπουλος είναι μεταφραστής από τα πορτογαλικά και τα ισπανικά.
Μάρκες θα γράψει την Απίστευτη περιπέτεια του Μιγκέλ Λιτίν, του χιλιανού σκηνοθέτη με πατέρα Παλαιστίνιο και μητέρα την Ελληνίδα Κουκουμίδη, ο οποίος καταδιωκόμενος μπήκε παράνομα στη Χιλή και γύριζε ταινίες. Στη βαθιά παρανομία τυπώνονταν και κυκλοφορούσαν χέρι με χέρι βιβλία που γράφονταν στο εξωτερικό, αλλά και μικρά έντυπα με ποιήματα και πεζά νεαρών που αντιστέκονταν στο καθεστώς. Όμως η δικτατορία έτρεφε μια δική της κουλτούρα· υπήρξαν διανοούμενοι και καλλιτέχνες που τη στήριξαν και στους οποίους στηρίχτηκε. Ο εθνικισμός ήταν ο βασικός ιδεολογικός πυλώνας. Τα εγκλήματα δικαιολογούνταν στο όνομα της εθνικής ασφάλειας, της πατρίδας και της οικογένειας. Ο αντίπαλος ήταν ο μαρξισμός. Έλεγε ο Χάιμε Γκουσμάν, βασικός διανοούμενος της χούντας: «Εφόσον εμείς είμαστε ανθρωπιστές και ο μαρξισμός είναι αντι-ανθρωπιστικός, διότι αρνείται τα ίδια τα θεμέλια της πνευματικής αξιοπρέπειας του ανθρώπου· εφόσον είμαστε εθνικιστές και ο μαρξισμός είναι αντιεθνικιστικός, διότι αρνείται την αξία της πατρίδας γενικά και αντιτίθεται στην ουσία της εθνικής μας παράδοσης πιο ειδικά· εφόσον, τελικά, εμείς υιοθετούμε τις χριστιανικές αξίες που έχουν σφυρηλατήσει τον δυτικό πολιτισμό και ο μαρξισμός είναι αντι-χριστιανικός, διότι θεωρεί τη θρησκεία «όπιο των λαών» και φιλοδοξεί να καταστρέψει τα ίδια τα θεμέλια κάθε αυθεντικής ηθικής, είναι αδιαμφισβήτητο ότι οφείλουμε να είμαστε και να δηλώνουμε αντιμαρξιστές». Πρόσφατα, με αφορμή το βιβλίο ενός χιλιανού δημοσιογράφου, έγινε γνωστή η βιβλιοθήκη του Πινοτσέτ που περιλάμβανε 55.000 τίτλους τεράστιας αξίας. Όπως τεκμηριώνει ο δημοσιογράφος, ο Πινοτσέτ είχε σοβαρά διανοητικά μειονεκτήματα, ενώ ποθούσε διακαώς να εμφανίζεται ως «διανοούμενος» και πλήρωνε αδρά γι’ αυτό (με κρατικά κονδύλια, φυσικά). Ήταν όμως μανιώδης συλλέκτης βιβλίων, ιδίως για τον Ναπολέοντα. Επίσης είχε μεγάλη συλλογή προτομών του Ναπολέοντα· εκτιμάται ότι τα βιβλία και οι προτομές έχουν αξία περίπου ένα εκατομμύριο δολάρια. Παρότι «ο Γέρος ΔΕΝ διάβαζε ιστορίες αγάπης», όπως έχει ειπωθεί κατά παράφραση του τίτλου ενός διάσημου μυθιστορήματος του Σεπούλβεδα, βρέθηκαν λο-
γοτέχνες και διανοούμενοι πρόθυμοι να υποστηρίξουν τις «αξίες της εθνικής παράδοσης» και του χριστιανισμού. Η πιο σημαντική επιτυχία του καθεστώτος ήταν η επίσκεψη του Μπόρχες για να ανακηρυχθεί επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Σαντιάγο. Ο Μπόρχες και ο «εξαιρετικός άνθρωπος». Στις 21 Σεπτέμβρη 1976 πράκτορες της χούντας δολοφονούν στην Ουάσινγκτον τον υπουργό της κυβέρνησης Αλιέντε Ορλάντο Λετελιέ. Την ίδια μέρα ο Μπόρχες φτάνει στο Σαντιάγο. Σε μια ομιλία, για την οποία αργότερα μάλλον θα μετανιώσει, εγκωμιάζει το «Ξίφος» κατά της «Αναρχίας»: «[…] Ετούτη την εποχή της αναρχίας ξέρω ότι εδώ, ανάμεσα στην οροσειρά και τη θάλασσα, υπάρχει μια ισχυρή πατρίδα. Ο Λουγκόνες κήρυττε την ισχυρή πατρίδα όταν μιλούσε για την ώρα του ξίφους. Εγώ δηλώνω ότι προτιμώ το ξίφος, το καθαρό ξίφος, από τον λαθραίο δυναμίτη. Και το λέω γνωρίζοντας πολύ καλά, με ακρίβεια, τι λέω. Τώρα η δική μου χώρα αναδύεται από το βάλτο, νομίζω, ευτυχισμένη […]. Κι εδώ βγήκατε από αυτό το βάλτο. Η Χιλή […] είναι ταυτόχρονα μια μεγάλη πατρίδα και ένα δοξασμένο ξίφος». Ο στρατηγός Πινοτσέτ παρασημοφόρησε τον Μπόρχες με Μεγαλόσταυρο και ο Μπόρχες, στο τέλος της ιδιαίτερης συνάντησής τους, δήλωσε ότι ο στρατηγός ήταν «εξαιρετικός άνθρωπος». Η τελευταία νύχτα στη Χιλή. Όταν ο Πινοτσέτ κρατούνταν στο Λονδίνο για να δικαστεί, δύο χιλιανοί λογοτέχνες, ο Χόρχε Έντουαρτνς από το εσωτερικό και ο Λουίς Σεπούλβεδα από την εξορία, συγκρούστηκαν δημοσίως για το αν πρέπει να υπάρξει λήθη για την εθνική συμφιλίωση ή αποκάλυψη των εγκληματιών και των εγκλημάτων της δικτατορίας Τα κείμενά τους εκφράζουν τις δύο αντικρουόμενες τάσεις στη χιλιάνικη κοινωνία. Ενώ επικρατεί η πολιτική της εξουσίας για λήθη, η οποία ουσιαστικά συνεχίζει με άλλο τρόπο την κουλτούρα του πινοτσετισμού, με την πιο ευρεία έννοια, οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και νεολαίας ανακαλύπτουν τους συνεργάτες της χούντας και τους καταγγέλλουν, σε μια πρακτική που αποκαλείται «φούνα» (γιουχάισμα σε ελεύθερη απόδοση). Στη σχεδόν ανύπαρκτη βιβλιογραφία για τη λογοτεχνία και τη διανόηση που στήριξε και στηρίχτηκε στη χούντα, ξεχωρίζει η
«απόκρυφη» μυθιστορία του Ρομπέρτο Μπολάνιο, ο οποίος σε πολλά μυθιστορήματά του μιλάει για το φαινόμενο. Πιο χαρακτηριστική είναι η ιστορία του ιερέα Ουρούτια, στην Τελευταία νύχτα στη Χιλή, που διδάσκει μαρξισμό στον δικτάτορα στο λογοτεχνικό σαλόνι μιας κυρίας της αριστοκρατίας, ενώ στο υπόγειο ο σύζυγός της βασανίζει αριστερούς. Ο Ουρούτια «μοιάζει» καταπληκτικά με ένα διάσημο κριτικό λογοτεχνίας στη φιλοχουντική εφημερίδα Μερκούριο, μέλος του διαβόητου Opus Dei. Οι γνώστες επίσης αναγνωρίζουν τον βασανιστή του υπογείου και την κυρία της αριστοκρατίας, «αντίγραφα» του Μάικλ Τόουνλεϊ (πράκτορα που ομολόγησε τη συμμετοχή του σε βασανιστήρια και δολοφονίες) και της χιλιανής συζύγου του. Στο 2666, ο Μπολάνιο γίνεται χείμαρρος εναντίον της «πρόζας του Πινοτσέτ», περιγράφοντας το φανταστικό βιβλίο ενός φανταστικού συγγραφέα Λόνκο Κιλαπάν: «Όλα πλαστά. Όλα ανύπαρκτα. Ο Κιλαπάν, […] κάλλιστα θα μπορούσε να είναι ένα nom de plume του Πινοτσέτ, να βγήκε από τις μεγάλες αϋπνίες του Πινοτσέτ ή από τα καρπερά του ξημερώματα, όταν ξυπνούσε στις έξι το πρωί ή στις πεντέμισι κι αφού έκανε μπάνιο και λίγη γυμναστική κλεινόταν στη βιβλιοθήκη του να ρίξει μια ματιά στη διεθνή κατακραυγή, να συλλογιστεί την κακή φήμη της Χιλής στο εξωτερικό. Όμως δεν υπήρχαν πολλές ελπίδες. Η πρόζα του Κιλαπάν, αναμφιβόλως, θα μπορούσε να είναι του Πινοτσέτ. […]. Στη γραφή του Λόνκο Κιλαπάν όχι μόνο χωρούσαν όλα τα στιλ της Χιλής αλλά επίσης όλες οι πολιτικές τάσεις, από τους συντηρητικούς ως τους κομμουνιστές, από τους νέους φιλελεύθερους ως τους παλιούς επιζήσαντες του MIR. Ο Κιλαπάν ήταν η πολυτέλεια της ισπανικής γλώσσας που μιλιόταν και γραφόταν στη Χιλή, στη φρασεολογία του δεν εμφανιζόταν μονάχα η περγαμηνώδης μύτη του κληρικού Μολίνα, αλλά οι σφαγές του Πατρίσιο Λυντς, τα ατέλειωτα ναυάγια του Εσμεράλδα, η έρημος της Ατακάμα και οι αγελάδες που βόσκουν, οι υποτροφίες Γκουγκενχάιμ, οι σοσιαλιστές πολιτικοί που εγκωμιάζουν την οικονομική πολιτική της στρατιωτικής δικτατορίας, οι γωνιές όπου πουλούσαν τηγανίτες σοπαιπίγιας, το αναψυκτικό μότε κον ουεσίγιος, το φάντασμα του τείχους του Βερολίνου που κυμάτιζε πάνω στις ακίνητες κόκκινες σημαίες, οι οικογενειακοί ξυλοδαρμοί, οι πουτάνες με την καλή καρδιά, τα φτηνά σπίτια, όλα αυτά που στη Χιλή το έλεγαν μνησικακία και ο Αμαλφιτάνο το έλεγε τρέλα».
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Δίκτυα αλληλεγγύης: το επόμενο βήμα ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΤΣΑΜΟΥΡΑ
Ζούμε, εδώ και λίγο καιρό, μια πρωτόγνωρη άνθηση αυτοοργανωμένων συλλογικοτήτων με αντικείμενο την έμπρακτη και άμεση κοινωνική αλληλεγγύη, προϊόν του «εθελοντικού μόχθου» εκατοντάδων ανθρώπων που ως τώρα «δεν είχαν ιδέα απ’ αυτά». Αποδείχτηκαν, λοιπόν, πάρα πολλοί εκείνοι κι εκείνες που αντιλήφθηκαν πως, παράλληλα με τους αγώνες για ανατροπή των μνημονιακών πολιτικών και όσων τις υπηρετούν, τα θύματα των πολιτικών αυτών πρέπει να αλληλοστηρίζονται εδώ και τώρα — και όχι η «σωτηρία» τους να παραπέμπεται στωικά σε κάποιο απώτερο «λαϊκό/εργατικό/αταξικό» μέλλον. Αμέτρητα σχήματα γεννήθηκαν την τελευταία τριετία ανά την Ελλάδα, (αυτο)οργανώθηκαν στη βάση των συνελεύσεων των μελών τους και κατάφεραν να κάνουν πράξη κάτι που φαινόταν ακατόρθωτο: να προσφέρουν με συνέπεια και σταθερότητα εντελώς δωρεάν τροφή, φάρμακα, ενισχυτική διδασκαλία, ψυχαγωγία. Σκοπός του άρθρου, όμως, δεν είναι να αναδείξει πόσο σημαντικά είναι τα Δίκτυα Αλληλεγγύης —που είναι— ούτε το πόσο δίκιο είχαν —που είχαν— όσοι και όσες τα υποστήριξαν εξαρχής. Σκοπός είναι να συνοψίσει κάποια κομβικά ζητήματα που ανέδειξε ο πρώτος κύκλος αυτής της «νέας γενιάς» συλλογικοτήτων αλληλεγγύης, της γενιάς που εμφανίστηκε τον καιρό της Τρόικας και των Μνημονίων και συμπίπτει με την επικίνδυνη αύξηση επιρροής της Χρυσής Αυγής. Η αναμέτρηση με την αλματώδη αύξηση της φτώχειας. Γενιά συλλογικοτήτων την εποχή των Μνημονίων σημαίνει μια «αλληλέγγυα γενιά» που καλείται να αντιμετωπίσει μια φτώχεια καλπάζουσα. H κορύφωση της ανεργίας, οι ισχνές ή ανύπαρκτες δομές κρατικής και δημοτικής πρόνοιας οδηγούν σε ραγδαία αύξηση της λίστας υποστηριζόμενων. Για πρώτη φορά στα νεότερα χρονικά, οι δομές αλληλεγγύης δεν δουλεύουν με σχετικά σταθερό αριθμό μελών, αλλά με μια λίστα αιτούντων που γιγαντώνεται βδομάδα με τη βδομάδα. Αποτέλεσμα; Όταν άνευ πρότερης σχετικής εμπειρίας, φτάνεις τους 500-1.000 υποστηριζόμενους πριν καλά καλά κλείσεις χρόνο, δεν χρειάζεται να είσαι μάντης για να προβλέψεις ότι, αργά ή γρήγορα, θα τεθεί το θέμα αν θα μπει «ταβάνι» στη λίστα κι αν η ανάρτηση στην πόρτα της καθόλου ριζοσπαστικής —και κυρίως διόλου ελπιδοφόρας— ταμπελίτσας «Τρόφιμα τέλος. Όσοι πήρατε, πήρατε» είναι μονόδρομος. Έφτασε η στιγμή που πρέπει να διερευνήσουμε με ποιους τρόπους μπορεί να αποφευχθεί μια τέτοια αποκαρδιωτική εξέλιξη. Κρίνοντας από τη δική μου εμπειρία, αποκλειστικά στο πεδίο των τροφίμων, νο-
Η Χριστίνα Τσαμουρά είναι μέλος του Δικτύου Αλληλεγγύης Βύρωνα. Το κείμενο βασίζεται σε εισήγηση στη συζήτηση «Δίκτυα και δομές αλληλεγγύης: παίρνουμε τη ζωή μας στα χέρια μας», στο 17ο Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ της Αθήνας (28-30.6.2013)
Έργο του Λάρρυ Ρίβερς, 1993
μίζω ότι το αλληλέγγυο κίνημα πρέπει: α) Να αναζητήσει νέες πηγές και πρακτικές τροφοδοσίας, καθώς και τρόπους αναδιανομής του φαγητού, αφού, ακόμη και σε καιρούς πείνας, τόνοι διατροφικών ειδών πετιούνται — μια ακόμα από τις σχιζοφρένειες του καπιταλισμού. β) Να προβληματιστεί και να πειραματιστεί γύρω από το πώς τα παράλληλα εγχειρήματα εναλλακτικής/αλληλέγγυας οικονομίας μπορούν να αποδειχτούν πραγματικά αποτελεσματικά και υποστηρικτικά στη δράση των γειτονιών. γ) Να διερευνήσει τη δυνατότητα ανάπτυξης διεκδικητικών κινημάτων κάλυψης των ζωτικών αναγκών της κοινωνίας, στηριγμένων (και) στους ίδιους τους υποστηριζόμενους και πάνω στα συγκεκριμένα αιτήματα που γεννάει η εμπειρία κάθε γειτονιάς. Η απάντηση στα παραπάνω είναι κρίσιμο θέμα, που δεν αφορά μόνο το τώρα. Είναι ύψιστης σημασίας, ακόμη κι αν πέσει η δικομματική κυβέρνηση. Η κοινωνία δεν θα ευημερήσει απ’ τη μια μέρα στην άλλη, ακόμη κι αν φύγουν «με ελικόπτερο», ούτε πρόκειται να αλλάξει ριζικά αν δεν αυτοοργανωθεί. Η επιβίωσή της αλλά και η ικανότητα της αυτοοργάνωσης δυστυχώς δεν φυτρώνει, αν δεν καλλιεργηθεί, ούτε πέφτει απ’ τον ουρανό σαν λυτρωτική βροχούλα. Θέλει προπόνηση καιρό, επίμονη τριβή στην πράξη ώστε η συσσωρευμένη εμπειρία να γίνεται σκαλοπάτι για μια ποιοτικά ανώτερη κατάσταση. Έτσι, στο πεδίο π.χ. της αντιμετώπισης της πείνας, τα σχετικά Δίκτυα, Αυτοδιαχειριζόμενα Στέκια ή Δομές Αλληλεγγύης είναι ταυτόχρονα τα πειραματικά μοντέλα για το πώς θα αυτοοργανωθεί ―ή δεν θα αυτοοργανωθεί― αποτελεσματικά η συνοικία αύριο: ο τρόπος που στεκόμαστε απέναντι στα σημερινά ζητήματα θα κρίνει, εν πολλοίς, τα αυριανά μας όρια. Η αναμέτρηση με τον ρατσισμό. Τη νέα γενιά Δικτύων Αλληλεγγύης χαρακτηρίζει,
επίσης, μια άλλη απρόσμενη υποχρέωση: να διαμηνύουν, με μεγάλα γράμματα και πηχυαίους τίτλους, ότι εκφράζουν την «αλληλεγγύη για όλους». Το επιβάλλουν τα ελεεινά επικοινωνιακά πυροτεχνήματα τής «μόνο για Έλληνες» δήθεν βοήθειας των Χρυσαυγιτών, αλλά και η εξάπλωση του ναζιστικού λόγου στις γειτονιές. Θέλω να σταθώ σε δύο σημεία. Πρώτον, τα δίκτυα αλληλεγγύης αποδεικνύονται σημαντικοί θύλακες αντιρατσιστικών ιδεών στον μικρόκοσμο της συνοικίας. Στους χώρους τους κυκλοφορούν φτωχοί, ντόπιοι και μετανάστες, συχνά με ελάχιστη έως καθόλου πολιτικοποίηση — κάποιοι εξαιρετικά επιρρεπείς στον απλοϊκό φασιστικό λόγο. Άνθρωποι με τους οποίους δεν συναντηθήκαμε ως τώρα πουθενά μέσω της κλασικής πολιτικής μας προπαγάνδας, καθώς δεν έχουν συνηθίσει αυτό το είδος επικοινωνίας, δεν κατανοούν αυτό τον λόγο ούτε μπορούν να αποκωδικοποιήσουν τα συνθήματά μας. Χωρίς να υποτιμώ διόλου την παραδοσιακή δουλειά μας, θεωρώ ότι απευθύνεται σε άλλου τύπου κοινωνικά προφίλ. Την κρίσιμη μάζα που μόλις περιέγραψα, με την οποία δεν διασταυρωθήκαμε για χρόνια, τη συναντάμε καθημερινά μπροστά μας χάρις στα Δίκτυα. Πρόσωπο με πρόσωπο, έχουμε την ευκαιρία να αρθρώσουμε δυο κουβέντες που τις καταλαβαίνουν. Δεν είναι βέβαια μόνο οι «δυο κουβέντες» που υπονομεύουν σταθερά τις ρατσιστικές ιδέες στη γειτονιά, είναι και η κοινή καθημερινή πράξη: το να προσπαθούν μαζί, δίπλα δίπλα, ντόπιοι και μετανάστες να μαζέψουν τρόφιμα για το όποιο Δίκτυο, να βοηθούν μαζί να στηθεί το χαριστικό παζάρι, να αγωνιούν μαζί για την κοινή τους υπόθεση, δεν λειτουργεί μόνο παραδειγματικά σε επίπεδο εικόνας στην υπόλοιπη γειτονιά, προβάλλοντας καθημερινές παραστάσεις δημιουργικής συνύπαρξης κοντράροντας ευθέως τα ακροδεξιά αντιμεταναστευτικά παραληρήματα, μα
και τα μικροαστικά στερεότυπα, αλλά φτιάχνει και πραγματικές σχέσεις κοινότητας. Κάπως έτσι γνωρίζονται οι άνθρωποι, καταλαβαίνουν πόσο μοιάζουν και καταρρίπτονται απ’ τη ζωή οι θεωρίες του μίσους. Δεύτερον, τα δίκτυα αλληλεγγύης κόβουν χώρο απ’ τους φασίστες. Θεωρώ ότι τα άμεσα αντανακλαστικά που έδειξε ο χώρος της ριζοσπαστικής Αριστεράς, της αυτονομίας και των κινημάτων στη δημιουργία συλλογικοτήτων έμπρακτης αλληλεγγύης μπλόκαραν μια ενδεχόμενη επέκταση της ναζιστικής «αλληλεγγύης» τύπου «Μόνο για Έλληνες» απ’ το Σύνταγμα και γειτονιές που παραδοσιακά έλεγχαν σε νέες συνοικίες. Σε κάθε γειτονιά όπου κατοχυρώνουμε τη φυσική μας παρουσία και δρούμε μπολιάζοντάς την με τις αξίες της αλληλεγγύης, είναι δυσκολότερο να αναπτυχθούν τα προφίλ του «ψυχοπονιάρη φασίστα», υποχρεώνοντας τους ναζί είτε να μην εμφανιστούν είτε να το κάνουν με το πραγματικό τους πρόσωπο: την τραμπούκικη βία, τα στυλιάρια και τους εμπρηστικούς μηχανισμούς. Στον δρόμο προς την ενεργοποίηση των υποστηριζόμενων. Αν δραστηριοποιείσαι στην αλληλεγγύη με προσανατολισμό την αυτοοργάνωση και την απελευθέρωση της κοινωνίας, και όχι τη διαιώνιση του υπάρχοντος συστήματος διά της «ανακουφίσεως» της φτώχειας που παράγει, είναι προφανές ότι, στο επίπεδο των προθέσεων και του διακηρυκτικού σου λόγου, παλεύεις: Πρώτον, ενάντια στα αισθήματα ανάθεσης και την περαιτέρω παθητικοποίηση των ανθρώπων που σου απευθύνονται και, δεύτερον, για την ενεργοποίησή τους. Ως εκ τούτου, γενικόλογες θεωρίες που αναμασούν διλήμματα του τύπου «αλληλεγγύη ή φιλανθρωπία» και αναλώνονται να κατακεραυνώνουν το δεύτερο χωρίς να μας λένε κουβέντα για το πώς δουλεύουμε αποτελεσματικά το πρώτο — το οποίο είναι αυτό που μας ενδιαφέρει— δεν βοηθούν. Αντιθέτως, εξαιρετικά χρήσιμο θα αποδεικνυόταν, παράλληλα με τον διακηρυκτικό μας λόγο, να κάνουμε ως Δομές τους πρώτους απολογισμούς μας και να ανταλλάξουμε εμπειρίες σχετικά με το τι πετύχαμε στο πεδίο της ενεργοποίησης: πώς, πόσα από τα υποστηριζόμενα μέλη δραστηριοποιήθηκαν, πώς, πόσα απ’ αυτά συμμετέχουν στις συνελεύσεις αποφάσεων και πού κολλάει το πράγμα —αν κολλάει κάπου— για να συμμετέχουν περισσότεροι. Τελειώνοντας, θεωρώ σπουδαίο ότι ο ριζοσπαστικός χώρος έχει καταφέρει να απλώσει στην κοινωνία, όσο ποτέ στο παρελθόν, τις έννοιες της αλληλεγγύης και της αυτοοργάνωσης, όχι μόνο ως ιδέες αλλά ως χειροπιαστά παραδείγματα παρέμβασης στο τώρα. Μόνο που, για να είμαστε ακριβείς με τις λέξεις, για την ώρα δεν έχουμε ακριβώς πετύχει να «πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας», αλλά μάλλον «την επιβίωσή» μας. Για να μπορέσουμε κάποτε να μιλάμε για «ζωή», χρειαζόμαστε πολλή δουλειά, βάθεμα της συνείδησης και της εμπειρίας, συνολικότερο σχέδιο, μεγαλύτερες ρήξεις και, ασφαλώς, ριζικές ανατροπές στο πεδίο της εξουσίας. Ας ελπίσουμε ότι έρχονται.