Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Kείμενα των: Ζύγκμουντ Μπάουμαν, Γ. Π. Τριμπέρη, Γιάννη Η. Χάρη, Γιώργου Μόσχου, Ζέλκο Γιοβάνοβιτς, Αλεξάντρ Ραμονές, Βαγγέλη Ιωάννου, Νίκου Σαραντάκου ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 757
ΚΥΡΙΑΚΗ 3 NOEMBΡΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Ρευστή επιτήρηση Επανδρωμένα αεροσκάφη και social media Ενώ το κουβάρι των αποκαλύψεων για τις παρακολουθήσεις (πολιτών, ηγετών, εχθρών και συμμάχων, των πάντων — με την αμερικανική πρεσβεία της Αθήνας να κατέχει εξέχοντα ρόλο) συνεχίζει να ξετυλίγεται, δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα από το πρώτο κεφάλαιο του Liquid Surveillance, έναν διάλογο μεταξύ του στοχαστή Zygmunt Bauman και του κοινωνιολόγου David Lyon (Polity Press, 2013). ΤΟΥ ΖΥΓΚΜΟΥΝΤ ΜΠΑΟΥΜΑΝ
Σε ένα παλαιότερο άρθρο μου, στο ηλεκτρονικό περιοδικό Social Europe (28.6.2011), εξέταζα από κοινού δύο ειδήσεις φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους, που δημοσιεύτηκαν την ίδια ημέρα, στις 19 Ιουνίου 2011. Το πρώτο δημοσίευμα, που υπέγραφαν η Ελίζαμπεθ Μπουμίλερ και ο Τομ Σάνκερ, αφορούσε την εντυπωσιακή αύξηση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, που έχουν φτάσει να είναι μικρά σαν λιβελούλες ή κολιμπρί που κουρνιάζουν σε ηλιόλουστα περβάζια· σε κάθε περίπτωση, είναι σχεδιασμένα, κατά τη γλαφυρή έκφραση του αεροναυπηγού Γκρεγκ Πάρκερ, «για να κρύβονται σε κοινή θέα». Το δεύτερο άρθρο, του Μπράιν Στέλτερ, ανακήρυττε το διαδίκτυο ως «τον τόπο όπου πεθαίνει η ανωνυμία». Το μήνυμα ήταν κοινό, παρότι τα κείμενα γράφτηκαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο: αμφότερα προοιωνίζονταν το τέλος της αορατότητας και της αυτονομίας, των δύο καθοριστικών χαρακτηριστικών της ιδιωτικότητας. Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη που επιτελούν κατασκοπευτικές και βομβαρδιστικές αποστολές, όπως οι διαβόητοι «Θηρευτές» («πάνω από 1.900 αντάρτες στις περιοχές όπου ζουν οι φυλές του Πακιστάν έχουν σκοτωθεί από αμερικανικές μη επανδρωμένες αποστολές από το 2006»), θα συρρικνωθούν σύντομα στο μέγεθος πτηνού ή, ακόμα καλύτερα, εντόμου. (Την κίνηση των φτερών των εντόμων θεωρείται πολύ ευκολότερο να τη μιμηθεί η τεχνολογία, σε σχέση με τις κινήσεις των πτηνών. Σύμφωνα με τον επισμηναγό Μάικλ Άντερσον, που κάνει το διδακτορικό του στην προωθημένη ναυπηγική τεχνολογία, οι εξαιρετικές αεροδυναμικές επιδόσεις του γερακόσκορου ( Hawk-moth), ενός εντόμου γνωστού για την ικανότητά του να αιωρείται, είναι ο στόχος του σημερινού σχεδιαστικού οργασμού, που σύντομα θα δώσει αποτελέσματα, αφήνοντας πολύ πίσω όσα «μπορούν να κάνουν τα αδέξια αεροσκάφη μας»). Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη της νέας γενιάς θα είναι αόρατα, τη στιγμή που θα καθιστούν τα πάντα γύρω τους ορατά· θα είναι ακαταμάχητα, τη στιγμή που θα κάνουν τα πάντα γύρω τους ευάλωτα. Με τα λόγια του Πήτερ Μπέικερ, καθηγητή ηθικής στη Ναυτική Ακαδημία των ΗΠΑ, θα οδηγήσουν τον πόλεμο στη «μετα-ηρωική εποχή». Επίσης, σύμφωνα με άλλους μελετητές της στρατιωτικής ηθικής, θα μεγαλώσουν ακόμα περισσότερο το τεράστιο «χάσμα ανάμεσα στο αμερικανικό κοινό
και τους πολέμους του». Θα σημάνουν, με άλλα λόγια, ένα ακόμη άλμα (το δεύτερο μετά την αντικατάσταση των κληρωτών από επαγγελματίες στρατιώτες) προς την απόλυτη αορατότητα του πολέμου σε σχέση με το έθνος στο όνομα του οποίου διεξάγεται (καθώς δεν θα κινδυνεύουν ζωές από τον πληθυσμό του). Έτσι, ο πόλεμος θα είναι πολύ πιο εύκολος -και πολύ πιο ελκυστικός- ως επιλογή, χάρη στην πλήρη σχεδόν απουσία παράπλευρων απωλειών και πολιτικού κόστους. Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη της επόμενης γενιάς θα βλέπουν τα πάντα, ενώ θα παραμένουν με άνεση αόρατα — κυριολεκτικά αλλά και μεταφορικά. Δεν θα υπάρχει καταφύγιο, για να αποφύγει κανείς την παρακολούθηση. Ακόμη και οι υπεύθυνοι για τις αποστολές των μη επανδρωμένων αεροσκαφών τεχνικοί θα απολέσουν τον έλεγχο επί των κινήσεών τους και δεν θα μπορούν —όσο ισχυρές πιέσεις κι αν δεχτούν— να εξαιρέσουν οτιδήποτε από την ενδεχόμενη παρακολούθηση. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει με σιγουριά εάν ή πότε ένα «κολιμπρί» θα προσγειωθεί στο περβάζι του. Αλλά όσον αφορά το «τέλος της ανωνυμίας» που ευγενικά μας προσφέρει το διαδίκτυο, το ζήτημα τίθεται κάπως διαφορετικά: εκεί συναινούμε εθελουσίως στον σφαγιασμό του δικαιώματός μας στην ιδιωτικότητα. Ίσως, απλώς συγκατανεύουμε στην απώλεια της ιδιωτικότητάς μας γιατί τη θεωρούμε λογικό αντίτιμο για τα θαύματα που μας προσφέρονται ως αντάλλαγμα. Ίσως, πάλι, η πίεση να οδηγήσουμε στο σφαγείο την προσωπική μας αυτονομία είναι τόσο συντριπτική, τόσο κοντινή στην κατάσταση ενός κοπαδιού προβάτων, που μόνο μια σπάνια, εξαιρετικά ανυπότακτη, τολμηρή, εριστική και αποφασιστική βούληση θα ήταν ικανή να προσπαθήσει να της αντισταθεί. Ποιο συμπέρασμα μπορεί να εξαχθεί από τη συνάντηση αυτή μεταξύ των χειριστών των μη επανδρωμένων αεροσκαφών και των διαχειριστών του Facebook, που, ενώ δουλεύουν με φαινομενικά αντίθετους σκοπούς και κινητοποιούνται από φαινομενικά αντίθετα κίνητρα, συνεργάζονται στενά, αποφασιστικά και άκρως αποτελεσματικά για την επίτευξη, τη διατήρηση και την επέκταση αυτού που τόσο πετυχημένα έχει ονομαστεί «κοινωνική διαλογή»; Πιστεύω πως το πλέον αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της σημερινής εκδοχής της επιτήρησης είναι πως έχει, κατά κάποιον τρόπο, καταφέρει να αναγκάσει ή να δελεάσει αντίθετες δυνάμεις να συνεργάζονται αρμονικά, υπηρετώντας από κοινού την ίδια πραγματικότητα. Απ’ τη μια, το παλιό στρατήγημα του πανοπτισμού («Ποτέ δεν πρέπει να ξέρεις πότε παρακολουθείται το σώμα σου, ώστε στο μυαλό σου να είσαι διαρκώς υπό παρακολούθηση»), σταδιακά αλλά επίμονα και από ό,τι φαίνεται ακατάσχετα, τυγχάνει σχεδόν καθολικής εφαρμογής. Απ’ την άλλη, καθώς ο παλιός πανοπτικός εφιάλτης («Δεν είμαι ποτέ μόνος») έχει αναδιατυπωθεί παίρνοντας τη μορφή της ελπίδας «Να μη μείνω ποτέ ξανά μόνος» (εγκαταλελειμμένος, αγνοημένος και παραμελημένος, εξοστρακισμένος και αποκλεισμένος), ο φόβος του να αποκαλύπτεται κανείς έχει καταπνιγεί από τη χαρά να μην περνάει απαρατήρητος. Οι δύο παραπάνω εξελίξεις, και κυρίως η σύμπτωσή τους στην προώθηση του ίδιου στόχου, έγιναν φυσικά δυνατές από
Tσιγγάνοι στα Γιάννενα, 1999-2000. Φωτογραφία του Ευ. Μελεγκίδη
την αντικατάσταση της φυλάκισης και του εγκλεισμού, ως έσχατης απειλής για το υπαρξιακό αίσθημα ασφάλειας και μείζονος πηγής άγχους, από τον αποκλεισμό. Η υπόσχεση της αυξημένης ορατότητας, η προοπτική να είναι κανείς εκτεθειμένος στο βλέμμα και την παρατήρηση όλων ταιριάζει πολύ με την σχεδόν ακόρεστη αναζήτηση αποδείξεων κοινωνικής αναγνώρισης και, ως εκ τούτου, μιας αξιομνημόνευτης —«ουσιαστικής»— ζωής. Πράγματι, είναι ένας πειρασμός που λίγοι από όσους βιώνουν την, κατά κοινή ομολογία, επισφαλή κοινωνική ύπαρξη της εποχής μας θα είναι αρκετά δυνατοί για να τον αποκρούσουν. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΙΩΑΝΝΟΥ
Όλο το σημερινό φύλλο εικονογραφείται με φωτογραφίες Ρομά από τα Γιάννενα, το 1999-2000, του Ευθύμιου Μελεγκίδη. Ζώντας τότε στα Γιάννενα, ο Μελεγκίδης άρχισε να φωτογραφίζει το 1985. Φωτογράφος της δράσης και του δρόμου, τον διακρίνει το καταλυτικό χιούμορ, και η σαρκαστική απογύμνωση του κοινωνικού σχολίου, μαζί με την ευαισθησία. Αναπτύσσοντας μια «ευαίσθητη ψυχολογική σχέση με το φωτογραφιζόμενο άτομο», όχι μόνο επιλέγει «πρόσωπα με ενδιαφέρουσες εκφράσεις, αλλά διαλέγει την πιο κατάλληλη στιγμή» για να τραβήξει τη φωτογραφία — για να δανειστούμε τη διατύπωση του Στ. Μίλγκραμ. Δεν λέμε άλλα, οι φωτογραφίες μιλάνε μόνες τους· θέλουμε, όμως, να ευχαριστήσουμε ολόθερμα τον Μάκη Μελεγκίδη.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Προς ένα «πανεπιστήμιο-ΙΕΚ»; ΤΟΥ Γ. Π. ΤΡΙΜΠΕΡΗ
Μέχρι χθες οι αναλύσεις μας επικεντρώνονταν στον μετασχηματισμό του ελληνικού πανεπιστημίου από «αστικό πανεπιστήμιο» σε «πανεπιστήμιο της αγοράς». Ωστόσο, ο ρόλος που επιβάλλεται στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, στον ευρωπαϊκό καταμερισμό της εργασίας, της παραγωγής και της οικονομίας, οδηγούν σε δραματικές αλλαγές στην ανώτατη εκπαίδευση, αλλαγές που ίσως πρέπει να μας κάνουν να ξανασκεφτούμε την πορεία αυτής της μετάλλαξης ως προς τον τελικό της στόχο: Οι αλλαγές αυτές, παράλληλα με εκείνες στη μέση εκπαίδευση, οδηγούν σε ένα «επιχειρηματικό πανεπιστήμιο», ικανό να καλύψει την κερδοφορία μονοπωλιακών και άλλων συμφερόντων, όπως ήταν αρχικά ο στόχος των μετασχηματισμών που επέβαλαν η Λευκή Βίβλος για την Εκπαίδευση στα ευρωπαϊκά κράτη-μέλη; Ή μήπως η σημερινή θέση της χώρας στον ευρωπαϊκό χάρτη οδηγεί το ελληνικό πανεπιστήμιο να ακολουθήσει την υποβάθμιση όλων των άλλων παραγωγικών τομέων ανάπτυξης, σε μια πορεία μετασχηματισμού του σε ένα «πανεπιστήμιο-ΙΕΚ», με ό,τι σημαίνει ο χαρακτηρισμός αυτός; Εδώ και χρόνια στην Ευρωπαϊκή Ένωση εξυφαίνονται στρατηγικές πλήρους ένταξης της εκπαίδευσης στην κερδοφορία των επιχειρήσεων, παράλληλα με την εντεινόμενη εμπορευματοποίηση της προσφοράς κατάρτισης. Η εμπορική —και όχι μόνο— εκμετάλλευση του ανθρώπινου δυναμικού, ακόμα και στο στάδιο της «παραγωγής της διανοητικής ειδίκευσης», απετέλεσε διαχρονικά στόχο των επιχειρήσεων. Όμως, παράλληλα με την αναδιανομή των παραγωγικών δυνάμεων και αγορών, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, μπήκαν σε εφαρμογή συγκεκριμένα επιχειρησιακά σχέδια σ’ αυτή την κατεύθυνση. Με την απελευθέρωση της αγοράς της εκπαίδευσης, που συγκαταλέγεται πλέον στο εμπόριο υπηρεσιών, άνοιξε ο δρόμος της επισημοποίησης μιας πολιτικής επενδύσεων κεφαλαίου σε χώρες όπου υπάρχει ζήτηση για τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στο Σιάτλ το 1999, στη σύνοδο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, οι σύνεδροι τόνισαν ότι αυτή η «βιομηχανία εκπαίδευσης» χρειάζεται διαφάνεια, κινητικότητα, ανταλλαξιμότητα, αμοιβαία αναγνώριση και ελευθερία, απουσία κανονισμών, περιορισμών και φραγμών στον ίδιο βαθμό που ζητάνε οι ΗΠΑ για τις άλλες βιομηχανίες. Τη ίδια χρονιά, οι υπουργοί παιδείας της Ε.Ε. υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Μπολόνια, που αποβλέπει στην καθιέρωση «ενός ευρωπαϊκού χώρου ανώτατης εκπαίδευσης». Μείζων στόχος της Διακήρυξης είναι να επιβάλει δομές και μεθόδους που έχουν σκοπό τη δυνατότητα σύγκρισης «των διαφορετικών προσφορών εκπαίδευσης», προσκειμένου να εξασφαλιστεί ένας «καλός» συναγωνισμός ανάμεσα σε όλες αυτές τις προσφορές. Η διαδικασία της Μπολόνια εμπεριέχει και άλλους στόχους, όπως ενίσχυ-
Ο Γ. Π. Τριμπέρης διδάσκει στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Φωτογραφία του Ευθύμιου Μελεγκίδη
ση της αυτονομίας των πανεπιστημίων, τους δύο κύκλους σπουδών, το σύστημα πιστωτικών μονάδων και της κινητικότητας. Η επιθυμία για αυτονομία εκπορεύεται από την εκτίμηση ότι «τα πιο αποκεντρωμένα συστήματα είναι επίσης τα πιο ελαστικά, που προσαρμόζονται πιο γρήγορα και επιτρέπουν να αναπτυχθούν νέα μορφές συνεργασίας». Η μείωση της διάρκειας των σπουδών ελαττώνει το κόστος εκπαίδευσης, ενώ ενθαρρύνει τους φοιτητές που θα έχουν μεγαλύτερη οικονομική ανάγκη να σταματήσουν στο τέλος των τριών ετών, μπαίνοντας στη αγορά λιγότερο απαιτητικοί και περισσότερο εκμεταλλεύσιμοι. Τέλος, η διάσπαση του προγράμματος σπουδών, η διαμόρφωση ενός αριθμού συστήματος επιμέρους πιστωτικών μονάδων δημιουργεί ένα πρόγραμμα τεμαχισμένο σε μικρά πακέτα που εμπορευματοποιούνται ευκολότερα. Δεν υπάρχει αγορά στον «τέλειο ανταγωνισμό» χωρίς πλήρη κινητικότητα των καταναλωτών, προκειμένου να έχουν πρόσβαση στο σύνολο των «παραγωγών». Με τον τρόπο αυτό διασυνδέεται η εναρμόνιση, η ποιότητα και η κινητικότητα που στοχεύει στην ανάπτυξη μιας ανταγωνιστικής αγοράς εκπαίδευσης. Σε ένα προπαρασκευαστικό έγγραφο της συνάντησης των ευρωπαίων πρυτάνεων στη Σαλαμάνκα, τον Μάρτη του 2001, διαβάζουμε: «Η ανταγωνιστικότητα για τους σπουδαστές, τους ερευνητές και τους καθηγητές, σημαίνει να έχουν πάνω απ’ όλα ζήτηση τόσο σε τοπικό επίπεδο, όσο και σε διεθνές, μέσα στον παγκόσμιο ανταγωνισμό φήμης, ταλέντου και πόρων». Κατά τη διάρκεια της Συνόδου Κορυφής της Πράγας, τον Μάη του 2002, οι ευρωπαίοι υπουργοί Παιδείας θυμήθηκαν ότι «η ποιότητα της ανώτατης εκπαίδευσης και της έρευνας είναι και οφείλει να είναι προσδιοριστική ως προς τη θελκτικότητα και την παγκόσμια ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης». Όλα αυτά ακούγονται σωστά: Ποιος θα ήταν αντίθετος σε μια ανώτατη εκπαίδευση καλής ποιότητας; Όμως, ποιοι παράγον-
τες καθορίζουν την ποιότητα ενός πανεπιστημίου; Η δωρεάν πρόσβαση; Η έρευνα στην υπηρεσία των κοινωνικών αναγκών; Ο αριθμός των συμβολαίων με εταιρείες για την έρευνα ή το περιεχόμενο των μαθημάτων που ικανοποιούν τις ανάγκες της αγοράς; Ποιος ενδιαφέρεται για την άνιση ανάπτυξη των πανεπιστημίων μέσω του ανταγωνισμού και την δημιουργία πανεπιστημίων β΄ και γ΄ κατηγορίας; Στις μέρες μας ο αγώνας δρόμου για τεχνολογικές καινοτομίες απαιτεί μια ειδίκευση όλο και πιο έντονη, καθώς και μια εκπαίδευση τεχνοκρατών-ειδικών. Για τον λόγο αυτό, η νεοθετικιστική στάση αντικαθιστά τον κλασικό φιλελευθερισμό. Το μαζικό αστικό πανεπιστήμιο γίνεται μια «μηχανή διπλωμάτων», ένα εργοστάσιο ειδικεύσεων. Το γεγονός ότι πρόκειται για ειδικεύσεις που όχι μόνο είναι όλο και πιο τεμαχισμένες, αλλά και τροποποιούνται συνεχώς οδηγεί την ίδια την αστική τάξη, για τους δικούς της λόγους, να υποστηρίζει ότι το παραδοσιακό αστικό πανεπιστήμιο γνωρίζει βαθιά κρίση. Στη χώρα μας, οι διοικητικές δομές του πανεπιστημίου, το περιεχόμενο της διδασκαλίας, η καθημερινή λειτουργία και οργάνωσή του δεν ήταν προσαρμοσμένες στις σύγχρονες ανάγκες των επιχειρήσεων ενώ, παράλληλα, είναι κοστοβόρες για το κράτος. Το παραδοσιακό αστικό πανεπιστήμιο δεν μπορούσε πλέον να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της «αγοράς» διατηρώντας τα στοιχεία δημοκρατικότητας και ακαδημαϊκού ελέγχου, ερευνητικής και της διδακτικής «ελευθερίας». Οι τελευταίες κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ και της Ν.Δ. ανέλαβαν, έτσι, τον μετασχηματισμό του «αστικού πανεπιστημίου» σε «επιχειρηματικό πανεπιστήμιο». Όμως, καθώς η οικονομική κρίση και η εξάρτηση της χώρας βαθαίνουν, φαίνεται ότι ο ρόλος της ανώτατης εκπαίδευσης αλλάζει δραματικά, ξεφεύγοντας από τον παραπάνω σχεδιασμό. Παρά το ότι κάποια στοιχεία των στόχων διατηρούνται, η αποδέσμευση του κράτους από την οικονομική και συνταγματικά κατοχυρωμένη υποχρέ-
ωσή του στήριξης της ανώτατης παιδείας κυριαρχεί. Η χώρα έχει χάσει κάθε δυνατότητα συμμετοχής στον ευρωπαϊκό καταμερισμό της «πίτας» της ανώτατης εκπαίδευσης. Η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης και έρευνας σε ορισμένα πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα στις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες αποτελεί πλέον ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Η «αριστεία» αποτελεί όνειρο στον κόσμο της κ. Διαμαντοπούλου, ενώ η εξαγωγή ελληνικής πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στις «φτωχές» χώρες των Βαλκανίων φαίνεται γκροτέσκα. Η περικοπή των κρατικών δαπανών σε ποσοστό πάνω από 45%, η παντελής απουσία εθνικών ερευνητικών προγραμμάτων, η μη προκήρυξη νέων θέσεων μελών ΔΕΠ, τουλάχιστον στη θέση εκείνων που αφυπηρετούν, η εγκατάλειψη της φοιτητικής μέριμνας οδηγούν το πανεπιστήμιο σε οικονομική, λειτουργική, εκπαιδευτική και ερευνητική ασφυξία και την απόλυτη υποβάθμιση. Η πρόσφατη κυβερνητική απόφαση για διαθεσιμότητα-απόλυση του διοικητικού προσωπικού οκτώ ΑΕΙ της χώρας (με ποσοστά πάνω από το 40% στα δύο παλαιότερα και ιδιαίτερα παραγωγικά, το ΕΚΠΑ και το ΕΜΠ), μαζί με τα παραπάνω, θα οδηγήσουν στη μετάλλαξη των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε κέντρα κατάρτισης (ΙΕΚ), με ιδιωτικοποιημένες βασικές πλευρές της λειτουργίας τους. Αυτή τη θέση στον ευρωπαϊκό καταμερισμό της ανώτατης εκπαίδευσης φαίνεται ότι μας έχουν «εκχωρήσει» οι ευρωπαίοι εταίροι. Παρατηρούμε ότι η αστική τάξη της χώρας συναινεί σε αυτή τη μετάλλαξη. Μια ενδεχόμενη ερμηνεία είναι ότι θεωρεί λιγοστά τα κέρδη που θα μπορούσε να αποκομίσει πλέον από την εγχώρια δημόσια ανώτατη εκπαίδευσης, και επενδύει πια σε άλλους τομείς, χωρίς βεβαίως να παύει να χρησιμοποιεί αποσπασματικά, όποτε βρίσκει ευκαιρίες κερδοφορίας, το πανεπιστημιακό δυναμικό προς όφελός της. Παράλληλα, η κυβέρνηση της ανοίγει τεράστιες προοπτικές κερδοφορίας στην ιδιωτική μεταλυκειακή εκπαίδευση. Ως θεσμός το πανεπιστήμιο είναι ενσωματωμένο στο υπάρχον κοινωνικό σύστημα. Χωρίς ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να αναλάβει έναν βιώσιμο μακρόχρονα, ριζικό, μετασχηματισμό τους εαυτού του. Όμως, αυτό που είναι αδύνατο για το πανεπιστήμιο ως θεσμό, είναι δυνατό για τους φοιτητές. Και αυτό που είναι δυνατό στους φοιτητές μπορεί, σ’ ένα συλλογικό επίπεδο, να γίνει πρόσκαιρα δυνατότητα για το Πανεπιστήμιο στο σύνολό του. Οι φοιτητές, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, οι διανοούμενοι έχουν τη δυνατότητα να μεταφέρουν την κριτική τους στους εργαζόμενους, στην κοινωνία, αφυπνίζοντας πολιτικά συνειδήσεις, δημιουργώντας συμμαχίες με στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Και, σ’ αυτό το επίπεδο, ένα πραγματικά κριτικό, δημόσιο και δωρεάν πανεπιστήμιο μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά. Αυτός για τους κρατούντες είναι ένας επιπρόσθετος, πλην όμως ουσιαστικός, λόγος για να συντριβεί.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Στοιχήματα: η μάχη με τα στερεότυπα Η αναμέτρηση με τον ρατσισμό θα δείξει αν ισχύει καν ο δυτικός πολιτισμός Συστάσεις ο Γιάννης Η. Χάρης, για τους αναγνώστες μας τουλάχιστον, δεν χρειάζεται. Το όνομά του αρκεί — αν μιλήσεις για μεταφραστές, επιμελητές βιβλίων και κειμένων είναι εκ των ων ουκ άνευ· σημειώνω μόνο, ένα από τα πολλά, ότι από το 1994 μεταφράζει συνολικά το έργο του Κούντερα. Όσο για την τακτική του αρθρογραφία (παλιότερα στα Νέα και τώρα στην Εφημερίδα των Συντακτών, αλλά και στο μπλογκ yannisharis.blogspot.gr/) καταφέρνει να συνδυάζει τη μαχητικότητα και την ποιότητα — συγεκρασμός εξαιρετικά δύσκολος στους ταραγμένους καιρούς μας. Ο Γιάννης έκανε μια επιλογή από την αρθρογραφία του αυτή και τα κείμενα (ξανακοιταγμένα, μαζί με μερικά καινούρια) απαρτίζουν τέσσερα τομίδια, υπό τον γενικό τίτλο Στοιχήματα (εκδόσεις Γαβριηλίδη). Κυκλοφόρησαν ήδη τα Στοιχήματα, Α΄ («Εθνικισμός, Ρατσισμός, Μετανάστευση») και τα Στοιχήματα, Β΄ («Γλωσσικά, Μεταφραστικά»). Θα ακολουθήσουν τα Στοιχήματα, Γ΄ («Κοινωνία, Θρησκεία, Πολιτισμός») και Δ΄ («Πολιτική και Ιδεολογία»). ΣΤΡ. ΜΠ. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ Η. ΧΑΡΗ
w Θα ξεκινήσω από τον τίτλο: «Στοιχήματα». Ποια είναι τα στοιχήματα, ποιο είναι εντέλει το στοίχημα; Πρόκειται για στοιχήματα απέναντι στα στερεότυπα, απέναντι στον μανιχαϊσμό και την ύπουλη απλοϊκότητα του μαύρουάσπρου. Το στοίχημα είναι δηλαδή να αντέξουμε στην ασφυξία των στερεοτύπων. Να αντέξουμε στα καταιγιστικά πυρά της αυτάρεσκης κοινοτοπίας, που ποντάρει ακριβώς (το δικό τους στοίχημα είναι αυτό!) στην αντοχή μας. Απέναντι λ.χ. στον Γιανναρά και τον Άδωνη (με -η, σας παρακαλώ, και γενική: του Άδωνη· όπως το θέλει η γλώσσα μας δηλαδή, κι όχι όπως τη θέλει ο καθένας τη γλώσσα!), απέναντι στον Γιανναρά λοιπόν και τον Άδωνη, απέναντι στον Βορίδη και τον Πρετεντέρη, απέναντι στους νεοηθικιστές του Συγκροτήματος του ΔΟΛ και του Συγκροτήματος του Αλαφούζου, μόνο εμείς νιώθουμε να μας καταβάλει η αίσθηση της ματαιοπονίας και της γελοιότητας, που υποχρεωνόμαστε να λέμε τα ίδια και τα ίδια στα επιμόνως ίδια και τα ίδια τα δικά τους. Σχεδόν ντρεπόμαστε που δίνουμε τη μάχη του στοιχειώδους, που υπερασπιζόμαστε το άλφα-βήτα, στο επίπεδο του Άδωνη και των ομοίων του. Δες όμως πώς επιμένουν ακατάβλητοι εκείνοι, απτόητοι σε κάθε έλεγχο της πιο στοιχειώδους λογικής, κατέχοντας την ύψιστη τέχνη της επανάληψης, του μονολόγου, και προπαντός της ασύστολης παλινωδίας, κοινώς κωλοτούμπας. Ιδού λοιπόν το στοίχημα: να επιμένουμε κι εμείς, να επανερχόμαστε, ξανά και ξανά. Στο κάτω κάτω, είναι, θα έλεγα, και θέμα ψυχικής υγείας. w Εννοείς να μην τρελαθούμε, κατά το κοινώς λεγόμενο… Ναι, να μην τρελαθούμε και πάρουμε τα βουνά — και με τις δύο έννοιες αυτό! Κοίτα, μόλις διάβασα στο Βήμα της Κυριακής 27/10 τίτλο: «Οι Γερμανοί δεν θα είχαν τις αντοχές σας», λόγια του περίφημου Φούχτελ, «του εντεταλμένου της Άνγκελας Μέρκελ». Λίγο πιο παλιά, υπουργός του ΠΑΣΟΚ, αν θυμάμαι καλά, είπε πως αλλού τέτοια μέτρα μόνο με επανάσταση θα περνούσαν. Θυμίζω και τον
ΓΑΠ, που είχε πει, δύο φορές μάλιστα: «Αν αποτύχουμε, θα μας πάρουν με τις πέτρες». Παράλληλα, ας ξεφυλλίσουμε τις μεγάλες και φιλοκυβερνητικές εφημερίδες, τα Νέα, το Βήμα, την Καθημερινή, όπου καταγράφονται οι αυξημένοι δείκτες ανεργίας, ο αυξημένος αριθμός ανθρώπων κάτω από τα όρια της φτώχειας, το αυξημένο ποσοστό ψυχικών παθήσεων, κατάθλιψης και αυτοκτονιών, και μαζί η αγανάκτηση των ίδιων των νομοθετούντων υπουργών ότι δεν πάει άλλο πια… Και την ίδια στιγμή, στις ίδιες αυτές εφημερίδες, ο ένας ειρωνεύεται τη δημοσιογραφία της «συγκινησιθηρίας», ο άλλος χλευάζει τους «αλληλέγγυους» (η λέξη «αλληλεγγύη» έχει γίνει στον λόγο τους κακέμφατη πλέον, με αρνητικό πρόσημο), ο άλλος λέει κάτι γλωσσικώς αυτιστικά περί «προοδευτικού λυρισμού», και όλοι μαζί στήνουν στα πέντε μέτρα αυτόν που μοιράστηκε το εισιτήριό του μ’ έναν άλλο, αυτόν που πέταξε γιαούρτι στον Πάγκαλο κτλ. κτλ. Στοίχημα αυτοσυγκράτησης λοιπόν, μπροστά σ’ όλα αυτά, μη φτάσουμε να κάνουμε, τώρα πίσω-πίσω, πράγματα που η αναγραφή τους και μόνο θα μας έστελνε στον εισαγγελέα… w Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει κείμενα αφιερωμένα στον εθνικισμό, τον ρατσισμό και τη μετανάστευση. Η ενασχόληση με αυτό το «τρίπτυχο» αποτελεί βασικό άξονα της αρθρογραφίας σου εδώ και χρόνια — και δεν μου φαίνεται τυχαίο ότι εγκαινιάζεις τα Στοιχήματα μ’ αυτή τη θεματική. Ποια σημασία έχει; Δεν ξέρω αν είναι ακριβώς τρίπτυχο· ο εθνικισμός και ο ρατσισμός είναι δύο διαφορετικές θεωρητικά έννοιες, όμως αλληλένδετες, που η μία εκβάλλει στην άλλη, αν δεν την εμπεριέχει κιόλας. Στη συνάντηση αυτών των δύο, του εθνικισμού δηλαδή και του ρατσισμού, έρχεται η μετανάστευση, όχι έννοια αλλά προαιώνια —και πάντα τραγική— πραγματικότητα, να καταβάλει φόρο βαρύ, αίματος πολύ συχνά. Αυτή η πραγματικότητα, η μετανάστευση, στις τεράστιες διαστάσεις που έχει πάρει σήμερα διεθνώς, και με προοπτική μάλιστα να ενταθεί στο άμεσο τουλάχιστον μέλλον, επιβάλλεται να αναλυθεί, επείγει να εξεταστεί όσο πιο ενδελεχώς γίνεται. Πι-
Μιλάει για τα στερεότυπα, τον εθνικισμό, τον ρατσισμό, τον Άδωνη, τη Χρυσή Αυγή, τον ΣΥΡΙΖΑ και το γλωσσικό ζήτημα στεύω πως έτσι απαντάω και στη σημασία που έχει αυτή η θεματολογία. Γιατί η αναμέτρησή μας με τον ρατσισμό θα δείξει αν ισχύουν σήμερα ακόμα οι αξίες και οι κατακτήσεις του διαφωτισμού, του ουμανισμού γενικότερα, αν υφίσταται ακόμα ο δυτικός πολιτισμός. w Ο εθνικισμός, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία ασφαλώς δεν είναι κάτι καινούριο για την ελληνική κοινωνία. Ποιες αλλαγές όμως υφίστανται, ποιες νέες μορφές και σημασία αποκτούν τα χρόνια της κρίσης και του Μνημονίου. Ακριβώς, δεν είναι κάτι καινούριο, και όχι μόνο για την ελληνική κοινωνία. Αλλά μια και πρέπει να κοιτάξουμε τώρα τη δική μας την καμπούρα, που είναι τεράστια, ιδίως όσο διακηρύσσουμε ότι δεν υπάρχει ο ρατσισμός στο DΝΑ μας, ουρανομήκης ανοησία και μαζί απόδειξη ακριβώς του ρατσισμού μας, αφού αναφερόμαστε σε καθαρότητα που ορίζεται απ’ το DΝΑ· για να κοιτάξουμε, λέω, την καμπούρα μας, δεν χρειάζεται να πάμε πολύ μακριά: ζουν ακόμα, λίγες και λίγοι πια αλλά ζουν, πρόσφυγες απ’ τη Μικρασία, αίμα μας δηλαδή, όχι ξένοι, που έζησαν τον απροκάλυπτο και άγριο ρατσισμό τον δικό μας, όταν γίνονταν συλλαλητήρια με συνθήματα όπως «Θάνατος στους Τουρκόσπορους πρόσφυγες», όταν καίγαμε τους καταυλισμούς τους κτλ. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως έχουμε τελικά τον ρατσισμό στο… DΝΑ μας. Από αλλού πρέπει να ξεκινήσουμε τη σκέψη μας: ότι
ο φόβος του άλλου, του διαφορετικού, πόσο μάλλον του ξένου, είναι περίπου στη φύση του ανθρώπου – κι ας ακούγεται μεταφυσικό κάτι τέτοιο. Από κει και πέρα είναι θέμα εκκοινωνισμού, κοινωνικοποίησης, μαζί και παιδείας, για να αποδεχτούμε τελικά τον άλλο, τον διαφορετικό, τον ξένο. Σε συνθήκες τώρα οικονομικής κρίσης έχουμε κατά κανόνα διάβρωση των κοινωνικών σχέσεων, ρήξη του κοινωνικού ιστού. Χαλαρώνει δηλαδή η κοινωνική συνείδηση και ο κοινωνικός έλεγχος. Και τότε, μην κοροϊδευόμαστε, εύκολα βγαίνει ό,τι έχουμε εντέλει μέσα μας. Ρατσιστές δεν μας κάνει η κρίση, το Μνημόνιο, ή η επαχθής όψη της «λαθρομετανάστευσης», όπως επιμένουμε, διόλου αθώα, να τη λέμε. Αψευδής μάρτυρας, η γενική διασπορά των χρυσαυγίτικων ψήφων, που πάντως δεν αντιστοιχεί στα αναμενόμενα, αφού υψηλά ποσοστά δεν έχουμε μόνο στις υποβαθμισμένες περιοχές, ούτε ιδίως στις μεγάλες ηλικίες, που τρέμουν να βγουν στον δρόμο κτλ. Έτσι κι αλλιώς, υπάρχουν κι άλλοι κάτοικοι στις γκετοποιημένες περιοχές, εξίσου τρομαγμένοι και ανασφαλείς, που ωστόσο δεν άλλαξαν στάση ζωής, ούτε ιδεολογία — αυτούς όμως δεν τους προτιμούν τα ΜΜΕ. w Ταυτόχρονα ή, σωστότερα, μέσα σε όλα αυτά ζήσαμε πριν ενάμιση χρόνο την αλματώδη άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ· η «κυβέρνηση της Αριστεράς» αποτελεί σήμερα υπαρκτό ενδεχόμενο. Τι σημαίνει, κατά τη γνώμη σου, η άνοδος αυτή; Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ορισμένα πράγματα. Η εκτίναξη ενός 4% στο 27% δεν μπορεί να σημαίνει αιφνίδια αριστεροποίηση ενός –τεράστιου– ποσοστού εικοσιτόσο τα εκατό. Άρα δεν μιλούμε για ιδεολογική ομοιογένεια, η οποία έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει σε κόμματα τέτοιου μεγέθους παρά μόνο κατά προσέγγιση, όπως χαρακτηριστικά —και νομοτελειακά, θα έλεγα— δεν υπήρξε ποτέ στα 40άρια των κομμάτων του δικομματισμού. Εκεί συνεκτικός ιστός ήταν πάντα, κάτι απολύτως φυσικό, η εξουσία, είτε σαν διατήρηση της ήδη υπάρχουσας είτε σαν διεκδίκηση και ορατή προοπτική. Έτσι και στην περίπτωση του ΣΥΡΙΖΑ τώρα, συνεκτικός ιστός, νόμιμα λοιπόν και πάλι, είναι η προοπτική εξουσίας, που όμως δεν ξεκίνησε από το ίδιο το κόμμα αλλά από τη συσπείρωση του κόσμου, η οποία συσπείρωση έγινε προφανώς στη βάση της απελπισίας, της απόγνωσης από την πολιτική των κάποτε μεγάλων κομμάτων (όπως ήταν από μιαν άποψη το αίτημα για αλλαγή με το ΠΑΣΟΚ το ’81), αλλά και της ριζοσπαστικοποίησης, μέσα ακριβώς από την κρίση, ενός μικρού έστω κομματιού του κόσμου. Με αυτά τα δεδομένα, με τη γνώση αυτών των δεδομένων και χωρίς αυταπάτες, καλείται να παλέψει και να πορευτεί ο ΣΥΡΙΖΑ, ώστε να δώσει πολιτική, όχι ιδεολογική, έκφραση στο εξ ορισμού ετερόκλητο κοινό που συσπειρώνει. Και αυτό είναι το μεγάλο του στοίχημα, το δικό του και το δικό μας. w Προχωράω στη Χρυσή Αυγή, το «θέμα των ημερών», αλλά και ένα θέμα το οποίο επανέρχεται συστηματικά στην αρθρογραφία σου. Πώς αντιμετωπίζεις τη νέα
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
35
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Φωτογραφία του Ευθύμιου Μελεγκίδη
φάση που εγκαινίασε η ποινική δίωξη των νεοναζί; Δεν ξέρουμε ακόμα το πραγματικό πρόσωπο της νέας φάσης. Ας ελπίσουμε πάντως πως θα κρατήσει η ανάσα που πήραμε με τις διώξεις, όπως και με όποια σκοπιμότητα κι αν έγιναν. Όχι πως είμαι αισιόδοξος, ότι θα σβήσει δηλαδή μεμιάς η Χρυσή Αυγή και δι’ αυτής ο ρατσισμός. Με τη ρήξη του κοινωνικού ιστού που είπα, αποδεσμεύτηκαν επικίνδυνες δυνάμεις, δημιουργήθηκαν προηγούμενα και πλέον κεκτημένα — και «δεδικασμένα» από μιαν άποψη: δεν εννοώ από δικαστική άποψη, εννοώ πάλι τις αντιστάσεις της κοινωνίας, που μετρήθηκαν σε κρίσιμες στιγμές και βρέθηκαν απελπιστικά ισχνές. w Προχωράω στον δεύτερο τόμο, με υπότιτλο «Γλωσσικά-μεταφραστικά». Ο αναγνώστης διακρίνει, νομίζω, τα «νήματα» που συνδέουν τον πρώτο και τον δεύτερο τόμο. Θέλω να σε ρωτήσω αν συμφωνείς, και αν ναι, ποια είναι αυτά τα νήματα, όσον αφορά την προσέγγισή σου αλλά και το αντικείμενο – με άλλα λόγια πώς συνδέονται τα «στερεότυπα» και τα «αυτονόη-
τα» στο πεδίο του εθνικισμού και του ρατσισμού αφενός, της γλώσσας αφετέρου. Τα νήματα είναι στον τίτλο, είναι ο κοινός τίτλος της σειράς, «Στοιχήματα». Η συνεχής αντίσταση και πάλι απέναντι στα καθηλωτικά στερεότυπα (όπως συμβαίνει εξάλλου και με τους δύο τόμους που ακολουθούν: «Κοινωνία, θρησκεία, πολιτισμός» και «Πολιτική και ιδεολογία»). Τώρα, για τη σύνδεση των στερεοτύπων στο πεδίο του εθνικισμού και του ρατσισμού και στο πεδίο της γλώσσας θα ’θελα να πιστεύω πως είναι αυτονόητο, όπως το υποβάλλει και η ερώτησή σου: το ένα και μοναδικό έθνος δεν μπορεί παρά να έχει, να διαθέτει, τη μία και μοναδική γλώσσα. Και τούμπαλιν: η μία και μοναδική γλώσσα μόνο στο ένα και μοναδικό έθνος μπορεί να έχει δοθεί. Θεόθεν εννοείται! w Αν παλιότερα είχαμε τους καθαρευουσιάνους, πώς εκφράζεται σήμερα η συντήρηση στο γλωσσικό; Ποια είναι τα βασικά στερεότυπα που πιστεύεις ότι πρέπει να αντιμετωπίσει κανείς εδώ; Από μιαν άποψη θα μπορούσα να πω ότι, όπως παλιότερα είχαμε τους καθαρευουσιά-
Φωτογραφία του Ευθύμιου Μελεγκίδη
νους, ίδια κι απαράλλαχτα έχουμε και σήμερα τους καθαρευουσιάνους. Που μάλιστα απαντούν σε όλους τους κοινωνικούς, πολιτικούς και ιδεολογικούς χώρους. Όμως θα ήταν απλά, αν όχι απλοϊκά, τα πράγματα έτσι. Γιατί σήμερα, πέρα από τους —λίγους τυπικά— δηλωμένους, συνειδητούς καθαρευουσιάνους, έχουμε τους καρπούς μιας μακράς εκστρατείας που στόχο είχε και έχει την απαξίωση της γλώσσας, της νεοελληνικής εννοείται· γιατί αυτή είναι η γλώσσα, είτε στη συγχρονία τη δούμε είτε στη διαχρονία, σαν συνέχεια δηλαδή και εξέλιξη της μίας και ενιαίας, της ελληνικής. Και αυτή η απαξίωση, που μεθοδεύεται σε επιστημονικά εργαστήρια, διαχέεται στη γλωσσική κοινότητα, στην κοινωνία εν γένει. Η οποία και εσωτερικεύει αυτή την απαξίωση. Η σύγχυση πια και η ανασφάλεια, φυσικό απότοκο της απαξίωσης, καθιστά τον χρήστη άβουλο, άκριτο όργανο, έτοιμο να ασπαστεί έναν λογιότερο τύπο: «πλήρωσε το θέατρο», αντί «γέμισε»· συχνά μάλιστα λανθασμένο: «μετέρχεται όλων των μέσων», και άλλα ρήματα που ποτέ δεν συντάσσονταν με γενική. Ακόμα χειρότερα, ο ανασφαλής χρήστης θα υιοθετήσει κάθε λογής παραεπιστημονική «άποψη», προελεύσεως Γεωργαλά, Λιακόπουλου, Πλεύρη, Άδωνη κ.ά., για τη θεϊκή καταγωγή της γλώσσας, την ονοματοποιία που οφείλεται στην ίδια τη φύση (η λέξη «πέλαγος» που βγήκε, λέει, από το πλ πλ της θάλασσας κ.ά.), τα εκατομμύρια λέξεις που διαθέτει —αυτή μόνη— η ελληνική (όπου καταμετρώνται δηλαδή όλοι οι λεκτικοί τύποι, π.χ. ένα ουσιαστικό σε όλες του τις πτώσεις: ανήρ, άνδρα, ανδράσι κτλ., και όλες οι φορές που απαντά ο κάθε τύπος!). Όλα με βάση την εμπειρική παρατήρηση, όπως με τον ήλιο, που τον βλέπουμε να βγαίνει από την ανατολή και να οδεύει προς τη δύση, άρα να κινείται, και δεν πά’ να λέει η επιστήμη και η κατακτημένη με κόπο αιώνων γνώση! w Είσαι ένας από τους πιο δόκιμους έλληνες μεταφραστές και επιμελητές εκδόσεων και, ταυτόχρονα, σταθερά, αρθρογραφείς, σε εβδομαδιαία βάση, όχι μόνο (και όχι τόσο) για γλωσσικά και μεταφραστικά ζητήματα, αλλά θα έλεγα πολιτικά: εμβαθύνοντας κριτικά σε όψεις της πραγματικότητας. Πώς συνδέονται αυτές οι δυο όψεις της δραστηριότητάς σου, τροφοδοτεί η μία την άλλη; Θα το πάρω πάνω μου με τα υπερβολικά καλά σου λόγια, ευχαριστώ πάντως… Αν πούμε ότι κοινός άξονας στις όποιες όψεις της δραστηριότητάς μου είναι η γλώσσα: με τη διόρθωση και την επιμέλεια δηλαδή, τη μετάφραση και την αρθρογραφία, έχουμε μια «θητεία στη γλώσσα», καταρχήν. Η θητεία αυτή, μαθητεία να την πούμε, και όχι από σεμνότητα τάχα, δεν μπορεί φυσικά να γίνει σε κενό αέρος, σε κάποιο εργαστήρι, όπως η — κατ’ όνομα— ουδέτερη επιστήμη. Έτσι, όταν δουλεύεις με τη γλώσσα, όταν σκύβεις και παρατηρείς κατά κάποιον τρόπο τη γλώσσα, παρατηρείς την ίδια την κοινωνία, τον εαυτό σου εννοείται μέσα στην κοινωνία. Έτσι, γράφοντας για τη γλώσσα, γράφεις για την κοινωνία, εννοώ γύρω από την κοινωνία, γράφεις για τον εαυτό σου — και εδώ πια εννοώ γράφεις για λογαριασμό σου, για πράγματα που σε καίνε και σε πονούν. Με την ελπίδα πως έτσι θα ανταμώσεις και τους άλλους, θα ανταμώσεις και άλλους. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
ΓΙΑ ΤΟΝ EΡΙΚ ΧΟΜΠΣΜΠΑΟΥΜ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Οι εκδόσεις Θεμέλιο, με τη συμπλήρωση ενός χρόνου από τον θάνατο του Έρικ Χομπσμπάουμ, οργανώνουν ημερίδα αφιερωμένη στο έργο του, την Παρασκευή 8 Νοεμβρίου (17.30-22.00) στη Στοά του Βιβλίου. Η ημερίδα ξεκινάει με την προσφώνηση του Σπύρου Ι. Ασδραχά και συνεχίζεται με τις ομιλίες του Βαγγέλη Καραμανωλάκη της Ελευθερίας Ζέη, της Δήμητρας Λαμπροπούλου, της Έφης Γαζή και του Πολυμέρη Βόγλη με συντονίστρια την Άννα Ματθαίου. Ακολουθεί το στρογγυλό τραπέζι «Ο Ε. Χομπσμπάουμ χθες και σήμερα». Συζητούν η Χριστίνα Αγριαντώνη, ο Νίκος Θεοτοκάς και ο Χρήστος Χατζηιωσήφ, με συντονιστή τον Θανάση Γιαλκέτση. ΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΕΜΙΑΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΔΕΣ Η Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ) οργανώνει επιστημονική ημερίδα την Πέμπτη 7 Νοεμβρίου ώρα 16:00, στην ΕΣΗΕΑ (Ακαδημίας 20), με θέμα: «Ιστορικές προσεγγίσεις για τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΝΛ)». Η πρώτη συνεδρία έχει θέμα «Μορφές οργάνωσης και δράσης της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη» (Θανάσης Καλαφάτης, Νίκος Κιάος, Βασίλης Κωτούλας, Στέφανος Στεφάνου). Ακολουθεί η δεύτερη συνεδρία, «Βαθμοί αυτονομίας της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη» (Σταύρος Παναγιωτίδης, Ιωάννα Παπαθανασίου, Δημήτρης Παπανικολόπουλος, Τάσος Τρίκκας). Η ημερίδα ολοκληρώνεται με τη στρογγυλή τράπεζα «Προβλήματα και προοπτικές των ιστορικών σπουδών για τη μελέτη της νεολαίας, των κινημάτων νεολαίας και τους αγώνες της για την παιδεία και τον πολιτισμό» (Νίκος Θεοτοκάς, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Κώστας Κατσάπης, Ηλίας Νικολακόπουλος, Σεραφείμ Σεφεριάδης). ΗΜΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Το Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου οργανώνει την ημερίδα «Αστική γεωργία: κοινωνική ένταξη και βιώσιμη πόλη», στην αίθουσα ΔΕΣΚΟΙ (Χαριλάου Τρικούπη και Λαγουμιτζή, πίσω από το Πάντειο), την Τετάρτη 6 Νοεμβρίου, ώρα 16.00. Στην πρώτη συνεδρία, «Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας», μιλάνε η Θ. Ανθοπούλου, η Μ. Παρταλίδου, η Σ. Νικολαϊδου και ο Α. Μωυσίδης. Στη δεύτερη συνεδρία, «Κοινωνία πολιτών και αστική γεωργία» μιλάνε ο Ο. Κολοκούρης, Π. Τότσικας, Α. Οικονόμου, Δ. Χονδρός, Π. Πανόπουλος, Β. Βλαχάκης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προξενεί ο συνδυασμός θεωρητικών θεμάτων (η σχέση τις αστικής γεωργίας με τα κινήματα πόλης, τις ευπαθείς ομάδες, η ένταξη του αγρο-διατροφικού συστήματος στην αστική ατζέντα) και ο στοχασμός για συγκεκριμένα εγχειρήματα (όπως οι δημοτικοί λαχανόκηποι Αλεξανδρούπολης και Θέρμης, ο αυτοδιαχιεριζόμενος αγρός Ελληνικού), με ομιλητές πανεπιστημιακούς, καλλιεργητές και ακτιβιστές. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, ΤΕΥΧΟΣ 121 Κυκλοφόρησαν τα «Σύγχρονα Θέματα», με πλούσια ύλη. Ανάμεσα στα άλλα, δύο σημαντικές συνεντεύξεις (του ιστορικού Ροζέ Σαρτιέ και του καθηγητής συγκριτικής γραμματολογίας και γαλλόφωνης λογοτεχνίας Ζαν-Μαρκ Μουρά). Επίσης, άρθρα του Κλάους Όφφε και του Νίκου Τράντα, για την κρίση νομιμοποίησης της Ευρώπης, για τον νεοναζισμό (Θάλεια Δραγώνα), τους Έλληνες γκασταρμπάιτερ της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Ευγενία Γραμματικοπούλου) κ.ά. Θα τα παρουσιάσουμε αναλυτικότερα στο επόμενο φύλλο.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΟΡΑΤΑ ΚΑΙ ΑΟΡΑΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΓΙΑ Ισχυρός προνοιακός μηχανισμός, όχι αστυνομικά μέτρα ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΟΣΧΟΥ, ΒΟΗΘΟΥ ΣΥΝΗΓΟΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ
w Θα θέλαμε, καταρχάς, ένα σχόλιό σας για τη στάση όσων ενεπλάκησαν στην υπόθεση της τετράχρονης Μαρίας (ΜΜΕ, Χαμόγελο του Παιδιού, κρατικές υπηρεσίες). Δυστυχώς, για μια ακόμη φορά, μια υπόθεση που επικεντρωνόταν στην προσωπική ιστορία ενός παιδιού υπήρξε αφορμή για εκτενή τηλεοπτικά προγράμματα και ρεπορτάζ, που ωστόσο δεν αρκέστηκαν στην ενημέρωση του κοινού και την αντικειμενική αναζήτηση των παραγόντων που συνέθεταν το ιστορικό της υπόθεσης, αλλά έδωσαν χώρο σε ποικίλες εικασίες, στερεοτυπικές προσεγγίσεις σε βάρος μιας πληθυσμιακής ομάδας (του τύπου «οι τσιγγάνοι κλέβουν παιδιά») και καλλιέργεια τρομολαγνικών και ρατσιστικών αντιλήψεων. Η εξακολουθητική αναπαραγωγή της εικόνας της μικρής, που δόθηκε στη δημοσιότητα με εισαγγελική διάταξη για συγκεκριμένο σκοπό, ακόμη μάλιστα και όταν ο σκοπός εξέλειπε (δηλαδή όταν εντοπίστηκαν οι φυσικοί γονείς της), όσο και άλλου οπτικοακουστικού υλικού, σε συνδυασμό με αυθαίρετες γενικεύσεις και αναλύσεις, συνιστά παραβίαση της ιδιωτικής ζωής της ανήλικης αλλά και γενικότερα προσβολή της παιδικής ηλικίας. Μερίδιο ευθύνης για τον «ηθικό πανικό» που προκλήθηκε από τα ΜΜΕ φέρουν και όσοι έσπευσαν από την πρώτη στιγμή να δώσουν το στίγμα του «προστάτη» του παιδιού και να ευνοήσουν την καλλιέργεια της πεποίθησης ότι οι εξαφανίσεις παιδιών οφείλονται σε πρακτικές απαγωγών ευρέως υιοθετημένες από την πληθυσμιακή ομάδα των Ρομά. Στο σκηνικό έκτακτης επικαιρότητας που δημιουργήθηκε, ο δημόσιος προνοιακός μηχανισμός δήλωσε εμφατικά την απουσία του, ενώ η υπόθεση αποτέλεσε αφορμή για εκτεταμένες αστυνομικές επιχειρήσεις σε καταυλισμούς Ρομά, με ευρεία στοχοποίηση του πληθυσμού και ενέργειες αμφισβητούμενης νομιμότητας. w Πώς σχολιάζετε, ως Συνήγορος του Παιδιού, από την πλευρά των δικαιωμάτων και της ψυχολογίας του παιδιού, αυτό που υπέστη η Μαρία; Δεν είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε τις ακριβείς επιπτώσεις, στην ψυχολογία του παιδιού, από τη δημοσιοποίηση της υπόθεσης και τους χειρισμούς των αρμοδίων, αφού άλλωστε δεν έχουμε πραγματοποιήσει ειδική έρευνα για το ζήτημα. Είναι όμως αναμφισβήτητο ότι αυτού του είδους η δημοσιότητα μπορεί να είναι εξαιρετικά βλαπτική στη ζωή ενός παιδιού, στον παρόντα και στον μέλλοντα χρόνο. Γενικότερα, προσβάλλει τα δικαιώματα των παιδιών καθώς, από υποκείμενα που δικαιούνται προστασία και σεβασμό, τα μετατρέπει σε αντικείμενα οίκτου και θέασης, καταλύει τον ιδιωτικό τους χώρο και επιτρέπει τη διάθεση της εικόνας τους για αλλότρια συμφέροντα και σκοπιμότητες. w Συνολικότερα στο ζήτημα των παιδιών των Ρομά, ποια νομίζετε ότι είναι τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην Ελλάδα του 2013; Η υπόθεση της μικρής Μαρίας ίσως είναι μια καλή αφορμή για να αναλογιστούμε τις ευθύνες της κοινωνίας και της πολιτείας απέναντι στα παιδιά Ρομά. Οι συνθήκες διαβίωσης πολλών παιδιών και των οικογενειών τους είναι εξαιρετικά βεβαρημένες, εξαιτίας του γενικότερου κοινωνικού αποκλεισμού που υφίστανται αλλά και των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων και των ειδικών στεγαστικών τους αναγκών. Ο νομαδικός χαρακτήρας των Ρομά και οι μετακινήσεις τους, ακόμα και διασυνοριακές, σε αναζήτηση βιοπορισμού, επιδεινώνει
Φωτογραφία του Ευθύμιου Μελεγκίδη
συχνά τις συνθήκες στις οποίες μεγαλώνουν τα παιδιά. Δυστυχώς, πολλά παιδιά δεν είναι τακτοποιημένα δημοτολογικά (λόγω μη δήλωσής τους στα ληξιαρχεία ή δήλωσης εσφαλμένων στοιχείων κατά την γέννηση τους). Η οικονομική ανέχεια, σε συνδυασμό με την κατά παράδοση πυκνή τεκνοποιία, οδηγεί πολλές οικογένειες σε αναζήτηση ακόμη και έκνομων δραστηριοτήτων προκειμένου να επιβιώσουν. Η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας είναι πενιχρή, οι εμβολιασμοί τους ατελείς, η σχολική εγγραφή και φοίτησή τους παρουσιάζει τεράστιες αδυναμίες, παρά τα προγράμματα που έχουν υλοποιηθεί, ενώ η γκετοποίησή τους, ακόμη και στα σχολεία, αποτελεί συχνή πρακτική. Επίσης, δυστυχώς η παραμέληση, η κακοποίηση και η εκμετάλλευση ορισμένων παιδιών δεν ελέγχονται επαρκώς, καθώς συνήθως οι χώροι διαβίωσής τους αποτελούν σε μεγάλο βαθμό χώρο που δεν προσεγγίζουν οι κοινωνικές υπηρεσίες. Οι πρόωροι γάμοι, ιδίως των κοριτσιών, η διαδεδομένη παιδική εργασία, που ορισμένες φορές συνδυάζεται με επαιτεία, η εξοικείωση με τα ναρκωτικά και άλλες παράνομες δραστηριότητες, αποτελούν απειλή για τα παιδιά. w Τι πρέπει να κάνει το κράτος όσον αφορά τους Ρομά; Είναι απαραίτητο σήμερα, αντί αστυνομικών μέτρων, να αναπτυχθεί ένας σταθερός και ισχυρός προνοιακός μηχανισμός σε καταυλισμούς και οικισμούς των Ρομά, που να μπορεί να υποστηρίζει και να καθοδηγεί θετικά τους γονείς να φέρουν σε πέρας την ανατροφή των παιδιών τους, διασφαλίζοντας στον μέγιστο βαθμό τα δικαιώματά τους και τη δυνατότητά τους να μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα στην κοινωνική ζωή, χωρίς να χάνουν τις πολιτισμικές τους αξίες και παραδόσεις. Παράλληλα όμως είναι σημαντικό να αναγνωριστεί από όλους ότι οι Ρομά μεταφέρουν μέσα από την Ιστορία μια μοναδική ζωντάνια και χάρη, που έχει να προσφέρει στη δοκιμαζόμενη σύγχρονη κοινωνία την αισιοδοξία της ανθρώπινης ελευθερίας και ανθεκτικότητας, ακόμη και μέσα στις μεγαλύτερες δυσκολίες. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Η Μαρία είναι Ρομά – και έτσι θα ξαναγίνει αόρατη ΤΟΥ ΖΕΛΚΟ ΓΙΟΒΑΝΟΒΙΤΣ
Τώρα που αποδείχθηκε πως η Μαρία είναι παιδί Ρομά, είναι απολύτως προβλέψιμο, όσο κι αν είναι οδυνηρό, πως το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τη μοίρα της θα σβήσει. Όποια κι αν είναι η δικαστική έκβαση της υπόθεσης για το ζευγάρι που κατηγορήθηκε ότι την απήγαγε, η Μαρία, όπως άλλα παιδιά Ρομά, θα πρέπει να πορευτεί στη ζωή βιώνοντας τον αναλφαβητισμό, την ανεργία και τον αποκλεισμό από την εκπαίδευση. Θα έχει, κατά μέσο όρο, δέκα χρόνια μικρότερο προσδόκιμο ζωής σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό, εξαιτίας του υποσιτισμού και της κακής διατροφής, των ανθυγιεινών συνθηκών κατοικίας και της υποτυπώδους περίθαλψης. Αν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και η διεθνής κοινότητα ενδιαφέρονται πραγματικά να βοηθήσουν τη Μαρία και άλλα παιδιά Ρομά σαν κι αυτήν, θα έπρεπε να ξεκινήσουν εξασφαλίζοντας πρόσβαση σε βασικά έγγραφα και σε θεμελιώδη δικαιώματα. Είμαι Ρομά και έχω εργαστεί με ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης για πολλά χρόνια. Τα περιστατικά στην Ελλάδα και την Ιρλανδία θα έπρεπε να καθιστούν ενοχλητικά ξεκάθαρο στο ευρύτερο κοινό πόσο εύκολα η Ευρώπη μπορεί ακόμα να παρασυρθεί σε εκδηλώσεις ρατσιστικής υστερίας. Εικονογραφούν επίσης ένα ζήτημα για το οποίο οι ομάδες για τα δικαιώματα των Ρομά αγωνίζονται εδώ και χρόνια. Η έλλειψη επίσημων εγγράφων για τους Ρομά —που φάνηκε κατάδηλα με την απουσία πιστοποιητικών γέννησης και άλλων εγγράφων στην περίπτωση της Μαρίας— είναι ένας βασικός λόγος αποκλεισμού των Ρομά στη σημερινή Ευρώπη. Καμιά χώρα στην Ευρώπη δεν διαθέτει ακριβή στατιστικά
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
37
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΤΟΥΣ ΟΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΑΟΡΑΤΟΥΣ ΡΟΜΑ στοιχεία για τους Ρομά πολίτες της, στην επίσημη απογραφή ή σε άλλα κρατικά αρχεία. Πολλοί Ρομά δεν έχουν καν πιστοποιητικό γέννησης. Οι οικογένειες Ρομά συχνά αμελούν να δηλώσουν τη γέννηση ενός παιδιού στις αρχές, αφού το κόστος ενός τέτοιου πιστοποιητικού μπορεί να είναι απαγορευτικό. Εξαιτίας αυτής της αφάνειας, οι Ρομά στερούνται νομική προστασία, δημόσια περίθαλψη και την ευκαιρία να γράψουν τα παιδιά τους στο σχολείο, να βρουν δουλειά και να αποκτήσουν εκλογικά δικαιώματα. Αυτό σημαίνει επίσης ότι οι Ρομά διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να πέσουν θύματα τράφικινγκ και δυσμενούς δικαστικής μεταχείρισης: Αν δεν υπάρχεις επισήμως, είναι εύκολο να εξαφανιστείς και να σε εξαφανίσουν. Τα κενά στις επίσημες απογραφές για τους Ρομά είναι εντυπωσιακά. Μια πρόσφατη εκστρατεία καταγραφής που πραγματοποιήθηκε από το Open Society Foundations (OSF) και τις Ρομά κοινότητες στην Ουγγαρία έδειξε ότι ο πληθυσμός των Ρομά είναι μεγαλύτερος κατά 63% σε σχέση με τον επίσημα καταγεγραμμένο: αντί 190.000, πάνω από 300.000. Κάποιοι Ρομά δεν δηλώνουν την ταυτότητά τους στις αρχές, γιατί φοβούνται τις διακρίσεις. Μόλις μερικές δεκαετίες νωρίτερα, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κήρυκες μίσους και πολιτικοί ηγέτες έστειλαν πάνω από μισό εκατομμύριο Ρομά στο θάνατο για το «συλλογικό έγκλημα» να είναι απλώς Ρομά. Η μνήμη αυτή ζει ακόμα ανάμεσα στους Ρομά: η καχυποψία τους έναντι της καταγραφής δεν είναι αβάσιμη. Πρόσφατα, στη Σουηδία, αποκαλύφθηκε ότι η αστυνομία διατηρούσε παράνομα μια μυστική λίστα για περισσότερους από 4.000 Ρομά, συμπεριλαμβανομένων και παιδιών. Τις περισσότερες φορές, νομικές και διαδικαστικές δυσκολίες που δημιουργούν σκοπίμως οι κυβερνήσεις εμποδίζουν τους Ρομά να αποκτήσουν τα κατάλληλα έγγραφα. Γιατί, σε έναν πλήρως καταγεγραμμένο πληθυσμό Ρομά οι κυβερνήσεις θα έπρεπε να εξασφαλίζουν θεμελιώδη δικαιώματα, όπως πρόσβαση στην εκπαίδευση, στην υγεία και την δικαιοσύνη. Θα έπρεπε να τηρούν ποσοστώσεις προσλήψεων για Ρομά και να συμπεριλάβουν Ρομά στα ψηφοδέλτια. Για πολλές κυβερνήσεις στην Ευρώπη, η αφάνεια των Ρομά είναι πολιτικά και οικονομικά βολική. Χωρίς επίσημα στοιχεία ταυτότητας ή νομική κατοχύρωση της περιουσίας τους οι οικογένειες Ρομά διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο ανιθαγένειας. Ένας ανιθαγενής δεν αναγνωρίζεται ως πολίτης από κανένα κράτος. Και αυτό έχει σημασία, γιατί η ιθαγένεια είναι το βασικό θεμέλιο της νομικής υπόστασης ενός ατόμου. Είναι δικαίωμα του καθενός να έχει δικαιώματα. Ανιθαγένεια υπάρχει και στη Δυτική Ευρώπη. Η Ιταλία φιλοξενεί χιλιάδες οικογένειες Ρομά, πολλές από τις οποίες είναι ανιθαγενείς ή διατρέχουν αυτό τον κίνδυνο. Ζουν σ’ αυτό το νομικό κενό, δεν έχουν καμιά υπηκοότητα, στερούνται θεμελιώδη αστικά, πολιτικά, οικονομικά, πολιτισμικά και κοινωνικά δικαιώματα. Τα 12 εκατομμύρια Ρομά της Ευρώπης συνεχίζουν να υφίστανται βίαιες επιθέσεις, εμπρησμούς, ακόμα και κατά συρροή δολοφονίες· και η επίσημη αφάνειά τους μπορεί είναι εξίσου θανατηφόρα.
Ο Ζέλκο Γιοβάνοβιτς είναι διευθυντής του Γραφείου Πρωτοβουλιών για τους Ρομά του Open Society Foundations (OSF). Το κείμενο δημoσιεύτηκε στην «Guardian» (http://goo.gl/Y2HtsN), στις 28.10.2013.
Η σιωπή της παντόφλας ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΤΡ ΡΟΜΑΝΕΣ
Μαζί με την Ντέλια, τη σύζυγό μου, διευθύνω μια μικρή επιχείρηση, το Τσιγγάνικο Τσίρκο Ρομανές. Έχουμε περίπου δεκαπέντε υπαλλήλους, έχουμε και δύο άτομα για δουλειά γραφείου. Η Ντέλια μου λέει: «Δύο άτομα μόνο για όλη τη χαρτούρα, δεν είναι αρκετά. Θα έπρεπε να πάρουμε κι ένα τρί-
Φωτογραφία του Ευθύμιου Μελεγκίδη
το». Τρία άτομα σ’ ένα γραφείο για να διαχειριστούν μια επιχείρηση 15 εργαζόμενων, είναι τρέλα. Το τσίρκο υπήρξε η τελευταία δραστηριότητα που λειτούργησε με ποιητικό τρόπο. Σήμερα, κάτι τέτοιο δεν είναι πια δυνατό. Ήθελα η κόρη μου, η Αλεξάνδρα, να λάβει άδεια — χρειάζεται άδεια για να κάνεις τσίρκο. Μου λένε: «Έχει απολυτήριο λυκείου;». Επομένως, χρειάζεται απολυτήριο λυκείου για να κάνεις τσίρκο. Η κόρη μου μιλά πέντε γλώσσες και ξέρει να κάνει γύρω στα δώδεκα νούμερα στο τσίρκο, και κάνουμε τσίρκο εδώ και αιώνες. Αλλά δεν έχει απολυτήριο. Τους απάντησα: «Εγώ, προσωπικά, δεν πήγα ποτέ σχολείο. Αλλά έχω εκδώσει τρεις ποιητικές συλλογές στον Γκαλιμάρ, ετοιμάζεται και η τέταρτη, παίζω μουσική μπαρόκ με ούτι και μιλώ τέσσερις γλώσσες». Ανοησίες. Ο υπουργός [Εσωτερικών, μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος] Μανουέλ Βαλλς μας λέει πως εμείς οι Τσιγγάνοι δεν επιθυμούμε να ενσωματωθούμε. Του δίνω χίλια δίκια. Βρισκόμαστε στη Γαλλία εδώ και πέντε αιώνες και, είναι αλήθεια, δεν έχουμε ακόμα ενσωματωθεί. Θέτω το εξής ερώτημα σε όλους όσους μας δείχνουν με το δάχτυλο: Πόσοι και πόσες σ’ αυτή τη χώρα είναι απόλυτα σύμφωνοι μ’ αυτό που εννοείται ως ενσωμάτωση; Να πηγαίνει δηλαδή κανείς στο σχολείο μέχρι τα 21-22 του, να περνά στην ανεργία στα 50 του, να κατοικεί σε ακατάλληλες συνθήκες, να εργάζεται για ένα μισθό πείνας, να κλείνεται μέσα στους τέσσερις τοίχους ενός γραφείου, να περνά καθημερινά δυο ώρες μέσα σε μεταφορικά μέσα, με εκατομμύρια άνεργους, με αγρότες και νέους που αυτοκτονούν όλο και περισσότερο, πλούσιους που γίνονται πλουσιότεροι και φτωχούς που γίνονται φτωχότεροι; Σήμερα, εμείς, οι Τσιγγάνοι, που μας αποκαλούν Ρομά από άγνοια ή ανοησία, δεν μπορούμε πια να ταξιδέψουμε, παρόλο που ένα μεγάλο μέρος της κοινότητας δεν επιθυμεί να εγκαταλείψει τον νομαδικό τρόπο ζωής. Γι’ αυτούς που το επιθυμούν να βγουν —γιατί υπάρχουν τέτοιοι—, το ερώτημα έχει τεθεί. Τι θέλουν; Ένα κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι τους ή τον έναστρο ουρανό; Η κ. Ναγιά Βαλώ-Μπελκασέμ, υπουργός των Δικαιωμάτων των γυναικών, θέλει να τιμωρήσει τους άντρες που επισκέπτονται πόρνες. Ας αρχίσει από τον περιορισμό της φτώχειας.
Αυτή τη στιγμή στο Παρίσι, στις πιο περιφερειακές γειτονιές, υπάρχουν εκατοντάδες κορίτσια που κατάγονται από την ανατολική Ευρώπη. Τα αφήνουν σ’ αυτές τις γειτονιές, καθημερινά, άντρες που οδηγούν τεράστια μαύρα αυτοκίνητα. Γιατί δεν σταματά η αστυνομία αυτά τα οχήματα που βγάζουν μάτι; Αν αρκούσε ένας νόμος για να καταστείλει τις σεξουαλικές ενορμήσεις των αντρών, θα το γνωρίζαμε προ πολλού. Στην ανατολική Ευρώπη τείνουμε να γίνουμε οι Εβραίοι της δεκαετίας του 30. Είναι πολύ χειρότερα κι απ’ την κατάσταση που γνωρίσαμε ζώντας στα λεγόμενα κομμουνιστικά καθεστώτα. Όσο για τη χώρα μας, ζητάμε από τους Γάλλους να μας πουν τι σκέφτονται για τα στρατόπεδα φτώχειας που βρίσκονται μπροστά στα σπίτια τους. Είναι εξοργισμένοι, κι εγώ τους καταλαβαίνω· αλλά είναι η ίδια η Γαλλία που έχει δημιουργήσει αυτή την κατάσταση. Καταρχάς, στη Γαλλία οι Τσιγγάνοι από την ανατολική Ευρώπη είναι γύρω στους 17.000, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία. Αν αφαιρέσουμε τις γυναίκες, τα παιδιά, τους ηλικιωμένους, μας μένουν 3.000-4.000 άντρες που δεν ζητούν παρά δουλειά, αλλά η Γαλλία τους το απαγορεύει. Θα αναλάμβαναν δουλειές που οι Γάλλοι δεν θέλουν να κάνουν, αλλά υπάρχει η πολύ διαδεδομένη σκέψη: Αν τους αφήσουμε να εργαστούν, αυτό θα δημιουργήσει ρεύμα νέας ζήτησης, πράγμα απολύτως εσφαλμένο. Σχετικά με την «υπόθεση Λεονάρντα» (της δεκαπεντάχρονης Τσιγγάνας που ήλθε απ’ το Κόσοβο και οδηγήθηκε ξανά στα σύνορα απ’ την αστυνομία, αν και ζούσε στη Γαλλία εδώ και πέντε χρόνια — της έλειπαν μόλις δύο μήνες για να λάβει οριστικά άδεια παραμονής), θα ανακαλέσω απλώς τον Γκάντι που δεν υπήρξε ποτέ επικίνδυνος επαναστάτης: «Όταν ένας νόμος δεν είναι αξιοσέβαστος, δεν τον σέβομαι». Αντί να μας δείχνουν με το δάχτυλο και να μας κατηγορούν οι άνθρωποι με τις μαύρες ιδέες θα μπορούσαν να πετάξουν στα σκουπίδια τους δυο «χρυσούς οδηγούς» που όλοι οι κάτοικοι αυτής της χώρας έχουν στο πίσω μέρος του μυαλού τους: τον αστικό και τον εργατικό κώδικα. Γιατί ζούμε σ’ έναν ωκεανό από νόμους. Κι αυτό χωρίς να περιοριστούν τα κοινωνικά προγράμματα, γιατί υπάρχουν πολλοί φτωχοί σ’ αυτή τη χώρα που βαδίζει, δυστυχώς, με μεγάλο διασκελισμό προς απάνθρωπες καταστάσεις. Θα ’πρεπε οι πολίτες αυτής της χώρας να ενημερώνονται σωστά. Να ξυπνήσουν, γιατί η σιωπή της παντόφλας συνοδεύει χωρίς έλεος τον εκκωφαντικό ήχο του βήματος της μπότας.
Ο Αλεξάντρ Ρομανές είναι ποιητής, ουτίστας μπαρόκ μουσικής, διευθυντής του τσιγγάνικου τσίρκου «Ρομανές» (www.cirqueromanes.com ). Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη «Liberation», στις 18.10 2013 (goo.gl/t4dns8) ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ
Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Μαρία Καλαντζοπούλου. Ευχαριστούμε θερμά την Μπέκη Μπλουμ για τη συνεργασία, για τις προτάσεις, για όλα: χωρίς τη βοήθειά της το αφιέρωμα αυτό δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Στην ηλεκτρονική έκδοση της «Αυγής» (www.avgi.gr) και στο μπλογκ των «Ενθεμάτων» (enthemata.wordpress.com) δημοσιεύονται στην πλήρη τους μορφή τα κείμενα του Ζέλκο Γιοβάνοβιτς και του Αλεξάντρ Ρομανές. Επίσης, δημοσιεύεται το άρθρο του Βαλέριου Νικολάε «Ενσωμάτωση των Ρομά: Ό,τι πει η πλειοψηφία», με κεντρικό ερώτημα πώς μπορεί να επιτευχθεί η ενσωμάτωση των Ρομά, μέσα «από ένα πιο αντιπροσωπευτικό σύστημα γι’ αυτούς, το οποίο να διευκολύνει και όχι να εμποδίζει την κοινωνική ενσωμάτωση». «Η βαθιά έλλειψη πολιτικής λογοδοσίας προς τις κοινότητες των Ρομά βολεύει τους λαϊκιστές Ρομά πολιτικούς» επισημαίνει. Και υποστηρίζει ότι «η πραγματική ενσωμάτωση θα επιτευχθεί μόνο όταν οι πλειοψηφίες σταματήσουν να αναμένουν από τους εκπροσώπους των Ρομά να λύσουν ένα πρόβλημα που αφορά την πλειοψηφία: τον ευρωπαϊκό αντι-τσιγγανισμό».
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
3 NOEMBΡΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Το χαμόγελο της Μαρίας ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ
Ποτέ, την τελευταία δεκαετία, δεν βρεθήκαμε οι Τσιγγάνοι στο επίκεντρο των γεγονότων. Τελευταία φορά που με ρώταγαν για τους Τσιγγάνους πρέπει να ήταν την εποχή του σίριαλ «Ψίθυροι καρδιάς». Από τότε πάντα οι Ρομά βρίσκονται μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Και να που ξαφνικά η αστυνομία μαζί με την κοινωνία ανακάλυψαν και πάλι πως οι «γύφτοι» έχουν μύρια κακά. Η Μαρία έπεσε θύμα απαγωγής ή αγοράστηκε μυστικά από Τσιγγάνους, γιατί μόνο αυτοί μπορούν να πουλούν ή να αγοράζουν παιδιά… Η ζωή της Μαρίας στον καταυλισμό, μας είπαν, ήταν σαν παλιό κόμικ. Ο ιδρυτής του «Χαμόγελου του παιδιού» Α. Γιαννόπου-
τις πιο πολλές φορές καταλήγουν στο βυθό της θάλασσας. Η Μαρία ήρθε να αναστατώσει. Προς ποια κατεύθυνση; Οι «Έλληνες» ζουν μέσα στην ανεργία όπως εγώ, βρίσκονται στον πάτο του βαρελιού, και οι «λύσεις» που βγαίνουν στην επιφάνεια είναι ο φασισμός σαν μια τιμωρία για όλους και όλα — και μέσα σε αυτά ήρθε και ο γύφτος. Δηλαδή, όλα τα είχαμε, οι γύφτοι μας έλειπαν. Όλοι είχαν μια άποψη και όλες οι απόψεις ήταν στον ίδιο ρυθμό: δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, ηθοποιοί, μουσικοί, κάποιος είχε γείτονα Τσιγγάνο ή συνεργάστηκε με έναν Ρομ, τέλος πάντων είχε μια επαφή με Τσιγγάνους, και ήταν δήθεν ειδικός! Και τι λέει άραγε αυτό; Ότι με γνωρίζεις; Πότε θέλησες να
Φωτογραφία του Ευθύμιου Μελεγκίδη
λος έβγαλε από τα συρτάρια το παραμύθι «Η αρκούδα του γύφτου» και το έλεγε στην κάμερα! Θα ήταν κάπως πιο αξιοπρεπές, για τον ίδιο αλλά περισσότερο για το ίδρυμα, να είχε τοποθετήσει σε δυο-τρεις θέσεις Τσιγγάνους, για να μάθει τη νοοτροπία και τις συνήθειές τους, και κάποιες από τις Μαρίες να έχουν έτσι μια καλύτερη μεταχείριση. Η πλειοψηφία των Τσιγγάνων παρακολουθούσε όλες αυτές τις μέρες την υπόθεση σαν να πρόκειται για «πόλεμο», αφού καθημερινά έβγαιναν πράγματα άσχετα με την υπόθεση: προνοιακά επιδόματα, φορολογικές παρατυπίες, κάθε λογής γραφειοκρατικές περιπλοκές. Δεν μπόρεσα να μπω σε αυτήν τη διαδικασία του πολέμου, αλλά οι γείτονές μου είχαν την διάθεση να τα σχολιάσουν: «Ρε τους γύφτους, παίρνουν επίδομα» ακούγαμε, και η απάντηση ερχόταν: «Εσύ, που δουλεύεις στο δημόσιο πόσες φορές έκλεψες εμένα τον γύφτο;». Ακούσαμε κάποιους άλλους να λένε «Αυτοί κλέβουν παιδιά», χωρίς να αναρωτιούνται ποιοi είναι εκείνοι φέρνουν παράνομα μετανάστες που
Ο Βαγγέλης Ιωάννου είναι υποψήφιος διαμεσολαβητής για θέματα πολιτών Ρομά
με μάθεις, να με ρωτήσεις πως είναι να ζεις σε γκέτο; Σε γοήτευε η ελευθερία μου, μάλλον θα ήσουν επηρεασμένος από κάποια ταινία. Και το χειρότερο, δίπλα σε αυτά, βγήκαν και οι κρατικοδίαιτοι Ρομά για συνοδεία και για να αρχίσουν το την «κλάψα». tst Τι να προσπαθούσα να κάνω; Να ξεχάσω την Μαρία και να μπω στην ίδια διαδικασία, τις συγκρίσεις και τους συμψηφισμούς; Το γνωρίζω καλά το έργο, δεν θα άλλαζε κάτι. Δεν είναι μόνο οι Έλληνες στην Ελλάδα που αναγκάζουν τους Ρομά να ζουν σε καταυλισμούς, έτσι είναι σε όλη την Ευρώπη. Η ζωή μας είναι σχεδόν ίδια παντού… Αναφέρομαι στην πλειοψηφία. Η εικόνα της πραγματικής μητέρας της Μαρίας μας το θύμισε, τρομάζοντας ακόμα και τους πιο δύσπιστους. Η ζωή στον καταυλισμό δεν είναι στρωμένη με ροδοπέταλα, η επιβίωση είναι καθημερινός Γολγοθάς, ένα παιδί δεν ζει με παραμύθια· ζει στα σκουπίδια και στην αναζήτηση ενός αυτοσχέδιου παιχνιδιού. Στο τέλος, είχαν όλα λίγη σημασία. Άκουσα πως η Μαρία θα επιστρέψει μάλλον στη Βουλγαρία, σε ένα ίδρυμα στο οποίο δεν είμαι καθόλου βέβαιος πως θα ξαναβρεί το χαμόγελό της.
ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ
Από το πλεόνασμα στην κόλαση ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ
Όλους τους προηγούμενους μήνες, τότε που ζούσαμε στον αστερισμό του σαξές στόρι, τα ΜΜΕ και η κυβέρνηση μιλούσαν συνεχώς για το πρωτογενές πλεόνασμα που θα απολαύσουμε μετά τις γερμανικές εκλογές και περιέγραφαν πόσο θα είναι και πού και πώς θα διοχετευτεί, με αποτέλεσμα να αισθανόμαστε κάπως σαν τον ασθενή που βρίσκεται σε αυστηρή δίαιτα και φαντάζεται με κάθε λεπτομέρεια το πρώτο πλούσιο γεύμα μετά τη λήξη της. Βέβαια, ακόμα και όσοι πλάσαραν το πλεόνασμα, σε σπάνιες στιγμές ειλικρίνειας παραδέχονταν ότι σε μεγάλο βαθμό είναι πλασματικό, αφού το δημόσιο είχε ένα σωρό απλήρωτες υποχρεώσεις, αλλά στην ευφορία της στιγμής αυτή τη λεπτομέρεια την προσπερνούσαν συνήθως αγέρωχα. Ύστερα, καθώς έφτανε ο Σεπτέμβριος, άρχισε ολοένα και περισσότερο να γίνεται λόγος για το δημοσιονομικό κενό του 2014, το οποίο ανεπαισθήτως πήρε να διογκώνεται και να μαυρίζει, μέχρι που εκτόπισε από το προσκήνιο το πλεόνασμα, το οποίο στην πορεία ολοένα και συρρικνωνόταν -από το λουκούλλειο γεύμα είχαν απομείνει μόνο δυο φρυγανιές διαίτης. Και ξαφνικά, σε συνέντευξή του ο υπουργός Οικονομικών αποκάλυψε την αλήθεια: οι επόμενοι μήνες, όχι μόνο δεν θα είναι μήνες ευωχίας και απόλαυσης του «πλεονάσματος», αλλά «ως τον Ιούνιο θα είναι κόλαση». Αν μετά θα πάμε στον Παράδεισο (και με ποια έννοια), δεν το διευκρίνισε. Η κόλαση είναι λέξη αρχαιοελληνική· βέβαια, στην αρχαία θρησκεία Κόλαση δεν υπήρχε, μόνο ο Άδης, χωρίς μάλιστα να έχει τη σημασία του τόπου τιμωρίας των αμαρτωλών. Η λέξη κόλασις είχε άλλη σημασία και μάλιστα έχει την απώτερη προέλευσή της στην… κηπουρική, αφού το ρήμα κολάζω, από το οποίο προέρχεται, είχε την αρχική σημασία «κλαδεύω»· το κολάζω με τη σειρά του ανάγεται στο αρχαίο επίθετο «κόλος», που το χρησιμοποιούσαν για ζώα με κομμένα κέρατα ή για κάτι ακρωτηριασμένο, κολοβό ή κοντό. Η ραψωδία Θ της Ιλιάδας, όπου ο Όμηρος συντομεύει τη διήγηση για να μην περιγράψει αναλυτικά τα παθήματα των Αχαιών, ονομαζόταν «κόλος μάχη». Λοιπόν, αρχικά κόλασις είναι το κλάδεμα («αι κολάσεις των αμυγδαλών» στον Θεόφραστο) και κολάζω σήμαινε κλαδεύω, αλλά πολύ γρήγορα πήρε επίσης τη σημασία «συγκρατώ κάτι (αρνητικό), περιορίζω τις συνέπειες» («τας επιθυμίας … κολάζειν» στον Πλάτωνα) και επεκτάθηκε στην επιβολή τι-
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και στo www.sarantakos.com
μωρίας για σωφρονισμό («τους κολάσεως δεομένους αλλ’ ου μαθήσεως», πάλι στον Πλάτωνα). Η σημασία της τιμωρίας ενισχύεται με τον ερχομό του Χριστιανισμού, οπότε η λέξη κόλασις παίρνει την ειδική σημασία της μετά θάνατο τιμωρίας των ψυχών των αμαρτωλών. Στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, ο Ιησούς, μιλώντας με παραβολές για τη μέλλουσα κρίση, είπε για τους αμαρτωλούς ότι «απελεύσονται ούτοι εις κόλασιν αιώνιον» (δηλ. σε αιώνια τιμωρία) και από αυτό το χωρίο στους επόμενους αιώνες ονομάστηκε κόλασις όχι μόνο η μετά θάνατον τιμωρία αλλά και ο τόπος όπου συντελείται αυτή, και σιγά-σιγά η λαϊκή φαντασία και αργότερα η τέχνη εικονογράφησαν τα ποικίλα βασανιστήρια της Κολάσεως, συχνά με εντυπωσιακή δύναμη· καθώς περνούν οι αιώνες, η λέξη κόλαση φτάνει να σημαίνει τη μεγάλη ταλαιπωρία και τα βάσανα που περνάει κάποιος και στην επίγεια ζωή, ήδη σε κείμενα της κρητικής λογοτεχνίας («τες κόλασες που έπαθε γι’ αγάπη» στον Θησέα). Με τη σημασία αυτή λέμε και σήμερα ότι, π.χ. η ζωή στην Αθήνα έχει γίνει κόλαση, εννοώντας την ταλαιπωρία της μεγαλούπολης, ενώ τους τόπους εγκλεισμού και βασανιστηρίων, τη Μακρόνησο ας πούμε ή κάποιες σκληρές φυλακές, τους λέμε συχνά «κολαστήριο». Στο κλισέ της «πύρινης κόλασης» καταφεύγει ο αμήχανος δημοσιογράφος για να περιγράψει μια πυρκαγιά, αλλά και «της γης τους κολασμένους», όπως το απέδωσε στα ελληνικά ο Γιάννης Πικρός, θέλησε να συνεγείρει η Διεθνής των Εργαζομένων. Στα τελευταία χρόνια, η λέξη «κόλαση» χρησιμοποιείται κυρίως από νέους και με θετική σημασία, για την ξέφρενη διασκέδαση ας πούμε, ή για απολαύσεις καυτές αλλά και επικίνδυνες. Ωστόσο, πολύ φοβάμαι πως δεν είναι μ’ αυτή την τελευταία σημασία που υποσχέθηκε ο κ. Στουρνάρας ότι «θα είναι κόλαση ως τον Ιούνιο». Βέβαια, θα μπορούσε να πει κανείς ότι με τον όρο αυτό ο κ. υπουργός χαρακτήριζε ειδικά τις διαπραγματεύσεις με την τρόικα, αλλά δεν θέλει και πολλή φιλοσοφία για να καταλάβουμε ότι η πρόβλεψη ισχύει γενικότερα, καθώς οι κατηγορηματικές εξαγγελίες ότι «δεν γίνεται ούτε συζήτηση για νέα μέτρα» έδωσαν τη θέση τους σε διευκρινίσεις ότι «δεν θα παρθούν οριζόντια μέτρα» (με ποιο μοιρογνωμόνιο θα τα μετρήσουν τάχα;), ενώ όλο και συχνότερα εκφράζονται φόβοι ότι το πολυδιαφημισμένο πρωτογενές πλεόνασμα θα αποδειχτεί στο τέλος του χρόνου στουρναρογενές, αφού το δημόσιο χρωστάει δισεκατομμύρια αριστερά και δεξιά. Κόλαση θα είναι ως τον Ιούνιο, καλά μας το υποσχέθηκαν, αλλά και μετά τον Ιούνιο κόλαση θα είναι, εκτός αν αντιδράσουν οι κολασμένοι…