Chejab’ hum yib’anhiloj hej ab’xub’al chtzotelax yul tx’otx’ Xe’q’aq’ b’oj stz’aj smunlanheb’anil
Decreto 19-2003. Ley de idiomas nacionales y su reglamento
Edy Benjamín López Castillo
Chejab’ hum yib’anhiloj hej ab’xub’al chtzotelax yul tx’otx’ xe’q’aq’ b’oj stz’aj smunlanheb’anil Decreto 19-2003. Ley de idiomas nacionales y su reglamento
Jacaltenango, Huehuetenango, Guatemala 2019.
SWI’AL NHAHMUNIL Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ yul Xe’q’aq’/Autoridades de la ALMG Pascual Sol Solís Presidente ALMG Juan Antonio Us Maldonado Director de Lingüística y Comunicación Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG3ra. Calle 00-11, zona 10, Guatemala, Guatemala Tel. PBX. 2503 7000 Correo Electrónico: almg@almg.org.gt
Heb’ ya’ Swi’al Skonhob’ Ab’xub’al Popti’/Junta Directiva de la CL. POPTI’ Presidente/Swi’al: Vicepresidente/Skab’ Swi’al:
Jesús Felipe Cardona Pedro Vargas Ramírez
Secretaria/Tz’ib’lom:
Santa Clara López Alvarado
Tesorero/ K’ub’ahom Melyuh:
Manuel C. Alvarado Esteban
Vocal I/ B’ab’el Chejab’lom:
Antonio Delgado Mendoza
Vocal II/ Skab’ Chejab’lom:
Humberto Recinos Jacinto
Vocal III/ Yox Chejab’lom:
Micaela Silvestre Silvestre
Santiago Domingo Montejo Ijb’alom yinh munil/Coordinador de Programa Traducción de: Edy Benjamín López Castillo Aq’omik’toj b’oj Tihomiloj Ab’ix / Técnico Traductor e Intérprete Comunidad Lingüística Popti’. Barrio San Juan, El Monumento Cantón Llano, Jacaltenango, Huehuetenango Correo electrónico: jakalteka@almg.org.gt Página web: jakalteka.almg.xyz/
iii
LEY DE IDIOMAS NACIONALES Y SU REGLAMENTO CHEJAB’ HUM YIB’ANHILOJ HEJ AB’XUB’AL CHTZOTELAX YUL TX’OTX’ XE’Q’AQ’ B’OJ STZ’AJ SMUNLANHEB’ANIL Wes
Popti’
DECRETO NÚMERO 19-2003
CHEJAB’ MUNIL 90 - 5 = 3 SB’ISIL
EL CONGRESO DE LA REPÚBLICA DE
YULPOPB’AL YET TX’OTX’ XE’Q’AQ’
GUATEMALA CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que el idioma es una de las bases sobre Yanmah b'eyb'ale yeh hun-hun ab'xub'al, las cuales se sostiene la cultura de los ha’ xin b’ay ch’iq’laxi, chk’ub’alaxi b’oj pueblos, siendo el medio principal para ch’aq’lax ohtajnhe’ stxumb’al, sq’alomal la
adquisición,
conservación
y yeb’ tzet chuh yek’ yuh anmah, yib’anhiloj
transmisión de su cosmovisión, valores y hej b’eyb’al ay yul b’oj yinhtajiloj tx’otx’ costumbres, en el marco de las culturas Xe’q’aq’ xin, ch’elwan konhob’ Mayab’, nacionales caracteriza
y a
universales los
pueblos
que Karipunah b’oj Xhinhkah Mayas,
Garífuna y Xinka. CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que la Constitución Política de la Ayayoj ssat te’ Sxe’al Chejab’ hum yet República reconoce el derecho de los Xe’q’aq’ ta syilalnhe yetwanb’al hej pueblos y comunidades indígenas a su konhob’ b’oj anmah mach wesoj haka’ identidad cultural de acuerdo con sus b’ay ch’elwani, sq’alomal, yab’xub’al b’oj valores, su lengua y sus costumbres, tzet b’ay q’aynajxa yuhni sxol yet anmahil, siendo deber fundamental del Estado smunil Xe’q’aq’ xin ha’ yilni ta chyij sb’ah garantizar esos derechos.
huntaq’an etwanb’al tu’.
4
Wes
Popti’
CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que a través de la ratificación del Chab’il yuh tx’otx’ Xe’q’aq’ smunlanhen Convenio 169 de la Organización tzet q’umlab’il ssat te’ Chejab’ hum 8 9 Internacional del Trabajo por parte
sb’isil
yet
Nimam
Nhahmunil
ch’ilni
del Estado de Guatemala y otros skachlax yetalax anmah yinh munil, b’oj convenios internacionales, así como en yaq’b’ilxa hej te’ chejab’ hum q’umlab’il el Acuerdo de Paz Firme y Duradera, yinhtajiloj Xe’q’aq’, b’oj te’ hum Lahk’ulal Guatemala ha asumido el compromiso yuhnhe de
adoptar
disposiciones
stanhk’oh
para Xe’q’aq’
preservar los idiomas
yeb’
ta
yuh
machxa
tx’otx’
su desarrollo, respeto y utilización, smunlanheni, considerando el principio de unidad chtanhojayoj y
x’ek’
yul
b’aq’inh
ch’ichoj hunekxa, yul tx’otx’ Xe’q’aq’
Mayas, Garífuna y Xinka, promoviendo chab’il
nacional
howal
carácter
skawxen
sb’ah
yuhnheb’al hej
mach
ab’xub’al
Mayab’,
multiétnico, Karipunah b’oj Xhinhkah, ta chssaya tzet
pluricultural y multilingüe de la nación kam chuh yelwankanh, sxahannhelaxi guatemalteca.
b’oj
smunlanhelaxi,
aq’ank’ulal
yuhnhe
sxol
ay
anmah
naj b’oj
sxahannheb’ahil sxol shunil hej konhob’, b’eyb’ale b’oj ab’xub’al chtzotelax yul tx’otx’ Xe’q’aq’. CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que el Decreto Número 65-90, Ley de la Ssat te’ Chejab’ munil
3
Academia de las Lenguas Mayas de sb’isil, Chejb’anile
Kuyb’al
Guatemala, establece la promoción, el Ab’xub’al
Mayab’
yet
yet
5
–
4
0 hej
Xe’q’aq’,
conocimiento y la difusión de las t’inhb’ab’il ta yilal yaq’lax ohtajnhe’, lenguas
mayas
y
ordena
la skuylaxi b’oj spujb’alax hej ab’xub’al
investigación, planificación y ejecución mayab’ kat schilnihayoj te’ ta ch’ek’ 5
Wes
Popti’
de proyectos para tal fin, por lo que el ilaxojkanh ab’ix, cht’inhb’alaxi kat yijni Estado y sus instituciones deben apoyar sb’ah munil ay yok yinh hej ab’xub’al, yuh y hacer realidad esos esfuerzos.
xin Xe’q’aq’ b’oj hej nhahmunil yilal skolwahikoj yuhnhe yijni sb’ah hunq’ahan munil ti’.
POR TANTO:
YUH XIN:
En el ejercicio de las atribuciones que le Yuhnhe
yijni
sb’ah
tzet
yetwanoj
confiere el artículo 171 literal a) de la smunlanheni, haka’ yeyoj ssat te’ Sxe’al Constitución Política de la República de Chejb’anile yet tx’otx’ Xe’q’aq’ yinh Guatemala, y con fundamento en lo yixmab’anil 8 10 sb’isil, “a” stz’ib’al, b’oj que establece el artículo 66 del mismo tzab’an yinh tzet aytik’apaxayoj ssat cuerpo constitucional.
hune’ te’ chejab’ hum ti’, yinh 3
6
yixmab’anil. DECRETA:
ST’INHB’A:
La siguiente:
Hune’:
LEY DE IDIOMAS NACIONALES
TE’
CHEJAB’
AB’XUB’AL
HUM
YIB’ANHILOJ
CHTZOTELAX
YUL
HEJ
TX’OTX’
XE’Q’AQ’ CAPÍTULO I
B’AB’EL MAJAN
PRINCIPIOS
B’AY TZAB’AN
ARTÍCULO 1. Idiomas nacionales. El B’AB’EL
YIXMAB’ANIL.
Hej
ab’xub’al
idioma oficial de Guatemala es el chtzotelax yul Xe’q’aq’. Ab’xub’al wes ha’ español. El Estado reconoce, promueve chtzotelaxoj yul shunil tx’otx’ Xe’q’aq’. y respeta los idiomas de los pueblos Xe’q’aq’ chschah, chyaq’ ohtajnhe’ b’oj Mayas, Garífuna y Xinka. 6
Wes
Popti’ sxahannhe
hej
ab’xub’al
Mayab’,
Karipunah yeb’ Xhinhkah. ARTÍCULO 2. Identidad. Los idiomas SKAB’
YIXMAB’ANIL.
Mayas, Garífuna y Xinka son elementos ab’xub’al
Mayab’,
Elwanb’al. Karipunah
Hej yeb’
esenciales de la identidad nacional; su Xhinhkah, stz’aj yekoj yanmah yelwanb’al reconocimiento, respeto, promoción, Xe’q’aq’; ta chchalaxi, chxahannhelaxi, desarrollo y utilización en las esferas ch’aq’lax
ohtajnhe’
tet
anmah,
públicas y privadas se orientan a la chmunlanhelaxi b’oj stzotelax yul hej unidad nacional en la diversidad y nhahmunil propenden
a
fortalecer
interculturalidad
entre
yet
konhob’
b’oj
komon
la yahaw, sb’eytzetoj naj hunb’ab’ahil sxol los hun-hun konhob’ b’oj chyah’ipnhe naj
connacionales.
lahk’ulal
sxol
hej
b’eyb’ale
ay
yul
Xe’q’aq’. ARTÍCULO 3. Condición sustantiva. El YOX
YIXMAB’ANIL.
Syilalnheb’anil
reconocimiento, respeto, promoción, smunlanhelaxi. Schab’anil, sxahannhelaxi, desarrollo y utilización de los idiomas yaq’lax nacionales,
es
fundamental
y
estructura
del
una
smunlanhelaxi b’oj
condición stzotelax hej ab’xub’al ay yul Xe’q’aq’,
sustantiva Estado
ohtajnhe’,
y
en
la kaw yetwanoj syilalnhelaxi haxkami kaw
en
su ay yok yinh tzet yekanoj yixmab’anil
funcionamiento, en todos los niveles de Xe’q’aq’ b’oj smunlab’anil, yul shunil hej la
administración
pública
deberá nhahmunil yet konhob’ yilal yaq’nojikoj
tomarlos en cuenta.
stz’ajoj smunil.
CAPÍTULO II.
SKAB’ MAJAN.
DISPOSICIONES GENERALES
NIMEJTAJ CHEJB’ANILE
7
Wes
Popti’
ARTÍCULO 4. Objeto. La presente Ley SKANH YIXMAB’ANIL. Yilb’eh. Yilb’eh hun tiene por objeto regular lo relativo al te’ chejab’ hum ti’ ay yok yinh chschalaxi, reconocimiento, respeto, promoción, sxahannhelaxi, desarrollo y utilización de los idiomas de smunlanhelaxi
yaq’lax b’oj
ohtajnhe’,
stzotelax
hej
los pueblos Mayas, Garífuna y Xinka, y yab’xub’al konhob’ Mayab’, Karipunah su observancia en irrestricto apego a la yeb’ Xhinhkah, yuh yijnoj sb’ah yilal yokoj Constitución Política de la República y tzab’noj yinh te’ Sxe’al Chejb’anile yet al respeto y ejercicio de los derechos tx’otx’ Xe’q’aq’ b’oj sxahannheb’anil yeb’ humanos.
smunlanhelax yetwanb’al anmah. SHO’ YIXMAB’ANIL. Stihb’anil. Yuhnheb’al
ARTÍCULO 5. Definiciones.
Para los yoknikoj yul hun te’ chejab’ hum ti’,
efectos de la presente Ley, se define chtihlaxiloj: como:
a). Ab’xub’al: Tzoti’ b’ay chuh sq’umlan
a) Idioma: Lengua específica de una sb’ah hunuj majan anmah, ch’elwani ta comunidad
determinada,
caracteriza
por
estar
que
se nan ab’xub’alil haxkami kaw telan b’ay
fuertemente chhelikantoj stzoti’al b’oj hunujxa nan
diferenciada de las demás.
majan anmahil.
b) Comunidad lingüística: Conjunto de b’). Skonhob’ ab’xub’al: hun yaman personas que poseen, reconocen y anmah ay hune’ yab’xub’al, schah b’oj utilizan un idioma común, ya sea en un ha’ ch’oknikoj yuh yet chtzoteli, tom yul espacio territorial, social o cultural smajb’enal hunuj tx’otx’, sxol hunteq’an específico.
anmah maka hunuj b’eyb’al.
c) Espacio territorial: La circunscripción ch). Smajb’enal stx’otx’al:
ha’ snajachil
geográfica en la que se identifican los majb’il yuh hune’ tx’otx’ tx’otx’ b’ay
8
Wes
Popti’
elementos sociolingüísticos comunes ch’elwan hune’ ab’xub’al, tzet chuh yek’ y/o históricos. ARTÍCULO
yuh anmah b’oj hune’nhe yik’ti’al. 6.
aplicación.
Interpretación
La
y SWAJ
interpretación
YIXMAB’ANIL.
y smunlanheb’anil.
Stxumb’anil Stxumb’anil
yeb’ b’oj
aplicación de esta Ley debe realizarse smunlanheb’anil hune’ chejab’ hum ti’ en armonía con: a)
La
yilal ta mach ch’ek’toj yib’anh:
Constitución
Política
de
la a). Te’ Sxe’al Chejb’anile yet tx’otx’
República. b)
Xe’q’aq’.
Los
tratados
internacionales
o
convenios b’). Hej te’ yumal niman q’umlab’ahil
ratificados
por maka te’ t’inhchejab’ hum chab’il yuh
Guatemala.
Xe’q’aq’ smunlanheni.
c) Las demás leyes que integran el ch). B’oj yaq’b’ilxa te’ chejab’ hum sistema jurídico guatemalteco.
chmunlanhelax yul Xe’q’aq’ b’ay tzab’an yetwanb’al anmah.
ARTÍCULO ejecución.
7.
Responsables
Es
de
responsabilidad
su SHUJ
YIXMAB’ANIL.
del smunlanheni.
Anmah
Yetwanoj
yetwanoj
Yam
Swi'al
Organismo Ejecutivo y sus instituciones, Uhwab'al1 b’oj snhahmunilal, ha’ chximnoj en coordinación con las entidades smunlanhen b’oj hej nhahmunil yet sb’ah autónomas
y
descentralizadas,
la yeb’ hunq’ahan ixmab’iltoj sb’ah yul
ejecución efectiva de la política de Xe’q’aq’, ta k’ul chuh yijni sb’ah, ta k’ul fomento, reconocimiento, desarrollo y schahlaxi,
ta
utilización
hej
de
los
idiomas
Mayas, chtzotelax
chmunlanhelaxi ab’xub’al
b’oj
Mayab’,
Garífuna y Xinka, contenida en la Karipunah b’oj Xhinhkah t’inhb’ab’ilayoj presente Ley. Aquellas competencias y ssat hun te’ chejab’ hum ti’. Huntaq’an funciones que sean descentralizadas, chejab’ maka munil ixmab’iltoj haka’ 1
Organismo Ejecutivo
9
Wes
Popti’
como producto de la aplicación de la yeyoj ssat te’ Chejab’ hum yuh yixmalaxtoj Ley
General
deberán
de
Descentralización, smunil nhahmunil yul Xe’q’aq’, ch’ek’oj
observar,
corresponda,
lo
en
lo
contenido
que yiq’a’ chejab’ iq’b’il yuh hun chejab’ hum en
la ti’.
presente Ley. CAPÍTULO III
YOX MAJAN
PROMOCIÓN,
UTILIZACIÓN
Y YAQ’LAX OHTAJNHE’, CHTZOTELAXI B’OJ
DESARROLLO DE LOS IDIOMAS
TZET
CHUH
SMUNLANHELAXOJ
HEJ
AB’XUB’AL ARTÍCULO 8. Utilización. En el territorio SWAXAJ YIXMAB’ANIL. Yoknib’alikoj. Yul guatemalteco
los
idiomas
Mayas, smajb’enal
tx’otx’
Xe’q’aq’,
chuh
Garífuna y Xinka podrán utilizarse en las stzotelax hej ab’xub’al mayab’, Karipunah comunidades
lingüísticas
que b’oj Xhinhkah yul
hej konhob’ b’ay
correspondan, en todas sus formas, sin ch’allaxi, tzan b’ay chuh yoknikoj, mach restricciones en el ámbito público y mak chuh skachni anmah stzoten yul hej privado, en actividades educativas, ehob’al yet konhob’ b’oj hunq’ahan académicas,
sociales,
económicas, komon yahaw, yinh hej munil chuh yul
políticas y culturales.
kuyum, stz’aj kuyb’anile, sxol anmah, munil ay yok yinh yahkanh sq’alomal anmah, yinh hej lahti’ yuh sk’ulaloj tet anmah b’oj tzetet ay yok yinh hej b’eyb’ale.
ARTÍCULO 9. Traducción y divulgación. SB’ALUNH YIXMAB’ANIL. Yaq’laxik’toj te’ Las
leyes,
instrucciones,
avisos, yul hunxa ab’xub’al b’oj spujb’alaxi. Tzan
disposiciones, resoluciones, ordenanzas tzet de
cualquier
naturaleza,
chejab’
humal,
smunlanheb’anil
deberán hunuj tzetet, ab’ix, chejab’ q’umlab’il,
traducirse y divulgarse en los idiomas hum 10
spaj
q’anb’al
b’oj
chejb’anile,
Wes
Popti’
Mayas, Garífuna y Xinka, de acuerdo a ch’alaxojik’toj b’oj chpujb’alaxoj yul hej su comunidad o región lingüística, por ab’xub’al
Mayab’,
Karipunah
yeb’
la Academia de las Lenguas Mayas de Xhinhkah, haka’ tzoti’ chyal hun-hun Guatemala.
skonhob’ ab’xub’al, smunlanhe’ Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’.
ARTÍCULO
10.
Estadísticas.
Las SLAHUNH YIXMAB’ANIL. Hej txumb’is. Hej
entidades e instituciones del Estado nhahmunil yet Xe’q’aq’, chyiq’a’toj sb’isil, deberán llevar registros, actualizar y yak’nheni b’oj yaq’noj ohtajnhe’ tzettaj reportar datos sobre la pertenencia ab’xub’alehal chyala b’oj tzet konhob’alil sociolingüística de los usuarios de sus anmah chyila, ha’xinwal hakxa tu’ chub’ servicios, a efecto de adecuar la yillaxoj anmah. prestación de los mismos. ARTÍCULO 11. Registros. Las normas de SHUNLAHUNH YIXMAB’ANIL. escritura, propias de cada idioma b’ihe. indígena Maya,
Xinka
y
Stxolil
Stz’unb’anil
stz’ib’nheb’anil
hun-hun
Garífuna, ab’xub’al mach wesoj haka’ ab’xub’al
referentes a nombres propios y de Mayab’, Xhinhkah yeb’ Karipunah ay yok lugares,
deberán
respetadas registrales instituciones entidades
en por
ser
atendidas
todos los
los
actos b’oj
funcionarios
públicas
y
y yinh sb’ih anmah b’oj ehob’al, yilal yillaxoj sxahannhelaxoj
hej
privadas, nhahmunil komon yahaw, nhahmunil yet
autónomas
o sb’ah maka hunujxa ixmab’iltoj sb’ah yuh, yul Xe’q’aq’.
La Academia de las Lenguas Mayas de Kuyb’al deberá
shunil
de nhahmunil tz’unb’al b’ihe yet konhob’ b’oj
descentralizadas del Estado.
Guatemala
yul
hej
Ab’xub’al
Mayab’
yet
proporcionar Xe’q’aq’ yilal yaq’noj ohtajnhe’ ab’ix yinh
11
Wes
Popti’
información lingüística pertinente a este yab’xub’al skonhob’ yuh yijnoj sb’ah hun efecto.
te’ chejab’ hum ti’.
ARTÍCULO
12.
expresiones
Dignificación. idiomáticas
Las SKAB’LAHUNH
YIXMAB’ANIL.
Smay
Mayas, spixannhelaxi. Stzoti’al hun-hun ab’xub’al
Garífuna y Xinka deben usarse con Mayab’, Karipunah yeb’ Xhinhkah yilal apego al respeto, decoro y dignidad; sxahannhelaxoj, debe
evitarse
su
uso
yalaxojikoj
smay
b’oj
peyorativo, yilaxojkanh spixan yet chtzotelaxoj; mach
desnaturalización y como medio de chchalaxoj ta tzan mak chyahnoj, ta ay discriminación. peyorativos,
Todos
los
usos mak ch’etanojtoj maka ch’oknojikoj yuh
desnaturalizados
discriminatorios
de
los
y yiq’nojiloj
spixan
anmah.
Shunil
b’ay
idiomas ch’oknojikoj yuh syahlaxi, yetalaxtoj b’oj
indígenas y de sus expresiones son yiq’laxiloj spixan ab’xub’al yeb’ nixhtej objeto de las sanciones previstas en la yab’ixal, ay stohlab’anil hunq’ahan mule legislación
relativa
a
la
no tu’, haka’ t’inhb’ab’il ssat hej te’ chejab’
discriminación.
hum
ch’etk’ulnhen
smaq’lax
tanhoj
yiq’laxiloj spixan anmah. ARTÍCULO 13. Educación. El sistema YOXLAHUNH educativo nacional, en los ámbitos Shunil
YIXMAB’ANIL:
smunlanheb’anil
Kuywab’al.
kuywab’al
yul
público y privado, deberá aplicar en Xe’q’aq’, yul hej ehob’al b’oj nhahmunil todos los procesos, modalidades y yet niveles,
el
respeto,
konhob’
b’oj
hunq’ahan
komon
promoción, yahaw, yilal yoknojikoj yuh, yinh shunil tzet
desarrollo y utilización de los idiomas chsmunlanhe, tzet chuh yoknikoj (haka’ Mayas, Garífuna y Xinka, conforme a las b’ab’el mato skab’ ab’xub’ale) b’oj particularidades de cada comunidad skalab’il, lingüística.
ta
ay
sxahannheb’ahil,
ta
ch’aq’lax ohtajnhe’, chmunlanhelaxi b’oj ta 12
ch’oknikoj
ab’xub’al
Mayab’,
Wes
Popti’ Karipunah
b’oj
Xhinhkah
yul
hej
skonhob’alil hun-hun ab’xub’al. ARTÍCULO 14. Prestación de servicios. El SKANHLAHUNH
YIXMAB’ANIL.
Yilb’anil
Estado velará porque en la prestación anmah. Konhob’ Xe’q’aq’, stanhe’ ta yet de
bienes
y
servicios
públicos
se ay tzet ch’aq’laxoj tet b’oj ta yet ch’illaxoj
observe la práctica de comunicación yul hej nhahmunil, yab’xub’al skonhob’ en el idioma propio de la comunidad ch’allaxoj
tet,
haktik’apaxtu’
chub’
lingüística, fomentando a su vez esta yoknojikoj yul hej ehob’al yeb’ nhahmunil práctica en el ámbito privado.
komon yahaw.
ARTÍCULO 15. De los servicios públicos. SHOLAHUNH
YIXMAB’ANIL.
Yilb’anil
Facilitar el acceso a los servicios de anmah yul hej nhahmunil yet konhob’. salud, educación, justicia, seguridad, Shab’annhelax tet anmah yillax yinh hej como sectores prioritarios, para los kawilwalilal, cuales
la
población
deberá
kuywab’al,
hustisyah,
ser tanheb’ahilal, haxkmami kaw yilal yeh
informada y atendida en el idioma huntaq’an ti’ yinh sq’inal anmah, yulb’al propio de cada comunidad lingüística, yet ch’illaxoj tu’ xin yilal yaq’laxoj ab’ix sin menoscabo de la incorporación b’oj yillaxoj yinh yab’xub’al skonhob’, gradual de los demás servicios, a los hakpaxtu’ yaq’b’ilxa b’ay ch’illax anmah términos de esta disposición.
mach
ch’eltoj
yinhtajiloj,
nixhtejalnhe
chuh yanojikoj stz’ajoj smunil haka’ yalni hune’ chejb’anile ti’. ARTÍCULO
16.
Calidades
para
la SWAJLAHUNH
prestación de los servicios públicos. Los yillax
anmah
YIXMAB’ANIL. yinh
Tzet
sk’ulal.
chuh Maktaj
postulantes a puestos públicos, dentro ch’ochen munlahoj yul hej nhahmunil yet del régimen de servicio civil, además konhob’, 13
yilal
yok
tzujnuj
yinh
hej
Wes
Popti’
del idioma español, de preferencia chejb’anile yet ssaylb’anil munlawom, deberán hablar, leer y escribir el idioma hakpaxtu’ ta chyal wes, yaja’, q’a’ de la comunidad lingüística respectiva k’ultukanoj ta chuh stzotenpaxoj, yilni b’oj en donde realicen sus funciones. Para stz’ib’nhen ab’xub’al chyal konhob’ b’ay el
efecto,
medidas
deberán en
los
adoptarse
las chmunlahoj. Yuhnhe yijnoj sb’ah, yilal
sistemas
de yalaxojik’toj stz’ajoj tzet chuh ssaylax
administración de personal, de manera munlahom, kat yoktoj sxol tzet chq’anlax que los requisitos y calidades en las tet maktaj ch’ochen munlahoj b’oj yulb’al contrataciones contemplen lo atinente ssayb’anil munlawom ch’illaxi ta helan a las competencias lingüísticas de los yinh
hun
ab’xub’al
postulantes. En el caso de los servidores munlahomxa, públicos
en
servicio,
yilal
tu’.
Yinh
yillaxoj tzet
mak chub’
deberá skuylaxoj, ha’xinwal chub’ yilnoj konhob’
promoverse su capacitación, para que yinh yab’xub’al yeb’ haka’ stxumb’al la
prestación
de
servicios
tenga sbeyb’al, hun munil ti’ slahsatnhe’ sb’ah
pertinencia lingüística y cultural, en nhahmunil b’oj Kuyb’al hej Ab’xub’al coordinación con la Academia de las Mayab’ yet Xe’q’aq’ yuh yijnoj sb’ah. Lenguas Mayas de Guatemala.
ARTÍCULO 17. Divulgación. Los medios SHUJLAHUNH YIXMAB’ANIL. Pujb’awal. de
comunicación
divulgar
y
oficiales
promocionar,
deben Yinh hej ch’en ab’ixb’al yet konhob’ yilal en
sus spujb’alaxoj b’oj yaq’laxoj ohtajnhe’ b’ay
espacios, los idiomas y culturas Mayas, chtzotelax hej ab’xub’al b’oj b’eyb’al Garífuna y Xinka y propiciar similar Mayab’, Karipunah yeb’ Xhinhkah, kat apertura en los medios privados.
yillaxojpaxoj ta nixhtejalnhe chuh yichoj smunlanhelaxoj yul hej ch’en ab’ixb’al komon yahaw.
14
Wes
Popti’
ARTÍCULO
18.
Utilización
en
actos SWAXAJLAHUNH
YIXMAB’ANIL.
públicos. El Estado, a través de sus Yoknib’alikoj
yinh
instituciones, utilizará los idiomas Mayas, ch’ek’tzelax
yuh
hej
yamb’ab’ahil
konhob’.
Konhob’
Garífuna y Xinka en los actos cívicos, Xe’q’aq’, yinh hej snhahmunil, chstzote’ protocolarios, culturales, recreativos; hej ab’xub’al Mayab’, Karipunah yeb’ asimismo,
en
la
identificación Xhinhkah
yinh
institucional e información sobre los chnalax
hunuj
konhob’,
servicios públicos de su competencia, nimyamb’ab’ahil,
ek’tzewal
yichob’anil hej
identidad
nacional,
con
hunuj
ek’tzewal
favoreciendo la construcción de la b’eyb’ale, sajach tihk’ob’al;
b’ay yet
hakpaxtu’
las yinh sb’ih nhahmunil b’oj ab’ix yib’anhiloj
particularidades y en el ámbito de tzet smunlanhe, ha’xinwal nixhtejalnhe cada comunidad lingüística.
yahkanh yelwanb’al Xe’q’aq’, yelwanb’al hej konhob’ b’oj yet hun-hun skonhob’ ab’xub’al.
ARTÍCULO 19. Fomento. El Estado debe SB’ALUNHLAHUNH YIXMAB’ANIL. Yok yinh estimular
y
favorecer
las smunil. Konhob’ Xe’q’aq’ yilal ssayni tzet
manifestaciones artísticas, culturales y chuh yochenkanh anmah b’oj skolwah científicas,
propias
de
cada syehni
shelantajil2,
comunidad lingüística, tendientes a ohtajb’ale revalorizar idiomas
expresiones
nacionales.
desarrollar, idiomas
las
promover de
cada
A y
de
efecto utilizar
lahkuyb’il
sb’eyb’al yet
yeb’
hun-hun
los skonhob’ ab’xub’al, b’oj ta tzab’an yinh de smeltzoh
yok
smay
hej
ab’xub’al
los chtzotelax yul Xe’q’aq’. Yuhnheb’al chuh
comunidad smunlanhelaxi, chsaylaxi tzet kam chuh
lingüística, el Estado, a través de los yah’ipnhelaxi b’oj stzotelax yul hun-hun ministerios de Educación, Cultura y skonhob’ ab’xub’al, konhob’ Xe’q’aq’, Deportes, fomentará el conocimiento yuh 2
Artístico.
15
nimnhahmunil
yet
Kuywab’al,
Wes
Popti’
de la historia, epigrafía, literatura, las B’eyb’ale yeb’ Sajach, yilal chssaya’ tzet tradiciones de los pueblos Mayas, chuh yiptzelax Garífuna y Xinka, para asegurar la kuypaytz’ib’,
yohtajnhelax yik’ti’al,
tz’ib’ab’ix3,
payb’eyb’ale
transmisión y preservación de este yet hej konhob’ Mayab’, Karipunah yeb’ legado a las futuras generaciones.
Xhinhkah, haktu’ chuh ximlax spujb’alaxi b’oj skollax hunq’ahan q’alomale ti’ tet ik’ale chtitoj ssatajiloj.
ARTÍCULO 20. Registro y actualización SHUNK’AL YIXMAB’ANIL: Stz’unb’al b’oj de
toponimias.
Las
comunidades yak’nheb’anil sb’ih hej ehob’al. Shunil hej
lingüísticas, en coordinación con los skonhob’ ab’xub’al, smunlanhe’ b’oj heb’ gobiernos
municipales
respectivos, ya’
swi’al
kapiltuh,
ch’ek’oj
tekton
harán las gestiones para la adopción sb’ilenoj kat swatx’elaxojikoj sb’ih hej oficial de los nombres de municipios, konhob’,
yaxkonhob’,
sal’ehob’al,
ciudades,
barrios,
aldeas,
caseríos, wayanhb’al,
tz’ulwayanhb’al,
cantones,
zonas,
calles,
colonias, pohehob’al, pohkonhob’, b’eh sxol nhah,
lotificaciones, fincas y parcelamientos salkonhob’,
pohnimtx’otx’,
en idiomas Mayas, Garífuna y Xinka. A nimtz’unub’b’al, ese efecto, en un plazo no mayor de ab’xub’al
pohtx’otx’
Mayab’,
yinh
Karipunah
hej yeb’
seis (6) meses, a partir de la vigencia de Xhinhkah. Mach ch’ek’otoj yijnoj sb’ah esta Ley, el Ministerio de Gobernación, yulb’al wajeb’ (6) x’ahaw, yet ch’okoj en coordinación con las entidades hune’ te’ chejab’ hum ti’ yinh smunil, vinculadas al tema sociolingüístico, Nimnhahmunil convocadas por éste, deberá emitir un Aq’ank’ulal
Chmunlanhen Sxol
Anmah
b’oj
naj hej
reglamento en donde se definan todos nhahmunil chkuyni tzet chuh yoknikoj los requisitos y situaciones que hagan ab’xub’al, awteb’il 3
Literatura
16
yuh hun ti’, yilal
Wes
Popti’
procedente
los
cambios
y
la yanojiltoj hunuj yaman tihchejab’4, b’ay
oficialización respectiva, en función de cht’inhb’alax shunil tzet chq’anlaxoj b’oj una administración más eficiente del stxolil shelb’anil sb’ih yeb’ tzet chub’ territorio y de la organización política y yaq’laxoj administrativa del país.
ohtajnhe’,
chyij
sb’ah
hun
chejab’ ti’, yuhnheb’al q’a’ k’ul chuh smunlanhelax
tx’otx’
tx’otx’,
syamb’ab’anil anmah b’oj smunlanhelax shunil tzet ay ssat Xe’q’aq’. CAPÍTULO IV. FINANZAS Y PRESUPUESTO
SKANH
MAJAN.
B’AY
CHTITOJIKOJ
ARTÍCULO 21. Recursos financieros. El SMELYUHAL YEB’ TZETTAJ B’AY CH’OKOJ Estado asignará anualmente en el SB’AB’EL
SKAB’WINAJ
Presupuesto General de Ingresos y Smelyuhal. Egresos de la Nación, los recursos Xe’q’aq’, necesarios
para
el
Garífuna
y
hab’il
konhob’
chyaq’a’kanoj
stohol
desarrollo, smunlanheb’anil
promoción y utilización de los idiomas Smelyuh Mayas,
Hun-hun
Xinka,
en
YIXMAB’ANIL.
hej
Xe’q’aq’,
ab’xub’al ha’xinwal
yinh chub’
las yiq’laxoj shunil tzetet ch’oknojikoj yuh
dependencias que estime pertinente, smunlanhelaxi, chyaq’a’ ohtajnhe’ yeb’ incluyendo a la Academia de las stzotelax hej ab’xub’al Mayab’, Karipunah Lenguas Mayas.
b’oj Xhinhkah, ch’aq’laxoj ch’en melyuh tet hej nhahmunil ch’ilni hun ti’, ch’oktoj Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ stz’ajoj.
CAPÍTULO V. DISPOSICIONES FINALES Y SHO’ TRANSITORIAS
4
MAJAN.
SLAHWOB’AL
YAQ’B’ILXA SMUNLANHEB’ANIL
reglamento
17
B’OJ
Wes
Popti’
ARTÍCULO 22. Censo sociolingüístico. SKAB’ SKAB’WINAJ YIXMAB’ANIL. Yahb’al Para la planificación del desarrollo y sb’isil anmah chstzoteni yeb’ tzet yekoj administración comunidades
del territorio de las yab’xub’al. Yuhnhe st’inhb’alaxi tzet chuh lingüísticas
y
en yijni sb’ah yeb’ smunlanhelax smajb’enal
cumplimiento del contenido de esta hun-hun skonhob’ ab’xub’al b’oj yuh yijni Ley, el Instituto Nacional de Estadística sb’ah tzet ayayoj ssat hun chejab’ hum ti’, contemplará el desarrollo de censos Nhahmunil ch’ilni Txumb’is yet Xe’q’aq’, sociolingüísticos específicos.
chyaq’a’koj stz’ajoj smunil, kat yek’oj yiq’nojkanh sb’isil yeb’ tzet chuh yoknikoj ab’xub’al yuh anmah.
ARTÍCULO 23. Idiomas en peligro de YOX
SKAB’WINAJ
extinción. Para aquellos idiomas que se AB’XUB’AL encontraren en situación de riesgo de Tet
HEJ
STANHXAHILOJ/SK’AYXALOJ.
hunq’ahan
extinción, el Estado de Guatemala, a sk’ayayoj,
YIXMAB’ANIL. ab’xub’al
konhob’
lanhan
Xe’q’aq’,
yuh
través de instituciones vinculadas a la hunq’ahan nhahmunil chkuyni yeb’ ch’illni materia lingüística y con participación hej ab’xub’al
b’oj anmah
ch’ochen
de los interesados, tomarán las medidas kolwahoj, chssaya’ tzet kaw yetwanoj adecuadas
para
su
recuperación, yuhnuj
utilización y desarrollo.
ha’xinwal
stzotelaxoj
chuh
b’oj
skollaxoj,
smunlanhelaxoj
hunq’ahan ab’xub’al tu’. ARTÍCULO
24.
Reconocimiento.
El SKANH
SKAB’WINAJ
YIXMAB’ANIL.
reconocimiento o fusión de los idiomas Yalaxikoj stz’ajoj. Yuhnhe yok stz’ajoj Mayas, que se haga con posterioridad maka
shunb’alaxtoj
hej
ab’xub’al
a la vigencia de esta Ley, se hará previo mayab’, yet ayxa hune’ te’ chejab’ hum dictamen técnico de la Academia de ti’, chub’ yijnoj sb’ah ta Kuyb’al hej las Lenguas Mayas de Guatemala y Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’ chyaq’a’ 18
Wes
Popti’
mediante Decreto del Congreso de la hune’ te’ yumal t’inhan munil5 b’oj hune’ República.
te’ chejab’ munil yet Nimpopb’al yet Xe’q’aq’ ta to chuhi yichikanh maka shunb’antoj sb’ah hej ab’xub’al.
ARTÍCULO 25. Capacitación lingüística. SHO’
SKAB’WINAJ
YIXMAB’ANIL.
El Estado de Guatemala a través de sus Yah’ipnhelax skuyb’anil hej ab’xub’al yinh entidades, en coordinación con la munlahom.
Hej nhahmunil yet konhob’
Academia de las Lenguas Mayas de Xe’q’aq’, chub’ slahk’ulnhenoj sb’ah b’oj Guatemala, deberá dar capacitación Kuyb’al lingüística
al
personal
que
hej
Ab’xub’al
Mayab’
yet
presta Xe’q’aq’, ta yilal yaq’noj kuyum tet
servicio público en las comunidades munlahom lingüísticas.
chmunlah
yul
hun-hun
skonhob’ ab’xub’al.
ARTÍCULO 26. Reglamento. El Presidente SWAJ
SKAB’WINAJ
YIXMAB’ANIL.
de la República, dentro de un plazo de Tihchejab’6. Ya’ ayikoj swi’aloj Xe’q’aq’, noventa (90) días, emitirá el reglamento yulb’al lahunheb’ shok’al ( 4 0 ) tz’ayik, respectivo.
spujb’a’ ya’ te’ stihchejab’il hun hum ti’.
ARTÍCULO 27. Derogatoria. Se derogan SHUJ SKAB’WINAJ YIXMAB’ANIL. Sb’utlax todas las disposiciones que se opongan tanhoj. Chb’utlax tanhoj shunil hej chejab’ o contravengan a la presente Ley.
chkajni maka hunuj mach ch’ek’ yiq’a’ tzet ayayoj ssat hun chejab’ hum ti’.
ARTÍCULO 28. Vigencia. El presente SWAXAJ
SKAB’WINAJ
YIXMAB’ANIL.
Decreto entrará en vigencia el día de Q’inale b’ay ch’ok yinh smunil. Hun te’ su publicación en el diario oficial.
5 6
chejab’ munil ti’, ch’okoj te’ yinh smunil
dictámen reglamento
19
Wes
Popti’ yet chpujb’alaxoj te’ yinh te’ pujab’ix hum b’ay chmunlah Xe’q’aq’.
REMITASE AL ORGANISMO EJECUTIVO PARA
EK’OJAB’TOJ
SU
XE’Q’AQ’ YUH SCHALAXIK’OJ, SYIJYELOHI YEB’
SANCION,
PROMULGACION
Y
PUBLICACION.
YUL
SQ’AB’
HEB’
SWI’AL
SPUJB’ALAXI.
EMITIDO EN EL PALACIO DEL ORGANISMO XT’INHIKOJ YUH NHAHMUNIL YET YULPOPB’AL, LEGISLATIVO,
EN
LA
CIUDAD
DE
YUL YAXKONHOB’ XE’Q’AQ’, YULB’AL SHUJ
GUATEMALA, EL DIA SIETE DEL MES DE MAYO TZ’AYIK YET SHO’ X’AHAW YET HAB’IL DOS MIL DEL AÑO DOS MIL TRES.
TRES.
JOSÉ EFRAÍN RIOS MONTT, PRESIDENTE JOSÉ EFRAÍN RIOS MONTT, SWI’AL HAROLDO ERIC QUEJ, SECRETARIO CHEN
ENRIQUE
PINTO
HAROLDO ERIC QUEJ, TZ’IB’LOM
MARTÍNEZ, CHEN ENRIQUE PINTO MARTÍNEZ, TZ’IB’LOM
SECRETARIO
REGLAMENTO DE LA LEY DE IDIOMAS NACIONALES/ TIHCHEJAB’ YET TE’ CHEJAB’ HUM YIB’ANHILOJ HEJ AB’XUB’AL CHTZOTELAX YUL XE’Q’AQ’ WES
POPTI’
REGLAMENTO DE LA LEY DE IDIOMAS
TIHCHEJAB’ YET TE’ CHEJAB’ HUM YIB’ANHILOJ
NACIONALES
HEJ AB’XUB’AL CHTZOTELAX YUL XE’Q’AQ’
MINISTERIO DE CULTURA Y DEPORTES
NIMNHAHMUNIL YET B’EYB’ALE B’OJ SAJACH
Acuérdase
emitir
el
siguiente: Chnalaxtij tet yuh spujb’an: te’ tihchejab’ yet
Reglamento de la Ley de Idiomas te’ Chejab’ munil yib’anhiloj hej ab’xub’al Nacionales
chtzotelax yul Xe’q’aq’.
ACUERDO GUBERNATIVO NÚMERO 320-
CHEJAB’ HUM LAHK’ULNHEB’IL YUH SWI’AL
2011
TX’OTX’ XE’Q’AQ’ 655 = - 5 = 10 sb’isil.
20
WES
POPTI’
Guatemala, 28 de septiembre del 2011 Xe’q’aq’, swaxaj skab’lahunh tz’ayik yet El presidente de la República
sb’alunh x’ahaw yet hab’il 2011 (9 Elab’, ijom hab’il 30 Ah).
CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que la Constitución Política de la Ayayoj ssat te’ Sxe’al Chejab’ hum yet República de Guatemala, reconoce, Xe’q’aq’ ta syilalnhe hej konhob’, chyaq’ promueve y desarrolla el derecho de los ohtajnhe’ b’oj smunlanhe yetwanb’al hej pueblos y comunidades indígenas a su konhob’
b’oj anmah mach wesoj yinh
identidad cultural de acuerdo con sus yelwanb’al;
haka’na
yinh
sq’alomal,
valores, sus lenguas y sus costumbres, yab’xub’al b’oj tzet b’ay q’aynajxa yuhni sxol siendo deber fundamental del Estado yet anmahil, hunq’ahan ti’ xin, kaw smunil garantizarlos.
Xe’q’aq’ yekoj ta chyij sb’ah.
CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que el Congreso de la República de Yulpopb’al yet Xe’q’aq’, mayaltij te’ Chejab’ Guatemala emitió el Decreto Número munil 90 - 5 = 3 sb’isil, “Yib’anhiloj hej ab’xub’al 19-2003 “Ley de Idiomas Nacionales”, chtzotelax yul Xe’q’aq’”, yuhnheb’al yaq’lax con el fin de promover el uso y ohtajnhe’ stzotelaxi b’oj smunlanhelax hej desarrollo de los Idiomas nacionales en ab’xub’al tet anmah yul hej nhahmunil yet la prestación de los servicios del Estado konhob’,
b’oj
yaq’b’ilxa
hej
nhahmunil
y sus entidades descentralizadas y pohb’iltoj sb’ah yuh smunlah yul Xe’q’aq’ b’oj autónomas, propiciando la valorización hunq’ahan yinh sb’ah, chyaq’a’koj smay positiva de los distintos idiomas.
hun-hun ab’xub’al.
CONSIDERANDO:
HAXKAMI:
Que de conformidad con el Artículo 26 Tz’ib’nheb’il yinh swaj skab’winaj ( 1 del
Decreto
Número
19-2003
6
)
del yixmab’anil te’ Chejab’ munil 90 - 5 = 3 sb’isil, 21
WES Congreso
de
POPTI’
la
República
de t’inhb’ab’il yuh Yulpopb’al yet Xe’q’aq’.
Guatemala. Ley de Idiomas Nacionales, Chejab’
hum
yib’anhiloj
hej
yul
Xe’q’aq’,
chst’inhb’a
le corresponde al Presidente de la chtzotelax República
emitir
el
Reglamento yetwanoj
respectivo de la ley.
ya’
ch’aq’noj
Swi’al
ohtajnhe’
Xe’q’aq’,
ab’xub’al ha’
stihchejab’il 7
ta ya’
hune’
chejab’ hum ti’. POR TANTO:
YUH XIN:
En el ejercicio de la facultad que le Yuhnhe yijni sb’ah smunil ya’ Swi’al Xe’q’aq’ confieren los artículos 183, literal e) de la haka’ yeyoj ssat te’ Sxe’al Chejb’anile yet Costitución Política de la República de Tx’otx’ Xe’q’aq’ yinh yox slahunhk’al ( 9 3 ) Guatemala y 26 del Decreto Número yixmab’anil b’oj yinh te’ Chejab’ munil 19-2003 del Congreso de la República t’inhb’ab’il yuh Yulpopb’al yet Xe’q’aq’, de
Guatemala,
Ley
de
Nacionales.
Idiomas Yib’anhiloj Xe’q’aq’
hej
ab’xub’al
ayayoj
yinh
chtzotelax swaj
yul
skab’winaj
yixmab’anil. ACUERDA:
SLAHK’ULNHE:
Emitir el siguiente: Reglamento de la Ley St’inhb’an: Te’ Tihchejab’ yet Te’ Chejab’ de Idiomas Nacionales
hum yib’anhiloj hej ab’xub’al chtzotelax yul Xe’q’aq’.
CAPÍTULO I.
B’AB’EL MAJAN.
DISPOSICIONES GENERALES
NIMEJTAJ CHEJB’ANILE
ARTÍCULO
1.
Objeto.
El
presente B’AB’EL YIXMAB’ANIL. Yilb’eh. Ha’ yilb’eh hun
reglamento tiene por objeto desarrollar tihchejab’ ti’, ha’ smunlanhelax shunil chejab’ las normas establecidas en el Decreto ayayoj ssat te’ Chejab’ munil 90 - 5 = 3 sb’isil, Número 19-2003 del Congreso de la t’inhb’ab’il yuh Yulpopb’al yet Xe’q’aq’, Chejab’ 7
Reglamento.
22
WES República
de
POPTI’
Guatemala,
Ley
de hum yib’anhiloj hej Abx’ub’al Chtzotelax yul Xe’q’aq’.
Idiomas Nacionales.
ARTÍCULO 2. Ámbito de aplicación. Con SKAB’ YIXMAB’ANIL. B’ay chuh yoknikoj. yijni sb’ah schalaxi, la finalidad de cumplir con el Yuhnheb’al yaq’lax ohtajnhe’, reconocimiento, respeto, promoción, sxahannhelaxi, desarrollo y utilización de los idiomas smunlanhelaxi b’oj stzotelax ab’xub’al wes, español, Mayas, Garífuna y Xinka en Mayab’, Karipunah yeb’ Xhinhkah yul shunil todas las instituciones del Estado, deben hej nhahmunil yet konhob’, yilal yek’ yiq’laxoj disposiciones yab’ixal te’ Chejab’ hum yib’anhiloj hej contenidas en la Ley de Idiomas ab’xub’al chtzotelax yul Xe’aq’aq’. de
cumplir
con
las
Nacionales. ARTÍCULO 3. Idiomas Nacionales. Los YOX YIXMAB’ANIL. Hej ab’xub’al chtzotelax idiomas nacionales son los siguientes: a. yul Xe’q’aq’. Ab’xub’al chtzotelax yul Xe’q’aq’ ha’ hunq’ahan ti’ la:
Español;
b. Mayas; Achí, Akateko, Awakateko, a. Wes. Chalchiteko, Ch’orti’, Chuj, Itzaʹ, Ixil, b’. Mayab’: Achi’, Akateko, Awakateko, Jakalteco, Kaqchikel, Kʹicheʹ, Mam, Mopán,
Poqomam.
Qʹanjob’al, Sipakapense, Uspanteko;
Poqomchiʹ,
Chalchiteko, Ch’orti’, Chuj, Itzaʹ, Ixil, Popti’, Kaqchikel, Kʹicheʹ, Mam, Mopán, Poqomam.
Qʹanjob’al, Qʹeqchi’, Sakapulteko, Poqomchiʹ, Sakapulteko, Sipakapense, Tektiteko, Tzʹutujil Tektiteko, Tzʹutujil y yeb’ Uspanteko;
Qʹeqchi’,
c. Garífuna.
ch. Karipunah.
d. Xinka.
ch’. Xhinhkah.
ARTÍCULO 4. Espacio territorial de los
SKANH YIXMAB’ANIL. Smajb’enal hun-hun
idiomas nacionales. El espacio territorial ab’xub’al chtzotelax yul Xe’q’aq’. Smajb’enal 23
WES
POPTI’
de los idiomas nacionales, abarca uno hun-hun ab’xub’al chtzotelax yul Xe’q’aq’, o varios departamentos y municipios de smaj hune’ maka tx’ihal konhob’ilal8 yeb’ la actual división administrativa del país, konhob’ b’ay pohb’ilayoj Xe’q’aq’ ti’nanh, adecuándose a futuros cambios en la chwatx’elaxojikoj ta ay b’aq’inh chhelmojtoj división política territorial. Los municipios spohb’anil tx’otx’. Hunq’ahan konhob’ niman que se citan más de una vez, es porque el ch’aq’lax b’inahoj sb’ih, chyaliloj ta tx’ihal en su territorio se habla más de un ab’xub’al chtzotelax yul. Smajb’enal hun-hun idioma nacional. Se considera como skonhob’ ab’xub’al hunq’ahan chtihlaxiloj espacio territorial las comunidades que b’etet ti’ la: a continuación se detallan. 1.
Comunidad
lingüística
Achí. 1 Skonhob’ Ab’xub’al Achi’. Skonhob’alil Baja
Departamento de Baja Verapaz, en los Verapaz, yul hej konhob’: Tz’alama’, San municipios de: Salamá, San Miguel Miguel Chicaj, Rabinal, Cubulco, Granados, Chicaj, Rabinal, Cubulco, Granados, Santa Cruz del Chol, San Jerónimo b’oj Santa Cruz del Chol, San Jerónimo y Purulha’. Skonhob’alil Alta Verapaz, yul hej Purulhá.
Departamento
de
Alta konhob’: Chisec yeb’ Fray Bartolomé de Las
Verapaz en los municipios de: Chisec y Casas. Skonhob’alil Fray
Bartolomé
Departamento
de
de
Las
Quiché:
K’iche’: yul konhob’
Casas. Yichkanh. en
el
municipio de Ixcán. 2.
Comunidad
lingüística
Akateka. 2 Skonhob’ Ab’xub’al Akateka. Skonhob’alil
Departamento de Huehuetenango en Chinab’ul yul hej konhob’: Ewan Nhah, los municipios de: Concepción Huista, Nentonh, Xhamikel, Konhob’ Rap, Xajla’, Nentón, San Miguel Acatán, San Rafael Yichk’ox,
Yalmotx
b’oj
konhob’
Payil.
la Independencia, Jacaltenango, San Skonhob’alil Xelawub’ yul konhob’ El Palmar. Juan Ixcoy, Santa Cruz Barillas y San 8
Departamento
24
WES
POPTI’
Sebastián Coatán. Departamento de Quetzaltenango en el municipio de El Palmar. 3. Comunidad Lingüística Awakateka. 3
Skonhob’
Ab’xub’al
Departamento de Huehuetenango en Skonhob’alil el municipio de Aguacatán.
Chinab’ul
Skonhob’
Ab’xub’al
Departamento de Huehuetenango en Skonhob’alil
Chinab’ul
los
b’oj
de
yul
konhob’
Awakatanh.
4. Comunidad linguüística Chalchiteka. 4 municipios
Awakateka.
Aguacatán
y Awakatanh
yul
Chalchiteka. hej
Chantan.
konhob’
Skonhob’alil
Chiantla. Departamento de Quiché en K’iche’ yul konhob’ Cunén. el municipio de Cunén. 5.
Comunidad
lingüística
Chʹortiʹ. 5 Skonhob’ Ab’xub’al Chʹortiʹ. Skonhob’alil
Departamento de Chiquimula en los Chiquimula municipios Olopa,
de San
Quezaltepeque.
Camotán, Juan
Jocotán, Jocotán,
Ermita
yul
Olopa,
y Quezaltepeque.
Departamento
hej San
konhob’ Juan
Skonhob’alil
Camotán,
Ermita yeb’ Zacapa
yul
de konhob’ La Unión.
Zacapa en el municipio de La Unión. 6.
Comunidad
Lingüística
Chuj. 6 Skonhob’ Ab’xub’al
Departamento de Huehuetenango en Chinab’ul
yul
hej
Chuj. Skonhob’alil konhob’:
Nentonh,
los municipios de: Nentón, San Mateo Ixhtatanh, Yalmotx b’oj Payil. Skonhob’alil Ixtatán,
Santa
Cruz
Barillas
y
San K’iche’ yul konhob’ Yichkanh.
Sebastián Coatán. Departamento de Quiché en el municipio de Ixcán.
25
WES 7.
Comunidad
Departamento
POPTI’
Lingüística de
Petén
Itzaʹ. 7 Skonhob’ Ab’xub’al Itzaʹ. Skonhob’alil Petén en
los yul hej konhob’: Flores, La Libertad, San
municipios de: Flores, La Libertad, San Andrés, San Benito, San José yeb’ San Andrés, San Benito, San José y San Francisco. Francisco. 8.
Comunidad
Departamento
Lingüística
Ixil. 8 Skonhob’ Ab’xub’al Ixil. Skonhob’alil K’iche’
Quiché
los yul hej konhob’ Chajul, San Juan Cotzal,
de
en
municipios de Chajul, San Juan Cotzal, Nebaj, San Miguel Uspantán b’oj Yichkanh. Nebaj, San Miguel Uspantán e Ixcán. Skonhob’alil Departamento de Suchitipéquez en el Patulul;
Suchitipéquez
skonhob’alil
yul
konhob’
Chimaltenango
yul
municipio de Patulul; Departamento de konhob’ San Miguel Pochuta. Chimaltenango en el municipio de San Miguel Pochuta. 9. Comunidad Lingüística Kaqchikel. 9 Skonhob’ Ab’xub’al Kaqchikel. Skonhob’alil Departamento de Chimaltenango en Chimaltenango los
municipios
Chimaltenango,
de: El
Acatenango, Acatenango,
Tejar,
yul
hej
Chimaltenango,
konhob’: El
Tejar,
Parramos, Parramos, Patzicía, Patzún, San Andrés Itzapa,
Patzicía, Patzún, San Andrés Itzapa, San San José Poaquil, San Juan Comalapa, San José Poaquil, San Juan Comalapa, San Martín Jilotepeque, San Miguel Pochuta, San Martín
Jilotepeque,
San
Miguel Pedro Yepocapa, Santa Apolonia, Santa Cruz
Pochuta, San Pedro Yepocapa, Santa Balanya’, Tecpán, Xe’q’aq’ yeb’ Zaragoza. Apolonia, Santa Cruz Balanyá, Tecpán, Skonhob’alil Baja Verapaz yul hej konhob’ Guatemala y Zaragoza. Departamento Granados
b’oj
Santa
Cruz
El
Chol.
de Baja Verapaz en los municipios de Skonhob’alil Escuintla yul konhob’ Santa Lucía Granados
y
Departamento
Santa
Cruz
El
de
Escuintla
Chol. Cotzumalguapa; skonhob’alil Xe’q’aq’ yul hej en
el konhob’: Amatitlán, Xe’q’aq’, Chuarrancho, 26
WES municipio
de
Cotzumalguapa; Guatemala
en
POPTI’ Santa
Lucía San
Departamento los
municipios
Juan
Sacatepéquez,
de: Raymundo b’oj Villa Nueva. Skonhob’alil yul
hej
San Juan Sacatepéquez, San Pedro Jocotenango,
Magdalena
Ayampuc, San Pedro Sacatepéquez, Pastores,
Antonio
Raymundo
y
Villa
Pedro
de Ayampuc, San Pedro Sacatepéquez, San
Amatitlán, Guatemala, Chuarrancho, Sacatepéquez
San
San
San
konhob’:
Milpas
Aguas
Altas,
Calientes,
Nueva. Antigua Guatemala, San Bartolomé Milpas
Departamento de Sacatepéquez en los Altas, Alotenango, San Lucas Sacatepéquez, municipios
de:
Jocotenango, San
Miguel
Dueñas,
Santa
Catarina
Magdalena Milpas Altas, Pastores, San Barahona, Santa Lucía Milpas Altas, Santa Antonio
Aguas
Calientes,
Antigua María de Jesús, Santiago Sacatepéquez,
Guatemala, San Bartolomé Milpas Altas, Santo Domingo Xenacoj b’oj Sumpango. Alotenango, San Lucas Sacatepéquez, Skonhob’alil San Miguel Dueñas, Santa Catarina Concepción,
Tz’olojya’
yul
Panajachel,
hej
konhob’:
San
Andrés
Barahona, Santa Lucía Milpas Altas, Semetabaj, San Antonio Palopó, San José Santa
María
Sacatepéquez,
de
Jesús, Santo
Santiago Chacayá, San Juan La Laguna, San Lucas Domingo Tolimán,
San
Marcos la Laguna,
Santa
Xenacoj y Sumpango. Departamento Catarina Palopó, Santa Cruz la Laguna yeb’ de
Sololá
en
los
municipios
de: Tz’olojya’. Skonhob’alil Suchitepéquez yul hej
Concepción, Panajachel, San Andrés konhob’: San Antonio Suchitepéquez, San Semetabaj, San Antonio Palopó, San Juan Bautista, Patulul b’oj Santa Bárbara. José Chacayá, San Juan La Laguna, San Lucas Tolimán, San Marcos la Laguna, Santa Catarina Palopó, Santa Cruz la Laguna y Solola. Departamento de Suchitepéquez en los municipios de: San Antonio Suchitepéquez, San Juan Bautista, Patulul y Santa Bárbara. 27
WES
10.
Comunidad
Departamento
POPTI’
Lingüística
de
Quiché
Kʹicheʹ. 0 Skonhob’ Ab’xub’al Kʹicheʹ. Skonhob’alil en
los K’iche’ yul hej konhob’: San Juan Cotzal,
municipios de: San Juan Cotzal, Chajul, Chajul, Chicamán, Chiché, Santo Tomás Chicamán,
Chiché,
Santo
Tomás Chichicastenango,
Chinique,
Cunén,
Chichicastenango, Chinique, Cunén, Joyabaj, Pachalúm, Patzité, Sacapulas, San Joyabaj, Pachalúm, Patzité, Sacapulas, Andrés Sajcabajá, San Antonio Ilotenango, San Andrés Sajcabajá, San Antonio San Bartolomé Jocotenango, San Miguel Ilotenango,
San
Bartolomé Uspantán, San Pedro Jocopilas, Santa Cruz
Jocotenango, San Miguel Uspantán, del Quiché, Nebaj, Zacualpa, Canillá b’oj San Pedro Jocopilas, Santa Cruz del Yichkanh. Skonhob’alil Chinab’ul
yul hej
Quiché, Nebaj, Zacualpa, Canillá e konhob’: Awakatanh yeb’ Malacatancito. Ixcán.
Departamento
de Skonhob’alil
Xelawub’
yul
hej
konhob’:
Huehuetenango en los municipios de: Almolonga, Cantel, El Palmar, La Esperanza, Aguacatán
y
Malacatancito. Olintepeque, Xelawub’, Salcajá, San Carlos
Departamento de Quetzaltenango en Sija, San Francisco La Unión, San Mateo, Sibilia los municipios de: Almolonga, Cantel, El b’oj
Zunil.
Palmar, La Esperanza, Olintepeque, konhob’
Skonhob’alil San
Quetzaltenango, Salcajá, San Carlos Skonhob’alil
Antonio
San
Marcos
yul
Sacatepéquez.
Ratalhuleu yul hej konhob’:
Sija, San Francisco La Unión, San Mateo, Champerico, El Asintal, Nuevo San Carlos, Sibilia y Zunil. Departamento de San Retalhulew, San Andrés Villa Seca, San Felipe, Marcos en el municipio de San Antonio San Martín Zapotitlán, San Sebastián yeb’ Sacatepéquez.
Departamento
de Santa Cruz Muluá. Skonhob’alil Tz’olojya’ yul
Ratalhuleu
los
de: hej konhob’: Concepción, Nahualá, San Juan
en
municipios
Champerico, El Asintal, Nuevo San La Laguna, Santa Catarina Ixtahuacán, Santa Carlos, Retalhuleu, San Andrés Villa Clara La Laguna, Santa Lucía Utatlán, Santa Seca, San Felipe, San Martín Zapotitlán, María Visitación b’oj Tz’olojya’. Skonhob’alil San Sebastián y Santa Cruz Muluá. Suchitepéquez yul hej konhob’: Chicacao, 28
WES Departamento
de
POPTI’ Sololá
en
los Cuyotenango, Patulul, Pueblo Nuevo, Río
municipios de: Concepción, Nahualá, Bravo,
Mazatenango,
Samayac,
San
San Juan La Laguna, Santa Catarina Bernardino, San Francisco Zapotitlán, San Ixtahuacán, Santa Clara La Laguna, Gabriel, San José El Ídolo, San Lorenzo, San Santa
Lucía
Utatlán,
Santa
María Miguel Panán, San Pablo Jocopilas, Santa
Visitación y Sololá. Departamento de Bárbara, Suchitepéquez en los municipios de: Santo Chicacao, Pueblo
Cuyotenango, Nuevo,
Mazatenango,
Río
Santo
Domingo
Tomás
Patulul, Skonhob’alil
La
Meq’ina’
Bravo, Momostenango,
Samayac,
San Bartolo
Unión
San
Aguas
Suchitepéquez, yeb’
yul
hej
Zunilito. konhob’:
Andrés Xecul,
Calientes,
San
San
Cristóbal
Bernardino, San Francisco Zapotitlán, Meq’ina’, San Francisco El Alto, Santa Lucía San Gabriel, San José El Ídolo, San La Reforma, Santa María Chiquimula b’oj Lorenzo, San Miguel Panán, San Pablo Meq’ina’. Skonhob’alil Chimaltenango yul Jocopilas,
Santa
Bárbara,
Santo konhob’ Tecpán Xe’q’aq’.
Domingo Suchitepéquez, Santo Tomás La Unión y Zunilito. Departamento de Totonicapán en los municipios de: Momostenango, San Andrés Xecul, San Bartolo Aguas Calientes, San Cristóbal Totonicapán, San Francisco El Alto, Santa Lucía La Reforma, Santa María Chiquimula
y
Totonicapán.
Departamento de Chimaltenango en el muncipio de Tecpán Guatemala. 11.
Comunidad
lingüística
Mam. 10 Skonhob’ Ab’xub’al Mam. Skonhob’alil
Departamento de Huehuetenango en Chinab’ul los municipios de: Aguacatán, Santa Yalmotx, 29
yul
hej
Xajla’,
konhob’:
Chantan,
Awakatanh, Colotenango,
WES
POPTI’
Cruz Barillas, Jacaltenago, Chiantla, Ewan Nhah, Cuilco, La Democracia, La Colotenango,
Concepción
Huista, Libertad, Malacatancito, Iwillaj, San Gaspar
Cuilco, La Democracia, La Libertad, Ixchil, San Idelfonso Ixtahuacán, San Juan Malacatancito, San Antonio Huista, San Atitán, San Pedro Necta, San Rafael Petzal, Gaspar Ixchil, San Idelfonso Ixtahuacán, San Sebastián, Chinab’ul, Sti’ Ha’, Santa San Juan Atitán, San Pedro Necta, San Bárbara, Santiago Chimaltenango, Tectitán, Rafael
Petzal,
San
Sebastián Kantinil yeb’ Hoyom. Skonhob’alil Xelawub’
Huehuetenango, Santa
Ana Huista, yul hej konhob’: Concepción Chiquirichapa,
Santa
Bárbara,
Santiago El Palmar, Flores Costa Cuca, Cabricán,
Chimaltenango, Tectitán, Unión Cantinil Cajolá, Coatepeque, Colomba Costa Cuca, y
Todos
Santos
Cuchumatán. Génova Costa Cuca, Huitán, Palestina de Los
Departamento de Quetzaltenango en Altos, Xelawub’, San Juan Ostuncalco, San los
municipios
de:
Concepción Martín Sacatepéquez yeb’ San Miguel Siguilá.
Chiquirichapa, El Palmar, Flores Costa Skonhob’alil San Marcos yul hej konhob’: Cuca, Cabricán, Cajolá, Coatepeque, Ayutla (Tekun Uman), Catarina, Comitancillo, Colomba Costa Cuca, Génova Costa Concepción Tutuapa, El Quetzal, San José El Cuca, Huitán, Palestina de Los Altos, Rodeo, El Tumbador, Esquipulas Palo Gordo, Quetzaltenango, San Juan Ostuncalco, La Reforma, Malacatán, Nuevo Progreso, San Martín Sacatepéquez y San Miguel Ocós, Pajapita, Río Blanco, San Antonio Siguilá. Departamento de San Marcos Sacatepéquez, San Cristóbal Cucho, San en los municipios de: Ayutla (Tecún José Ojetenam, San Lorenzo, San Marcos, San Umán),
Catarina,
Comitancillo, Miguel Ixtahuacán, San Pablo, San Pedro
Concepción Tutuapa, El Quetzal, San Sacatepéquez, San Rafael Pie de La Cuesta, José El Rodeo, El Tumbador, Esquipulas Ixchiguán, Palo Gordo, La Reforma, Malacatán, Tajumulco Nuevo Progreso, Ocós, Pajapita, Río Retalhulew
Sibinal, b’oj yul
Sipacapa, Tejutla.
hej
konhob’:
Tacaná,
Skonhob’alil El
Asintal,
Blanco, San Antonio Sacatepéquez, Champerico, Nuevo San Carlos yeb’ San San
Cristóbal
Cucho,
San
José Martín Zapotitlán. Skonhob’alil K’iche’ yul 30
WES
POPTI’
Ojetenam, San Lorenzo, San Marcos, konhob’ Yichkanh. Skonhob’alil Petén yul San Miguel Ixtahuacán, San Pablo, San konhob’ Sayaxcheh. Pedro Sacatepéquez, San Rafael Pie de La Cuesta, Ixchiguán, Sibinal, Sipacapa, Tacaná,
Tajumulco
y
Tejutla.
Departamento de Retalhuleu en los municipios de: El Asintal, Champerico, Nuevo
San
Carlos
y
San
Martín
Zapotitlán. Departamento de Quiché en
el
municipio
Departamento
de
de
Petén
Ixcán. en
el
municipio de Sayaxché. 12.
Comunidad
Departamento
lingüística de
Petén
Mopán. 20 Skonhob’ Ab’xub’al Mopán. Skonhob’alil en
los Petén yul hej konhob’: Poptún, San Luis, Santa
municipios de: Poptún, San Luis, Santa Ana,
Flores,
San
Benito,
La
Libertad,
Ana, Flores, San Benito, La Libertad, Sayaxcheh, Dolores b’oj Melchor de Mencos. Sayaxche,
Dolores
y
Melchor
de
Mencos. 13. Comunidad lingüística Jakalteka 30 Skonhob’ Ab’xub’al Popti’. Skonhob’alil (Popti’).
Departamento
de Chinab’ul yul hej konhob’ Ewan Nhah, Xajla’,
Huehuetenango en los municipios de La Democracia, Nentonh, Iwillaj, Sti’ Ha’ yeb’ Concepción Huista, Jacaltenango, La Kantinil. Democracia,
Nentón,
San
Antonio
Huista, Santa Ana Huista y la Unión Cantinil.
31
WES
POPTI’
14. Comunidad Lingüística Poqomam. 40 Departamento
de
Escuintla
en
Skonhob’
el Skonhob’alil
municipio de Palín. Departamento de Skonhob’alil Guatemala
en
los
municipios
Ab’xub’al
Escuintla
yul
Xe’q’aq’
Poqomam. konhob’
yul
hej
Palín.
konhob’:
de: Chinautla b’oj Mixco. Skonhob’alil Jalapa yul
Chinautla y Mixco. Departamento de hej konhob’: San Carlos Alzatate, San Luis Jalapa en los municipios de: San Carlos Jilotepeque, San Pedro Pinula b’oj Jalapa. Alzatate, San Luis Jilotepeque, San Pedro Pinula y Jalapa. 15. Comunidad lingüística Poqomchiʹ 50 Skonhob’ Ab’xub’al Poqomchiʹ Skonhob’alil Departamento de Alta Verapaz en los Alta Verapaz yul hej konhob’ San Cristóbal municipios de San Cristóbal Verapaz, Verapaz,
Santa
Cruz
Verapaz,
Tactic,
Santa Cruz Verapaz, Tactic, Tamahú, Tamahú, San Miguel Tucurú, Panzós, Chisec San Miguel Tucurú, Panzós, Chisec y La yeb’ La Tinta. Skonhob’alil Baja Verapaz yul Tinta Departamento de Baja Verapaz konhob’ Purulhá. Skonhob’alil K’iche’ yul hej en
el
municipio
Departamento
de
de Quiché
Purulhá. konhob’ en
San
Miguel
Uspantán
b’oj
los Chicamán. Skonhob’alil Izabal yul konhob’ El
municipios de San Miguel Uspantán y Estor. Chicamán. Departamento de Izabal en el municipio de El Estor. 16. Comunidad Lingüística Qʹanjobʹal. 60
Skonhob’
Departamento de Huehuetenango en Skonhob’alil
Ab’xub’al
Chinab’ul
yul
Qʹanjobʹal. hej
konhob’:
los municipios de: San Juan Ixcoy, San Yichk’ox, Tz’uluma’, Yalmotx, Payil (Ixhtatanh) Pedro Soloma, Santa Cruz Barillas, San yeb’ Jolom konob’. Mateo Ixtatán y Santa Eulalia.
32
WES
POPTI’
17. Comunidad Lingüística Qʹeqchiʹ. 70 Skonhob’ Ab’xub’al Qʹeqchiʹ. Skonhob’alil Departamento de Alta Verapaz en los Alta Verapaz yul hej konhob’: Chahal, Chisec, municipios de: Chahal, Chisec, Cobán, Cobán,
Fray
Bartolomé
de
Las
Casas,
Fray Bartolomé de Las Casas, Lanquín, Lanquín, Panzós, La Tinta, Raxruhá, San Juan Panzós, La Tinta, Raxruhá, San Juan Chamelco, San Pedro Carchá, Santa María Chamelco, San Pedro Carchá, Santa Cahabón, Senahú b’oj San Miguel Tucurú. María Cahabón, Senahú y San Miguel Skonhob’alil
Petén
yul
hej
konhob’:
La
Tucurú. Departamento de Petén en los Libertad, Poptún, Flores, San Luis, San Benito, municipios de: La Libertad, Poptún, Melchor
de
Flores, San Luis, San Benito, Melchor de Sayaxcheh. Mencos,
San
Departamento
José de
y
Mencos, Skonhob’alil
San
José
K’iche’
yul
b’oj hej
Sayaxché. konhob’: Yichkanh, Chicamán yeb’ San
Quiché
en
los Miguel Uspantán. Skonhob’alil Izabal yul hej
municipios de: Ixcán, Chicamán y San konhob’: El Estor, Livingston, Morales b’oj Los Miguel Uspantán. Departamento de Amates. Izabal en los municipios de: El Estor, Livingston, Morales y Los Amates. 18. Comunidad Lingüística Sakapulteka. 80 Departamento
de
Quiché
en
Skonhob’
Ab’xub’al
Sakapulteka.
el Skonhob’alil K’iche’ yul konhob’ Sacapulas.
municipio de Sacapulas. 19.
Comunidad
Lingüística 90
Skonhob’
Sipakapense. Departamento de San Skonhob’alil Marcos en el municipio de Sipacapa.
Ab’xub’al San
Marcos
Sipakapense. yul
konhob’
Sipacapa.
20. Comunidad Lingüística Tektiteka. 1 = Skonhob’ Ab’xub’al Tektiteka. Skonhob’alil Departameto de Huehuetenango en Chinab’ul los municipios de: Cuilco y Tectitán.
Tectitán. 33
yul
hej
konhob’:
Cuilco
b’oj
WES 21.
Comunidad
Departamento
POPTI’
Lingüística de
Sololá
Tzʹutujil. 1 1 Skonhob’ Ab’xub’al Tzʹutujil. Skonhob’alil en
los Tz’olojya’ yul hej konhob’: San Juan La
municipios de: San Juan La Laguna, San Laguna, San Lucas Tolimán, San Pablo La Lucas Tolimán, San Pablo La Laguna, Laguna, San Pedro La Laguna, Santa María San Pedro La Laguna, Santa María Visitación yeb’ Santiago Atitlán. Skonhob’alil Visitación y Santiago Atitlán.
Suchitepéquez yul hej konhob’: Chicacao,
Departamento de Suchitepéquez en los San Miguel Panam b’oj San Antonio. municipios de: Chicacao, San Miguel Panam y San Antonio. 22. Comunidad Lingüística Uspanteka. 1 Departamento
de
Quiché
en
2
Skonhob’
Ab’xub’al
Uspanteka.
los Skonhob’alil K’iche’ yul hej konhob’ San
municipios de San Miguel Uspantán y Miguel Uspantán yeb’ Chicamán. Chicamán. 23. Comunidad Lingüística Garífuna. 1 Departamento
de
Izabal
en
3
Skonhob’
Ab’xub’al
Karipunah.
los Skonhob’alil Izabal yul hej konhob’: Puerto
municipios de: Puerto Barrios, Livingston, Barrios, Livingston, El Estor, Morales yeb’ Los El Estor, Morales y Los Amates. 24.
Comunidad
Lingüística
Amates. Xinka.
Departamento de Santa Rosa en los 1 4 Skonhob’ Ab’xub’al Xinhkah. Skonhob’alil municipios de: Chiquimulilla, San Juan Santa Rosa yul hej konhob’: Chiquimulilla, San Tecuaco,
Taxisco,
Santa
María Juan Tecuaco, Taxisco, Santa María Ixhuatán,
Ixhuatán, Guazacapán y Nueva Santa Guazacapán Rosa. Departamento de Jutiapa en el Skonhob’alil municipio de Yupiltepeque.
Yupiltepeque.
34
b’oj
Nueva
Jutiapa
Santa yul
Rosa.
konhob’
WES
POPTI’
25. Español. Como idioma oficial de 1 Guatemala,
en
todo
el
5 Wes. Ha’ ch’ok yab’xub’aloj syamanil
territorio anmah, chtzotelaxoj yul shunil smajb’enal
nacional.
tx’otx’ Xe’q’aq’.
CAPÍTULO
II
UTILIZACIÓN
LOS SKAB’ MAJAN. YOKNIB’ALIKOJ HEJ AB’XUB’AL
DE
YET XE’Q’AQ’
IDIOMAS NACIONALES
ARTÍCULO 5. Traducción y divulgación. SHO’ YIXMAB’ANIL. Yaq’laxik’toj ab’ix yul Las disposiciones legales, acuerdos, hunxa ab’xub’al b’oj spujb’alohi. Hej te’ resoluciones,
instrucciones,
avisos
y chejab’
hum,
hum
lahk’ulal,
hum
spaj
ordenanzas de las instituciones del q’anb’al, smunlanheb’anil hunuj tzetet, ab’ix Estado, centralizadas, descentralizadas yeb’ chejb’anile chyaltij hej nhahmunil yet y
autónomas
español,
a
escritas
solicitud
en
de
la
idioma Xe’q’aq’,
haka’
hunq’ahan
hune’nhe
parte yekantoj, nhahmunil ixmab’iltoj sb’ah yul
interesada, deben traducirse por la Xe’q’aq’ b’oj hunq’ahan yinh sb’ah ta yinh Academia de las Lenguas Mayas de wes tz’ib’nheb’il, maktik’a ch’ocheni sq’ana’ Guatemala y divulgarse en los Idiomas tet
Kuyb’al
hej
Ab’xub’al
Mayab’
yet
Mayas de acuerdo a la comunidad Xe’q’aq’ yuhnhe yek’ojtoj yul ab’xub’al lingüística donde surta sus efectos.
mayab’ kat spujb’alaxoj yul hun-hun konhob’ haka’tik’a ab’xub’al chstzote, hat ch’okoj yinh smunil.
Para la traducción y divulgación en los Yuhnhe chuh yek’ojtoj b’oj spujb’alaxoj hej idiomas Garífuna y Xinka, la Academia ab’xub’al Karipunah yeb’ Xhinhkah, Kuyb’al de las Lenguas Mayas de Guatemala, hej coordinará
con
las
Ab’xub’al
Mayab’
yet
Xe’q’aq’,
entidades smunlanhe’ b’oj nhahmunil helan skuyni
especiales en materia lingüística en hunq’ahan ab’xub’al ti’. estos idiomas.
35
WES
POPTI’
ARTÍCULO 6. Fortalecimiento del uso de SWAJ YIXMAB’ANIL. Yah’ipnhelax stzotelax los Idiomas Nacionales Indígenas en la hej ab’xub’al mach wesoj yuh yillax anmah prestación de los servicios públicos. Los yul hej nhahmunil yet konhob’. Maktaj ayikoj diferentes Ministros e instituciones del swi’aloj b’oj hej nimnhahmunil yet Xe’q’aq’, Estado,
deben
hacer
eficiente
la yilal smunlanheni yuhnheb’al kaw k’ul chuh
prestación de los servicios públicos de yillax anmah yul hej nhahmunil yet konhob’, acuerdo con los territorios lingüísticos yab’xub’al skonhob’ chtzotelaxoj tet haka’ indicados en el artículo 4 del presente yeyoj ssat hun Tihchejab’ ti’, yinh skanh ( 4 ) Reglamento. Cada dependencia del yixmab’anil. Hun-hun nhahmunil yet Xe’q’aq’ Estado diseñará sus procedimientos chswatx’e stxolil smunlanheb’anil hun chejab’ internos para aplicar la Lay de Idiomas hum yet hej ab’xub’al chtzotelax yul Xe’q’aq’ Nacionales y el presente Reglamento.
b’oj stihchejab’il.
ARTÍCULO 7. Educación. El ministerio de SHUJ YIXMAB’ANIL. Kuywab’al. Nimnhahmunil Educación debe implementar en todos yet kuywab’al chyaq’a’koj sxol shunil smunil los procesos y modalidades, el respeto, b’oj tzet chuh yoknikoj (tom b’ab’el mato promoción, desarrollo y utilización de los skab’
ab’xub’al),
sxahannhelaxi,
yaq’lax
idiomas nacionales como medios de ohtajnhe’, smunlanhelaxi b’oj stzotelax hej comunicación
pedagógica, ab’xub’al yet Xe’q’aq’ yulb’al q’inal chschah
desarrollándolos en todos los centros anmah skuyum, haktu’ chuh yijnoj sb’ah educativos públicos y privados y en smunlanhelaxoj yul shunil hej kuyum yet todos los niveles del Sistema Educativo konhob’ yeb’ hunq’ahan komon yahaw b’oj Nacional de acuerdo a los territorios yul shunil hej
skalab’il kuywab’al yet
lingüísticos indicados en el artículo 4 del Xe’q’aq’, yab’xub’al anmah chtzotelaxoj tet presente Reglamento.
haka’ yeyoj ssat hun Tihchejab’ ti’, yinh skanh yixmab’anil.
36
WES ARTÍCULO
8.
Uso
Nacionales
de
en
POPTI’ los
Idiomas SWAXAJ
YIXMAB’ANIL.
Yoknib’alikoj
hej
Comunidades ab’xub’al yet Xe’q’aq’ yul hej kuyum. Yuhnhe
Educativas. Con el objetivo de lograr un yijni sb’ah shelanb’ojiloj anmah chstzoten bilingüismo social estable en el país kab’eb’ ab’xub’al yul Xe’q’aq’ (wes, Mayab’, (español, Maya, Garífuna y Xinka), los Karipunah b’oj Xhinhkah), ha’ tzet chub’ niveles
de
Nacionales Educativas,
uso en
de las
los
Idiomas yoknojikoj hej ab’xub’al yul hun-hun kuyum,
Comunidades ha’ hunq’ahan majan ti’ la:
responderán
a
las
siguientes categorías. a)
Comunidades
Educativas
a) Kuyum
hanhk’anhe
ab’xub’al
mach
Monolingües en Idiomas Nacionales. En
wesoj chstzote. Yul hej kuyum b’ay q’a’
comunidades Educativas donde haya
telanto mak chstzoten hunuj ab’xub’al
mayor grado de monolingüismo Maya,
Mayab’,
Garífuna y Xinka, la enseñanza será en
kuywab’al yilal yinh yab’xub’al anmah
el idioma que hablan los educandos, y
ch’aq’laxoj,
el idioma español se enseñará en un
yalaxojkanh
proceso
masantotik’a chhelq’ojiloj kuyum hum
gradual,
hasta
lograr
el
dominio de los dos idiomas.
Karipunah wal
yeb’ wes,
smalil
Xhinhkah, nixhtejalnhe
chtzotelaxoj,
yalni skab’eb’al ab’xub’al.
b) Comunidades Educativas Bilingües. b’) Kuyum helan yinh kab’eb’ ab’xub’al. Yul En las Comunidades Educativas con
hej kuyum b’ay ay anmah Mayab’,
población Maya, Garífuna y Xinka
Karipunah yeb’ Xhinhkah, b’ay kuyum
donde los educandos hablan el idioma
hum chstzote yab’xub’al skonhob’ b’oj
materno de la comunidad y español, la
wes,
enseñanza de las áreas curriculares,
hunq’ahan yinh Mayab’, Karipunah b’oj
unas serán en idioma maya, garífuna y
Xhinhkah ch’aq’laxoj, ay huntaq’anxa
Xinka y otras en idioma español, para
yinh 37
shunil
wes,
hej
stz’aj
ha’xinwal
kuywab’al,
lahan
ay
chub’
WES
POPTI’
lograr el dominio de ambos en igualdad
shelq’ojiloj kuyum hum chstzoten kab’eb’
de condiciones.
ab’xub’al. ch) Hej kuyum Mayab’, Karipunah b’oj
c) Comunidades Educativas Mayas,
Xhinhkah wesxa q’a’ chstzote. Yul hej
Garífunas y Xinka con predominio del Idioma
español.
Educativas
con
En
kuyum
comunidades
población
El
Español
como
idioma
y
los
Mayab’,
ab’xub’al ti’ chyiq’a’ skuyb’anil, skab’
lengua
idiomas
anmah
b’ab’el yab’xub’al kuyum hum, yinh hun ab’xub’alexa
materna, la enseñanza se impartirá en este
ay
Karipunah b’oj Xhinhkah, yaja’, wes ha’xa
Maya,
Garífuna y Xinka, donde los educandos hablan
b’ay
chub’kanoj
ab’xub’al
Mayab’, Karipunah yeb’ Xhinhkah, tonhe
Maya,
Garífuna y Xinka se desarrollarán como
nixhtejalnhe
chub’
chtzotelaxoj
segundo idioma en un proceso gradual
yahoj
masantotik’a
smalil
chhelq’ojiloj
yalni skab’eb’al ab’xub’al ti’.
hasta lograr el dominio de los dos idiomas.
ch’) Hej kuyum yul Xe’q’aq’. Yul shunil
d) Comunidades Educativas a Nivel
skalab’il hej kuyum chmunlanhelax yul
Nacional. En todos los niveles del Sistema
Educativo
Nacional
Xe’q’aq’ chmunlanhelaxoj sxahannhelax
se
hej
desarrollará la Interculturalidad con
chkuylaxoj
primera, segunda y tercera lengua en
ab’xub’al
todos los niveles, ciclos y modalidades de
conformidad
con
el
b’eyb’al
Currículo
b’ab’el, yinh
b’eyb’ale9) yet skab’
shunil
hej
b’oj
yox
skalab’il,
yixmab’anil kuywab’al b’oj tzet chuh yijni sb’ah haka’ yeyoj ssat te’ Stxolil kuywab’al
Nacional Base.
yet Xe’q’aq’.
9
(lahk’ul
Interculturalidad
38
WES
POPTI’
ARTÍCULO 9. Censos sociolingüísticos. El SB’ALUNH YIXMAB’ANIL. Hej yahb’al sb’isil Instituto Nacional de Estadística en el anmah chstzoteni yeb’ tzet yekoj yab’xub’al. cumplimiento del artículo 22 de la ley Yuhnhe
yijni
sb’ah
skab’
skab’winaj
de Idiomas Nacionales, llevará a cabo yixmab’anil chejab’ ayayoj ssat te’ Chejab’ censos sociolingüísticos que deberán hum yet hej abxub’al chtzotelax yul Xe’q’aq’, incluir
entre
otros
la
siguiente Nhahmunil chkuyni Txumb’is yet Xe’q’aq’, yilal
información. a) Ubicación geográfica yek’oj yiq’nojkanh sb’isil anmah, yab’xub’al de los idiomas nacionales, b) Número chstzote
yeb’
tzet
chuh
yoknikoj
yuh,
de habitantes de los idiomas indígenas, yaq’b’ilxa ab’ix yilal yok stz’ajoj ha’: c) Ámbitos sociales de uso, d) Número a). B’ay chtzotelax hun-hun ab’xub’al yul de alfabetizados en idiomas indígenas, Xe’q’aq’, b’). Sb’isil anmah chstzote hej e) Número de hablantes de los idiomas ab’xub’al mach wesoj, ch). B’ay chtzotelaxi, indígenas como segundo idioma y su ch’) Sb’isil anmah ch’ilni hum yinh ab’xub’al pertenencia étnica, f) Pérdida de los mach wesoj, e). Sb’isil anmah chstzote idiomas indígenas por comunidades ab’xub’al mach wesoj haka’ skab’ ab’xub’alil lingüísticas. g) Monolingüismo en idioma b’oj tzet konhob’al b’ay tz’unb’il sb’ih, h). indígena existente en cada pueblo. h) Hanik’ yekoj stzotelax ab’xub’al yul hun-hun Bilingüismo
en
idioma
indígena
y skonhob’
ab’xub’al,
i).
Sb’isil
anmah
español. i) Hablantes de dos o más ab’xub’al mach wesoj chyal yul hun-hun idiomas indígenas.
skonhob’ ab’xub’al. j). Sb’isil anmah chstzote kab’eb’ ab’xub’al, ab’xub’al wes b’oj mach wesoj. k). Sb’isil anmah chstzote kab’eb’ maka ek’b’al ab’xub’al mach wesoj.
ARTÍCULO 10. Registro de escritura. La SLAHUNH YIXMAB’ANIL. Stz’unb’anil stz’ib’al Academia Guatemala
de
Lenguas
a
solicitud
Mayas de
de hej ab’xub’al. Ta ay mak chq’anb’en tet
parte Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’,
interesada, proporcionará información yilal yaq’noj stxolil stz’ib’nheb’anil hun-hun 39
WES
POPTI’
sobre las normas de escritura de los ab’xub’al
mayab’.
Maktaj
ayikoj
ssatoj
idiomas mayas. Los encargados de stz’unni b’ihe maka hunujxa, yul sq’ab’ ayikoj registros, asentarán
bajo
su
los
actos
responsabilidad ta shunil tzet cht’inhb’alohi tzujannhetik’a yinh administrativos stz’ib’nheb’anil hej ab’xub’al mayab’.
respectivos de conformidad con las normas de escritura de los idiomas mayas. ARTÍCULO 11. Registro de usuarios. Los SHUNLAHUNH YIXMAB’ANIL. Stz’unluh sb’ih registros a que se refiere el artículo 10 de anmah ch’apni yinh schejb’anil. Stz’unluh la Ley de Idiomas Nacionales, deberán yab’ixal
anmah
llevarse en libros de atención a usuarios slahunh
yixmab’anil
y/o
en
forma
digital,
el
cual
se yib’anhiloj
hej
ch’aq’lax te’
ab’xub’al
b’inahoj Chejab’
yinh hum
chtzotelax
yul
dispondrá en el área de recepción o en Xe’q’aq’, yilal stz’ib’nhelaxoj ssat te’ hum las ventanillas correspondientes de las ch’oknikoj yuh yillax sb’ih anmah ch’illaxi entidades e instituciones estatales.
maka yinh pixanab’ix10, hun stz’aj munil ti’ hat ch’okoj yul chab’al anmah maka yinh hej wentanah b’ay ch’illax anmah yul hun-hun nhahmunil yet konhob’.
ARTÍCULO 12. Idiomas en peligro de SKAB’LAHUNH YIXMAB’ANIL. Yib’anhiloj hej extinción. Las instituciones del Estado ab’xub’al lanhan stanhayoj. Hej nhahmunil vinculadas a la materia lingüística yet konhob’ chkuyni hej ab’xub’al, ch’ek’oj realizarán
investigaciones,
fomento, yalanhiloj, chyah’ipnhe’, chyaq’a’ ohjtajnhe’
promoción y desarrollo de los idiomas b’oj
smunlanhe’
hej
ab’xub’al
lanhan
con la participación de los miembros de stanhayoj b’oj anmah chtzoteni, chkuylaxoj las comunidades cuyos idiomas se yinh k’ul hunq’ahan ab’xub’al ti’, yinh stxolil 10
Digital
40
WES
POPTI’
consideren e peligro de extinción, yeb’
stz’ib’nheb’anil,
hakpaxtu’
yuhlax
llevarán a cabo estudios de estos hayeb’ojxa munil b’oj anmah, yinh sb’eyb’al idiomas, sobre gramática, escritura, así yuhnheb’al chuh skollaxkanoj, yah’ipnhelaxi como propiciar cualquier otro esfuerzo yeb’ smunlanhelax yab’xub’al. social,
cultural
para
que
puedan
rescatarse, fortalecerse y desarrollarse. ARTÍCULO 13. Reconocimiento y fusión YOXLAHUNH YIXMAB’ANIL. Chchab’anil b’oj de idiomas. El reconocimiento de un shunb’alaxtoj ab’xub’al. Yuhnhe chchalax idioma
comprende
alfabeto
y
la
el
nombre,
territorialidad,
el sb’ih,
stz’ib’ab’11
b’oj
stx’otx’al
hunujxa
este ab’xub’al, ch’okoj ak’ ab’xub’alil ta yinh
reconocimiento se otorgará siempre hok’altaj tzoti’, kanhwinajxa helmonajto12 yinh que difiera en un ochenta por ciento hunujxa
ab’xub’al.
Hunb’awal
yet
hej
con otro idioma maya. La fusión de ab’xub’al hat b’ay chhunitoj kab’eb’ maka idiomas consiste en la unión de dos o tx’ihal ab’xub’al, hune’xanhe tz’ib’ab’ yeb’ más idiomas que utilicen un alfabeto sb’ih ch’oknikoj yuh. Te’ yumal t’inhan munil unificado y un nombre en común. El chstzote kanheb’ skab’winaj yixmab’anil te’ dictamen técnico previsto en el artículo Chejab’ hum yet hej ab’xub’al chtzotelax yul 24 de la Ley de Idiomas Nacionales, Xe’q’aq’, chq’anlaxoj te’ yuh hun yaman será solicitado por la comisión del heb’ ya’ munlawom yet Yulpopb’al tet Congreso
de
la
República
a
la Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’,
Academia de las Lenguas Mayas de yalanhto mach cht’inhi hunuj te’ Chejab’ Guatemala, previo al reconocimiento o munil chchani maka yuh shunitoj hunuj fusión de un idioma maya mediante un ab’xub’al mayab’. Decreto.
11 12
alfabeto 80%
41
WES ARTÍCULO
14.
POPTI’
Capacitación
y SKANHLAHUNH YIXMAB’ANIL. Yah’ipnhelax
actualización lingüística. La academia skuyb’anil
yeb’
de las Lenguas Mayas de Guatemala y munlawom
yinh
cualquier otra institución
yak’nhelax ab’xub’al.
yohtajb’al Kuyb’al
hej
que esté Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’ b’oj hunujxa
vinculada al tema lingüístico podrán ser nhahmunil
chkuyni hej ab’xub’al, chub’
requeridas por las instituciones públicas sq’anlaxoj tet yuh tzan tzet nhahmunilal yet para que impartan capacitación a su konhob’
ta
chub’
yaq’noj
skuyum
personal. La Academia de las Lenguas munlawom. Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ Mayas de Guatemala divulgará en sus yet Xe’q’aq’ spujb’a’ yul hun-hun skonhob’ diferentes sedes, información sobre las ab’xub’al, ab’ix ay yok yinh ab’xub’al yeb’ comunidades territorialidad
lingüísticas de
los
y
idiomas
la stx’otx’al
b’ay
chtzotelaxi
ha’xinwal
para ch’elwanoj kuyum chschab’ anmah.
efectos de la adecuada capacitación.
ARTÍCULO 15. Vigencia. El presente SHOLAHUNH YIXMAB’ANIL. Q’inale b’ay ch’ok Acuerdo empezará a regir ocho días yinh smunil. Hun te’ hum lahk’ulal ti’, ch’okoj después de su publicación en el Diario te’ yinh smunil yet ch’eloj waxajeb’ tz’ayik de Centro América.
spujb’aloh te’ yinh te’ pujab’ix hum b’ay chmunlah Xe’q’aq’.
42
HEJ AK’TZOTI’ X’OKNIKOJ Wes Acuerdo Aldea Avisos Barrio calle Cantón Caserío Ciudad Colonia Congreso Constitución Política de la República de Guatemala Convenios Decreto Derecho Dictamen
Popti’ Lahk’ulal Wayanhb’al Ab’ix Sal’ehob’al B’eh sxol nhah Pohehob’al Tz’ulwayanhb’al Yaxkonhob’ Salkonhob’ Yulpopb’al Sxe’al Chejb’anile yet tx’otx’ Xe’q’aq’ Yumal ni’an q’umlab’ahil Chejab’ munil Etwanb’al Yumal t’inhan munil
Digital
Pixanab’ix
Disposición transitoria Estado Finanza Finca Fomentar Instituto Nacional de estadística
Yaq’b’ilxa smunlanheb’il Konhob’ yinh sb’ah B’ay chtitikoj smelyuhal Nimtz’unub’b’al Iptze’ Nhahmunil ch’ilni txumb’is yet Xe’q’aq’
Instrucciones lotificación MINGOB Ministro Municipio Ordenanzas Parcelamiento Presupuesto general de ingresos y egresos Promoción Reglamento
Smunlanheb’anil Pohnimtx’otx’ Nimnhahmunil chmunlanhen naj aq’ank’ulal sxol anmah ay yul tx’otx’ Xe’q’aq’ Ssat, swi’al. Konhob’ Chejb’anile Pohtx’otx’ Smelyuh konhob’ Yaq’lax ohtajnhe’ Tihchejab’
43
Wes Resoluciones Tratados Valores Zonas
Popti’ Hum spaj q’anb’al Yumal niman q’umlab’ahil Sq’alomal Pohkonhob’
44
“Yul smajb’enal tx’otx’ Xe’q’aq’, chuh
stzotelax
hej
ab’xub’al
mayab’, Karipunah b’oj Xhinhkah yul hej konhob’ b’ay ch’allaxi, tzan b’ay chuh yoknikoj, mach mak chuh skachni anmah stzoteni...” Art. 8, Decreto 19-2003.
45