Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Άγκνες Χέλερ, Μαρίκας Φραγκάκη, Κωστή Παπαϊωάννου, Γιάννη Χαμηλάκη, Πιερ Μασερέ, Ελένης Πορτάλιου, Ρογήρου ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 756
ΚΥΡΙΑΚΗ 27 OKTΩΒΡΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται Η «κοινοτοπία του κακού» και ο ναζισμός Καθώς η 28η Οκτωβρίου αποκτά στις μέρες μας, αναπόφευκτα, νέο αντιφασιστικό περιεχόμενο, αντί επετειακού άρθρου (καθώς μάλιστα η Αυγή προσφέρει σήμερα στους αναγνώστες το τρίτο κεφάλαιο της Επαγγελίας της αδύνατης επανάστασης του Α. Ελεφάντη, ενώ οι «Αναγνώσεις» είναι ολόκληρες αφιερωμένες στην 28η Οκτωβρίου και τον φασισμό) δημοσιεύουμε ένα κείμενο της γνωστής ουγγαρέζας φιλοσόφου Άγκνες Χέλερ, που αναφέρεται στο μεγάλο θέμα της «κοινοτοπίας του κακού» και του ναζισμού — συνεχίζοντας την προβληματική της Χάννα Άρεντ, διαφωνώντας μαζί της Το κείμενο (από το οποίο δημοσιεύουμε αποσπάσματα) είναι η ανακοίνωση της Χέλερ στη συνδιάσκεψη Άιχμαν που οργάνωσε το Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Έτβες Λόραντ της Βουδαπέστης μαζί με το ίδρυμα Mensch στις 15.4.2011· δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του ίδιου έτους. Μας το υπέδειξε ο Θανάσης Βακαλιός, ο οποίος και το μετέφρασε από τα ουγγρικά.
ΤΗΣ ΑΓΚΝΕΣ ΧΕΛΕΡ
Στα νιάτα μου είχα δημοσιεύσει ένα δοκίμιο με τίτλο «Η δίκη της Νυρεμβέργης συνεχίζεται». Σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια, νομίζω ότι και η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται. Από τα πάμπολλα υβριστικά αντισημιτικά sms τα οποία λαμβάνω διαρκώς στο κινητό μου, ένα μου τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή: «Αν ο Χόρτυ σας γνώριζε, είναι βέβαιο ότι δεν θα σταματούσε τα τρένα! Και θα είχε δίκιο!». Προφανώς, ο αποστολέας του sms δεν αρνείται το Ολοκαύτωμα. Η άποψή του μοιάζει με τη ρήση του Άιχμαν, που δημοσίευσε πρόσφατα
Λούκας βαν Λέιντεν, «Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας» (λεπτομέρεια), 1527
το περιοδικό Der Spiegel. Σε μια συνέντευξή του στο Μπουένος Άιρες, ο Άιχμαν εξέφραζε τη λύπη του που δεν τέλειωσε τη δουλειά του. Σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια, υπάρχουν πολλοί που συμμερίζονται τη λύπη του Άιχμαν.
Το κακό και η Χάννα Άρεντ Αφετηρία για την αποτίμηση του φαινόμενου Άιχμαν από έναν φιλόσοφο εξακολουθεί να είναι το βιβλίο της Χάννα Άρεντ Ο Άιχμαν στη Ιερουσαλήμ [μετ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες 2009], και η σφοδρή αντιπαράθεση που ακολούθησε, συμπεριλαμβανομένων και των απαντήσεων της Άρεντ στα ερωτήματα του Samuel Grafton, καθώς και η συνομιλίας της με τον Thilo Koch. Από την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, δεν εί-
χα καμιά αμφιβολία ότι η Χάννα Άρεντ είχε παρερμηνεύσει την προσωπικότητα του Άιχμαν. Οι επικριτές της αναζήτησαν την πηγή αυτής της παρερμηνείας σε πολιτικούς λόγους. Χωρίς να τους αρνούμαι, προτιμώ να αναζητήσω τους φιλοσοφικούς λόγους, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο σκεπτικό της Άρεντ. Το ζήτημα του κακού είναι ένα από τα βασικά φιλοσοφικά και θρησκειολογικά προβλήματα — ίσως και θεολογικό. Γενικά, υπάρχει κακό; Αν ναι, ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο κακό και τον κακοποιό; Μπορεί να γίνει λόγος για ριζικό ή απόλυτο κακό; Είναι αναγνωρίσιμο, και αν ναι, από τι; Είναι το κακό δαιμονικό; Τι σημαίνει η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής; Πότε έχουμε δικαίωμα επιλογής και πότε όχι; Αργότερα, η Άρεντ προσπάθησε να εξηγήσει γιατί είχε μιλήσει για την κοινοτοπία του κακού. Αν κάτι είναι κοινότοπο, γράφει, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ασήμαντο. Χρησιμοποιώντας τη λέξη κοινότοπο, θέλησε να πει ότι το κακό δεν είναι δαιμονικό, ότι δεν υπάρχει σ’ αυτό μεγαλοσύνη, ότι μόνο στην πράξη του καλού μπορεί να υπάρξει μεγαλοσύνη. Το σκεπτικό της Άρεντ προσιδιάζει σε μια φιλοσοφική παράδοση που έχει την καταγωγή της στον Πλωτίνο και πολλούς χριστιανούς φιλοσόφους που τον ακολούθησαν. Κατά την άποψή τους, το κακό δεν υπάρχει. Μιλούν μόνο για την έλλειψη του καλού, μιας και ο Θεός δεν μπορούσε να δημιουργήσει το κακό. Αν και η πένα της Άρεντ δεν ήταν θεόπνευστη, ας μη μας διαφεύγει η θανατηφόρα ειρωνεία της Γκόλντα Μέιρ, στην οποία αναφέρεται η Άρεντ: Δεν πιστεύω στον Θεό, αλλά —οποία βλασφημία— στον λαό των Εβραίων. Στο ερώτημα που θέτει η Άρεντ, όπως και άλλοι, ο Λάιμπνιτς έχει απαντήσει: Ναι, υπάρχει το κακό στον κόσμο, παρότι ο Θεός έχει δημιουργήσει τον καλύτερο δυνατό κόσμο. Διότι εκεί που δεν υπάρχει η δυνατότητα επιλογής ανάμεσα στο καλό και το κακό, δεν υπάρχει ελευθερία. Και ένας κόσμος χωρίς ελευθερία θα μπορούσε να είναι ακόμα χειρότερος από το δικό μας.
Ο «ιδεαλισμός» του Άιχμαν Στην πολυσυζητημένη συνέντευξη του Μπουένος Άιρες ο Άιχμαν ονόμασε τον εαυτό του «ιδεαλιστή». Δεν ήταν ο υποταγμένος γραφειοκράτης που έβλεπε η Άρεντ, ο οποίος δέχεται να κάνει τα πάντα χάριν της καριέρας του, αλλά ένας φανατικός που θεωρεί ως μόνη δίκαιη υπόθεση τη δική του. Γιατί η Άρεντ είχε αντιμετωπίσει τον Άιχμαν ως γραφειοκράτη; Αυτό που της ξέφυγε ήταν ακριβώς ο «ιδεαλισμός» του Άιχμαν. Ένας τέτοιος ιδεαλισμός είναι λειτουργικός, αποτελεί ισχυρό κίνητρο, όσο το ιδεώδες ζει μέσα σου και σε κατακυριεύει. Στον περίγυρο όπου κινούνταν ο Άιχμαν στο Μπουένος Άιρες όλοι ζούσαν μέσα στον φαύλο κύκλο των ιδεωδών του Φύρερ. Γι’ αυτούς ήταν καλό ό,τι θεωρούσε καλό ο Φύρερ. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 28
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 27 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 27
Όμως στην Ιερουσαλήμ, όπου έγινε η δίκη του Άιχμαν, δεν υπήρχε τέτοιο περιβάλλον. Ο Άιχμαν είχε χάσει την επιδοκιμασία του περιγύρου, που ενέκρινε όλα όσα έκανε. Γι’ αυτό και μπορούσε να δημιουργήσει, σε όποιον τον έβλεπε, την εντύπωση ενός γραφειοκράτη. Ο Άιχμαν τον οποίο μπορούσε να δει κανείς στο εδώλιο του κατηγορούμενου δεν ήταν ο ίδιος Άιχμαν που εξευτέλισε τα μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου στη Βουδαπέστη και στη συνέχεια διεύθυνε την έφοδο για τη συγκέντρωση και μεταφορά των Ούγγρων εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η Άρεντ φιλοτέχνησε το πορτρέτο του Άιχμαν που καθόταν στο εδώλιο του κατηγορούμενου. Αυτό, εν μέρει, ήταν το αποτέλεσμα και το κίνητρο για τη λαθεμένη —κατά την άποψή μου— φιλοσοφική της σύλληψή της για το κακό.
Διάνοια και κακό Ο Άιχμαν της Άρεντ πράττει το κακό, όχι χάρη στη διάνοιά
του, αλλά λόγω της έλλειψης διάνοιας. Είναι δυνατό, βέβαια, να συνδέσει κανείς τη μαζική ιδεολογική επίδραση των ολοκληρωτικών κοινωνιών με την έλλειψη σκέψης. Όσοι δεν σκέφτονται για τίποτα, αποδέχονται άκριτα τις προσφερόμενες ιδεολογίες ως αλήθειες. Όμως, η ιδεολογία με βάση ή με τη βοήθεια της οποίας άνθρωποι προχωρούν σε γενοκτονίες, απαιτεί σκέψη, μάλιστα θα έλεγα ότι απαιτεί ορθολογική σκέψη. Δεν υπάρχει μίσος, μαζική υστερία που να ζητά τόσο πολλά θύματα όσα ο διεστραμμένος νους. Ο σφαγιασμός εκατομμυρίων ανθρώπων είναι δυνατός μόνο πάνω σε ορθολογική βάση. Αν πιστεύαμε ότι οι πρωτεργάτες του Ολοκαυρώματος το Ολοκαύτωμα έκαναν ό,τι έκαναν υποτασσόμενοι σε μια σκηνοθεσία ή από μίσος, όχι μόνο κάνουμε λάθος, αλλά χάνουμε και την ικανότητά μας να βλέπουμε μπροστά. Ο διάβολος σήμερα δεν έχει ουρά, όμως εξακολουθεί να είναι διάβολος. Θα πρόσθετα, παρενθετικά, ότι συχνά η α-νοησία είναι πηγή του καλού. Αυτό το γνώριζε καλά ο Χίμλερ όταν σε μια ομιλία του στα SS τους είπε να μην ακούν την εσωτερική τους φωνή της λύπης και της συμπόνοιας, διότι πρέπει να σκοτώνουν.
Η Άρεντ, αναφερόμενη στη δίκη του Άιχμαν, είπε ότι στην καρδιά της Ευρώπης επήλθε η ολοκληρωτική ηθική κατάρρευση. Πώς μπορεί να γλιτώσει ο κόσμος από μια νέα ηθική κατάρρευση, χωρίς να πέσει σε έναν νέο φονταμενταλισμό; Πώς μπορεί να αποφύγει έναν νέο φονταμενταλισμό; Όχι με την απαγόρευσή του, αλλά με την οικοδόμηση θεσμών που προσιδιάζουν στο σύγχρονο κόσμο. Μιλώ εδώ βέβαια για θεσμούς που εγγυώνται την ελευθερία της έκφρασης, της σκέψης, του τύπου, δημιουργώντας το σύγχρονο πεδίο μιας αφηρημένης, όμως υπαρκτής αντι-εξουσίας, καθιστώντας αδύνατη την απρόσκοπτη διάδοση της μονολιθικής ιδεολογίας. Στο ορατό μέλλον η δίκη του Άιχμαν δεν θα έχει ποτέ τέλος. Σε έναν ηθικά και αξιακά αθεμελίωτο κόσμο, θα επανεμφανίζονται διαρκώς φονταμενταλιστικές ιδεολογίες και θα βρίσκονται πάντα επιχειρήματα για την επιβεβαίωση των αληθειών τους. Τίποτα δεν επαναλαμβάνεται όπως είχε συμβεί, όμως —για να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα της θεολογίας- η πηγή της δύναμης του κακού είναι ίδια με εκείνη του καλού. Αυτό καμιά πρόοδος δεν πρόκειται να το αλλάξει. Δεν μπορούμε να εξοβελίσουμε από τον κόσμο μας τους Άιχμαν —που είναι πολλοί—, μπορούμε όμως να τους απομονώσουμε. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΟΥΓΓΡΙΚΑ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΚΑΛΙΟΣ
ΑΠΟ ΤΟΝ «ΑΥΤΑΡΧΙΚΟ ΚΡΑΤΙΣΜΟ» ΣΤΟΝ «ΑΥΤΑΡΧΙΚΟ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟ»
Ξαναδιαβάζοντας τον Πουλαντζά ΤΗΣ ΜΑΡΙΚΑΣ ΦΡΑΓΚΑΚΗ
Μια από τις έννοιες που επεξεργάστηκε ο Νίκος Πουλαντζάς είναι ο «αυταρχικός κρατισμός». Την προσδιρίζει ως εξής, στο έργο του Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός: ο «εντεινόμενος έλεγχος σε κάθε τομέα της κοινωνικοοικονομικής ζωής, σε συνδυασμό με τη ριζική παρακμή των θεσμών της πολιτικής δημοκρατίας και τη δρακόντεια και πολύμορφη περικοπή των λεγόμενων “τυπικών” ελευθεριών». Διευκρινίζει ότι ο «αυταρχικός κρατισμός» δεν ταυτίζεται με τον ολοκληρωτισμό, εμπεριέχει όμως «σκόρπια στοιχεία ολοκληρωτισμού», που μπορούν να αποκρυσταλλωθούν σε παρακρατικό μηχανισμό. Ο «αυταρχικός κρατισμός», τέλος, συνδέεται με το εξής «παράδοξο»: το κράτος να επιζητά την ενίσχυση των εξουσιών του και ταυτόχρονα, να έρχεται αντιμέτωπο με τις λαϊκές μάζες. Μπορεί η έννοια του «αυταρχικού κρατισμού» να εφαρμοστεί στην παρούσα φάση του νεοφιλελευθερισμού, και ειδικά στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Πρόκειται για ερωτήματα με θεωρητική, αλλά και πολιτική σημασίας για την Αριστερά και την αναζήτηση διεξόδου από την κρίση. Η έννοια του «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού» αναφέρεται στον επαναπροσδιορισμό του κράτους ως δημοκρατικής οντότητας μέσω συνταγματικών και νομικών μεταβολών, που το θωρακίζουν έναντι των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.1 Ειδικότερα, ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» χαρακτηρίζει την άσκηση πολιτικής από τις κυρίαρχες τάξεις, με στόχο τη διατήρηση της ηγεμονίας τους, μέσω της περιθωριοποίησης και αποκλεισμού όσων αντιδρούν, αντί της εξου-
Το άρθρο βασίζεται σε εισήγηση στο συνέδριο «Καπιταλιστικές ολιγαρχίες», που οργάνωσε το Ίδρυμα Ρ. Λούξεμπουργκ (http://kapacc.blog.rosalux.de)
δετέρωσης των αντιστάσεων μέσω συμβιβασμών. Πρόκειται για νέα φάση του νεοφιλελευθερισμού, που αναδύεται μέσα από την κρίση. Τόσο η ευρωπαϊκή εμπειρία αντιμετώπισης της κρίσης μέσω διαρκούς λιτότητας, όσο και η ελληνική εμφανίζουν χαρακτηριστικά «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού». Ως προς την Ε.Ε., βέβαια, τίθεται καταρχάς το ερώτημα κατά πόσον αποτελεί μόρφωμα αντίστοιχο προς το κρατικό. Θεωρούμε ότι η αντιστοιχία αυτή υφίσταται, ακόμα κι αν είναι ιδιότυπη. Ειδικότερα, η Ε.Ε. αποτελεί ιδιαίτερο πολιτειακό μόρφωμα, που προσιδιάζει σε συνομοσπονδία, βασικό γνώρισμα της οποίας είναι η διακυβέρνηση σε πολλά επίπεδα. Με την έννοια αυτή, η Ε.Ε. τοποθετείται μεταξύ του διακρατικού και του ενδοκρατικού τρόπου διακυβέρνησης. Μάλιστα, η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού οδήγησε σε μια διαρκώς επεκτεινόμενη διείσδυση της Ε.Ε. στο εσωτερικό των κρατών-μελών της, καθώς το κεφάλαιο, ιδιαίτερα το χρηματοπιστωτικό, επεκτάθηκε σε διεθνές επίπεδο. Ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός», ο οποίος χαρακτηρίζει την ανταπόκριση της Ε.Ε. στην κρίση, εντοπίζεται στα εξής στοιχεία: Πλήρης στήριξη του χρηματοπιστωτικού τομέα. Τo 2009-2012, το 40% του κοινοτικού ΑΕΠ αφιερώθηκε στον σκοπό αυτό. Αντίθετα, η λήψη μέτρων για τον έλεγχο του εν λόγω τομέα καθυστερεί αδικαιολόγητα. Μετατόπιση της αφήγησης για τα αίτια της κρίσης από τον χρηματοπιστωτικό τομέα στα «σπάταλα κράτη», για την αιτιολόγηση της λιτότητας. Περαιτέρω αυστηροποίηση της ασκούμενης δημοσιονομικής πολιτικής και διεύρυνση της εποπτείας των κρατών-μελών από τα κοινοτικά όργανα μέσω θεσμικών μεταβολών, τόσο στο επίπεδο της Ε.Ε. όσο και των κρατώνμελών. Άμεση σύνδεση των μέτρων δημοσιονομικής και νομισματικής σταθερότητας, καθώς
και των Μνημονίων, με όρους που συρρικνώνουν την εθνική κυριαρχία. Διεύρυνση του ήδη υφιστάμενου δημοκρατικού ελλείμματος της Ε.Ε., καθώς οι σημαντικότερες αποφάσεις λαμβάνονται από μια ηγεμονική ομάδα κρατών. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» εκφράζεται στο επίπεδο των σχέσεων του κράτους α) με το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, β) με τους πιστωτές της, ήτοι τους ευρωπαίους εταίρους, γ) με τους εγχώριους, πολιτικούς εκφραστές των κυρίαρχων τάξεων. Επιπλέον, επιβεβαιώνεται η πρόβλεψη του Πουλαντζά ότι σε συνθήκες κρίσης εμφανίζονται «σκόρπια στοιχεία ολοκληρωτισμού», που διαρθρώνονται σε παρακρατικό μηχανισμό. Η κρίση στην Ελλάδα καθοδηγήθηκε από τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές και τους περίφημους οίκους αξιολόγησης. Ανεξάρτητα δηλαδή από τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και τις αδυναμίες του ελληνικού καπιταλιστικού σχηματισμού, η επαναλαμβανόμενη υποβάθμιση των κρατικών ομολόγων μετά το 2009, η διόγκωση των επιτοκίων τους, καθώς και τα «στοιχήματα» εξόδου της χώρας από το ευρώ, στην αγορά παραγώγων, δημιούργησαν πρωτοφανείς συνθήκες οικονομικής και δημοσιονομικής κρίσης. Παράλληλα, οι ευρωπαϊκές ελίτ αντιμετώπισαν την ελληνική κρίση ως «πιστωτές» κι όχι ως εταίροι. Έτσι, απαίτησαν την εφαρμογή νεοφιλελεύθερων μέτρων, στη βάση της νομιμοποιητικής αφήγησης της «δημοσιονομικής σπατάλης». Η οικονομική κατάρρευση και κοινωνική ένδεια που προέκυψαν θεωρούνται ως αναγκαίο τίμημα για την «οικονομική προσαρμογή» της χώρας μας στο επιθετικό νεοφιλελεύθερο πρότυπο, όπως διαμορφώνεται σε συνέχεια της κρίσης. Οι εγχώριες ελίτ, τέλος, ευθυγραμμίστηκαν πλήρως προς τις υποδείξεις του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και της ηγετικής ομάδας της Ε.Ε., λαμβάνοντας καταναγκαστικά μέτρα,
ιδιαίτερα στην αγορά εργασίας, τα οποία κατοχύρωσαν με νομοθετικές και άλλες θεσμικές ρυθμίσεις. Ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» των πολιτικών εκφραστών των κυρίαρχων τάξεων, εξάλλου, εκφράζεται και μέσα από τα δακρυγόνα εναντίον των διαδηλωτών, αλλά και τους παρακρατικούς μηχανισμούς, που ενίσχυσαν φαινόμενα όπως η Χρυσή Αυγή. Συνολικά, θεωρούμε ότι ο «αυταρχικός κρατισμός» του Νίκου Πουλαντζά αντανακλάται στον «αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό», που βιώνουν μεγάλα τμήματα της κοινωνίας στην Ε.Ε. και την Ελλάδα. Ταυτόχρονα, διογκώνεται η αμφισβήτηση της ασκούμενης πολιτικής, αλλά και των ίδιων των θεσμών. Σύμφωνα με πρόσφατη σφυγμομέτρηση, λ.χ., μόνο το 31% των ευρωπαίων πολιτών εμπιστεύεται τους ευρωπαϊκούς θεσμούς έναντι 57% το 2007, ενώ μόνο το 26% των πολιτών εμπιστεύεται τους εθνικούς θεσμούς (Ευρωβαρόμετρο, Ιούλιος 2013). Ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» οδηγεί σε κρίση της δημοκρατίας. Η διέξοδος βρίσκεται στην κατοχύρωσης και διεύρυνση της δημοκρατίας. Στις συνθήκες αυτές, ο ρόλος της Αριστεράς, όπως λέει ο Πουλαντζάς στο ίδιο έργο, είναι «όχι μόνο η υπεράσπιση, αλλά και η ανάπτυξη και επέκταση των δημοκρατικών ελευθεριών». Για τον σκοπό αυτό, η Αριστερά πρέπει να ανακτήσει την ηγεμονία στην αφήγηση της κρίσης, να αποκαταστήσει αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, να ανατρέψει την επιδείνωση των εργασιακών δικαιωμάτων, να επαναφέρει τις δημόσιες υπηρεσίες και να προωθήσει κοινωνικά και οικολογικά βιώσιμους τρόπους παραγωγής και ανάπτυξης. Ο τελικός στόχος παραμένει ο σοσιαλισμός με δημοκρατία και ελευθερία.
1 Ian Bruff, «Αuthoritarian neoliberalism, the
Occupy Movements and IPE», Journal of Critical Globalisation Studies, τχ. 5 (2012), σ. 114116.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 27 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Tα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής «Η πολιτική και κοινωνική εξουδετέρωση της Χ.Α. περνάει μέσα από την ίδια τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το κράτος πρόνοιας» Πριν λίγες μέρες κυκλοφόρησε η μελέτη του Κωστή Παπαϊωάννου Τα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής. Εφαρμογές ναζιστικής καθαρότητας (εκδ. Μεταίχμιο). Ο συγγραφέας, εκπαιδευτικός και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, είναι γνωστός από την αρθρογραφία και τη δράση του, εδώ και χρόνια, ενάντια στον ρατσισμό, τη μισαλλοδοξία και τον νεοναζισμό. Σήμερα, με το βιβλίο του (που γράφτηκε το καλοκαίρι, αλλά πρόλαβε και τις τελευταίες εξελίξεις, με τη σύλληψη Μιχαλολιάκου) μας προσφέρει μια ολοκληρωμένη ανάλυση. Ξεκινώντας από τη γνωστή φράση του Ν. Μιχαλολιάκου για τα «καθαρά χέρια», εξετάζει κομβικά ζητήματα, όπως η άνοδος της Χ.Α., τα «νοσήματα» στους διάφορους χώρους στα οποία οι νεοναζί έρχονται να «απολυμάνουν», τον εκφασισμό του κράτους και της κοινωνίας. Για όλα αυτά, μιλήσαμε μαζί του. Στρ. Μπ. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ
w Το βιβλίο επιγράφεται Τα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής. Αλλά και σε όλο το κείμενο το δίπολο «καθαρότητα/καθαρό» vs «βρομιά/βρόμικο» είναι κεντρικό στην ανάλυση. Ποιο ρόλο παίζει στον λόγο και την πρακτική της Χ.Α.; Η διαρκής προβολή της αξίας της καθαρότητας, τα «καθαρά χέρια», ο «τόπος που θα ξεβρομίσει», δεν είναι απλή επικοινωνιακή στρατηγική. Η καθαρότητα αποτελεί κομβικό σημείο στην πρόσληψη του ναζιστικού φαινομένου γενικά, και του σύγχρονου ελληνικού νεοναζισμού ειδικά. Διατρέχει τον λόγο ως καθαρότητα, και την πράξη ως εκκαθάριση και εξόντωση του βρόμικου, του μιαρού. Στο αίτημα για καθαρότητα συναρμόζεται η τακτική με την πολιτική, γιατί αποτελεί πρωτίστως εκ των ων ουκ άνευ όρο για την υλοποίηση του προγράμματος της Χ.Α. και αντανακλά το προγραμματικό της εύρος. Η έννοια της καθαρότητας, ως δομικό στοιχείο κάθε εθνικοσοσιαλιστικού και φασιστικού προγράμματος, δεν μένει στο επίπεδο του αιτήματος. Το αίτημα συνοδεύεται από την επιβολή του. Ας πάρουμε το κοινωνικό σώμα, το σώμα της κοινότητας του λαού, που θα έλεγαν και οι νεοναζί, πάλαι ποτέ αγαπημένοι των τηλεοπτικών πάνελ και του λαϊφστάιλ. Αυτό ταυτίζεται με το σώμα των Ελλήνων· οι υπόλοιποι δεν ενδιαφέρουν. Μετά περνάμε στο δεύτερο στάδιο της εκκαθαριστικής λογικής, στάδιο ιστορικά αναγκαίο για τον φασισμό: ακόμα και αν αποβάλουμε τους ξένους, το σώμα των Ελλήνων δεν θα περιλαμβάνει όλους τους Έλληνες, αλλά όσους αναγνωρίζουν αυτό το σώμα ως τέτοιο, όσους αποδέχονται τους όρους ένταξης σε αυτό, άρα όσους πληρούν τα κριτήρια καθαρότητας. «Ανθέλληνες», «απάτριδες», «ελληνόφωνοι», όσοι αποτυγχάνουν στο τεστ ελληνοφροσύνης πρέπει να αποκοπούν από το εθνικό σώμα. Η κατηγορία περιλαμβάνει από φιλελεύθερους δεξιούς κοσμοπολίτες μέχρι αριστερούς διε-
Μιλάει για την «ιατροποινική καταστολή», τη διάχυση του νεοναζισμού, τον εκφασισμό κράτους και κοινωνίας, το σχολείο, τον σύγχρονο αντιφασισμό
θνιστές, από σοσιαλδημοκράτες ευρωπαϊστές αστούς μέχρι αναρχικούς, όλους τέλος πάντων όσοι δεν συντάσσονται εφ’ ενός ζυγού σε θέματα εθνικής ταυτότητας και αυτοεικόνας, διεθνών σχέσεων, ελληνικού και βαλκανικού εθνικισμού, σχέσεων κράτους και Εκκλησίας κ.λπ. Ας μην ξεχνάμε, βέβαια, τον βαθύτατα ταξικό προσανατολισμό της εκκαθαριστικής μανίας. Οι στόχοι είναι οι πιο αδύναμοι: οι φτωχοδιάβολοι μετανάστες που δίνουν εύκολο στόχο στο δρόμο, οι εργάτες που οργανώνονται σε σωματεία. Ο ναζιστικός λόγος είναι λόγος επιλεκτικής απέχθειας, όχι με βάση μόνο την καταγωγή —ενίοτε ούτε καν κυρίως— αλλά και την οικονομική θέση. Ο πλούσιος Άραβας, ο «επενδυτής από το Κατάρ», δεν αποτελεί αντικείμενο κανενός είδους επιθετικότητας, κι ας είναι εκπρόσωπος των πιο σκληρών εκδοχών θρησκευτικής και πολιτισμικής ετερότητας. w Γράφεις ότι ο νεοναζισμός χρησιμοποιήθηκε ως πολιτικός μανδύας για να καλύψει μια καθαρά εγκληματική δράση. Με ποιο τρόπο συνδέεται η εγκληματική δράση της Χ.Α., με τον νεοναζιστικό της χαρακτήρα; «Σε εφαρμογή των καταστατικών “αρχών” και επιδιώξεων της εγκληματικής αυτής οργάνωσης, διαπράχθηκαν στα πλαίσια της επιλήψιμης, κατά τις προηγούμενες αναπτύξεις, δραστηριότητάς της, δεκάδες αξιόποινες πράξεις», αναφέρει το πόρισμα του αντιεισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Αυτό που αποκαλύπτεται είναι ότι οι αμιγώς εγκληματικές δραστηριότητες αποτελούσαν το κύριο μέρος του κύκλου εργασιών του ναζιστικού μορφώματος. Ο ναζισμός ήταν η διασκέδαση, η βαριά εγκληματικότητα ήταν η δουλειά. Οι ίδιοι το είπαν στις καταθέσεις τους. Δεν πρέπει, βέβαια, να υποτιμήσουμε τη ναζιστική διάσταση και να θεωρήσουμε τη Χ.Α. απλό οργανωμένο έγκλημα, όπως κάποιοι υπαινίσσονται, φοβάμαι εκ του πονηρού. Οι χρυσαυγίτες ασκήθηκαν στο ναζιστικό και το κοινό έγκλημα, για συντομία στο ναζιστικό κοινό έγκλημα, με υψηλές επιδόσεις. Στη δράση της Χ.Α. ο ναζισμός αποκτά την πλήρη αυθεντική του διάσταση: εφαρ-
μοσμένη εθνοφυλετική καθαρότητα και οργανωμένο ποινικό έγκλημα γίνονται ένα. Οργανωμένες ομάδες, περιπολίες, αστυνόμευση και προστασία, πίεση για κλείσιμο επιχειρήσεων. Μπραβιλίκια, πληρωμένα συμβόλαια, κυκλώματα, ραντεβού για κυνήγι, άλλοτε με έτοιμο πρόγραμμα και στόχους, άλλοτε μόνο για τη «χαρά του αθλήματος». Κρίσιμο στοιχείο, ο έλεγχος του χώρου, ακριβώς με τον τρόπο που η Μαφία ελέγχει και «προστατεύει» ολόκληρες περιοχές. Θα έλεγα πως σε τίποτα δεν διαφοροποιούνται από τις κλασικές μεθόδους ναζιστικής επέκτασης, αν εξαιρέσουμε πως εδώ έχουμε εντονότερη τη διάσταση «Βalkan Μafia» που προσιδιάζει, ας πούμε, στην εγκληματική ιδιόλεκτο του Αρκάν στη Σερβία. w To βιβλίο αναφέρεται στην υπόθεση των οροθετικών, στον «Ξένιο Δία», την επιχείρηση «Θέτις», θέτοντας το ζήτημα του εκφασισμού μηχανισμών του κράτους. Θα ήθελα να σταθούμε εδώ και στον ρόλο της Χ.Α. στον εκφασισμό αυτό. Σε συνθήκες ακραίας εξαθλίωσης, το σώμα καθίσταται προνομιακός χάρτης των διαδρομών του συλλογικού φόβου. Όσο μάλιστα η νεοφιλελεύθερη αποδιάρθρωση των κοινωνικών δομών πρόνοιας γίνεται η ίδια λοιμώδης παράγοντας αποκλεισμού, νόσου και ανασφάλιστης οδύνης, τόσο ο λόγος για την υγεία και καθαρότητα του εθνικού σώματος γίνεται πιο φοβικός και εκφοβιστικός. Αυτά όλα σηματοδοτήθηκαν από τις τρεις παραπάνω υποθέσεις και τις αντίστοιχες εκρήξεις του «ηθικού πανικού», που φέρνουν πιο κοντά μια διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης ως θεμελιακή βιοπολιτική συνθήκη: δεν υπάρχει χώρος για μολυσμένα σώματα και στην αντιμετώπιση του κινδύνου δεν υπάρχουν κανόνες. Το μήνυμα είναι «Ιατρική μέχρις εσχάτων» και αυτό σημαίνει υποκατάσταση της κοινωνικής πρόνοιας από «ιατροποινική καταστολή». Οι υγειονομικές επιχειρήσεις με αρχαιοπρεπή ονόματα (κρίμα που ο κ. Λοβέρδος δεν ονόμασε «Ασπασία» την επιχείρηση σύλληψης των οροθετικών γυναικών…) στοχοποιούν την περιθωριοποίηση ως νοσογόνο παράγοντα, την αλλοδαπότητα ως τεκμήριο ενοχής και την εξα-
θλίωση ως υγειονομική βόμβα. Κοινό σημείο, και στις τρεις επιχειρήσεις, η ομηρία των σωμάτων, άρρωστων ή δυνάμει άρρωστων. Σε συνθήκες ακραίας φτωχοποίησης το σώμα μετατρέπεται σε πεδίο της πιο θεμελιακής διάκρισης. Το δικό μας υγιές, αρτιμελές, παραγωγικό σώμα γίνεται πάσο, άδεια παραμονής σε μια πολιτειακή και πολιτική νησίδα που όλο μικραίνει. Το σώμα του «Άλλου» ξένο, άρρωστο και παρασιτικό, αποτίθεται σε έναν «ου τόπο», σε μια no man’s land, που όλο μεγαλώνει. Το σύνορο ανάμεσα στους δυο τόπους είναι διαπερατό μόνο προς τη μια πλευρά. Συνοριακοί φρουροί κατάφεραν να γίνουν οι περίπολοι της Χ.Α. Ζητάνε πιστοποιητικά σώματος για να κατατάξουν, «εμείς» ή «Άλλοι», εξετάζουν λευκότητα δέρματος και καθαρότητα αίματος. Η Χ.Α. πίεσε για να πάνε τα πράγματα στο πεδίο της εφαρμοσμένης βιοπολιτικής, και ήταν εκεί για να πιστωθεί το πολιτικό κέρδος και να επιτηρήσει την εφαρμογή του σχεδίου. w Μένοντας στο ζήτημα του εκφασισμού του κράτους και των «εκλεκτικών συγγενειών» με τους νεοναζί ιδιαίτερη εντύπωση προξενεί ένα περιστατικό με πρωταγωνιστή τον Π. Μπαλτάκο, που περιγράφεις… Αφηγούμαι στο βιβλίο αυτό το περιστατικό που έζησα ο ίδιος, γιατί έχει, νομίζω, ιδιαίτερη σημασία. Το απόγευμα της 7ης Δεκεμβρίου 2012, ο γενικός γραμματέας της κυβέρνησης κ. Π. Μπαλτάκος πέταξε την Ετήσια Έκθεση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου πάνω στο τραπέζι, δηλώνοντας ότι δεν τον ενδιαφέρουν, ως εκπρόσωπο της κυβέρνησης και της Νέας Δημοκρατίας, τα δικαιώματα του Ανθρώπου, ούτε οι σχετικές διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας. Στην υπόμνησή μας πως υπάρχει ένα διεθνές θεσμικό πλαίσιο που μας δεσμεύει, πως οι μηχανισμοί ελέγχου των διεθνών οργανισμών παρακολουθούν όσα συμβαίνουν εδώ, απάντησε: «Δεν με ενδιαφέρουν όλα αυτά, ας έρθουν αυτοί να ζήσουν με τους λαθρομετανάστες». Και διευκρίνισε πως «η κυβέρνηση ενδιαφέρεται μόνο για τα δικαιώματα των Ελλήνων, και όχι των λαθρομεταναστών». Αντί της ρατσιστικής βίας, είπε, πρέπει να ερευνάται και να αντιμετωπίζεται η ρατσιστική βία κατά Ελλήνων. Όταν ο υπεύθυνος για τον συντονισμό του κυβερνητικού έργου εκφέρει λόγο ρατσιστικού περιθωρίου, υμνεί σε βιβλία του τα αρχαία «τάγματα εφόδου» της Κρυπτείας, στον Τύπο δημοσιοποιούνται δηλώσεις του (που ποτέ δεν διέψευσε) για πιθανή συνεργασία Ν.Δ. και Χ.Α., και ρητά περιφρονεί θεσμούς προστασίας των δικαιωμάτων, τότε η χώρα έχει πρόβλημα. Η ελπίδα όλα αυτά να οφείλονται σε κάποια ιδιοσυγκρασιακή ιδιαιτερότητα που τον οδηγεί σε μια ιδιότυπη, sui generis, εξτρεμιστική πρόσληψη της θεσμικής του ιδιότητας κατέρρευσε όταν έγινε σαφές πως ο πρωθυπουργός προσφέρει πλήρη κάλυψη στον συνεργάτη του. w Με βάση την εμπειρία σου ως εκπαιδευτικού, θα θέλαμε ένα σχόλιο για το μεγά-
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 27 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013
35
ΕΝΘΕΜΑΤΑ δευση — θέλουμε εκπαίδευση Ελληνική!» Η παρέμβαση της Χρυσής Αυγής και οι απειλές πειθαρχικού ελέγχου δεν μπορούν να ιδωθούν βέβαια ανεξάρτητα από την γενικότερη εργασιακή ανασφάλεια στον χώρο της εκπαίδευσης, τη διαθεσιμότητα και τις απολύσεις. Το κυνήγι της καθαρότητας δεν συναρτάται, λοιπόν, μόνο με το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας αλλά συνδέεται ευθέως με τη σύνθεση του διδακτικού προσωπικού. Ευτυχώς, η εκπαιδευτική κοινότητα επιδεικνύει ισχυρά αντανακλαστικά και αντιστάσεις σε αυτές τις παρεμβάσεις, τις αντιμετωπίζει αποφασιστικά και, ως προς το περιεχόμενο της αντιφασιστικής διδασκαλίας, πολύ δημιουργικά.
Ναζιστική αφίσα, του 1938: Αυτό το άτομο που πάσχει από κληρονομικό νόσημα κοστίζει 60.000 μάρκα στον λαό κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συμπατριώτες, μην ξεχνάτε ότι είναι και δικά σας χρήματα.
λο θέμα νεοναζί και σχολείο. Ποια είναι η διείσδυση της Χ.Α. στο σχολείο και, κυρίως, τι μπορούμε και πρέπει να κάνουμε; Όπως οι αυθεντικοί ναζί, οι εγχώριοι επίγονοί τους κατάλαβαν τη σημασία που έχει η πώληση της ιδεολογίας τους στους νέους και η στρατολόγηση «φρέσκιας σάρκας». Και όπως ο Χίτλερ διευκρίνιζε πως από τους νέους χρειαζόταν τη γροθιά και όχι το μυαλό, έτσι και οι δικοί μας έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη δημιουργία ομάδων κρούσης από ανήλικους. Τέτοιες δημιουργήθηκαν σε πολλά σχολεία και γειτονιές· τα αποτελέσματα είναι γνωστά: βία εντός σχολείων και στον δρόμο, παραβατικότητα, συγκρούσεις. Κυρίως όμως με ενδιαφέρει η γκρίζα ζώνη της εκπαιδευτικής πράξης, η αιωρούμενη απειλή, η υπονόμευση της αυτονομίας του εκπαιδευτικού και της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Αναφέρομαι στο πεδίο φόβου που συνδιαμορφώνεται από τους νεοναζιστικούς πυρήνες μαθητών, τους «ανήσυχους» γονείς ή εξωσχολικούς και τη Χ.Α. Δεν είναι τυχαίο πως οι περισσότερες ανακοινώσεις της Χ.Α. για εκπαιδευτικά θέματα καταλήγουν: «Έξω οι μαρξιστές και οι διεθνιστές από τη δημόσια εκπαί-
Ναζιστική αφίσα του 1932: Η έγερση των εργατών
w Καθώς βρισκόμαστε στις παραμονές της 28ης Οκτωβρίου, θα ήθελα να κλείσουμε με την εξής ερώτηση: Ποιο μπορεί να είναι το περιεχόμενο ενός σύγχρονου αντιφασισμού του 21ου αιώνα; Φοβάμαι πως ο αντιφασισμός δεν αρκεί πλέον, ως τέτοιος, για να συνεγείρει τα πλήθη όπως παλιότερα. Όντως λοιπόν, μέρες που είναι, καλό είναι να αναζητήσουμε το περιεχόμενο του νέου αντιφασισμού. Αυτός πρέπει να πιάνει όχι μόνο την αντιμετώπιση του φασισμού/ναζισμού αλλά και τα ποτάμια που τον αρδεύουν. Μιλάω για τη σκληρή οριζόντια λιτότητα και την ακραία φτωχοποίηση. Την καθολική απαξίωση της πολιτικής και την απονομιμοποίηση κάθε θεσμού εκπροσώπησης. Την ηθικολογική αντιμετώπιση της πολιτικής. Τον ακατέργαστο εθνολαϊκιστικό λόγο που εκπέμπεται Δεξιά κι Αριστερά. Τον ρατσισμό, τον σεξισμό, την ομοφοβία, τον αντισημιτισμό, τον αντιδιανοουμενισμό, όλα όσα έχουν κοιτίδα την Ακροδεξιά αλλά ενδημούν σε όλο το κοινωνικό σώμα. Ακόμα, σκέφτομαι πως ο σύγχρονος αντιφασισμός δεν χωράει ούτε στην κυρίαρχη θεωρία των «δύο άκρων», αλλά ούτε στην ισοπεδωτική θεωρία των «δύο μπλοκ» που ορίζονται στεγανά από το Μνημόνιο. Ένας τέτοιος αντιφασισμός βάζει σε δοκιμασία πολλές ευκολίες και βεβαιότητές μας, και θέλει πολλή δουλειά. Γιατί από τη μια δεν είναι εύκολη η αστυνομική και ποινική αντιμετώπιση ενός τέρατος που οι κρατικές δομές το ανέχθηκαν επί χρόνια. Δεν είναι απλό τώρα να μαζευτούν αυτοί οι εκατοντάδες φανατικοί, τα μέλη των περιφερόμενων ταγμάτων που αποχαλινώθηκαν. Αυτοί επί χρόνια ζουν το μεθυστικό πανηγύρι της άγριας βίας, του εύκολου χρήματος και της βεβαιότητας πως το αντριλίκι και το μίσος στο τέλος κερδίζουν. Από την άλλη, δεν είναι εύκολο να απευθυνθούμε πειστικά στους πολλούς απελπισμένους μικροαστούς που βρήκαν ελπίδα στον τσαμπουκά και τη στρατιωτική παράταξη. Γι’ αυτό πιστεύω, όπως γράφω στον Επίλογο, πως τα δύσκολα είναι μπροστά μας. Η πολιτική και κοινωνική εξουδετέρωση της Χ.Α. περνάει μέσα από τον δημοκρατικό επαναπατρισμό, την πολιτική επανοικείωση των οπαδών της. Περνάει δηλαδή μέσα από την ίδια τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το κράτος πρόνοιας. Όλα αυτά όμως είναι ανεπαρκή μεγέθη εσχάτως. Το στοίχημα της δημοκρατίας είναι σήμερα πιο δύσκολο από ποτέ. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
ΜΝΗΜΗ ΓΙΩΡΓΟΥ Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗ (1932-2013)
Η ποιητική του χώματος ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΧΑΜΗΛΑΚΗ
«τι σόι κόκκαλα φοράει το σκοτάδι; πώς είναι εκεί; έχει θρόισμα; εδώ —όπως τ’ άφησες—» Γ. Πρεβεδουράκης, Κλέφτικο (2013) Τον συνάντησα πρώτη φορά στο Ρέθυμνο, στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Εγώ προπτυχιακός φοιτητής, σχεδόν στο πτυχίο, και όμως ακόμα αναρωτιόμουν κατά πόσο η αρχαιολογία μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από στείρα τυπολογική ανάλυση, θετικιστική αφήγηση ή φορμαλιστική ιστορία τέχνης· κατά πόσο μπορεί να είναι κάτι πέρα από τον αναχωρητισμό, να επικοινωνεί με την κοινωνία και τις έγνοιες της, να μην είναι παντελώς αδιάφορη στις πολιτικές συγκρούσεις του σήμερα. Η πρόσκληση στάλθηκε μέσω του πολιτιστικού συλλόγου της πόλης, κι αυτός την αποδέχτηκε μετά χαράς. Έκανε λοιπόν το ταξίδι απ’ τη Θεσσαλονίκη, να μας μιλήσει για την επανέκθεση της αρχαιολογικής συλλογής του Μουσείο του Βόλου, την οποία είχε επιμεληθεί κάποια χρόνια πριν. Και, μέσα απ’αυτή, να μας πει για το μουσείο-σχολείο όπως το ήθελε, και όχι ναό, για την τυραννία της γυάλινης βιτρίνας, για την ιεροποίηση και φετιχοποίηση του αρχαιολογικού αντικειμένου, αλλά και την αντιπρόταση που κατάφερε να υλοποιήσει, κόντρα στην κατεστημένη μουσειολογία. Η αίθουσα όπου γινόταν η διάλεξη, στο Λύκειο των Ελληνίδων, στην παραλία του Ρεθύμνου, σκοτεινή και άχαρη· γύρω μας «παραδοσιακές» στολές και —τι ειρωνεία!— μέσα σε γυάλινες βιτρίνες, η βαλσαμωμένη εθνική μνήμη να μας επιτηρεί εν είδει Πανοπτικού. Και όμως, μόλις άρχισε η ομιλία, και η εθνική ρητορεία, και η αρχαιολογική ορθοδοξία, και ο μουσειογραφικός κανόνας, έχαναν αργά-αργά, μπροστά στα μάτια μας, την παντοδυναμία τους, το δυναστευτικό τους βάρος πάνω στους ώμους μας. Ακόμα και σήμερα, κάθε φορά που ξεναγώ τους φοιτητές μου στο Μουσείο του Βόλου και βλέπω στα μάτια τους καταρχάς την έκπληξη και κατόπιν τον ενθουσιασμό, διαπιστώνω πως ο Γιώργος Χουρμουζιάδης κατόρθωσε κάτι που λίγοι καταφέρνουμε: να ενεργοποιήσει τις απτικές ικανότητες της όρασης, να απελευθερώσει την αισθητηριακή, συναισθηματική και μνημονική δύναμη της υλικότητας. Ο Χουρμουζιάδης ήταν ο άνθρωπος του πρώτος εισήγαγε στην Ελλάδα τις ιδέες της «νέας αρχαιολογίας», που όμως την είδε από την αρχή με κριτική ματιά. Ο πρώτος που παρήγγειλε διεθνή περιοδικά αρχαιολογικής θεωρίας, χωρίς ποτέ ο ίδιος να παίξει τον ρόλο του τοπικού αντιπροσώπου και μεσάζοντα των αρχαιολόγων-γκουρού. Ήταν ακόμα αυτός που το 1978 έγραφε στον Πολίτη άρθρα για τις «ιδεολογίες της ελληνικής προϊστορίας», τέσσερα χρόνια πριν τη δημοσίευση του συλλογικού τόμου Symbolic and Structural Archaeology, που στον αγγλοσαξωνικό χώρο σηματοδοτεί την εμφάνιση της ερμηνευτικής αρχαιολογίας και της αρχαιολογίας της μετα-διαδικασίας. Αν έγραφε σε μια από τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες, η διεθνής επιρροή των ιδεών του θα ήταν ήδη αισθητή. Όμως δεν είναι της ώρας
Ο Γιάννης Χαμηλάκης διδάσκει αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον
Γ. Χουρμουζιάδης. Φωτογραφία του Φώτη Υφαντίδη
μια συνολική αποτίμηση του έργου και της σκέψης του, ιδιαίτερα καθώς ο ίδιος δεν έχει πει ακόμα την τελευταία λέξη. Όταν έλθει αυτή η ώρα, ας λείψουν οι αγιογραφίες, η «προγονολατρία», οι καθωσπρεπισμοί — δεν ταιριάζουν σε επαναστάτες. Τα βιβλία για τα νεολιθικά ειδώλια, για το Διμήνι και το Δισπηλιό, για την ανασκαφική διαδικασία, τα αμέτρητα άρθρα, οι παρεμβάσεις στις εφημερίδες και αλλού, αλλά κυρίως τα περιοδικά που έστησε με τους μαθητές και συνεργάτες του, τα Ανθρωπολογικά, το Γόρδων (όνομα-φόρος τιμής στο μεγαλύτερο μαρξιστή αρχαιολόγο, Gordon Childe), και το Ανάσκαμμα που ακόμα συνεχίζει (anaskamma.wordpress.com), μια έγνοια και ένας πόθος ασίγαστος τα διαπερνά: να μιλήσουμε για όλα, να επικοινωνήσουμε, και μεταξύ μας και με τους «άλλους», ιδίως μ’ αυτούς που δεν πέρασαν ποτέ την πόρτα του αρχαιολογικού μουσείου, να διαφωνήσουμε, ακόμα και να συγκρουστούμε, να πειραματιστούμε, να μάθουμε απ’ την κοινωνική και πολιτική θεωρία, αλλά ταυτόχρονα να θέσουμε υπό κριτικό και αναστοχαστικό έλεγχο τα πάντα, από τα θέσφατα των μεγαλόσχημων της αρχαιολογίας μέχρι τη ρητορεία της πολιτικής αλλά και ακαδημαϊκής εξουσίας. Όμως αυτό το αίτημα της ζωής και της δράσης του Χουρμουζιάδη παραμένει ακόμα, παρά ορισμένες θετικές κινήσεις, ανεκπλήρωτο. Έτσι, δεν ξέρω καλύτερο τρόπο να τιμήσω τις ιδέες του από το να διατυπώσω από εδώ την πρόταση που έχω κάνει ήδη σε συναδέλφους: Ήρθε η ώρα για να ξεκινήσουμε μια ετήσια συνάντηση διαλόγου και κριτικής, θεωρίας και πρακτικής, για όλους τους αρχαιολόγους, φοιτητές και καθηγητές, διευθυντές και συμβασιούχους, πέρα από ιεραρχίες, στεγανά και ταμπού. tst Τον συνάντησα τελευταία φορά σ’ έναν ανελκυστήρα. Στον Βόλο, στο κτίριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σ’ ένα συνέδριο όπου ήταν το τιμώμενο πρόσωπο. Η ομιλία του δεν ήταν για τα νεολιθικά, όπως θα περίμεναν αρκετοί καθώς το συνέδριο ήταν «προϊστορικό», αλλά για την επαφή της αρχαιολογίας με το κοινό, και ιδιαίτερα με τους ανθρώπους που όπως και οι αρχαιολόγοι δουλεύουν τη γη, «παιδεύονται» με τα χώματα. «Πότε θα έρθεις να μας μιλήσεις στο ανασκαφικό διδασκαλείο στο Δισπηλιό;» με ρώτησε. Υπόσχεθηκα να το κάνω σύντομα. Δεν έγινε κατορθωτό. Φυσικά, το ’χω μετανιώσει.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 27 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Φουκώ και Μαρξ Το κείμενο που ακολουθεί είναι κομμάτι του επιλόγου του βιβλίου του Pierre Macherey, Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής (μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος). Οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής είναι ένα νέο μη κερδοσκοπικό, πολιτικό και θεωρητικό εγχείρημα που επιδιώκει, όπως λένε οι συντελεστές του, να εκδώσει «βιβλία για τη σύγχρονη πολιτική, θεωρητική, ιστορική και πολιτιστική αναζήτηση και δράση των καταπιεσμένων τάξεων και της Αριστεράς». Στο επόμενο διάστημα οι εκδόσεις κυκλοφορήσουν τη συλλογή κειμένων του Ετιέν Μπαλιμπάρ Κράτος, μάζες, πολιτική, το κλασικό έργο του Λουί Αλτουσέρ Για τον Μαρξ σε νέα μετάφραση, τις διαλέξεις του Λουί Αλτουσέρ με τίτλο Φιλοσοφία και Αυθόρμητη φιλοσοφία των επιστημόνων, το κείμενο του Λουί Αλτουσέρ, Για την αναπαραγωγή, το βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού και του Κωστή Χριστοδούλου, Όλη νύχτα εδώ. Η προφορική ιστορία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, καθώς και τη μελέτη του Peter Thomas, H στιγμή του Γκράμσι. Φιλοσοφία, ηγεμονία, μαρξισμός. Με δεδομένο τον χαρακτήρα του εγχειρήματος, δεν έχουμε παρά να τους ευχηθούμε, ολόψυχα, καλή επιτυχία! Ο Φουκώ με τον Σαρτρ, σε διαδήλωση, το 1971, στο Gοutte d’ Or, στο Παρίσι ΤΟΥ ΠΙΕΡ ΜΑΣΕΡΕ
Ο καπιταλιστής αγοράζει, και εξοφλεί με τη μορφή μισθού, ως εφαρμογή της σύμβασης εργασίας που είναι μια ανταλλαγή ανάμεσα σε μέρη ελεύθερα και ίσα σε δικαιώματα, τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει εντός των χωρικών ορίων της επιχείρησής του και για ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα την εργασιακή δύναμη κάθε ατομικού παραγωγού. Στην πραγματικότητα, αυτό που εκμεταλλεύεται προκειμένου να αντλήσει ένα πλεόνασμα αξίας το οποίο ιδιοποιείται καθ’ ολοκληρίαν είναι μια συνολική παραγωγική δύναμη που δεν ανάγεται στο άθροισμα των ατομικών εργασιακών δυνάμεων και που, ως εκ τούτου, δεν υποχρεούται να την πληρώσει. Αυτή η συνολική παραγωγική δύναμη που, σύμφωνα με τους όρους που χρησιμοποιεί ο Μαρξ, είναι εκείνη που «το κεφάλαιο κατέχει εκ φύσεως ως εμμενή σε αυτό παραγωγική δύναμη», είναι το ιδιαίτερο αποτέλεσμα της συνεργασίας, η οποία επιτελεί την ένταξη των ατομικών δραστηριοτήτων στη συλλογική εργασιακή διαδικασία έτσι όπως διενεργείται υπό τη διοίκηση του κεφαλαίου, σύμφωνα με Κανόνες παραγωγικότητας που έχουν κυριολεκτικά κυριεύσει αυτές τις δραστηριότητες, καθώς τις θέτουν υπό έλεγχο και υπό επιτήρηση. Η αυθεντία που ξεδιπλώνει ο καπιταλιστής σε αυτό το πλαίσιο είναι θεμιτή, και συνεπώς νομικά διασφαλισμένη, δεδομένου ότι στηρίζεται σε μια νομότυπη ανταλλαγή με τη συμφωνία των συμβαλλόμενων μερών. Ωστόσο, δεν είναι μόνο θεμιτή αλλά και αποτελεσματική γι’ αυτόν τον ίδιο, στον βαθμό που η λειτουργία της «αποδίδει» ένα πλεόνασμα αξίας, με τη μορφή της παραγωγής μιας σχετικής υπεραξίας, η οποία αποτελεί το ιδιαίτερο κέρδος του, απουσία του οποίου, εφόσον δεν είναι άγιος, πράγμα ελάχιστο πιθανό, δεν θα προέβαινε σε αυτό το εγχείρημα που τον μετατρέπει σε κάποιον ο οποίος ασκεί στην πράξη τη μεταφυσική (σύμφωνα με τη συλλογιστική που προτείναμε) και συγκεντρώνει τις απαιτούμενες συνθήκες ώστε, εν τοις πράγμασι και όχι μόνο στα χαρτιά, η ουσία να προηγείται της ύπαρξης και να την καθορίζει. Οριακά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η καπιταλιστική βιομηχανική παραγωγή κατασκευάζει ανθρώπινη ουσία, με τη μορφή παραγωγικής δύναμης, προκειμένου να την εκμεταλλευτεί. Καταλαβαίνουμε πόσο πολύ πρέπει να ενδιέφεραν τον Φουκώ αυτές οι αναλύσεις και να τον βοήθησαν στην προσπάθειά του να αναπτύξει μια νέα αντίληψη, μη νομικού χαρακτήρα, για την εξουσία. Μόνο έτσι μπορεί να φτάσει κανείς σε ό,τι ονομάζει «πραγματική λειτουργία» της εξουσίας, σε σχέση με την οποία το δίκαιο αποτελεί στην καλύτερη περίπτωση την ιδεολογική άλλη όψη, δηλαδή μια αναπαράσταση με-
τατοπισμένη σε σχέση με το πραγματικό διακύβευμά της. Εντούτοις, δεν θα μπορούσαμε να πούμε με αφηρημένους όρους γι’ αυτή την ιδεολογία ότι είναι απλώς και μόνον εσφαλμένη και ότι πρέπει υπό αυτή την ιδιότητα να απορριφθεί, σαν μια αυταπάτη που θα αρκούσε να διαλυθεί. Διότι, με τον τρόπο της, μετέχει στη λειτουργία της εξουσίας και συμβάλλει στην αποτελεσματικότητά της. […] Για να είναι παραγωγική η εξουσία, πρέπει να καταφέρει να διεισδύσει σε δίκτυα τα οποία, μαζί με τα υλικά αγαθά που δημιουργούν πλούτο, διαπλάθουν τα σώματα που κατασκευάζουν κοπιωδώς αυτά τα αγαθά καθώς εναρμονίζονται με τους Κανόνες που διέπουν την κατασκευή τους. Προϋπόθεση για να το επιτύχει αυτό είναι η δράση της να διενεργείται μειλίχια, ώστε να μην τεθεί υπό εξέταση και να μην αναγνωριστεί, ειδεμή η απόπειρα που κάνει να διεισδύσει προσκρούει σε πόλους αντίστασης που η επέλασή της —αφ’ ης στιγμής βγει στο φως της ημέρας— θα έχει συγχρόνως προκαλέσει. Για να επιτύχει η εξουσία αυτόν τον στόχο, δηλαδή για να περνά απαρατήρητη, χρησιμοποιεί πλάνες, και μεταξύ αυτών την αντεστραμμένη αναπαράσταση της παρέμβασής της που της παρέχει ο νομικός λόγος: ο δόλος έγκειται τότε στην αξιοποίηση αυτής της αναπαράστασης η οποία, εννοούμενη κατά γράμμα, δεν αντιστοιχεί σε τίποτε το πραγματικό, ώστε να μετατραπεί σε στοιχείο της τεχνολογίας της εξουσίας. Η συγκεκριμένη διεργασία, η οποία οδηγεί το δίκαιο στο επίπεδο μιας απλής αναπαράστασης αποσυνδεδεμένης από κάθε πραγματικό περιεχόμενο, και κατ’ επέκταση μιας αρνητικής αναπαράστασης, δεν έχει διαχρονικό χαρακτήρα αλλά έχει συντελεστεί, όπως επισημαίνει ο Φουκώ, «τουλάχιστον στην κοινωνία μας»: με άλλα λόγια, δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για να προσδιορίζεται η εξουσία εν γένει, μια έννοια κενή από κάθε υλικό αντικείμενο αναφοράς, αλλά ο ιστορικός τύπος κοινωνίας που μετέτρεψε την παραγωγικότητα σε πυρήνα της ύπαρξής της και ανέπτυξε τις μορφές βιομηχανικής «συνεργασίας» προκειμένου να είναι σε θέση να υλοποιεί αυτόν τον σκοπό, δηλαδή, θα λέγαμε σε μια άλλη γλώσσα, η καπιταλιστική κοινωνία. […] Ο ακαδημαϊκός μαρξισμός πιάστηκε χειροπόδαρα στην παγίδα που είχε στηθεί: εξέλαβε κατά γράμμα τον λόγο της εξουσίας που διαμορφώνεται από την αστική κοινωνία, και ο οποίος εμφανίζει αυτή την εξουσία ως μια «υπερδομή» ή «εποικοδόμημα», οι διαταγές της οποίας καταφτάνουν από ψηλά, ενώ στην πραγματικότητα αυτές οι διαταγές έρχονται από κάτω, από τα βάθη του συστήματος όπου παράγεται η αξία. Η αλήθεια της εξουσίας, «στην κοινωνία μας τουλάχιστον», είναι
οικονομική προτού καταστεί πολιτική: κατά τον Φουκώ, αυτό ακριβώς μας βοηθά να κατανοήσουμε ο Μαρξ, τουλάχιστον σε εκείνα τα χωρία του έργου του όπου αποσυναρμολογεί τους «μηχανισμούς» με τους οποίους το κεφάλαιο ξεδιπλώνει την αυθεντία του επί της εργασίας, καθώς εκμεταλλεύεται την εργασιακή δύναμη με τέτοιον τρόπο ώστε να βελτιώνεται η «παραγωγικότητά» της. Ωστόσο, για να συμβεί αυτό, πρέπει τα ίδια τα υποκείμενα να έχουν καταστεί «παραγωγικά», χάρη σε κατάλληλες διαδικασίες καθυπόταξης που αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία για την εδραίωση της νέας οικονομίας. Αυτές οι σύνθετες διαδικασίες καθυπόταξης είναι αλληλένδετες με την εδραίωση της νέας μορφής εξουσίας που, καθώς υπερβαίνει το διαζευκτικό δίπολο του ατομικού και του συλλογικού, διενεργεί ένα συνεχές πηγαινέλα από τη σφαίρα της οικονομίας στη σφαίρα της πολιτικής […] Χωρίς να χρειάζεται να επιλέξουμε ανάμεσα στην υπόθεση ενός Φουκώ (ακόμη) μαρξιστή και στην υπόθεση ενός Μαρξ (ήδη) φουκωικού, η συνάντηση ανάμεσα σε αυτούς τους δύο αναλυτές του σύγχρονου καθεστώτος της κοινωνικότητας έχει πραγματοποιηθεί. Από αυτή τη συνάντηση προκύπτει μια νέα αντίληψη για την εξουσία, την αυθεντία και το υποκείμενο, ικανή να αποτελέσει βάση μεταγενέστερων αναλύσεων. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΤΑΣΟΣ ΜΠΕΤΖΕΛΟΣ
Kρίση-μο σεμινάριο για το σχολείο Η Πρωτοβουλία για την Υπεράσπιση της Κοινωνίας και της Δημοκρατίας συνεχίζει και φέτος τα Κρίση-μα Σεμινάρια με τον πρώτο κύκλο «Από το σχολείο της Μεταπολίτευσης στο Σχολείο της Κρίσης». Ο κύκλος συνεχίζεται αυτή την Τρίτη 29 Οκτωβρίου, ώρα 19.00, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (Ακαδημίας 50), με το δεύτερο σεμινάριο, «Η λυκειοποίηση της εκπαίδευσης». Ομιλητές: Ελ. Βεκρής (δρ εκπαιδευτικός), Ν. Παΐζης (αθηματικός, ερευνητής, επιστημονικός διευθυντής ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ), Ν. Φωτόπουλος (Παν. Δυτ. Μακεδονίας. Συντονισμός: Κ. Παπαϊωάννου (εκπαιδευτικός, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου).
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 27 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013
37
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Mεταξουργείο, Κεραμεικός, Βοτανικός Ιστορικές συνοικίες με μέλλον ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ
Τρεις μεγάλοι αρχαίοι δρόμοι διέσχιζαν τις συνοικίες του Μεταξουργείου, του Κεραμεικού και του Βοτανικού συγκλίνοντας στον Κεραμεικό: η οδός Πειραιώς που ένωνε τον Πειραιά με την Αθήνα, η Ιερά Οδός που ένωνε την Ελευσίνα με την Αθήνα και ο λεγόμενος «δρόμος», που συνέδεε την Ακαδημία Πλάτωνος με τον Κεραμεικό. Η αρχαιότητα ζει σε πολλά σημερινά τοπωνύμια, δρόμους, διάσπαρτες αρχαιότητες και, βεβαίως, στο πρώτο δημόσιο νεκροταφείο της Αθήνας, στον Έξω Κεραμεικό, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Ο Έσω Κεραμεικός ήταν στην αρχαιότητα η συνοικία των τεχνιτών κεραμέων —αγγειοπλαστών και αγγειογράφων— που είχαν εδώ τα εργαστήριά τους. Μετά το 1821 και το πρώτο σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη-Σάουμπερτ, τροποποιημένο από τον Κλέντσε, διαμορφώνεται το σημερινό ιστορικό κέντρο, που για αρκετές δεκαετίες του 19ου αιώνα συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με την ίδια την πόλη. Αν τα Ανάκτορα είχαν τοποθετηθεί στην Ομόνοια και το Δίπυλο, η εξέλιξη των τριών συνοικιών θα ήταν διαφορετική. Όμως, η τοποθέτησή τους στην πλατεία Συντάγματος και η ταυτότητα που αυτή αποκτά ως φυσικός και συμβολικός χώρος της εξουσίας και της πολιτικής, περιορίζουν την Ομόνοια στον ρόλο ενός δεύτερου πόλου με μέγαρα και επιβλητικά ξενοδοχεία, ενώ στα θέατρα και τα cafès της στεγάζεται η αστική δημόσια σφαίρα. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Ομόνοια αποτελεί χώρο συγχρωτισμού των κοινωνικών τάξεων, που περιστρέφονται γύρω από τα εμπορικά καταστήματα, ψυχαγωγούνται από τις μουσικές εκδηλώσεις και δημιουργούν στα καφενεία και την πλατεία ένα χώρο καθημερινής πολιτικής, ο οποίος αποτελεί, μαζί με την Κλαυθμώνος και το Σύνταγμα, τον άξονα της ιστορικά επαναλαμβανόμενης συγκρουσιακής παρουσίας των λαϊκών τάξεων στο κέντρο της πόλης. Αργότερα, κυρίως μετά τον Πόλεμο, η Ομόνοια θα αποτελέσει τη λαϊκή καρδιά της Αθήνας, από την οποία διαβαίνει κανείς για να εισέλθει στις τρεις λαϊκές συνοικίες που μας ενδιαφέρουν. Η σημερινή πλατεία Ελευθερίας (πρώην Λουδοβίκου και αργότερα Κουμουνδούρου), αναπτύσσεται στα μέσα του 19ου αιώνα, στα όρια μεταξύ παλιάς πόλης και της νεότερης οθωνικής προς το Μεταξουργείο, στην άκρη του τείχους του 18ου αιώνα που περιτείχιζε τη μέχρι τότε κατοικημένη περιοχή της Αθήνας. Η πλατεία συγκεντρώνει αρχικά, μετά την Αιόλου, τα περισσότερα και καλύτερα εμπορικά καταστήματα και κέντρα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, ξενοδοχεία, εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία. Σταδιακά έρχεται πιο
Η Ελένη Πορτάλιου διδάσκει στην Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ και είναι δημοτική σύμβουλος του Δήμου Αθηναίων με την Ανοιχτή Πόλη. Το άρθρο βασίζεται σε εισήγηση στην εκδήλωση «Ιστορικές διαδρομές στην Αθήνα. Κάτω εκεί … στο Μεταξουργείο, στον Κεραμεικό, στον Βοτανικό. Το χθες, το σήμερα, το αύριο», από τον τοπικό ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ, στον Πολυχώρο Ηριδανός (3.6.2013)
κοντά στο λαϊκό δυτικό κομμάτι της πόλης, αποτελώντας σήμερα, μετά την ανάπλασή της, ένα σημαντικό ποιοτικά δημόσιο χώρο. Αφήνοντας την πλατεία Ελευθερίας, που αποτελεί και είσοδο στην περιοχή του Ψυρρή, εισερχόμαστε, προς την απέναντι δυτική πλευρά της Πειραιώς, στη συνοικία του Μεταξουργείου. Η σημερινή πλατεία Αυδή είναι το κέντρο της συνοικίας και χαρακτηρίζεται από το εργοστάσιο της «Σηρικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθανάσιος Δουρούτης & Σία», το γνωστό Μεταξουργείο, από το οποίο πήρε το όνομά της η γειτονιά. Έκλεισε το 1875 και σήμερα στεγάζει πολιτιστικές δραστηριότητες του δήμου Αθηναίων στη νέα δημοτική Πινακοθήκη, ελκύοντας συναφείς χρήσεις σε μια ευρύτερη περιβάλλουσα περιοχή. Ιστορικά, η συνοικία του Μεταξουργείου αποτέλεσε περιοχή θεάτρων και καφενείων με έντονη καλλιτεχνική ζωή. Η περιοχή εντάσσεται στην παραγωγική ζώνη της πρωτεύουσας με την ίδρυση του εργοστασίου του Μεταξουργείου. Όπως αναφέρει η Χριστίνα Αγριαντώνη, μαζί με τα εργαστήρια που ίδρυσε το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα και το εργοστάσιο Φωταερίου, που εγκαθίσταται στη σημερινή περιοχή του Γκαζιού το 1859-1861, αποτελούν το πρώτο βήμα για τη μεταμόρφωση της οδού Αθηνών-Πειραιώς στον μεγάλο άξονα παραγωγικών αλλά οχλουσών χρήσεων. Η παραγωγική ζώνη της Αθήνας διαμορφώνεται σταδιακά, είναι εκτεταμένη και χαρακτηρίζεται, πλην των δύο παραπάνω μεγάλων εργοστασίων, από μικρές βιοτεχνίες και εργαστήρια. Το εργοστάσιο Φωταερίου μετά το κλείσιμό του μετατρέπεται σε νεότερο βιομηχανικό μνημείο, ανοιχτό μουσείο, που σήμερα στεγάζει την «Τεχνόπολι» του Δήμου Αθηναίων. Γύρω από τα εργοστάσια και τους παραγωγικούς χώρους αναπτύσσεται τον 19ο αιώνα η κατοικία των λαϊκών τάξεων που απασχολούνται στην περιοχή, πραγματικότητα που ορίζει τόσο τη συνοικία του Κεραμεικού όσο και του Μεταξουργείου και του Γκαζιού ως περιοχές μικτών χρήσεων παραγωγής, κατοικίας αλλά και εμπορίου και αναψυχής. Αργότερα, η κοινωνική γεωγραφία της κατοίκησης διευρύνεται και μετασχηματίζεται, στον βαθμό που μεταλλάσσεται ή συρρικνώνεται ο παραγωγικός της χαρακτήρας. Σήμερα η κοινωνική σύνθεση των κατοίκων είναι διαταξική και πολυφυλετική, ενώ ο χαρακτήρας των περιοχών, μετά την απομάκρυνση των οχλουσών χρήσεων, παραμένει πολυλειτουργικός. Μεταξουργείο και Κεραμεικός διαθέτουν επαρκές οικιστικό απόθεμα σε σύγχρονες πολυκατοικίες αλλά και κτίρια λαϊκής και αστικής κατοικίας από την εποχή του νεοκλασικισμού και του μοντέρνου κινήματος. Πολλά, μαζί με την κατοικία, περιλαμβάνουν καταστήματα και εργαστήρια. Οι δύο συνοικίες διαθέτουν χώρους κατάλληλους για μικρή παραγωγή, εμπόριο και άλλες δραστηριότητες του τριτογενούς τομέα. Καθώς γειτνιάζουν ή περιλαμβάνουν σημαντικά ιστορικά μνημεία μπορούν να φιλοξενήσουν στους χώρους που διαθέτουν υπηρεσίες πολιτιστικού τουρισμού, συμβατού με το πνεύμα του τόπου. Ο Βοτανικός αναπτύσσεται ως βιομηχανική περιοχή, της οποίας η παραγωγική βάση πλήττεται σταδιακά με την κρίση αποβιομηχάνισης στη δεκαετία του 1980. Ορίζεται, πλην της
«Εργοστάσιον αυτοκινήτων», τέλη του 20ού αιώνα, οδός Μυλλέρου 54. (Χρ. Αγριαντώνη, Μ.-Χρ. Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας», ΚΝΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 1995).
Ιεράς Οδού, από τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως, τη λεωφόρο Πέτρου Ράλλη και φτάνει μέχρι το Ρουφ. Η ονομασία της προέρχεται από τον «Βοτανικό Κήπο Αθηνών», στον χώρο του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, στον οποίο διατηρείται και σήμερα τμήμα του ιστορικού Βοτανικού Κήπου. Ένας αριθμός από τα μεγάλα κτίρια που έμειναν αδρανή στέγασε και στεγάζει τα γνωστά διασκεδαστήρια υψηλής όχλησης, που σε ορισμένες περιπτώσεις ελέγχονται από τη μαφία της νύχτας. Η ίδια πραγματικότητα έχει φτάσει κοντά στο Γκάζι και η οχλούσα διασκέδαση έχει αναπτυχθεί γύρω από τη νέα πλατεία με το μετρό του Κεραμεικού.. Οι ιστορικές παραγωγικές χρήσεις δεν εκτόπισαν την κατοικία, η σημερινή μορφή και πυκνότητα της αναψυχής όμως λειτουργεί ανταγωνιστικά, συμπιέζει τη γειτονιά και εκτοπίζει την κατοικία. Ο Βοτανικός διαθέτει μεγάλες ανενεργές εκτάσεις που μπορούν να ενεργοποιηθούν για την ανάπλαση της περιοχής, θέση που διατυπώθηκε έμπρακτα στον αγώνα για τη δημιουργία Μητροπολιτικού Πάρκου Αθήνας/Αττικής στον Ελαιώνα, στους αγώνες για να σταματήσουμε το Mall Βωβού και τις συναφείς τριτογενείς χρήσεις του δήμου Αθηναίων. Στον άξονα της Κωνσταντινουπόλεως και τους παρακείμενους δρόμους έχουν αναπτυχθεί χώροι πολιτισμού, συμβατοί με την επιθυμητή κλίμακα και την πολυλειτουργικότητα της συνοικίας. Η υπογειοποίηση του προαστιακού, στα τμήματα που οι προτάσεις των συλλογικών φορέων και των κινημάτων των κατοίκων έγιναν αποδεκτές, θα λειτουργήσει ενοποιητικά για τα ασύνδετα μεταξύ τους τμήματα της συνοικίας, που διαχωρίζουν οι σημερινές γραμμές του τρένου. Συνοψίζοντας, οι τρεις συνοικίες διαθέτουν σημαντικές χωρικές προϋποθέσεις ανασυγκρότησης. Πρώτ’ απ’ όλα, το κτιριακό τους απόθεμα μπορεί να περιλάβει πολλές χρήσεις, στηρίζοντας την επιθυμητή πολυλειτουργικότητα. Επιπλέον, οι συνοικίες έχουν διαχρονική ταυτότητα, την οποία συνθέτουν αρχαία και νεότερα μνημεία, χώροι παραγωγής και κατοικίας. Εγκλείουν ελεύθερους χώρους μεγάλης και μικρής κλίμακας που αποτελούν σημαντικά αποθέματα για αναπλάσεις και συνδέονται με τρεις σταθμούς του μετρό με άλλες περιοχές.
Η ανασυγκρότησή τους, όμως, πρέπει να βασιστεί σε συνολικού χαρακτήρα δημόσιες παρεμβάσεις. Από τη μια, σε πολεοδομικά σχέδια και μελέτες και, από την άλλη, σε επενδύσεις από τον δημόσιο προϋπολογισμό, το ΕΣΠΑ ή άλλη αποδεκτή χρηματοδοτική πηγή. Έτσι θα δημιουργηθεί ένα πλαίσιο, βασισμένο στο δημόσιο συμφέρον και τις κοινωνικές ανάγκες, που θα ορίζει και τους κανόνες λειτουργίας της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η ανασύσταση των κοινωνικών υποδομών της πόλης, η ανάπλαση του οικιστικού αποθέματος και των δημόσιων χώρων, δεν αναβαθμίζουν μόνο τους χώρους της καθημερινής ζωής και τα μέσα συλλογικής κατανάλωσης. Αποτελούν ταυτόχρονα μια από τις πλευρές της παραγωγικής ανασυγκρότησης, η οποία δημιουργεί κοινωνικά χρήσιμες θέσεις εργασίας. Η άλλη πλευρά αφορά την ανασυγκρότηση της μικρής παραγωγής, του λιανικού εμπορίου και του πολιτιστικού τομέα, που ιστορικά αναπτύχθηκαν στις τρεις συνοικίες. Σήμερα ένα τέτοιο σχέδιο φαίνεται μακρινό. Γιατί η Αθήνα και ιδιαίτερα οι λαϊκές γειτονιές ζουν σε συνθήκες ανθρωπιστικής κρίσης. Γιατί η επιβίωση είναι δύσκολη για χιλιάδες συμπολίτες μας. Γιατί το 60% των νέων, με εξαιρετικά προσόντα και δυνατότητες, φυτοζωούν με κομμένα φτερά. Γιατί οι κοινωνικές υπηρεσίες του δήμου Αθηναίων (βρεφονηπιακοί σταθμοί, σχολική μέριμνα, δημοτικά ιατρεία, ΚΑΠΗ, πολιτισμός, αθλητισμός, δομές αλληλεγγύης κ.λπ.) συρρικνώνονται, ενώ οι ανάγκες πολλαπλασιάζονται. Η έξοδος από την κρίση προϋποθέτει καταρχάς μία ρήξη: ένα τέλος στα μνημόνια που καταστρέφουν τη ζωή μας. Ταυτόχρονα όμως χρειάζεται ένα σχέδιο για την πόλη και τους ανθρώπους της, που θα στηριχθεί σε υπαρκτούς υλικούς πόρους και ανθρώπινες δυνάμεις, ένα σχέδιο που θα αναπτυχθεί σε διάρκεια χρόνου. Μπορούμε να καταθέσουμε, για τη δημιουργία αυτού του σχεδίου, καταρχάς, τα αιτήματα που έχουν αναδείξει συλλογικοί φορείς και κοινωνικές ομάδες των τριών συνοικιών. Εδώ έχουν γίνει αγώνες που αποδείχθηκαν νικηφόροι, έχουν περιγραφεί βασικές κοινωνικές προτεραιότητες για την πόλη και τη ζωή των κατοίκων, έχει διαμορφωθεί ένα συλλογικό όραμα, που αποτελεί και την απάντηση στο there is no alternative της δημοτικής και της κεντρικής μνημονιακής εξουσίας.
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
27 OKTΩΒΡΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΩΝ
Ψάχνοντας για μάγισσες στον Μεσαίωνα ΤΟΥ ΡΟΓΗΡΟΥ
«Στην ελληνική πολιτική σκηνή υπάρχει ένα κυνήγι μαγισσών. Αν θέλουν μάγισσες, ας τις αναζητήσουν στον Μεσαίωνα». Με τον τρόπο αυτό απαντούσε, πριν λίγους μήνες, ιστορικός και μέλος του Κοινοβουλίου στις (κακόπιστες στις περισσότερες περιπτώσεις) επικρίσεις που δεχόταν, επειδή είχε επιχειρήσει να αποδομήσει κάποιον από τους μύθους που περιέχει η επίσημη εθνική αφήγηση της Ιστορίας. Καταφεύγοντας σε έναν άλλο μύθο, η ιστορικός υπέκυπτε, χωρίς ίσως να το συνειδητοποιεί, σε ένα στερεότυπο πολύ πιο ισχυρό, μια και αφορά την πιο συκοφαντημένη ιστορική περίοδο. Οι «μάγισσες στον Μεσαίωνα» αποτελούν κοινό τόπο σαφώς εδραιωμένο στον δημόσιο λόγο και στη συλλογική συνείδηση. tst Δεν θα ήταν, βεβαίως, δυνατό να υποστηριχθεί ότι οι πρακτικές μαγείας και μαγγανείας ήταν άγνωστες στις μεσαιωνικές κοινωνίες. Απαντούν, άλλωστε, σε όλες τις εποχές και όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, ενώ κάποιες από αυτές ενσωματώνονται, επίσημα ή ανεπίσημα, σε θρησκείες. Όποιος όμως προσπαθήσει να μελετήσει τον Μεσαίωνα αναζητώντας ψυχώσεις και κυνήγια μαγισσών θα έχει την εντύπωση ότι διασχίζει μια έρημο και, φυσικά, θα απογοητευθεί. Μερικές παράγραφοι σε ένα σύγγραμμα εκκλησιαστικού δικαίου των αρχών του 9ου αιώνα, όπου ο τότε επίσκοπος Ραιτίας προτείνει την επιβολή ατιμωτικών ποινών (χωρίς, πάντως, να μνημονεύει ρητώς τη θανατική ποινή) σε όσους ασχολούνται με τη μαγεία και μαγγανεία. Στοργικές συμβουλές για την καθοδήγηση των παραπλανημένων αυτών ψυχών από τον ηγούμενο Ρηγίνο της Πρυμ, περίπου έναν αιώνα αργότερα. Κανένα ίχνος διωγμών, δικών και καταδικών! Είναι προφανές ότι η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο δεν απασχόλησε ιδιαίτερα την κοινωνία του Μεσαίωνα. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται ακόμη και σε εποχές κατά τις οποίες η Καθολική Εκκλησία εξαπολύει απηνείς διωγμούς κατά των αιρέσεων, έχοντας ήδη προβεί στη σύσταση της Ιεράς Εξέτασης. Στο κλασικό του σύγγραμμα Practica officii Inquisitionis heretice pravitatis (Τουλούζη, περ. 1323-1324), γνωστό και ως Εγχειρίδιο του Ιεροεξεταστή, ο Βερνάρδος Γκι δεν αφιερώνει ούτε δύο σελίδες στη μαγεία, ενώ οι αναφορές στο δυϊστικό δόγμα των Καθαρών καταλαμβάνουν το μισό περίπου βιβλίο και η εξέταση της αίρεσης των Πτωχών της Λυών απαιτεί μερικές δεκάδες σελίδες. Είναι αλήθεια ότι το γεγονός που σηματοδοτεί ποιοτική αλλαγή της στάσης της δυτικής Εκκλησίας έναντι της μαγείας είναι σχεδόν σύγχρονο με τη συγγραφή του έργου του δομινικανού ιεροεξεταστή: τον Αύγουστο του 1326, ο πάπας Ιωάννης ΚΒ΄ (Ιάκωβος Ντιέζ της Καόρ) εκδίδει τη βούλλα «super illius specula», με την οποία οι πρακτικές μαγείας και μαγγανείας εξομοιώνονται με αίρεση. Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι ο Ιωάννης ΚΒ΄ (στον οποίο παραδόξως κάποιοι αποδίδουν τη συγγραφή αλχημιστικών βιβλίων) είχε προσωπικούς λόγους να απεχθάνεται τη μαγεία: παραλίγο να δολοφονηθεί από τον επίσκοπο της γενέτειράς του, τον Ούγο Ζερώ, τον οποίο είχε παραπέμψει σε δίκη για οικονομικές ατασθαλίες. Μέσα στην τρέλα και τον πανικό του, ο Ζερώ δεν είχε αρκεσθεί στην προσπάθειά του να δηλητηριάσει τον ποντίφηκα, αλλά είχε καταφύγει και σε πρακτικές μαγείας, καίγον-
Ο Ρογήρος σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου. Ζει κα εργάζεται στο Λουξεμβούργο. Γράφει στο ιστολόγιο του Ρογήρου (http://rogerios.wordpress.com/).
1592. Όσο για τον παροξυσμό των δικών μαγισσών, αυτός είναι υπόθεση του 17ου αιώνα: από την αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ μέχρι τον Νέο Κόσμο, όλοι ψάχνουν για μάγισσες! Η πασίγνωστη δίκη των Μαγισσών του Σάλεμ στη Μασσαχουσέττη γίνεται το 1698. Στη Γαλλία, ειδικά, η τελευταία δίκη για μαγεία καταγράφεται στο Μπορντώ το 1718. Μάλλον χρειάζεται διαστροφική φαντασία για να καταλογιστούν όλα αυτά στον άμοιρο Μεσαίωνα. tst Για να είμαστε, άλλωστε, ακριβείς και δίκαιοι, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η στάση του μεσαιωνικού ανθρώπου απέναντι στη μαγεία μοιάζει εκπληκτικά σύγχρονη: η μαγεία αντιμετωπιζόταν περισσότερο ως εκδήλωση ψυχικής ασθένειας. Για τον συμπαθή Ρηγίνο, οι ισχυρισμοί κάποιων γυναικών για συναντήσεις με δαίμονες δεν είναι παρά «αποτελέσματα παραισθήσεων». Όσο για τον Ιωάννη του Σώλσμπρυ, επίσκοπο Σαρτρ (12ος αιώνας), αρκεί απλώς «να μη δίνει κανείς προσοχή σε τόσο αξιοθρήνητες παλαβομάρες»... Οπότε, τι να κάνουμε; Όσο κι αν αυτό δεν αρέσει σε κάποιους, οι άνθρωποι κατά τον Μεσαίωνα δεν είχαν ποτέ ως κύρια απασχόληση το κυνήγι μαγισσών!
Συνέδριο για τις στάσεις, τις επαναστάσεις και τις εξεγέρσεις στα Βαλκάνια Άλμπρεχτ Ντύρερ, «Τέσσερις μάγισσες» 1497
τας κέρινα ομοιώματα του αντιπάλου του! Στην πραγματικότητα, το πιο σημαντικό είναι η αλλαγή στάσης της κοινωνίας, η οποία ανάγεται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Παρέλκει, ίσως, η υπόμνηση, των γεγονότων που σημάδεψαν την εποχή: μακροχρόνια οικονομική κρίση, ραγδαία επιδείνωση των κλιματολογικών συνθηκών και, κυρίως, η τρομακτική επιδημία βουβωνικής πανώλης που ξεκληρίζει το ένα τρίτο τουλάχιστον του πληθυσμού της Ευρώπης. Είναι δύσκολο για τον σύγχρονο άνθρωπο να αντιληφθεί τον τρόπο με τον οποίο σημάδεψε τη συλλογική συνείδηση των κοινωνιών της εποχής μια συμφορά τέτοιου μεγέθους. Σε όλα αυτά ας προστεθεί και η αυξανόμενη τάση της κεντρικής εξουσίας (κρατικής και εκκλησιαστικής) για στενότερο έλεγχο των κοινωνιών, κάτι που συνεπάγεται την όλο και μεγαλύτερη χρήση μεθόδων καταστολής. Πρόκειται, όμως, για στοιχεία που δεν χαρακτηρίζουν τόσο τη φεουδαλική οργάνωση του Μεσαίωνα όσο τα κράτη κατά τους Νεότερους Χρόνους. Οι πρώτες δίκες για μαγεία (χωρίς, πάντως, καταδίκες σε θάνατο) καταγράφονται στην περιοχή της Τουλούζης κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Ακόμη, όμως, και κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα αποτελούν περιστασιακό φαινόμενο. Η πραγματική φρενίτιδα με τη μαγεία και το κυνήγι μαγισσών αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Αναγέννησης και των Νεότερων Χρόνων! Τα πρώτα εγχειρίδια οδηγιών για την καταπολέμηση της μαγείας συγγράφονται μετά το 1480: οι Γερμανοί δομινικανοί μοναχοί Ερρίκος Κράμερ (γνωστότερος ως Ινστιτόρις) και Ιάκωβος Σπρέγγερ δημοσιεύουν το διαβόητο σύγγραμα «Malleus Maleficarum» το 1486-1487, ο Γάλλος νομικός Ιωάννης Μποντέν δημοσιεύει τη «Démonomanie des sorciers» το 1580 και ο συνάδελφός του από τη Λωρραίνη Νικόλαος Ρεμύ εκδίδει τη «Δαιμονολατρεία» του το
Το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας διοργανώνει στις 31 Οκτωβρίου (16.00-21.00), 1 Νοεμβρίου και 2 Νοεμβρίου 2013 (9.30-21.00) στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (Αμφιθέατρο Σάκη Καράγιωργα 2) διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα «Επαναστάσεις στα Βαλκάνια. Στάσεις και εξεγέρσεις την εποχή των εθνικισμών (1804-1908). Το συνέδριο εκτείνεται από την πρώτη σερβική εξέγερση (1804) και φτάνει μέχρι την Επανάσταση των Νεοτούρκων (1908). Σε αυτά τα εκατό χρόνια, ο χάρτης της νοτιοανατολικής Ευρώπης ξαναφτιάχτηκε μετά από μια σειρά επαναστατικών κινημάτων, κυρίως εθνικών και φιλελεύθερων. Το κομμάτι αυτό της Ευρώπης βίωσε τον απόηχο των ευρωπαϊκών επαναστάσεων του 1830 και 1848, καθώς και της γερμανικής και ιταλικής ενοποίησης. Θα μπορούσε λοιπόν να πούμε ότι η «Εποχή των Επαναστάσεων» στα Βαλκάνια φτάνει μέχρι τις αρχές του 20ούαιώνα. Παίρνουν μέρος 56 διακεκριμένοι επιστήμνες από τις περισσότερες βαλκανικές χώρες (Ελλάδα, Τουρκία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Σερβία, Σλοβενία, Κύπρος), αλλά και τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα (Ηνωμένες Πολιτείες, Βρετανία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ιταλία). Οι θεματικές περιλαμβάνουν ζητήματα ταυτότητας, βίας, ιστοριογραφίας, καθώς και τη σχέση Δύσης και Βαλκανίων, παράδοσης και νεωτερικότητας. Επιπλέον, διερευνώντας τις τοπικές, εθνικές και διεθνικές διαστάσεις των εξεγέρσεων θα αναδειχθούν θέματα φύλου, μικρο-ιστορίες, αναπαραστάσεις των εξεγέρσεων καθώς και τυπολογίες των ίδιων των επαναστατών. Αναλυτικά το πρόγραμμα του συνεδρίου: http://polhist.panteion.gr/keni/index.php/el