Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті «Мемлекеттік тілді және Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамыту» бағдарламасы бойынша шығарылды
Балаларға
арналған танымдық
УДК 7.0 (031.053.2) ББК 85 я 2 Ұ 46
Кеϟесшісі – Ө.Ж. Сағымбай, жаратылыстану ғылымдарының кандидаты
Ұ 46 ҰЛЫ ӨНЕРТАБЫСТАР. – Алматы: «Аруна» баспасы. – 32 бет. – Сер.: «Балаларға арналған танымдық энциклопедия».
ISBN 9965-26-447-3
Халϗымызда «Ізденген – жетер мϭратϗа» деген дана сөз бар. ЯϏни, әр нәрсені білуге талпынып, білімніϟ тереϟіне бойлау – адамды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Дϫниеде балалар тϫсіне бермейтін жәйттер көп-аϗ. Өмірді жете таныϏысы, бәрін білгісі келетін олар «Ол кім?», «Бϭл не?», «Неліктен?», «ϖайда?», «ϖашан?» деген тәрізді сϭраϗтарϏа жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардыϟ осылайша ізденімпаздыϗ танытуы – табиϏи заϟдылыϗ. Осы орайда, балаларϏа баϏыт-баϏдар сілтейтін тϫрлі танымдыϗ әдебиеттердіϟ көмегі аса зор екендігін ескере келе, кішкентай оϗырмандардыϟ білуге деген ϗϭштарлыϏын ϗанаϏаттандыру ϫшін «Аруна» баспасы «БалаларϏа арналϏан танымдыϗ энциклопедия» топтамасын ϭсынып отыр. Сан алуан таϗырыпты ϗамтитын энциклопедиялар балалардыϟ жан-жаϗты кемелденіп, білімін тереϟдете тϫсуіне, өзі өмір сϫріп отырϏан ортаныϟ ϗыр-сырын тануϏа, алыс-алыс өлкелерге ϗиялында саяхаттауϏа көп көмегін тигізеді деп сенеміз.
УДК 7.0 (031.053.2) ББК 85 я 2
ISBN 9965-26-447-3 ISBN 9965-26-435-Х
© Қазақ тіліндегі басылымы «Аруна ltd.» ЖШС
КІРІСПЕ Жер бетіндегі адамзат ғұмыры сан-алуан оқиғаларға а толы. Көне дәуірден осы заманға дейін адамдар көпте-ген өзгерістерді бастан кешірді. Бізге дейін өмір сүр-ген адамдар күнделікті тірлікті жеңілдету үшін түрлі әдістер мен амалдарды ойлап тапты. Өнертабыстар күннен күнге көбейе түсті. Бір затты жасаудың жаңа а жолын ұсынуды «өнертабыс» деп атаймыз. Есте жоқ ерте замандардан бері адамдар барынша жайлы, жақсы өмір сүруге ұмтылып келеді. Ежелгі адамдар аңшылықпен айналысып, көшіп-қонып жүретін. Сосын олар ауылшаруашылығымен айналысып, отырықшылыққа үйренді. Яғни, бір жерге қоныстанып отырып, тірлікпен айналысатын болды. Қағаз пайда болғанға дейін адамдар жапыраққа хат жазатын. Сондықтан да жазбаларды сақтау өте қиын еді. Дөңгелекті ойлап тапқан соң, әлемде үлкен өзгерістер орын алды. Будың күшін пайдалану арқылы механизмдерді іске қосу мүмкін екені анықталған соң, қолмен істелетін жұмыстардың көбін машиналар атқаратын болды. Кейіннен будың күшімен жүретін көліктер электр тоғын пайдаланатын болды. Соның арқасында ауаның ластануы азайып, жұмыстың жылдамдығы артты. Адамдардың өз тірлігін жеңілдетуге деген құлшынысы көптеген өнертабыстарды ашуға итермеледі. Солайша дәрі-дәрмектер, автокөліктер, сымсыз жүйелер, ұшақтар, компьютерлер, т.б. тың дүниелер өмірге келді. Бұл өнертабыстар қазір өмірімізден өз орнын тауып, адамзат игілігі үшін қызмет етіп келеді және олар біздің жұмысымызды жеңілдетеді.
3
Өнертабыс деген не? ?
Ежелгі Ежелг адамдардыϟ от шыϏаратын ϗϭралы
Өнертабыс дегеніміз – бұрын қолданыста болмаған маған жаңа дүниені жасап шығару немесе затты жасаудың дың тың әдісін, өзгеше тәсілін ұсыну. ну. Өркениет дамығаннан бері адамдар р сан алуан жаңа заттарды құрастырып, біздің жұмысымызды жеңілдететін әдістерді ώарыштыϗ зымыран ойлап тапты. Осы өнертабыстар адамдардың жұмысын тездетіп, оңайлатып қана қоймай, сол еңбектің қаржылық шығынын да азайтты. Кейбір өнертабыстар қауіпсіздік шараларын да барынша жеңілдетті. Арбаның дөңгелегі, аңшылық пен еңбек құралдарынан ралдарынан басталған адамдардың өнертабысы қоғамға көптеген ен жаңа дүниелерді сыйлады. Ұшақтар, компьютерлер, сүңгуір қайықтар, жасанды жер серіктері, теледидар, микроскоп, скоп, ғаламтор, т.б. біздің тірлігімізді мізді түбегейлі өзгертті. Бұл заттардың қолданыс аймағы өте ауқымды: үй тірлігіне де пайдаланылады, ғылым мен технологияны дамытуда да маңызы зор. Қазіргі таңда өнертабыс иесінің есінің құқыАлϏашϗы сϫϟгуір ғын заңмен қорғайтын арнайы патенттер бар. ϗайыϗ Тарихқа көз жүгіртсек, жаңа дүниені жасау үшін өнертапқыштардың көптеген сытар мен қатеÁ³ëãåíãå – ìàðæàí! нақ ліктерді бастан өткергенін, тіпті Заманымыздыϟ де еϟ ϭлы сәтсіздікке өнертапϗышы деп ұ ш ы р а ғ а н ы н кімді айтамыз? байқаймыз. АғаТомас Алва Эдисон қазіргі заманның ең көр- йынды Райттарнекті өнертапқышы бо- дың ұшағы сәтті лып саналады. Ол 1876 жылы өндірісті дамытуға ұшқанымен, аларналған әлемдегі ең бірінші ғылыми зертхананы ашты. Оның өнертабыстарының дында бірнешеуі саны 1093-ке жетеді. Эдисонның еңбектері сынақтан өтпей жер бетіндегі тұрғындардың өмірін түбегейлі қалған болатын. өзгертті. 4
JJavelin Ja ave velilin TTh Throw hro row
Ғажап деректер Шырын соратын тϫтік іші ϗуыс шөптіϟ сабаϏына еліктеп жасалϏан.
Ϭшаϗ Парашют Жасанды жер серігі
Адам ϗолымен басϗарылатын ϭшаϗтан бϭрын парашюттыϟ ϫлгісі ϗϭрастырылϏан. Дөϟгелек – адамзат ойлап тапϗан еϟ ϭлы өнертабыс болып саналады.
Кішкентай шам
Томас Алва Эдисонныϟ танымал өнертабысыныϟ бірі – электр жарыϏы. Ол фонограф пен кинетоскоптан4 кейінгі ϫлкен жаϟалыϗ болды.
Вакцина¹ Себет арба
АϏайынды Райттардыϟ ϭшаϏы
Есіңе Е сақта! Өнертабыс дегеніміз – жаϟадан ойлап табылϏан нәрсе. Ал ашылым дегеніміз – бϭрыннан табиϏатта бар, біраϗ өзгелер байϗамаϏан дϫниені бірінші болып ашу.
Фонограф³
АлϏашϗы көлік
Микроскоп²
5
Ежелгі адамныϟ өнертабыстары ары рын Ежелгі адамдар мыңдаған жылдар бұрын өм п, өмір сүрді. Олар аңшылықпен айналысып, аңд мі аңдардың етімен азықтанды және үнемі өздер жабайы жыртқыштардан қорғаумен н өздерін болды Олар от жағуға болатынын білген соң, болды. шы оны шығаратын құралды іздеді. Бірте-бірте, т шақпақ тастарды бір-біріне үйкесе от ұшқышығаты ны шығатынын білді. Олар осы тастарды қыры, нап, өздеріне қажетті пішінге келтірді. Мысалы, рды балта сияқты тастарды жерді қазуға, ағаштарды мамен шабуға және аңдарды өлтіруге пайдаланды. Шамамен жы бұрын адамдар жартастың құрамында нда мыс 8000 жыл сия сияқты металдардың бар екенін білді. Олар сол металдардан қару жасап, еңбекке пайдаланды. Осыдан 2000 жыл өткен соң Месопотамия тұрғындары металдарды араластыру ы. Темірден арқылы мықты, берік құралдар жасап шығарды. а қарағанда жасалған құралдар мыстан жасалған заттарға птеген жаңа берік болатыны анықталды. Уақыт өте келе, басқа да көптеген өнертабыстар ашылды. Солардың арасынан, мысалы: катапульта , компас, астролобия және не тұтқыштарды атауға болады. Адамдар от жағуды әбден ден меңгерген соң, майшамдарды ы ойлап тапты. Бұл шамдардың ың сырт пішіні қабыршаққа а ұқсайтын. Адамдар оған сееЕжелгі май шам міз аңдардың қуырылған йын құйып, жанармай ай реÁ³ëãåíãå – ìàðæàí! ма тінде пайдаланатын. Өнер нертапқыштар дөңгелекті жасап асап шығарғанда, адамдар көліктің ліктің жаңа Тϭтϗыштар түрлері пайда болады деп еп үміттенді. (рычаг) 5
6
7
ϗай кезде бірінші рет ϗолданылды? Тұтқыштар – адамзат ойлап тапқан негізгі құралдардың бірі. Көне замандарда адамдар оны жиі пайдаланатын. Ежелгі грек математигі Архимед б.э.д. 260 жылы тұтқышты бірінші болып қолданды. Қазіргі кездегі қайшы, тістеуік, балға сияқты құралдардың бәрінде тұтқыштар қолданылады.
6
Ежелгі тастан жасалϏан ϗϭралдар
Ғажап деректер Тастан ϗϭрал жасау ϫшін көп уаϗыт жϭмсалϏанымен, олар тамаша өнер туындысы болып шыϗты. ϖажетті пішінге келтіру ϫшін, өткір әрі ϭстауϏа ϗолайлы болу ϫшін тасты жаϗсылап егеу керек болϏан.
Компас
Май шамдарды дайындау ϫшін ϗатты шиыршыϗталϏан өсімдік талшыϏын майϏа батырып алып, ϭшына от тϭтатϗан. Майдыϟ арϗасында өсімдік талшыϏы ϭзаϗ уаϗыт лапылдап жанатын болϏан. Шамамен 3500 жыл бϭрын еϟ алϏаш рет балϗытылϏан ϗоланы ϗϭю ϫшін тигель (ϗϭмыра) ϗолданылды.
Көне дөϟгелек
Тас балта Катапульта
Шаϗпаϗ тас
Астролобия
Есіңе сақта! Аϟшылыϗта ϗолданылатын найзалар аϏаш тϭтϗамен бекітілген шаϗпаϗ тастардан жасалды.
Ежелгі адамдар аϟ аулаϏанда найзаларды пайдаланϏан
7
Ауылшаруашылыϗ жϭмыстары Ауылш Ежелгі ада адамдар тамақ табу үшін аң аулап, жолдарында кездескен кездеске өсімдіктердің дәнін, жемісін теріп жейтін. Шамамен ме 8000 жыл бұрын адамдар көшпелі тірліктен шаршап, шар жалыға бастады, бір жерге тұрақтанғысы келді. келд Сосын олар жерге дән егіп, астық өсірудің қырсырын сыр меңгерді. Шамамен Ш 5000 жыл бұрын мысырлықтар тұңғыш рет ж жер жыртатын ағаш соқаны ойлап тапты. Оны өгізге жегетін. Кейінірек соқаны темірден жасап, пішінін өзгертті. Енді олар жерді жыртып қана қоймай, топырақты р қ аударып, өңдейтін болды. Өгізге соқа жегіп, жер жырту әдісін д көптеген дамушы мемлекеттер тер қазіргі кезде кез де қолданады. М Мысырлықтар осыдан 7000 жыл бұрын лғы – су суды жоғарыға көтеретін құрылғы д гелегін ойлап тапты. Ол егістік ік жердөң л ді ылғалдандырып, өнімнің түсілер ымін арттырды. Ғалымдар топы рақтың құрылымын зерттеген соң, XIX ғасырдың ортасында химиялық тыңайтқыштарды дамытты. Тыңайтқыштарды топыраққа сепкен соң, егістік Су дөϟгелегі жердің өнімі молайды. ид8 , Кейінірек ғалымдар пестицид инсектицид9 және фунцидтерді10 қолданысқа енгізді. Á³ëãåíãå – ìàðæàí! гиБүгінгі күнде тракторлар мен басқа да ауылшаруашылық машиналары фермерлердің тірлігін жеңілдетіп қана қоймай, алатын өнімнің түсімін молайШадуф деген не? туға жәрдемдеседі. Шадуф дегеніміз – осыдан 7000 мың жыл бұрын мысырлықтар ойлап тапқан құрылғы. Оның көмегімен суды құдықтан немесе өзеннен тартып, егістік жерді суарған. Бұл – суды жоғарыға көтеретін тұтқыштың бір түрі. Бір жағына ауыр салмақты зат қойылып, екінші басына шелек ілінеді.
8
Соϗа жегілген өгізбен жер жырту
Ғажап деректер «Тϭϗымсепкіш» деп атϗа немесе өгізге жегілген ауылшаруашылыϗ машинасын айтамыз. Ол дәнді, шикізатты себу ϫшін ϗолданылады.
Су дөϟгелегі
Есіңе сақта! 11
Шадуф
Трактор
Орта Ϗасыр Ϗасырда су дөϟгелегі өте танымал бол болды.
Неміс және аϏылшын Ϗалымдары химиялыϗ тыϟайтϗыштарды XIX Ϗасырдыϟ ортасында ойлап тапты. Гидропоника – өсімдіктерді өсірудіϟ жаϟа әдісі. Бϭл әдіс бойынша өсімдіктер топыраϗϗа егілмей, суда өседі, ϗажетті ϗоректік заттар сумен беріледі. АлϏашϗы жел диірмені тік біліктерден тϭратын. Ол б.з. VII Ϗасырда Парсы елінде пайда болды. Бϭл жел диірмендер еуропалыϗ ϫлгіден мϫлдем бөлек болатын.
Гидропонды баϗ Пестицидтерді себу
Машинамен жер жырту
Жел диірмені
9
Энергия, ϗозϏалтϗыштар және р Ϗарыштыϗ зымырандар Бірне Бірнеше ғасырлар бойы адамзат күнделікті тірлікке ке адамдардың, дард жануарлардың, жел мен судың күшін пай айдаланды. лан Бірақ бу қозғалтқышының пайда болуы – қоғамға қ үлкен өзгеріс әкелді. Б.з. Б I ғасырында өмір сүрген александриялық Герон Ге бу қозғалтқышымен жұмыс істейтін алғашқы ға бу трубинасын құрастырған ғалым болып лы саналады. Бірақ ол өз өнертабысын ойыншық ш ретінде ғана пайдаланған. Бірнеше жылдардан соң, с ғалымдардың қажырлы еңбегінің арқасында құрылғының пішіні өзгеріп, қызметі жетілді. Шотланд инженері және өнертапқышы Джеймс Уатт бу Зымыран қозғалтқышын дамытуға қомақты үлес қосты. Бу қозғалтқышы өзі жүретін көлік болды. «Өндірісті алға жылжыту үшін бірнеше адам бірлесіп машинамен жұмыс істейді» деген тұжырым шындыққа айналды. Қарқынды дамудың нәтижесінде электр мен бензинді қозғалтқыштар өмірге келді. Бұрын адамдар істейтін көптеген ауыр жұмыстарды машиналар атқаратын болды. Осыдан 50 жыл бұрын ғарыш кеңістігін шарлау деген құр қиял болатын. 1957 жылы Ресей ғалымдары ғарышқа самғау мүмкін екенін дәлелдеген соң, еш күмән қалмады. Роберт Годдард 1926 жылы зымыранның қозғалыс күшін көрсетті. Қазіргі таңда ғалымдар зымыд р келеді. д рандардың мүмкіндігін үздіксіз жетілдіріп Бу турбинасы Компьютердің көмегімен олар лерін бақылай ғарыш кемелерін Á³ëãåíãå – ìàðæàí! алады және жерден миллиондаған шақырым қашықтықта тәжірибелер ώарыш кезеϟі жүргізе алады. ы. Соның ϗашан басталды? арқасында ғарыш кеҒарышты игеру 1957 ңістігі жайлы көптеген жылы басталды. Бұрынғы Кеңес Одағы әуе кежаңа мәліметтерді біңістігіне «Спутник 1» алғашқы жасанды жерле аламыз. серігін ұшырды. Қазіргі кезде жүздеген жасанды жерсеріктері түрлі қызметтерді атқарады. Олар байланыс орнату үшін және ауа райын болжау үшін қолданылады.
10
ώарыштыϗ зымыран
Іштен тϭтанатын ϗозϏалтϗыш
Ғажап деректер «Спутник 1»
ϖазіргі кездегі автокөліктердіϟ ішіндегі ϗозϏалтϗыштар «Іштен тϭтанатын ϗозϏалтϗыш» деп аталады. Механикалыϗ жϭмыстан электр тоϏын өндіруге арналϏан Динамо – машинаны француз Ϗалымы Грамм 1869 жылы ойлап тапты. Жерсерігі алюминийден жасалϏан шар сияϗты көрінеді. Ені небәрі 58 см, ал салмаϏы 83 кг. Ол Ϗарыш кеϟістігінде 92 кϫн тϭрды. 1859 жылϏы Жан Жозеф Этьен Ленуардыϟ электрге жасаϏан тәжірибесі алϏашϗы іштен тϭтанатын ϗозϏалтϗыштыϟ дамуына негіз болды.
Есіңе сақта! Джеймс Уаттыϟ ротациялы машинасы
АлϏашϗы бу ϗозϏалтϗыштары кен орындарынан суды ϗотарып ϗϭйып алу ϫшін ϗ ϗолданылϏан.
Жа Жозеф Этьен Ленуардыϟ автокөлігі Жан Роберт Годдард өзініϟ сϭйыϗ жанармаймен ϭшатын зымыраныныϟ ϗасында тϭр.
Зеноб Грамм
Джеймс Уаттыϟ бу ϗозϏалтϗышы
11
Көлік және ϗϭрылыс материалдары ры Адамдар қашанда көліктің жылдам жүретін озық қ түрлерін жасауға ұмтылды. Бу қозғалтқыштары ойлап табылғанға дейінгі ең жылдам жүретін көлік – ат болатын. Суда жүзетін қайықтарды қатынас құралы ретінде пайдалану үшін желдің күші қолданылды. Кейінірек қайықтың жылдамдығын арттыру үшін оған желкендер мен діңгектер орнатылатын болды. Бу және Даймлер бензин қозғалтқыштары қолданысқа енген соң, көлік құралдары күшті қарқынмен дамыды. Неміс инженерлері Бенц пен Даймлер 1890 жылы алғашқы автокөлікті жасап шығарды. Бұдан кейін біраз уақыт өткен соң, көліктер барынша жетілді. Жылдамдығы артып, тебуге қолайлы әрі сенімді болды. 1830 жылы Англияда инженер Стефенсонның бу қозғалтқышпен жүретін жүре жолаушылар тасымалдайтын пойызы алғаш рет жолға шықты. 1903 жылы Уилбер және Орвилл Райттар өздерінің бипландарын12 ұшырды. Солайша әуе жолы да тасымал құралы ы бола алатынын дәлелдеді. 1860 жылдары ағылшын өнертапқышы шы пластмассаны жасап шығарды. 1908 жылы ылы британдық инженерлер тот баспайтын боб латты елдің назарына ұсынды. Көтергіш л крандар мен тегерміш белбеулер пайда кр болған соң, инженерлер мен архитекторлар л биік әрі сәулетті үйлер тұрғызуға кірісті. өнертабысÁ³ëãåíãå – ìàðæàí! Осындай тардың нәтижесінде XIX ғасырдың соңында айбынды ғимарат«Атсыз тар, ғибадатханалар кϫйме» мен мұнаралар көпдеген тіркес нені теп салынды. Құрышбілдіреді? ты молынан өндіру әдісі табылғаннан 1890 жылы жасалған Бенц пен Даймлердің көлігі «Атсыз күйме» деген атпен танымал кейін 1856 жылы көк болды. Автокөлік сырттай қарағанда аты тіреген зәулім үйлер жоқ күймеге ұқсайтын. салу сәнге айналды. 12
Халыϗаралыϗ Сауда ϫйініϟ орталыϏы
Ғажап деректер
Ертедегі атсыз кϫймені ϗϭрастыру
Стефенсон Автокөлік
Биік Ϗимараттардыϟ астына іргетас ретінде мыϗты, ϗϭрыш баϏаналарды кесе-көлденеϟ салады. Уилбер мен Орвилл Райттардыϟ жасаϏан алϏашϗы ϗос полярлы ϭшаϏы биікке көтерілген соϟ, бір минутϗа жетер-жетпес уаϗыт ϗана әуеде ϗалϗып тϭрады. Біраϗ ол көкке самϏаудыϟ мϫмкін екенін дәлелдеп берді. 1950 жылдары Ϗимараттар салудыϟ жаϟа әдісі енгізілді. Шыбыϗ, сым тәріздес темірді бетонϏа ϗосϗанда пайда болатын темірбетон Ϗимараттыϟ беріктігін ныϏайтуϏа жәрдемдесті. Римдік ϗϭрылысшылар биік Ϗимараттарды салϏанда ϗϭрылысϗа салмаϗ тϫсірмейтін аркаларды пайдаланϏан. 1885 жылы Чикагода, Иллинойс штатында тϭрϏызылϏан ТϭрϏын ϫйлерді саϗтандыру Ϗимараты әлемдегі еϟ алϏашϗы зәулім ϫй болып саналады және оныϟ жаϗтаулары толыϏымен ϗϭрыштан жасалϏан.
Есіңе сақта! Крайслербилдинг13
ϖытай мϭнарасы
Көк тіреген зәулім ϫйлердіϟ ϭшар басы жел соϗϗан кезде 1 метр шамасында АϏайынды Райттардыϟ ϭшаϏы тербеліп тϭрады.
Кеме
13
Жазу және баспа ісіндегі өнертабыс Ж ыс А Адамдар әу бастан біреумен сөйлесуге, әңгімелесугее мұқтаж. Со мкіндік Сондықтан да олар бір-бірімен пікір алмасуға мүмкіндік бе беретін жолдарды іздестірді, қарым-қатынастың ж жаңа әдістерін ойлап тапқылары келді. Сонау кө көне замандардың өзінде-ақ адамдар арасындағы ба байланысты ұстап тұру үшін жазу өнері қолданылды. н. Көне мысырлықтар сияны қоңыздардан жасаған. Қ тінің Қағаз орнына жапырақтарды пайдаланған. Жер бетінің к абылды. көп бөлігінен жартастарға қашалған сансыз жазулар табылды. зды ойлап Б.з. 105 жылында қытай шенеунігі Цай Лунь қағазды т н. Ол көп тапты. Ертедегі адамдар кітаптарды қолмен жазатын. у уақытты талап ететін, жалықтыратын жұмыс еді. Кітаптар өте а аз жазылғандықтан, қолда бары өте қымбатқа сатылатын. Д Дәулетті адамдардың ғана кітап сатып алуға шамасы келетін. Е Ертедегі баспадан шыққан жұмыстар Жапониядан табылды. О Олар б.з. 764-770 жылдардың мұрасы болып саналады. Неміс зергері Йоганн Гутенберг кітап басуға алғаш рет ж жылжымалы құйма әріптерді пайдаланды. Кітап басып шығару мүмкін болғаннан бастап, адамдардың ж жазуға және оқуға деген ынтасы артты. Баспадан шыққан ә әріптер біркелкі, оқуға жеңіл әрі көзге сүйкімді көрінетін. Б Баспа ісі дамыған соң кітаптардың құны ар арзандап, адамдар іздеген шығармала ларын тез табатын болды. Автоϗалам
Á³ëãåíãå – ìàðæàí! Гутенбергтіϟ баспа станогы ϗалай жϭмыс істеген? Гутенберг баспаға кішкентай металл әріптерді қолданған. Бұл әріптер ағаш тақтайға қойылады. Басылуға тиіс әріпке сия жағады да, үстіне қағаз басады. Одан кейін тұратын әріпке де сондай амалды қолданған. Әріптерді осылай құйып жазу әдісі 1452 жылы пайда болды.
14
Көне баспахана
Баспа станогы
Ғажап деректер ϖаϏаз өндірудіϟ ежелгі әдісі
Акрилді ϭшы бар алϏашϗы фломастерді жапондыϗ Миура және Юкио Хорилер ойлап тапϗан. Автоϗаламды ойлап шыϏарϏан американдыϗ саϗтандыру агенті Льюис Эдсон Ватерман. Ол келісімге ϗол ϗойϏалы жатϗан кезде, ϗылϗаламынан төгілген сия ϗаϏазды бϫлдіреді. Осы оϗиϏа ϫлкен өнертабыстыϟ ашылуына себеп болады.
Папирус12
Көне мысырлыϗтар ϗаϏазды папирус аϏашынан жасаϏан.
ТастаϏы жазулар
Есіңе сақта!
Йоганн Гутенберг
Ватерман ϗаламыныϟ жарнамасы
ϖаламсап шыϏару ϫшін алϏашϗы патентті 1888 жылы 30 ϗазанда Джон Д. Лоуд алды.
ϖаламсап
Гутенбергтіϟ баспа станогы
15
Уаϗытты есептеу Тарих тұрғысынан алғанда, адамзаттың уақытты межелеуге ж талпынысын көне заманға жатқыза алмаймыз. Сағаттардың С қолданысқа енгеніне 5-6 мың жыл ғана өтті. Б.з.д. 3500 жыл бұрын мысырлықтар тастан ескерт к кіштер жасады. Олар биік әрі төрт қырлы конус пішіндес ш етіп жасалып, күннің көлеңкесі түсетін жерлерге орналастырылды. ор Ескерткіштің көлеңкесі қай жақтан түскеніне тү қарап, тұрғындар уақытты межелейтін. Олар күн сағатының қызметін атқарды. Клепсидр немесе су сағаттары күнге немесе аспан денелерінің қозғалысына тәуелді болмаған алғашқы уақыт өлшейтін құралдар еді. Қытайда су сағаттары 1088 жылы пайда болды. Олардың уақытты есептеген кездегі тарсылы гонг соққанға ұқсайтын еді. Еуропада өмірге келген механикалық сағат тегершіктен және дөңгелектен тұратын. Оларды ауыр салмақты гірдің тасымен айналдырып, жүргізетін болған. Кварцтық сағатты жасап шығарғанда кварц түйіршіктерінің электрлік қасиеттерін пайдалан-Мая тайпасыныϟ кϫнтізбесі ған. Электр өрісі кварц түйіріршігімен қосылған ған Механикалыϗ саϏат кезде, түйіршіктің Á³ëãåíãå – ìàðæàí! пішіні өзгереді. Оны қысқанда немесе кері қайӘлемдегі тарғанда туынуаϗытты еϟ дәл айтатын дайтын электр саϏат ϗай жерде өрісі уақытты орналасϗан? өлшеуге қолдаАмерика Құрама Штаттарының Боулдер нылады. қаласындағы цезийден15 жасалған атомдық сағат әлемдегі ресми уақытты анықтау үшін Кварцтық сақолданылады. Ол жер бетіндегі уақытты айна-қатесіз көрсететін сағат ретінде ерекғаттар әлі күнге шеленеді. Оның дәлдігі соншалық, тіпті, 60 дейін сұранысмиллион жыл жүріп тұрса да ол 1 секунд артта қалмайды не алдыға жүрмейді. қа ие. 16
ϖытайлардыϟ механикалыϗ саϏаты
Ғажап деректер
АлϏашϗы кварц саϏаттар Ескерткіш тастар
Б.з.д. 1500 жылда мысырлыϗтар кϫн саϏатын жасап, оны 10 бөлікке бөлді. Оныϟ екі бөлігі кϫнніϟ батϗанын білдіретін. Бϭл кϫн саϏаттары дәл уаϗытты (салыстырмалы тϫрде айтϗанда) кϫнніϟ алϏашϗы жартысында Ϗана көрсетеді. Сәске тϫс кезінде оны тϫстен кейінгі уаϗытты есептеу ϫшін 180 градусϗа бϭрып ϗоятын болϏан.
Су саϏаттар
Ежелгі гректер клепсидрді б.з. 325 жылы шамасында пайдалана бастаϏан. ТамшылаϏан су кішкене тесіктен аϏып, су ϗоймасына жиналады, сол жерден көрсеткішке ϗарай аϏып барып, уаϗытты көрсеткен. Б.з. 500 жылында Майя тайпасыныϟ16 өкілдері алϏашϗылардыϟ бірі болып әлемдегі уаϗытты дәл белгілейтін кϫнтізбені жасап шыϏарды.
Су саϏаттар
Ескерткіш тастар
Христиан Гюйгенс
Есіңе сақта! Голланд астрономы Христиан Гюйгенс 1656 жылы маятникті саϏаттыϟ сәтті жобасын жасап Кϫн шыϏарды. саϏаттары
Маятникті саϏат
17
Кϫнделікті тірлікке ϗажетті өзгерістер Адамдар табиғатынан бәрін білуге әуес болып келеді. Біз жұмысымызды жеңілдету үшін түрлі амал-тәсілдерді ойлап табамыз. Көшпенділіктен отырықшылыққа ауысып, еңбек етуге лайық, қолайлы от өмір салтына бой үйреткенімен, адамдардың күнделікті тірлігі үздіксіз күреске толы. Өнертабыстар біздің үйдегі тірлігімізді жеңілдетіп, қауіпсіздік шараларын сақтауға мүмкіндік берді, тұрмысымыз жайлы болуына септігін тигізді. Электр жарығы, балқытылған лампалар мпалар кішкентай, сәулесі әлсіз шамдардың орнын ауыстырды. Александр Грэхам Белл 1876 жылы телефонды ойлап тапты. апты. Соның арқасында адамдар бір-бірімен бірнеше шақырым қашықтықтан сөйлесе алатын болды. Томас Алва Эдисон балқытылған лампаны өмірге әкелген соң, әр үйде кішкентай шам жарқырап тұратын болды. Фонограф шырқалған әнді жазып алуға мүмкіндік берді. Уилер әлемге электрлі желдеткішті сыйлады. Мар М кони 1895 жылы радионы жасаған соң, адамдар өзге жердегі жаңалықтар мен оқиғалардан хабардар болып отырды. Одан кейін кір жуатын машиналар өмірге келді. Киімдерді жуу ісі жеңілдеді. 1926 жылы Бэйрд қалың жұртшылыққа алғашқы теледидарды таныстырды. Содан Александр бастап адамдар әнді естіп қана қоймай, оны Грэхам Белл шырқайтын адамды да көре алатын болды. Кір жуϏыш Карриер ауа салқындат-машина қышты жасап шығарды. Ол Á³ëãåíãå – ìàðæàí! үйді салқындатуға және жылытуға мүмкіндік берді. Компьютерлер мен ұялы теЭдисон балϗытылϏан лефондар біздің ойлау қабішамы жану летімізді және жұмыс істеу ϫшін не істеді? мүмкіндігімізді қайтадан жаЕң алғаш рет Эдисон балқытылған шамын ңалады. Адамдардың әуесқой1879 жылы Америкада таныстырды. Сол лығы, жаңалыққа құмарлыкезде ол шаш, қармақ бауы, резіңке жіп, жібек және тығынды пайдаланды. Кейінғы өмірімізді жақсартатын, нен көмір талшығын қолданатын болды. Қазіргі кезде вольфрам сымдары жіп ретінде жаңартатын жаңа дүниелерді қолданылады. туындатуға себеп бола бермек. 18
АлϏашϗы телефон
Ғажап деректер
Эдисонныϟ фонографы
Томас Алва Эдисон өзініϟ балϗытылϏан шамымен бірге
Радио
1895 жылы Лиу және Огьюс есімді аϏайынды Люмьерлер бейнекамера мен прожекторды біріктірген, ϗозϏалыстаϏы бейнелерді экранϏа бейнелейтін кинематографты дамытты. Азыϗ-тϫліктер 1811 жылдан бастап консервілене бастаϏанына ϗарамастан, оны ашатын пышаϗтар тек 1852 жылы Ϗана жасалды. Томас Алва Эдисон 12 жасында жалϗау әрі ϗабілетсіз оϗушы болϏаны ϫшін мектептен шыϏарылϏан.
Консерві ашатын ϗϭрал
Ертедегі ϗауіпсіз сіріϟкелерді ϫйде ϭстау ϗауіпті болатын, өйткені олардыϟ тез тϭтанатын ϗасиеті болϏан.
ϖалта шай
Ауа салϗындатϗыш
Есіңе сақта!
Томас Салливан
Томас Салливан есімді американдыϗ 1908 жылы алϏашϗы ϗалта шайларын жасады. Заманауи телефон Джон Лоджи Бэйрд
Луи және Огюст Люмьерлердіϟ кинематографы
Теледидар
19
Азыϗ-тϫлік, сусын және киім саласындаϏы жетістіктер Адамдар әрқашанда азық-түлікті ысырап етпеуге тырысты. Оларды сақтауға арналған ыдыстар болмаған кезде де тағамдарды ұзақ уақыт сақтаудың амалын қарастырды. 200 жылдан бері жеуге жарамды азықтардың өмірін ұзарту үшін тұздау және кептіру әдістері қолданылады. Соның арқасында тамаққа зиянды бактериялар ЗыϏыр қоныстана алмайтын. Дегенмен, бұл әдістердің тағамның дәміне кері әсер ететіні анықталды. Тоңазытқыш, пеш, еттартқыштар пайда болған соң, үй тірлігінде үлкен өзгерістер орнады. Тоңазытқыш осы өнертабыстардың ішіндегі ең маңыздысы болып саналады. Ол азық-түліктің температурасын төмендететіндіктен, олар бірнеше күн бойы қалпын сақтайды. Мұздатқышта тұрған балықтың бірнеше ай бойы бастапқы қалпы бұзылмайды. XX ғасырға дейін көптеген киімдер мақта, жібек, зығыр сияқты табиғи талшықтардан тігілетін. Жасанды талшық – нейлон 1931 жылы пайда болды. Ол жеңіл салмақты, тез жуылатын Пеш және тез кебетін материал болды. Содан кейін де көптеген синтетикалық талшықтар ойлап табылды. Олардан тіÁ³ëãåíãå – ìàðæàí! гілген киім ұзақ уақыт түсін сақтайды, тозбайды және киюге ыңғайлы. Ілмек деген не? Көшеге киетін киімдердің барлығы дерлік, жасанды талшықтардан «Ілмек» деп ілгектер мен кішкене көздердің тігіледі. ұзын қатармен қаптарласа орналасуын айтамыз. Түймені салғаннан гөрі, ілмекті тарта салған әлдеқайда тез әрі жеңіл.
20
Сэндвич
Ғажап деректер Сэндвичті 1762 жылы 4-ші граф Сэндвич Джон Монтегю ойлап тапты. Бірде әдеттегідей тамаϗтануϏа уаϗыты өте аз болϏандыϗтан, ол аспазына нанныϟ ортасына ет салып орап әкел деп бϭйырады. Солайша өмірге «Сэндвич» атты таϏам тϫрі келеді.
Маϗта алϗабы Нейлоннан тігілген көйлек
ώарышϗа ϭшϗанда жеуге арналϏан таϏамдар арнайы кептіріледі. Оларды жеудіϟ алдында су ϗосу керек.
Алкогольсіз сусын
ώарышкерлерге арналϏан таϏамдар
Леви Страус алϏашϗы джинсиді 1850 жылы жасап шыϏарды. Кейін ол көміршілердіϟ жϭмыс киіміне айналды. Саяхатшылар, теϟізшілер, биікке өрмелейтін альпинистер су кірмейтін, желдіϟ ызϏары өтпейтін арнайы киім киеді. Әлемдегі еϟ алϏашϗы шаϏынтолϗынды пешті Перси Спенсер жасап шыϏарды. Оныϟ биіктігі 5.5 фут, ал салмаϏы 750 фунт болатын.
Еттартϗыш
Еϟ алϏашϗы ашϗы ϗысϗа толϗынды ынды пеш
Тоϟазытϗыш
Джинсилер Тоϗыма фабрикасы
Есіңе сақта! ТаϏамдарды консервілеу ϫшін оларды жоϏары температурада ϗыздырып алып, бірден ыдысϗа ϗϭйып, аузын бекітіп тастайды.
21
Шприц
тар Медицина тарихындаϏы жаϟалыϗтар Шамамен 150 жыл бұрын науқастар операция кезінде аурудың азабына шыдай алмай немесе қорқыныштан ан көз жұматын. Ол кездерде сырқаттар операция кезінде ояу жататын еді. Сондықтан жанға батқан аурудан азап шегетін. Аурудың күшін басатын дәрілер болға болған жоқ. Хирургтер гигиеналық таАнтибиотик лапқа сай ке келмейтін жағдайда жылдам жұмыс істейтін және қажетті аспаптары да өте аз болатын. Өнертабысс медицина ғы ғылымына жеткен кезде, емдеу ісі дұрыс арнаға түсті. Мыңд Мыңдаған науқастар дертіне шипа тапты. Ф Француз дәрігері Рене Ланнек 1815 жылы стетоск копты жасады. 1846 жылы америкалық тіс дәр дәрігері Уильям Мортон хирургке көмекші болып тұрғғанда операцияға жатқан науқасқа эфир ерітіндісін сі иіскетіп, оны аз уақытқа ұйықтатып қояды. Фра Француз дәрігері Чарльз Праваз 1853 жылы тері асты астына шприцпен дәрі жіберуге болатынына көз жеткізді. Солайша дәрі-дәрмектер адам денесіне тіке тікелей егілетін болды. 1847 жылы британ хирургі Д Джозеф Листер індет тудыратын микробтарды жоятын карбол қышқылы қосылған антисептиканы ашты. Неміс физигі Уильям Рентген рентген сәулесінің қасиетін анықтады. Сол арқылы адамның сүйектерін анықтап Заманауи микроскоп көру мүмкін болды. 1943 жылы Александр Флеминг ең алғашқы антибиотик к – пенициллинді ашты.
Á³ëãåíãå – ìàðæàí!
Ертедегі дәрігерлер індеттіϟ таралуынан ϗалай саϗтанϏан?
1870 жылы британ хирургі Джозеф Листер карбон қышқылын бүркетін бу қазанымен операция бөлмесін тазалайды. Ол қышқылды өзінің қолына, көйлегіне, дәкесі мен аспаптарына да себеді. Солайша індет тудыратын микробтарды жояды.
22
БϭрынϏы заман хирургтерініϟ операцияϏа дайындалу сәті
Ғажап деректер Антисептикалыϗ дәрілер
Чарльз Парваз ойлап тапϗан алϏашϗы шприцтіϟ бϭранда сияϗты айналатын сабы болатын.
Есіңе Е сақта!
Уильям Мортон
Заманауи стетоскоп
Антисептикалыϗ дәрілерді пайдаланϏанϏа дейін 100 науϗастыϟ жартысы операция ϫстелінде көз жϭматын. Микробтарды өлтіретін дәріні ϗолданϏан соϟ, бϭл көрсеткіш 15-ке азайды.
Голландтыϗ көзілдірік жасау шебері Ханс Янсен мен оныϟ ϭлы Захарий 1590 жылы еϟ алϏаш рет микроскопты жасаϏан адамдар деп есептеледі.
Аурудыϟ кϫшін басатын дәрілер ϗолданысϗа енгенге дейін хирургтер операцияны тез жасауϏа мәжбϫр болϏан.
Көне стетоскоп
Александр Флеминг Рене Ланнек
Рентген сәулесі
Уильям Рентген
Операция жасау сәті
Хирург
23
Көру мен естуге арналϏан өнертабыстар Адам баласы қай заманда болмасын, заттарды барынша анық, айқын көруді қалады. Итальян ғалымы Салвано Амати көруді жақсартатын екі шыны линзаны қолданып, көзге киетін зат жасады. Басқа бір итальяндық ғалым Галилео 1608 жылы телескопты17 дүниеге әкелді. і. Соның арқасында өте алыста орналасқан БϭрынϏы шаϏын аспан денелерін: күнді, жұлдыздарды дискілер және плеер бақылау мүмкін болды. Француз ғалымы Луи Дагер 1826 жылы алғаш рет кез келген н нәрсені ақ-қара түсті суретке түсіруге болатынын көрсетті. Бірақ ірақ ол көп уақытты алатын және суреттегі бейне анық көрінбейтін. йтін. Кейінірек Джордж Истмен оның еңбегін дамытып, 1888 жылы ылы түрлі-түсті суретке түсіру әдісін ойлап тапты. 1891 жылы Томас Эдисон кинетоскопты жасап шығарды. Оған дейін кинолар бірінен соң бірі жылдам өтетін сурет сияқты көрсетілсе, енді экрандағы бейнелер қозғалып, әрекет жасайтын болды. лды. 1876 187 жылы ол фонографты да қолданысқа енгізді. Кейін оралымды және кассеталық жазбалар р да өзгеріп, оңтайлана түсті. Қазіргі кезде олардың рдың ықшамдалғаны соншалық, қалтаға сыйып кетеді. теді. Техникалық жетістіктер шағын дискілер мен сандық бейне дискілердің дамуына әкелді. Александр Грэхам Белл телефон құрылғысын А ысын Галилео дамытып, 1876 жылы патент алды және өз заманында ында сол еңбегі үшін сый-құрметке ие болды. ы.
Á³ëãåíãå – ìàðæàí! Фонографтыϟ ϗызметі ϗандай?
«Фонограф» деп ды« бысты жазып алып, б қайтадан ойнататын қ құрылғыны айтақ мыз. Бұл – тарихтағы дыбыс жазатын және оны тыңдауға болатын алғашқы өнертабыс болды. Граммофон фонографтың жетілген түрі болып саналады.
24
Кинетоскоп
АлϏашϗы телефон
Ғажап деректер Магнитофон
Леонардо да Винчи
АϏайынды Люмьерлер кинематографтан алϏаш рет стансадан шыϗϗан пойызды көрсеткенде, көптеген адамдар «басып кетеді» деген ϗорϗыныштан естерінен танып ϗалϏан екен. 1685 жылы Йоганнес Цан алϏаш рет суретке тϫсіретін шаϏын камераныϟ жобасын жасады.
Ыϗшам дискілер
Эдисонныϟ фонографы
Ерте кездерде металды жарыϗтан саϗтау ϫшін камераны киіммен орап ϗоятын болϏан. Шамамен 2500 жыл бϭрын гректер су толтырылϏан дөϟгелек шыныларды ϭлϏайтϗыш шыны ретінде пайдаланϏан. Контактілі линзалар туралы идеяны алϏаш рет Итальян данышпаны Леонардо да Винчи айтϗан.
Телескоп
Көзілдіріктер Берлинердіϟ граммофоны
Есіңе Е сақта! 1982 жылы «Сони» және «Филипс» компаниялары тϭϟϏыш рет ыϗшам дискілер (CD) шыϏарды.
БϭрынϏы камера
Заманауи камера
25
Теледидар мен радио кезеϟі 1895 жылы итальян ғалымы Маркони ұзақ қашықтықтан радиотолқындар ндар арқылы байланысуға болатынын, яғни сымсыз байланыстың бар екенін н дәлелдеді. Осылайша өмірге радио келді. Өзге де ғалымдар мен өнертапқыштардың еңбегінің арқасында радиотолқындар жер шарының барлық бөлігінде пайдаланыла Жазыϗ экранды бастады. Әлемнің ең таңдаулы қалаларынплазмалыϗ теледидар да радио стансалар орнатылды. Адамдар радиохабарлар дәуірінің басталғанын білді. Жер бетінің түкпір-түкпірінде әр отбасы басқа жақтағы жаңалықтар мен қызықтардан хабардар болып отырды. Уильям Шокли кішкентай электронды құрылғы – транзисторды жасап шығарды. Ол радио және басқа құрылғылардың қақпағын тез ауыстыруға Бϭрамалы радио мүмкіндік берді. Шотланд тл ғалымы Джон Бэйрд 1926 жылы теледидарды жасап шығарды. Енді адамдар экрандағы бейнелерді көрумен қатар, олардың дауысын да еститін болды. Бүгінде теледидар адамдардың пікір алмасатын, әлемдік жаңалықтарды, спорт оқиғаларын Радио тамашалауына мүмкіндік беретін басты болып тұр. Á³ëãåíãå – ìàðæàí! құрал Қазіргі күнде жетілген интерактивті және интернет телеТранзистор деген не? дидарлар бар. Жасанды жерсеріктеТранзистор – үйдегі шарінің арнайы тобы ғын радиолардан бастап барлық электрондық та те ле бай ла ныс тар ды құралдарда, тіпті роботтарда құра ұстау үшін қызмет болатын кішкентай құрылғы. да болаты Көлемі шағын транзисторлардың пайетеді. да болуы электронды өнімдердің барлығының көлемін кішірейтуге жол ашты. Радионы айтпағанда, ол компьютерлердің болашағының жарқын болуына ықпал етті.
26
Экраны Теледидар
Джон Логи Бэйрд
Ғажап деректер Гульельмо Маркони өзініϟ теледидарымен бірге
,ндіс Ϗалымы Джагдиш Чандра Боуз 1895 жылы Лондонда радио толϗындарды пайдалануϏа болатынын көрсеткен.
Байланысϗа арналϏан жер серігі
1990 жылы шыϗϗан бϭрамалы радиолар ϗуатталу ϫшін батареяны немесе электр тоϏын ϗажет етпейді. Оларды 30 секунд бϭрасаϟ болϏаны, бір саϏатϗа жетерлік ϗуат пайда болады.
ϖуыршаϗтыϟ басы теледидардан көрсетілуде
CD (ыϗшам дискі) плеері
Бэйрдтіϟ алϏашϗы іске жарамды теледидарыныϟ ϫлгісі ϗаϗпаϗтыϟ ϗорабы, біз, велосипед шамы және электрлі желдеткіш сияϗты заттардыϟ ϗосындысынан жасалϏан. Бэйрд 1932 жылы «БиБиСи» телеарнасыныϟ ϗызметін бастауына жәрдемдескен.
Сандыϗ бейнемагнитофон
Бэйрд теледидарыныϟ тетіктері
Есіңе сақта! каналды ауыстырϏыш
бейнелерді реттеу
Плазмалыϗ теледидар, сандыϗ бейнекамералар, DVD плеерлер, т.б. өнімдер – технологияныϟ ϗарыштап дамуыныϟ жемісі.
АлϏашϗы транзистордыϟ ϫлгісі
дауысын реттеу
Кішкентай магнитофон
,й кинотеатрыныϟ жобалау экраны
27
Компьютерлер Компьютердің даму тарихына көз өз жүгіртсек, әр заманда түрлі ғалыммБилл Гейтс дардың компьютерлік құрылғыыларды ойлап тапқанын байқаймыз. Әр буын өкілдеері оның дамуына өз үлесін қосып, компьютерлердің ң жылдам жұмыс істеуіне, көлемі шағын, құны арзан, сапасының жақсы болуына ықпал етті. Компьютер жасаушылардың алғашқы буыны Есептеуіш машина радиошамдарды пайдаланды. Бірақ онымен ұзақ жұмыс істеу мүмкін емес еді. Компьютердің екінші буынында радиошамдарды транзисторлар алмастырды. Соның арқасында жоғары деңгейдегі бағдарламалау тілін қолдану мүмкін болды. Компьютерлердің үшінші буыны интегралды желіні пайдаланды. Транзисторлардың көлемі кішірейіп, олар жартылай өткізгішке орналастырылды. «Компьютерлердің төртінші буыны» деп, қазіргі кезде қолданып жүрген компьютерлерімізді айтамыз. Мыңдаған интегралды желілер бір шағын желіге енгізіледі. Оны «жартылай өткізгіш» деп атаймыз. Осының бәрі шағын процессордың ішіне орналасады. Бұл ықшамды компьютерлер өте қуатты желілерЧарльз Бэббидж ді тарта алатын болды. Мұның соңы Интернеттің дамуына әкелді. Алдағы уақытта Á³ëãåíãå – ìàðæàí! компьютерлердің бесінші мкін. буыны да өмірге келуі мүмкін. Олар адамдардың дауыспен берКомпьютер ген тапсырмаларын орындайтын чиптерін жасаϏанда болар деген үміт бар. неге кремний ϗолданылады?
Кремний – компьютер чипін жасауда қолданылатын негізгі материал. Өйткені оның атомдық құрамы ең жақсы жартылай өткізгіш болуға лайық және ол жер бетінде жиі кездесетін, бағасы арзан пайдалы қазбаға жатады.
28
Чип
Дуглас Энгельбарт
Ғажап деректер NASA суперкомпьютері – «Колумбия»
1824 жылы швед химигі Йенс Якоб Берцелиус кремнийдіϟ жеке элемент екенін дәлелдеді. Дуглас Энгельбарт Стэнфорд Ϗылыми зерттеу институтында жϭмыс істеп жϫріп, 1964 жылы тінтуірді жарыϗϗа шыϏарды.
Есіңе Е сақта!
БϭрынϏы компьютер тінтуірі
Бэббидждіϟ есептеуіш машинасы тϫрлі есептеулерді өзі шешетін механикалыϗ сандыϗ калькулятор болып шыϗты. Билл Гейтс – дербес компьютерді жасап шыϏарϏан еϟ танымал кәсіпкер.
АϏылшын математигі Чарльз Бэббидж – есептеуіш машина жасау идеясын алϏаш ϭсынϏан адам.
«Коммодор SX-64» – алϏашϗы толыϗϗанды, тϫрлі-тϫсті шаϏын компьютер болып есептеледі. Электронды есептеуіш машина – баϏдарламалар мϭраϏатын саϗтауϏа мϫмкіндік берген алϏашϗы компьютер.
Ноутбук пен модем
Коммодор SX-64
Компьютердіϟ мониторы
EDSAC (электронды есептеуіш машина)
БϭрынϏы компьютер
29
ϖазіргі заман өнертабыстары Өнертапқыштар жаңа өнімді дүниеге әкелген кезде, сол зат адамдардың тірлігін жеңілдетер деп үміттенеді. Дегенмен, бір заттың ғұмыры осынша уақытқа созылады деп кесіп айту қиын. Кейбір өнертабыстарды ϖалдыϗтарды ϗайта өϟдеу халық бірден қабылдайды, ал қалғандары өзіне ұқсас заттардың қатарын көбейтіп, қоймаларда жатады. Соңғы жылдарда пайда болған көптеген жаңа өнертабыстар, атап айтсақ: электропойыздар, виртуалды шындық жүйесі, автоматты камералар, электрлі машиналар, сандық бейнекамералар, т.б. біздің өмірімізге тың өзгерістер әкелді. Күнделікті тұрмыста қолдануға арналған көптеген өнертабыстар адамдардың үйреншікті тірлігін өзгертті. Енді нді кез келген жұмысты орындау оңай әрі қолайлы. Автокөліктер іктер өте ыңғайлы қарым-қатынас құралы болғанымен, оларлардың саны артқан сайын ауа ластанып барады. Қазіргі ргі заман өнертапқыштарының міндеті – энергияны үнемдейтін, зиянды қалдықтардың мөлшерін азайтатын және жол-көлік апаттарының алдын алу шараларын ойлап табу. Сондай-ақ, олар қоршаған ортаға зиянды қалдықтар шығармайтын көліктерді дамытып, басқа да өнімдерді қайтадан қолданысЗаманауи ыдыс жуϏыш машина қа жарамды етіп өңдеуді мақсат етеді.
Á³ëãåíãå – ìàðæàí!
«Каталитикалыϗ «К бейтара бейтараптандырϏыш» дегеніміз не? Бұл – бензиндегі қорғасынның улы қосындыларын жою үшін көлікке салынатын тетік. «Каталитикалық бейтараптандырғыштар» жанармайдың жанбаған буларын және пайдаланылған газдарды буға айналдырып, усыз көмір қышқыл газын бөледі.
30
Виртуалды шындыϗ
Ғажап деректер ώалымдар ауаны ластамайтын жаϟа кір жуу ϭнтаϗтарын жасау ϫшін жϭмыс істеп жатыр.
Лазер сәулесі
Шыны, пластик, металдан жасалϏан тϭрмыстыϗ ϗалдыϗтар ϗоϗыс ϫйінділеріне айналып, ϗоршаϏан ортаны ластайды. Оларды ϗайта өϟдеу осы заттарды жасауϏа кеткен энергиямен ϗоса, сирек кездесетін материалдарды да ϫнемдейді және табиϏатты бϫлдірмеуге септігін тигізеді.
Заманауи кір жуϏыш машина
Сандыϗ бейнекамера
1960 жылы пайда болϏан лазерлер мыϟдаϏан тϫрлі салаларда, ϗазіргі ϗоϏамныϟ барлыϗ бөлігінде, электроникада, аϗпараттыϗ технологияларда, медицинада, ауыр өндірісте, ϗϭϗыϗ ϗорϏау орындарында, әскери мекемелерде және ойын-сауыϗ орталыϗтарында пайдаланылады.
Электропойыз Робот
Кϫн көзінен ϗуатталатын автомобиль
Электрлік ϗатынас ϗϭралыныϟ ϗосымша педальді ϗуаты
Есіңңе Есіңе Е Ес сақта! ϖалдыϗтарды ϗайта өϟдеу арϗылы олардыϟ ϗуаты мен бастапϗы материалдарын саϗтай отырып, жаϟа контейнерлерге айналдыруϏа болады.
31
Т СІНІКТЕМЕ Вакцина – жұқпалы індеттерге қарсы иммунитет қалыптастыратын медициналық препарат. 2 Микроскоп – заттардың пішінін үлкейтіп көрсететін құрал. 3 Фонограф – дауысты жазып алуға арналған алғашқы құрал. 4 Кинетоскоп – қозғалыстағы бейнелерді фонографпен тыңдай отырып көруге арналған оптикалық құрал. 5 Месопотамия – Тигр және Евфрат өзендерінің ортасында орналасқан ескі қала. 6 Катапульта - бұрынғы замандағы оқ тасты алысқа лақтыратын құрал. 7 Астролобия – жұлдыздарды бақылайтын аспап. 8 Пестицид – өсімдіктерді бүлдіретін зиянкестерге қарсы химиялық зат. 9 Инсектицид – зиянды жәндіктерді жоятын химиялық дәрі. 10 Фунгицидтер – саңырауқұлақ дерттеріне қарсы қолданылатын дәрі. 11 Шадуф – егістікті суғару үшін су тартуға арналған құрылғы. 12 Биплан – қанаттары бірінің үстіне екіншісі орналасқан ұшақ. 13 Крайслер-билдинг – 1930 жылы Нью-Йоркте салынған зәулім үй, ұзындығы 319 метр. 14 Папирус – Көне Египет тұрғындары жазуға пайдаланған өсімдік. 15 Цезий – химиялық элемент. 16 Майя тайпасы – Орталық Америкада өмір сүрген, өркениеті дамыған ел. 17 Телескоп – аспан денелерін бақылауға арналған құрал. 1
А Й Ә К Б Қ В Л
Г Ғ МН О Д Ө Е Ң МАЗМϬНЫ
Ё П Ж РС З Т И
У
Ұ
Ү Х Ф Һ Ц
Ч
Ш Щ Ъ Ы
Кіріспе...3 Өнертабыс деген не?...4-5 Ежелгі адамдардыϟ өнертабысы...6-7 Ауылшаруашылыϗ жϭмыстары...8-9 Энергия, ϗозϏалтϗыштар және Ϗарыштыϗ зымырандар...10-11 Көлік және ϗϭрылыс материалдары...12-13 Жазу мен баспадаϏы өнертабыс...14-15 Уаϗытты есептеу...16-17 Кϫнделікті тірлікке ϗажетті өзгерістер...18-19 Азыϗ-тϫлік, сусын және киім саласындаϏы жетістіктер...20-21 Медицина тарихындаϏы жаϟалыϗтар...22-23 Көру мен естуге арналϏан өнертабыстар...24-25 Теледидар мен радио кезеϟі...26-27 Компьютерлер...28-29 ϖазіргі заман өнертабыстары...30-31 Тϫсініктеме...32
І Ь Э
Я
Ю