ULUSLARARASI İHRACAT KONTROL REJİMLERİ VE GÜMRÜK UYGULAMALARI by BarÄ±s Demirel

T.C. BAŞBAKANLIK GÜMRÜK MÜSTEŞARLIĞI

ULUSLARARASI İHRACAT KONTROL REJİMLERİ VE GÜMRÜK UYGULAMALARI

UZMANLIK TEZİ

Hazırlayan Barış DEMİREL Gümrük Uzman Yardımcısı

Tez Danışmanı Dr. Hüseyin AVCI Genel Müdür Yardımcısı

ANKARA - 2005

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER

ÖZET

GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM

U L U S L A R A R A S I İHRACAT K O N T R O L REJİMLERİ

I. İHRACAT K O N T R O L K A V R A M L A R I

A . İhracat Kontrolü

B. Kitle imha silahları

1. Nükleer silahlar

2. Biyolojik Silahlar

3. Kimyasal Silahlar

C. İhracat Kontrol Rejimleri

D. Çift kullanımlı Eşya

E. "No Undercutting" İlkesi

II. U L U S L A R A R A S I SÖZLEŞMELER

A . Kimyasal Silahlar Sözleşmesi

B. Biyolojik Silahlar Sözleşmesi

C. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması

D. Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşması

III. U L U S L A R A R A S I REJİMLER

A . Wassenaar Düzenlemesi (WD)

1. WD'nin Amacı

2. WD'de Üyelik

3. WD'nin Kontrol Listeleri

4. WD'de Bilgi Değişimi (No undercutting ilkesi)

B . Avustralya Grubu (AG)

1. AG'de Üyelik

2. A G ' nin Kontrol Listeleri

3. AG'de Bilgi Değişimi

C. Nükleer Tedarikçiler Grubu (NTG)

1. NTG'de Üyelik

2. Nükleer Tedarikçiler Grubu listeleri (guidelines)

3. NTG'da Bilgi Değişimi (No undercutting ilkesi)

D. Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi (FTKR)

1. FTKR'nin Amacı

2. F T K R Kontrol Listeleri

E. Zangger Komitesi (ZK)

1. ZK'nin Amacı

2. ZK'nin Listesi (Trigger List)

3. ZK'de Bilgi Değişimi

F. Diğer Düzenlemeler

1. B M Konvansiyonel Silahlar Kayıt Sistemi

2. Küçük ve Hafif Silahlara İlişkin AGİT Belgesi

IV. TÜM HASSAS İHRACATIN KONTROLÜ ( C A T C H A L )

A . Tanım

B. Ülkemizde Durum

V . A V R U P A BİRLİĞİNDE İHRACAT K O N T R O L SİSTEMİ

A . Çift Kullanımlı Mallar

B. A B Konvansiyonel Silah İhracatı Davranış İlkeleri Rehberi

C. Silah Komisyonculuğu

İKİNCİ BÖLÜM

GÜMRÜK U Y G U L A M A L A R I

I. ÜLKEMİZİN İHRACAT K O N T R O L SİSTEMİ

A . Ülkemizde İhracat Rejimi

1. İhracat İşlemleri

2. İhracatçı

3. İhraç Edilecek Ürüne Göre İşlem

B . İhracat Kontrol Sisteminde Yer Alan Kurumlar

1. Koordinatör Kurum (Dışişleri Bakanlığı)

2. Lisans Veren Kurumlar (İhracat İznini Veren Kurumlar)

a. Dış Ticaret Müsteşarlığı

b. M i l l i Savunma Bakanlığı

c. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

3. Uygulayıcı Kurum (Gümrük Müsteşarlığı)

a. 4458 Sayılı Gümrük Kanunu Ve Buna Bağlı Gümrük Yönetmeliği Hükümleri Çerçevesinde Gümrük İdarelerince Yapılan İşlemler

b. İhracat Yönetmeliğinin 19. maddesi Gümrük İdarelerince Yapılacak İşlemler

c. Gümrük Denetimi

d. İhraç Eşyasının Muayenesi

II.İHRACAT KONTROLLERİNİN ETKİNLİĞİNİ A R T I R M A Y A YÖNELİK U L U S L A R A R A S I GİRİŞİMLER A . Konteyner Güvenlik Girişimi (Container Security Initiative-CSI)

66 67

B. Kitle İmha Silahlarına Karşı Güvenlik Girişimi (Proliferation Security Initiative-PSI)

SONUÇ

KAYNAKLAR

EKLER

1. Kimyasal Silahlar Sözleşmesi Ekinde Yer Alan Kimyasal Maddelerin İhracatına İlişkin Tebliğ (İhracat 2002/12)

2. Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ (Tebliğ No: 2003/12)

3. 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun

4. Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik

1 0 3

5. Kayda Bağlı İhracat Listesi

1 1 0

6. Çift kullanımlı malların ve teknolojinin ihracının kontrolü için bir topluluk rejimi kuran 22 Haziran 2000 tarihli Konsey Tüzüğü ÖZGEÇMİŞ

1 2 5

iii

ÖZET

İhracat Kontrolü, uluslararası güvenlik ve istikrarı sağlama amacıyla hassas malzeme ve teknolojilerin ticaretinin barışçıl amaçlarla sınırlandırarak,

yayılmacı devletler ile

devlet dışı aktörlere transferini kontrol altına almaya yönelik izleme, ve gerektiğinde sınırlamalar

koyan

mekanizmalarının

gönüllülük

esasına

dayalı,

bağlayıcı

olmayan denetim

genel adıdır. İhracat kontrolü kavramının hukuki temelini ise taraf

ülkeler açısından bağlayıcılığı

olan temel sözleşmeler

alandaki tüm uluslar arası sözleşmelere

oluşturmaktadır.

Ülkemiz bu

taraf olup, ihracat kontrol rejimlerinin de

üyesidir.

Bu çalışmada,

uluslararası

ihracat kontrol rejimleri olan Wassenaar

Düzenlemesi,

Avustralya Grubu, Nükleer Tedarikçiler Grubu, Zangger Komitesi, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi, bu rejimlerin dayanağını oluşturan uluslararası sözleşmeler (Kimyasal Silahlar Sözleşmesi,

Biyolojik Silahlar Sözleşmesi,

Önlenmesi Antlaşması ayrıntılı

Nükleer Silahların

ve Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması

olarak incelenmiş,

ulusal düzeyde

hukuki ve idari

Yayılmasının Antlaşması)

düzenlemelerimize

değinilerek, ulusal ihracat kontrol sistemimiz, karşılaşılan güçlükler ve ilgili kuruluşlar ile gümrük uygulamaları

incelenmiştir.

ABSTRACT

Export controls, by restricting the trade (transfer) of sensitive materials and technologies into peaceful purposes with the aim to maintain the international security and stability, is the general name of voluntary based, non-binding control mechanisms which lay monitoring or restrictions if necessary so as to control the transfer of those items to the countries of proliferation concern and non-state actors. The fundamental conventions which are binding for those countries party to the conventions form the legal base of export controls. Our country is party to all the international conventions in this field and the member of all export control regimes.

In this study, international export control regimes which are Wassenaar Arrangement, Australia Group, Nuclear Suppliers Group, Zangger Committee, Missile Technologies Control Regime, international conventions which are the basis of these regimes (Chemical Weapons Convention, Biological

Weapons Convention, Treaty on the

Nonproliferation of Nuclear Weapons, Comprehensive Nuclear Test Ban Treaty) have been examined in detail; mentioning the legal and administrative arrangements at national level, our national export control system, difficulties encountered, relevant institutions and customs practices have all been studied.

GİRİŞ

ortamları

aynı

zamanda

terör

grupları

için

faaliyetlerini

rahatlıkla

gerçekleştirebilecekleri alanlar yaratmaktadır.

İhracat kontrol düzenlemeleri, konvansiyonel silahların ve kitle imha silahları (nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar-KİS) ile bunların fırlatma

vasıtalarının

yayılmasının kontrol altına alınmasına yönelik olarak oluşturulmuş

uluslararası

düzenlemelerdir. Bu düzenlemeler konvansiyonel silah transferlerinin daha şeffaf, daha güvenli gerçekleştirilmesini, KİS üretimi yaptığına inanılan yayılmacı ülkelere yönelik hassas teknoloji ve malzemenin ihracatının kontrol altına alınmasını amaçlamaktadır.

Kitle imha silahları olarak tanımlanan nükleer, biyolojik ve kimyasal silahların denetim altına alınması ve yasaklanması konusunda uluslararası platformda çeşitli uluslararası sözleşmeler imzalanmıştır. Hukuki bağlayıcılığı olan bu temel sözleşmeler Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili SözleşmeKSS), Biyolojik Silahlar Sözleşmesi (BSS), Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NSYÖA) ve Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşması (NDYA)'dır. Bu antlaşmalar hakkında detaylı bilgi ve ulusal düzenlemelerimiz hakkında Bölüm II'de bilgi sunulmaktadır.

İhracat kontrolü kavramının hukuki temelini taraf ülkeler açısından bağlayıcılığı olan temel sözleşmeler oluştururken, gönüllülük esasına göre bir araya gelen ülke grupları da bu sözleşmelerin uygulanmasındaki etkinliğin arttırılmasını ve yayılmanın önlenmesi amacına ulaşılmasını sağlamaya yönelik faaliyetlerde bulunmaktadırlar.

Gönüllülük esasına göre bir araya gelen ülke gruplarının oluşturduğu izleme ve denetleme mekanizmaları "İhracat Kontrol Rejimleri" olarak adlandırılmaktadır.

Bu uluslararası sözleşmelerin kapsamı barışçıl amaçlarla yürütülecek nükleer, kimyasal ve biyolojik çalışmalara imkan tanımaktır. Ancak söz konusu malzeme ve teknolojinin çift kullanımlı olması (dual use), yani sanayi, tıp veya kimya alanında kullanılmasının yanında bir takım modifikasyonlar (değişiklikler) ile nükleer, biyolojik ve kimyasal silah ajanlarına dönüştürülebilmesi nedeniyle, bu tür malzeme ve teknolojinin ihracatının kontrol altına alınması hedeflenmiştir.

Her bir ihracat kontrol rejimi kendi faaliyet alanına giren malzeme ile teçhizatı kapsayan bir kontrol listesine sahiptir. Bu düzenlemeler ihracat sekteye uğratılmadan ulusal ve uluslararası güvenliğe ilişkin kontrolleri yapmayı hedefler. Bu rejimler gerek konvansiyonel silahların iç çatışma, insan hakları ihlalleri ve istikrarsızlık potansiyeli bulunan ülkelere satışının engellenmesine, gerek çift kullanımlı malzeme olarak nitelendirilen hassas malzemenin kitle imha silahları programları yürüttüğü bilinen ülkelere satışını önlemeyi amaçlayan kontrol mekanizmaları olarak işlev görmektedir.

Konvansiyonel silahlar ile çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin dış satımını kontrol eden Wassenaar Düzenlemesi; Füze Teknolojileri Kontrol Rejimi; kimyasal ve biyolojik silahlar ile bunlarla ilgili çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin ihracatının denetim altına alınmasını amaçlayan Avustralya Grubu; nükleer maddeler ile nükleer maddeler ile ilgili çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin ihracat kontrolünü amaçlayan Nükleer Tedarikçiler Grubu, ve Zangger Komitesi isimleri altında örgütlenen bu rejimlere bütün N A T O ve A B ülkeleri taraftır.

Konvansiyonel silah ihracatı anılan silahların ayırt edici özelliğinden ötürü nispeten daha kolay denetim altında alınmaktadır. KİS yayılmasının denetim altına alınmasında ise güçlük bulunmaktadır. Zira, KİS programlarının geliştirilmesinde kullanılan hassas teknolojilerin ve malzemelerin geniş bir sivil kullanım alanının da bulunması, bu silahların yayılmasına karşı mücadele etmeyi zorlaştıran en önemli unsurdur.

BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI İHRACAT KONTROL REJİMLERİ

I. İHRACAT KONTROL KAVRAMLARI

A . İhracat Kontrolü

İhracat Kontrolü, uluslararası güvenlik ve istikrarı sağlama amacıyla hassas malzeme ve teknolojilerin yayılmacı devletler ile devlet dışı aktörlere transferini 1

kontrol altına almaya yönelik izleme, ve gerektiğinde sınırlamalar koyan denetim mekanizmalarının genel adıdır.

İhracat kontrolü uygulamaları, ilk defa, soğuk savaş döneminde kurulan Çok Taraflı İhracat Denetimleri Eşgüdüm Komitesi ( C O C O M - Coordinating Committee For Export Controls) ile başlatılmıştır. Kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesi amacıyla uluslararası platformda pek çok girişim oluşmuş; 1995 yılında oluşturulan Wassenaar Düzenlemesi'nin hayata geçirilmesi ile COCOM'un varlığı sona ermiş; C O C O M bünyesinde yürütülen faaliyetler ise ihracatı kontrol edilmek istenilen eşya grubuna göre ihtisaslaşmış çok taraflı platformlarda izlenmeye başlanılmıştır.

Nükleer, biyolojik ve kimyasal kitle imha silahlarının yayılması özellikle 11 Eylül 2001'den itibaren artan bir tehdit ve risk unsuru ve en önemli uluslararası güvenlik sorunlarından birisi olarak dünya kamuoyuna sunulmaktadır. Bunun yanında, konvansiyonel

silahların

istikrarsızlık

yaratacak

şekilde

çatışma

bölgeleri

istikrarsızlık alanlarında birikmesinin önüne geçilmesi de konunun önem atfedilen başka bir boyutunu oluşturmaktadır.

Kitle imha silahları ile bu silahların fırlatma vasıtalarının yapımında kullanılan malzemelerdir. Aynı

zamanda sivil amaçlı kullanımları söz konusu olduğundan ve yasal sivil ticarete konu olabileceğinden ötürü çift kullanımlı malzeme olarak da adlandırılır. 2

Kitle imha silahları olan nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar üretme veya edinme gayesiyle bu

silahları veya bu silahların üretiminde kullanılan malzeme ve teknolojiyi temin etme çabası içerisinde olan devletlerdir.

B. Kitle İmha Silahları

Nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar genel adıyla kitle imha silahları olarak bilinmektedir. Anılan silahların kısa sürede çok sayıda insanı öldürme, zarar verme veya etkisiz hale getirme özelliği bulunmaktadır.

1. Nükleer silahlar

Nükleer silahlar, bir atomun parçalanması ya da iki atomun birleşmesi halinde açığa çıkan enerjiden istifade edilerek yapılmış ve geliştirilmiştir. Atom silahları da denilen nükleer silahlar, fisyon olayından istifade edilerek yapılmaktadır. Bu olay, bazı ağır metal (uranyum, plütonyum gibi) atomların nötron bombardımanı sayesinde eşit olmayan iki parçaya ayrılmasıdır. Hidrojen silahları da (Termonükleer silahlar), füzyon olayından faydalanılarak yapılmaktadır. Bu olay bazı ağır hidrojen (döteryum, trityum gibi) atomlarının çok şiddetli ısı karşısında birleşmeleridir. (Bu ısıyı ancak bir atom infilakı verebilmektedir). Gerek atom, gerekse hidrojen silahları infilak ettirildikten sonra yaptıkları etkinin özelliklerinden hiçbir fark göstermediklerinden hepsine birden NÜKLEER SİLAH deyimini kullanmakta bir sakınca yoktur . 3

Nükleer silahlarla klasik silahların karşılaştırılması ise bize şu sonuçları vermektedir. 1. Klasik silahlar bir amaç (yan etkileri hariç) için kullanıldıkları halde, nükleer silahlar aynı anda bir çok etkiyi birden yapabilmektedirler. 2. Klasik silahlarda etki alanı olarak sokak ya da binalar kabul edildiği halde, nükleer silahların en küçüğünün etki alanını kilometrelerle ifade etmek gerekmektedir. 3. Klasik silahlarda en ağır etkili bir tahrip bombasının etki süresi saniyenin 1/100'ü olduğu halde nominal atom bombasındaki basınç etki süresi 7/10 saniye; nominal bombanın 500 katı olan 10 M.T'luk Hidrojen bombasında 5 saniyedir. 4. Klasik silahlardan olmayan radyolojik etki, nükleer silahların infilakı halinde diğer etkilerle birlikte radyolojik etkileri de ölüm ve hastalık saçar. Ayrıca silahın yerde veya yere yakın infilakında radyoaktif serpinti tehlikesi doğar. 3

Weapons

Mass

Destruction:

Backgrounder

and

Research

Guide,

bkz

http://encarta.msn.corn/encnetyfeatures/Guides/?Article=WeaponsOfMassDestruction

2. Biyolojik silahlar

Biyolojik silahlar diğer canlılar üzerinde zararlı etkiler yaratmak maksadıyla kullanılan bakteri, virüs vb. bulaşıcı ajanlardır. Bu tanım genellikle biyolojik olarak elde edilen toksinleri ve zehirleri de kapsayacak şekilde genişletilir. Biyolojik savaş araçları, yaşayan mikroorganizmaları (bakteri, protozoa, riketsia, virüs ve mantar) içerdiği gibi bitkiler ve hayvanlar tarafından üretilen toksinleri (kimyasallar) de kapsar. Bazı yazarlar toksinleri

kimyasal

olarak kabul

ederken, çoğunluğu

Sözleşmesinde (Convention on the Prohibition

1972

Biyolojik

Silahlar

of the Development, Production and

Stockilling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons on Their Destruction) da belirtildiği gibi biyolojik ajan olarak kabul etmektedir . 4

Silah

olarak

kullanılabilecek

biyolojik

ajanlar

şu

şekilde

sıralanabilir;

Literatürde çok sayıda biyolojik savaş ajanı belirtilmektedirler. Bunların arasında ;

Tablo 1: Biyolojik Silahlar Bacillus Anthraksis (Şarbon Etkeni)

Congo-Crimean Hemorajik Ateşi Virüsü

Botulinum Toksinleri (Konserve Zehiri)

Ebola Virüsü

Brucelloz ("Malta Humması" Etkeni)

Stafilokoksik Enterotoksin B

Vibrio Cholera ( Kolera Etkeni)

Rift Valley Ateşi Virüsü

Clostridium Perfirenges (Gazlı Gangren

Trichothecene Mycotoxins

Etkeni) Salmonella Typhi (Tifo Etkeni)

Venezüella At Ensefaliti

Psoudomanas

Kriptokokoz

Psoudomallei

(Melioidozis hastalığı Etkeni) Psoudomanas Mallei (Ruam hastalığı

Kokoidomikozlar

Etkeni)

Yersinia Pestis (Veba Etkeni)

Plazmodium vivax (Sıtma Etkeni)

Francisella tularensis (Tularemi Etkeni)

Risin (Keneotundan elde edilir)

Coxiella Burnetti ( Q Ateşi Etkeni)

Saxitoksin

(predominant olarak doğada

Prof.Dr. İ. Hamit H A N C I , Adli Tıp ve Adli Bilimler Ankara, 2002 , Seçkin Yayıncılık

deniz dinoflajellileri tarafından üretilir) Smallpox Virüs (Çiçek Hastalığı Etkeni) Kaynak: 1. Hamit Hancı, "Biyolojik Silahlar", http://www.ankara.edu.tr/faculties/internal_medical/forensic_.../biyolojiks.htm, (28.02.2004)

3. Kimyasal silahlar

Kimyasal savaş ajanları, öldürmek, yaralamak, insanları etkisiz hale getirmek, bitkisel ve hayvansal besin kaynaklarını, besin stoklarını kontamine etmek ve yok etmek, ekonomik önemi olan hedefleri işlemez hale getirmek, kaosa ve paniğe neden olmak amacıyla spesifik hedeflere karşı kullanılan, yüksek toksisite potansiyeline sahip çeşitli yapılarda kimyasal maddelerdir . 1993 yılında imzalanan Kimyasal silahlar 5

konvansiyonu ise; kimyasal silah olarak tipleri ve miktarları uygun olan ve bunları elde etmek için kullanılan kimyasallar , bu kimyasalları

kullanmak için gerekli cihaz ve

mühimmatlar ve bunların kullanımına yönelik özel olarak tasarlanmış her türlü teçhizatı kimyasal silah olarak tanımlamıştır.

Kimyasal silahlar farklı şekillerde sınıflandırılabilmekle beraber genel olarak;

Tablo 2: Kimyasal Silahlar l)Sinir Gazları

4)Kan Zehirleri

a-Sarin ( G B )

a-Siyanoejen Klorür

b-Tabun ( G A )

b-Hidrojen siyanür

c-Soman (GD) d-Metilfosfafonotioik asit (VX) 2)Yakıcı Gazlar

5)Kapasite Bozucular

a-Sülfür Mustard (HD)

a-psikomimetikler(3-Quinuclidinil

b-Nitrojen Mustard (HN) (hardal gazları)

benzilat,LSD)

c-Levisit ( L )

b-Toksinler

d-Fosgen oksim(CX)

c-Göz Yaşartıcı Gazlar

Health Aspects of Chemical and Biological Weapons: Report of a W H O Group of Consultants, Geneva:

W H O (1970)

i) kloroasetofenon (CN) ii) orto-klorobenilidin-malononitril

(CS)

iii) dibenz (b,f)-l,4-oxazepine (CR) 3) Akciğer İrritanları

6)Bitki Öldürücü Ajanlar

a-Fosgen (CG) b-Difosgen (DP) c-Klorin (CL) d-Klorpikrin (PS) Kaynak: Dr. Çağlar ÖZDEMİR, Arif B O Z B I Y I K , Prof. Dr. İ. Hamit H A N C I , "Kimyasal Silahlar"

B. İhracat Kontrol Rejimleri

İhracat kontrol rejimlerinin temel amacı konvansiyonel silah transferlerinin şeffaflık içerisinde gerçekleştirilmesi ve nükleer, biyolojik ve kimyasal kitle imha silahları geliştirmeye yönelik ihracatların, uluslararası ticaret engellenmeksizin, kontrol altına alınmasıdır.

Her bir ihracat kontrol rejimi, hangi malzeme ve teknolojiyi izlediğini gösteren bir ihracat kontrol listesi oluşturmuştur. Bu kontrol listelerindeki eşyanın ihracatı izne bağlı olarak izlenmekte ve bu izin verilirken eşyanın ithalatçısının aynı zamanda son kullanıcısı olduğu belgelenmektedir.

Şekil 1: 2004 Yılı Dünya Geneli Kitle İmha Silahlan Durumu

Ülkemizin üyesi olduğu ihracat kontrol rejimleri şunlardır:

Tablo 3: İhracat Kontrol Rejimleri ihracat Kontrol Rejimi

Kapsam

Wassenaar Düzenlemesi

Konvansiyonel

Üyelik Tarihi silahlar

ile

çift

1995

Füze Teknolojisi Kontrol

Nükleer, biyolojik ve kimyasal silah

1997

Rejimi

taşımaya elverişli tüm füzeler

kullanımlı malzeme ve teknolojiler

bunların üretim teknolojileri Avustralya Grubu

Kimyasal ve biyolojik silahlar ve

2000

bunlarla ilgili çift kullanımlı malzeme ve teknolojiler Nükleer Tedarikçiler

Nükleer silahlar ve bunlarla ilgili çift

Grubu

kullanımlı malzeme ve teknolojiler

Zangger Komitesi

Nükleer malzeme ve teknolojiler

2000

1999

Bu anlaşmaların yanı sıra, gerek dış politikamızın gerekse de milli güvenlik politikamızın ilkelerine uygun olarak bölgesel ve küresel barışın ve güvenliğin sağlanması amacıyla N A T O , AGİT ve Birleşmiş Milletler bünyesinde yürütülen çalışmalara da katılım sağlanmaktadır.

C. Çift kullanımlı Eşya

Nükleer, kimyasal ve biyolojik madde ve malzemelerin hem barışçıl amaçlarla hem de silahlanma amacıyla kullanımı mümkündür. Bu yüzden, yukarıda belirtilen uluslararası

anlaşmalar nükleer, biyolojik ve kimyasal maddelerin barışçı amaçlarla

kullanımını engellememektedir.

Konvansiyonel silahlar ya tamamlanmış ürün olarak ya da bir silahın parçası olacağı kolayca ayırt edilebilecek malzemeler olarak ticarete konu edilmekte iken, nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar nihai ürün olarak değil, nihai ürünü oluşturacak ve ticari kullanımı yaygın malzemeler şeklinde ticarete konu edilmektedir. Kitle imha

silahı geliştiren devletler ve devlet dışı aktörler, bu silahların yapımında kullanılacak olan malzemeleri üretildiği ülkeden doğrudan satın almak yerine, üçüncü ülkeler üzerinden ticarete konu ederek elde etmeyi tercih etmektedirler.

Bununla beraber, kitle imha silahı geliştirilmesinde kullanılan malzeme ve teknolojilerin aynı zamanda geniş bir sivil kullanım alanı bulunmaktadır. Bu durum "çift kullanımlı eşya" (dual use goods) kavramını ortaya çıkarmaktadır. Çift kullanımlı eşyanın

varlığı, kitle

imha silahı geliştirme programları

yürüttüğü

konusunda

uluslararası alanda yaygın kanaat oluşmuş ülke ve gruplara karşı tedbir alınmasını zorlaştırmaktadır. Bu tedbirlerin yaratılması ve geliştirilmesi için ihracat kontrol rejimleri olarak adlandırılan düzenlemeler hayata geçirilmiştir. Çift kullanımlı eşya kavramı ile beraber düşünülmesi gereken önemli bir konu da "Know-How" veya "elle tutulamaz teknoloji transferi" (intangible technology transfer)'dir. Know-How veya elle tutulamaz teknoloji transferi, kitle imha silahlarının geliştirilmesine yönelik olarak bilgi, teknik veri, kod ve rehber gibi teknolojinin sesli, elektronik posta, faks gibi elle tutulamayan kanallarla transferi demektir . 6

D. "No Undercutting" İlkesi

İhracat Avustralya

kontrol

Grubu,

düzenlemelerinde

Nükleer

Tedarikçiler

(Füze Grubu,

Teknolojileri

Kontrol

Rejimi,

Wassenaar Düzenlemesi)

"no

undercutting policy" denen "satmama bilgisini diğer taraf ülkelerle paylaşma", böylece sizden alamazsa başkasından da alamaz prensibi geçerlidir. Fakat bu anlayış, malzemenin hassas bölge ve ülkeler dışında dış satımına engel teşkil etmemektedir.

Bir ihracatı durdurmak, reddedilen taraf aynı maddeyi başka bir yerden temin edebildiği sürece ihracat kontrol amaçlarını başarmak için yeterli değildir. Bir işbirliği rejiminde bir taraf bir ihracata yetki vermeyi reddederse, diğer taraflar da temel olarak aynı ihracat taleplerini ret etmelidir (şayet bu işlem ile işbirliği rejiminin amaçlarının zayıflamayacağına dair iyi bir sebep yok ise). Dahası, bir "no undercutting" kuralı 6

Proceedings of Fourt International Conference on Export Controls, 30 Eylül-4 Ekim 2004, Polonya-

Varşova, Center for International Trade and Security, The University of Georgia

olmadan, hükümetler ihracat kontrollerinin kendi endüstrileri üzerinde haksız rekabet yarattığını düşünebilirler. Ayrıca, "no undercutting" ilkesi bir ambargo kurmamaktadır. M i l l i otoriteler başka bir ülke tarafından reddedilen bir ihracata izin verebilirler.

II. ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER

A . Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (KSS)

13 Ocak 1993 yılında imzaya açılan Kimyasal Silahlar Sözleşmesi, 29.04.1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ülkemiz tarafından 04.04.1997 tarihli ve 4238 Sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunan KSS 29.04.1997 tarihli ve 97/9320 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanmıştır. KSS'ye 166 ülke taraftır. Dışişleri Bakanlığı KSS'nin uygulanmasından sorumlu Ulusal Makam olarak tespit edilmiştir.

KSS, süre kısıtlaması olmayan ve daha önce kimyasal silahlar üzerine olan önceki uluslararası anlaşmalardan çok daha kapsamlıdır (1925 Cenevre Protokolü, sadece kimyasal silahların insanlar üzerinde "kullanımına" karşı düzenlenmiştir) . 7

KSS, merkezi Hollanda Lahey'de bulunan ve yaklaşık 500 çalışanı olan Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü-KSYÖ (Organization for the Prohibition of Chemical Weapons) tarafından uygulanmaktadır. KSYÖ taraf devletlerin kimyasal silahlarla ilişkili faaliyetler, veya malzemeler ve sanayi aktiviteleri konusunda detayları içeren beyanlarını almakta ve bu beyanlara dayanarak taraf devletlerin Sözleşme ile ilgili tesisleri ve faaliyetlerini teftiş etmekte ve izlemektedir. KSS her devlete açık olup, aralarında İsrail'in de olduğu 25 devlet Sözleşmeyi imzalamış olmasına karşın henüz onaylamamıştır. Anlaşmayı imzalamayan devletler arasında Irak, Libya, Kuzey Kore ve Suriye de bulunmaktadır. Bu devletler A B D

Fact Sheets: The Chemical Weapons Convention at a Glance, Arms Control Association,

bkz:

http://www.armscontrol.org/factsheets/cwcglance.asp (ziyaret tarihi: 23.02.2005)

Merkezi Haber Alma Örgütü CIA tarafından kimyasal silahlara sahip veya aktif olarak kimyasal silah üretme çabasındaki devletler olarak anılmaktadır . 8

Kimyasal silahları tamamıyla yasaklayan sözleşmenin iki temel amacından birincisi, taraf devletlerin elinde bulunan ve KSS metnindeki tariflere uyan tüm kimyasal silahların önce açıklanması, daha sonra kimyasal silah üretim tesisleriyle birlikte 10 yıl içinde uluslararası gözetim altında imha edilmesidir. İkinci amaç, kimyasal silahların yeniden üretimlerinin önlenmesi için kimya sanayinin denetim altına tutulmasıdır.

KSS'nin 6. maddesi uygulama ve doğrulama eki ile birlikte, ulusal kimya sanayilerinin bildirim ve yerinde denetim aracılığıyla KSYÖ tarafından düzenli biçimde izlenebilmesine yönelik kapsamlı bir rejim öngörmektedir. KSS ekinde yer alan üç kategorideki kimyasal madde listelerinin her birinde yer alan kimyasallar ve üretim tesisleri için ayrı bildirim ve yerinde denetim usulleri uygulanmaktadır. Söz konusu listeler dışında kalan kayıt dışı organik kimyasallar da sözleşmenin yürürlüğe girişinin dördüncü yılına tekabül eden 2000 yılı Nisan ayı sonundan itibaren doğrulama hükümlerine tabi kılınmıştır.

Sözleşme hükümleri çerçevesinde, taraf devletler Liste I kapsamındaki bir kimyasal maddeyi bir tona eşit ya da daha az miktarda (<1000 kg) ve salt araştırma amaçlı faaliyetlerde kullanmak üzere sadece bir başka taraf devlete ihraç edebilmekte ve gerek ithalatçı, gerek ihracatçı ülkenin transfer işleminden 30 gün önce KSYÖ Sekretaryasına bilgi vermesi gerekmektedir. Sözleşme hükümleri, KSS'nin yürürlüğe girişinin dördüncü yılına tekabül eden 2000 Nisan

ayından itibaren, Liste II

kapsamındaki kimyasalların taraf olmayan devletlere transferleri yasaklanmıştır. Bu tarihten itibaren, Liste III kimyasalları ise ancak sözleşme ile yasaklanmayan barışçıl amaçlar için kullanılacakları taahhüdü alınmak suretiyle taraf olmayan devletlere ihraç edilebilmekte ve "son kullanıcı belgesi" şartı aranmaktadır.

aynı yapıt

KSS listelerinde kayıtlı maddelerin ihracatının kontrolü "Kimyasal Silahlar Sözleşmesi Ekinde Yer alan Kimyasal Maddelerin İhracatına İlişkin Tebliğ (İihracat 2002/12)" hükümleri uyarınca Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından yürütülmektedir (EK1). KSS Listelerinde kayıtlı maddelerin ithalatının kontrolü de "Kimyasal Silahlar Sözleşmesi

Ekinde

Yer alan

Kimyasal

Maddelerin

İthalatına

İlişkin

Tebliğ"

çerçevesinde yine D T M tarafından yerine getirilmektedir. KSS kapsamında üretim yapan firmaların

denetimi ise

Sanayi ve

Ticaret Bakanlığı

tarafından

yerine

getirilmektedir.

B. Biyolojik Silahlar Sözleşmesi (BSS)

BSS 10 Nisan 1972 tarihinde imzaya açılmış ve 26 Mart 1975 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, 25 Haziran

1973 tarihli ve

1766

sayılı

Kanunla

sözleşmenin onaylanmasını uygun bulmuş ve 15 Haziran 1974 tarihli ve 74/8557 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylamıştır. Sözleşmeye halen 146 ülke taraftır. 17 ülke ise imzalamış ancak henüz onaylamamıştır.

BSS, biyolojik silahların savaşta veya saldırı amacıyla kullanılmasını, ayrıca, biyolojik silah üretmeye yarayan malzemenin barışçı amaçlar dışında üretilmesini, depolanmasını ve bulundurulmasını yasaklamaktadır. Sözleşme, sözleşmenin yürürlüğe girdiği ilk dokuz ay içerisinde taraf devletlerin ellerinde bulundurdukları biyolojik silahları imha etme yükümlülüğü getirmiştir. BSS biyolojik silahların kullanılmasını yasaklamamakla birlikte 1925 Cenevre Protokolü bu yasağı getirmiştir. BSS biyolojik savunma (bio-defence) programları içinse bir sınırlama getirmemiştir . 9

BSS'nin doğrulama ve denetim hükümleri veya KSS'de olduğu gibi listeleri mevcut değildir. Ancak, taraf devletlerin birbirleriyle danışması, işbirliği yapması, taraf devletlerden birinin bir başka taraf devletin Sözleşme hükümlerinin ihlali yönündeki şikayetlerini B M Güvenlik Konseyine bildirmeyi öngörmüştür. Ancak bugüne kadar bu şekilde bir şikayet söz konusu olmamıştır. BSS Kapsamındaki 9

Arms Control Association Fact Sheets: The Biological Weapons Convention at a Glance bkz:

http://www.armscontrol.org/factsheets/bwcglance.asp

biyolojik malzemenin denetim ve üretimi ülkemizde Sağlık Bakanlığı tarafından kontrol edilmektedir.

C. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NSYÖA)

Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması, 01 Temmuz

1968

tarihinde imzaya açılmış 5.03.1970 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye NSYÖA'yı 28 Ocak 1969 tarihinde imzalamış, 29.03.1979 tarihli ve 2225 sayılı

Kanunla

antlaşmanın onaylanması uygun bulunmuş ve 24 Eylül 1979 tarihli ve 79/19274 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylamıştır. İsrail, Pakistan, Küba, Hindistan ve Kuzey Kore (11.04.2003 tarihinden itibaren) dışındaki tüm ülkeler (188 ülke) NSYÖA'ya taraftır.

Taraf ülkeleri, nükleer silahlara sahip bulunanlar (Çin, Fransa, Rusya, İngiltere ve A B D ) ve bu tür silahlara sahip olmama taahhüdü ile belgeyi imzalayanlar olarak ikiye ayıran Antlaşma, nükleer silahların yayılmasını engellemeyi hedefleyen bir rejim kurmuştur. Anlaşmaya göre nükleer silahlara sahip ülkeler nükleer silahlarını muhafaza edebilir, ancak bu silahları başka bir ülkeye transfer edemez, nükleer silahlara sahip olmayan taraf ülkelerin bu silahları elde etme, üretme ve kontrol faaliyetlerine yardımcı olamazlar . Ayrıca nükleer silahsızlanma görüşmelerine katılım sağlamaları şartı 10

getirilmiştir. Nükleer silahlara sahip olmayan ülkeler ise bu silahları üretemez, elde edemez veya bir başka şekilde sahip olamaz, ancak nükleer enerjiyi barışçıl amaçlarla kullanabilir . Bu ülkeler ayrıca tüm nükleer faaliyetleri üzerinde Uluslararası Atom 11

Bkz. " Madde 1. Antlaşmaya taraf nükleer silah sahibi her devlet, nükleer silahlan veya diğer patlayıcı nükleer araçları ya da bu gibi silahların veya diğer patlayıcı araçların kontrolünü, doğrudan doğruya veya dolaylı olarak, kime olursa olsun, devretmemeyi, ve nükleer silah sahibi olmayan herhangi bir Devlete, nükleer silahları veya diğer nükleer patlayıcı araçların kontrolünü elde etmesi için herhangi bir şekilde yardım, özendirme veya isteklendirmede bulunmamayı üstlenir." 11

Bkz. " Madde 2. Antlaşmaya Taraf nükleer silaha sahip olmayan her Devlet, nükleer silahları veya

diğer nükleer patlayıcı araçları yahut bu silahların veya patlayıcı araçların kontrolünü, kimden olursa olsun, doğrudan doğruya veya dolaylı şekilde devralmamayı; nükleer silahları veya diğer patlayıcı nükleer araçları yapmamayı veya başka şekilde elde etmemeyi ve bu silahların veya patlayıcı araçların yapımı için herhangi bir yardım aramamayı veya almamayı üstlenir"

Enerjisi Ajansı'nın koruma ilkelerini (inceleme, yerinde görme vs.) kabul etmişlerdir. NSYÖA'nın uygulanması Nükleer Güvence Denetimleri çerçevesinde Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) tarafından yürütülmektedir. NSYÖA nükleer enerjinin barışçı amaçlarla kullanılmasını sınırlamamaktadır.

Antlaşmaya taraf nükleer silaha sahip olmayan her Devlet, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın statüsüne ve Ajansın güvenlik denetimi dizgesine uygun olarak, nükleer enerjinin barışçıl amaçla kullanılmasının, nükleer silahlara veya diğer patlayıcı nükleer araçlara saptırılmasını önlemek amacıyla, sadece bu Antlaşma ile üzerine aldığı yükümlülükleri uygulayıp uygulamadığının kanıtlanması amacıyla, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ile görüşmeler yoluyla akdedilecek bir anlaşmada belirtilecek güvenlik denetimini kabul etmeyi üstlenir. Bu maddenin

gerektirdiği güvenlik

denetimi

yöntemleri, kaynak ve fizyona uğrayabilen özel madde bakımından hem bu maddelerin herhangi bir ana nükleer tesiste üretimi, işlenmesi veya kullanılması sırasında, hem de böyle bir tesisin dışında bulunduğu sırada uygulanacaktır. Bu maddenin gerektirdiği güvenlik denetimi, anılan devletin egemenliği altındaki toprakları üzerinde veya kendi kontrolü altındaki herhangi bir yerde yürütülen bütün barışçıl nükleer çalışmalarda kullanılan kaynak ve fizyona uğrayabilen özel maddelerin tümüne uygulanacaktır.

Antlaşmaya Taraf her Devlet (a) kaynak veya fizyona uğrayabilen özel madde veya (b) fizyona uğrayabilen özel maddenin işlenmesi, kullanılması veya üretimi için özel olarak tasarlanmış veya hazırlanmış cihaz veya maddeyi, kaynak veya fizyona uğrayabilecek

özel madde, Antlaşmanın

gerektirdiği güvenlik denetimine

bağlı

kılınmadıkça, nükleer silaha sahip olmayan herhangi bir devlete, kullanma amacı barışçıl olsa da, olmasa da, sağlamamayı üstlenir.

Antlaşmanın

gerektirdiği

güvenlik

denetimi,

nükleer

maddenin

barışçıl

amaçlarla işlenmesi, kullanılması veya üretimine ait nükleer madde ve cihazın uluslararası alışverişi dahil, tarafların iktisadi ve teknolojik gelişmesini veya barışçıl nükleer

çalışmalar

alanında

uluslar

arası

işbirliğini

engellemeyecek

şekilde

uygulanacaktır.

Antlaşmaya taraf nükleer silah sahibi olmayan devletler, tek başlarına veya diğer devletlerle birlikte, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın Statüsüne uygun olarak, bu maddenin gereklerini yerine getirmek üzere, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) ile anlaşmalar akdedeceklerdir. Söz konusu anlaşmaların görüşülmesi, bu Antlaşmanın yürürlüğe girmesinden itibaren ilk 180 gün içinde başlayacaktır. Bu anlaşmalar, en geç, görüşülmelerinin başlama tarihini izleyen 18 ay içinde yürürlüğe girecektir.

Nükleer silahlara sahip olduğundan şüphelenilen Hindistan, İsrail ve Pakistan için Antlaşmaya

"nükleer silahlara sahip olmayan ülkeler" olarak katılmak nükleer

silahlarını açıklaması ve nükleer malzemelerini Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın koruma ilkelerine tabi kılmayı gerektirecektir. Güney Afrika bu şekilde Antlaşmayı 1991 yılında imzalamıştır . 12

D. Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşması (NDYA)

Yeni

tip

nükleer

silahların

geliştirilmesini

önlemeyi,

böylece

nükleer

silahsızlanma çabalarına katkı sağlamayı hedefleyen Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşması, 24 Eylül 1996 tarihinde B M Genel Kurulunda kabul edilerek imzaya açılmış ve halen 101 ülke tarafından onaylanmıştır. N D Y A ülkemiz tarafından 24.09.1996 tarihinde imzalanmış,

03.11.1999 tarihli

4462

sayılı

Kanunla

onaylanması uygun bulunmuş ve 30.11.1999 tarihli ve 99/13744 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanmıştır.

N D Y A , nükleer silahların yayılmasının önlenmesine yönelik bir düzenleme olarak değerlendirilebilir. Henüz yürürlüğe girmemiş olmakla birlikte kurmaya çalıştığı doğrulama rejimi sayesinde şimdiden nükleer denemelerin ve bununla birlikte her türlü yer hareketlerinin takip edilebildiği, bir izleme sistemi mevcuttur. N D Y A , atmosferde, sualtında, yeraltında ve yeryüzünde şiddeti bir kilo tonun üzerindeki bütün patlamaları tespit etmek ve kaynağını belirlemek üzere 321 istasyondan kurulu bir Uluslararası İzleme Sistemi oluşturulmasını öngörmektedir. Söz konusu sistem aracılığı ile sismik, 12

Arms Control Association Fact Sheets: The Nuclear Nonproliferation Treaty at a Glance bkz:

http://www.armscontrol.org/factsheets/nptfact.asp

radyonüklid, hidroaküstik ve infrasound yöntemler ile toplanan veriler

Viyana'da

oluşturulmakta olan Uluslararası Veri Merkezine intikal ettirilmekte ve bu merkezde toplanmaktadır.

III. ULUSLARARASI REJİMLER

Çok taraflı ihracat kontrol rejimleri hassas teknolojilerin ticaretinin barışçıl amaçlarla sınırlandırarak kitle imha silahları ve füze teknolojileri ve malzemenin yayılmasını önlemeyi amaçlayan benzer düşünceli tedarikçi ülkeler arasında gönüllülük esasına dayalı, bağlayıcı olmayan düzenlemelerdir. Her ne kadar ülkeler bu rejimlere katılmakta yasal bağlayıcılığı olan bir taahhütte bulunmasalar da, rejimlerin hedef ve ilkelerine bağlı kalmak yönünde siyasi bir taahhütte bulunmaktadırlar. Rejimler tüm üyelerin konsensüsü temelinde işlemektedir. Rejim kararlarının nasıl uygulanacağı ve yorumlanacağı kararı ise her üyenin ulusal tercihlerine bırakılmıştır . 13

Tablo 4: İhracat Kontrol Düzenlemeleri ve Kontrol Listeleri Wassenaar Düzenlemesi -Konvansiyonel silahlar (mühimmat listesi) -Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi -Nükleer, biyolojik kimyasal silah taşıma yeteneğine sahip füzeler ve üretim teknolojisi Avustralya Grubu -Kimyasal silah yapımında kullanılan malzeme -Çift kullanımlı kimyasal malzeme -Çift kullanımlı biyolojik malzeme -Biyolojik ajanlar -Bitkisel patojenler -Hayvansal patojenler

Nükleer Tedarikçiler Grubu -Nükleer maddeler -Nükleer ilişkili çift kullanımlı madde, malzeme ve teknoloji Zangger Komitesi -Nükleer madde, malzeme ve teknoloji (Trigger list) B M Konvansiyonel Silahlar Kayıt Sistemi -Konvansiyonel silahlar Küçük ve Hafif Silahlara ilişkin AĞIT Belgesi -Konvansiyonel silahlar

"Strategy Needed to Strenghten Multilateral Export Control Regimes", Nonproliferation, United States

General Accounting Office (GAO), Ekim 2002, s.4-5

A . Wassenaar Düzenlemesi (Wassenaar Arrangement)

Konvansiyonel silahlar ve çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin

dışsatım

denetimlerine ilişkin Wassenaar Düzenlemesi 19 Aralık 1995 tarihinde 28 kurucu üyenin Deklarasyonu ile Hollanda Lahey'de kurulmuş olup, 1996 yılı Eylül ayında 14

faaliyete geçmiştir. Ülkemiz 34 üyesi

bulunan Wassenaar Düzenlemesi'nin kurucu

üyelerindendir.

Wassenaar Düzenlemesini kuran anlaşma (Initial Elements olarak bilinir) Temmuz 1996'da kurucu 34 ülke tarafından onaylanmıştır. Merkezi ve sekretaryası Avusturya'nın

Viyana

şehrindedir.

Çalışma

Grupları

tarafından

tavsiye

edilen

politikaları kabul veya ret etmek için her yıl bir Genel Kurulu yapılır.

1. Wassenaar Düzenlemesi'nin Amacı:

Wassenaar Düzenlemesi'ni kuran anlaşmada da (Initial Elements) belirtildiği gibi, Wassenaar Düzenlemesi'nin

amacı, aşağıdakileri

gerçekleştirmek

suretiyle

bölgesel ve uluslararası güvenliğe katkı sağlamaktır:

konvansiyonel silahların ve çift kullanımlı eşya ve teknolojilerin transferlerine ilişkin şeffaflık ve sorumluluğu pekiştirmek,

ulusal politikalar

vasıtasıyla, bu

tür malzemelerin transferlerinin

askeri

yeteneklerin geliştirilmesi veya iyileştirilmesine katkı sağlamamasını ve bu yetenekleri destekleyici şekilde sapmamasını temin etmek, silah ve hassas çift kullanımlı eşya ve teknolojilerin transferinden doğabilecek uluslar arası ve bölgesel barış ve güvenliğe yönelik tehditlere öncelik vererek, kitle imha silahlan ve bunların fırlatma vasıtaları için oluşturulan mevcut kontrol rejimleri ve şeffaflık ve sorumluluğu pekiştiren diğer uluslararası kabul görmüş tedbirleri tamamlamak ve kuvvetlendirmek, Bkz "Final Declaration" http://www.wassenaar.org/docs/findecl.html Arjantin, Avustralya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İrlanda, İtalya, Japonya, Lüksembourg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Kore Cumhuriyeti, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, Ukrayna, Birleşik Krallık ve Birleşik Devletler 14

bir bölgedeki durum veya bir ülkenin tavrının katılımcı devletler açısından ciddi kaygı unsuru oluşturması halinde, askeri son kullanım için silah ve hassas çift kullanımlı eşya ve teknolojinin

temin edilmesini

önlemek için işbirliğini

güçlendirmektir.

Özetle, Wassenaar Düzenlemesi, konvansiyonel silahların ve çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin transferinde daha sorumlu davranılmasını ve söz konusu transferlerin şeffaflık

içinde gerçekleştirilmesini

sağlamak suretiyle istikrarsızlık

yaratıcı mahiyetteki silah yığılmalarının önüne geçilmesini ve böylece bölgesel ve uluslararası güvenlik istikrara katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

2. Wassenaar Düzenlemesi'nde Üyelik:

Üyelik her devlete açık olup, aşağıdaki kriterleri

sağlayan her devlet üye

olabilmektedir:

silah veya silah yapımında kullanılan çift kullanımlı eşya ve

teknolojileri

üretmek/ihraç etmek, -

kaygı verici tavır sergileyen ülkelere silah veya hassas çift kullanımlı eşyaların satışını engelleyen milli politikalar uygulamak,

uluslar arası yayılmayı önleyici kurallara ve ilkelere sadık kalmak,

tam etkili ihracat kontrolleri uygulamak.

Wassenaar Düzenlemesi üyeleri eski "Çok Taraflı İhracat Kontrolleri için Eşgüdüm Komitesi" (Coordinating Committee for Multilateral Export

Controls-

C O C O M ) ülkeleriyle benzer şekilde sıkı ulusal ihracat kontrol sistemlerine sahip 17

1 6

"Guidelines & Procedures, including the Initial Elements (as amended and updated in December 2003

and July 2004) W D Sekreteryası, Viyana, Temmuz 2004, sf. 14. 17

C O C O M : 1950 yılından 31 Mart 1994 yılına kadar varolmuş olup, 17 devletten (Avustralya, Belçika,

Kanada, Danimarka, Fransa, Almanya, Yunanistan, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz, İspanya, Türkiye, İngiltere ve A B D ) oluşmaktadır. Bir antlaşmaya bağlı olmayan ve amacı, saptırıldığı takdirde, büyük oranda askeri amaca ve silah sistemlerinin yayılmasına katkı sağlayabilecek

olmak zorundadır. Ancak Wassenaar Düzenlemesi üyelerinin C O C O M ülkelerinin aksine diğer bir üye devletin ihracatı üzerinde veto etme yetkisi bulunmamaktadır . 18

3. Wassenaar Düzenlemesi'nin Kontrol Listeleri:

Wassenaar Düzenlemesi'nin işleyişinin temeli, çift kullanımlı malzeme/teknoloji ile mühimmat listeleri çerçevesinde uygulanan dışsatım denetimleri ve ihracatı kontrole tabi ürünlere ilişkin olarak yapılan bilgi değişimi ve bildirimlere dayanmaktadır.

Dışsatımı söz konusu olan herhangi bir malzemenin Wassenaar Düzenlemesi listelerinde olması bu ürünün satışına engel teşkil etmemektedir. Ancak Wassenaar Düzenlemesi ülkeleri listelerde yer alan malzeme ve teknolojinin istikrarsızlık ve çatışma riski taşıyan hassas bölgelere ve ülkelere transferlerinden kaçınmak yüklenimi altına girmiştir.

Wassenaar Düzenlemesi'nin iki temel kontrol listesi mevcuttur:

1. Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi (9 kategori ve iki ekten oluşur) - Kategori 1: Gelişmiş malzeme - Kategori 2: Malzeme işlenmesi - Kategori 3: Elektronik - Kategori 4: Bilgisayarlar - Kategori 5: Telekomünikasyon - Kategori 5: Bilgi güvenliği

hassas malzemenin ihracatının kısıtlanması olan bir örgüttür. Tarihi açıdan bakıldığında, sınırlamaların hedefi komünist rejimin hakim olduğu devletlerdi. Kasım 1993'te 17 C O C O M üye devleti C O C O M ' u n devamı olarak kurulacak örgütün yapısı ve hedefleri konusunda görüşmelere başladı. Üyeler teknoloji transferinin kısıtlanmasına ilişkin anlaşmanın uygulanmasının yeni örgüt bünyesinde de devam etmesi konusunda anlaştılar. Kaynak: "The Wassenaar Arrangement On Export Controls For Convenional Arms And Dual-Use

Goods And Technologiies (Successor To C O C O M ) " , Inventory of International

Nonproliferation Organizations and Regimes, Center for Nonproliferation Studies, 2005 18

Arms

Control

Association

Fact

Sheets:

Wassenaar

Arrangement

Glance

bkz:

http://www.armscontrol.org/factsheets/wassenaar.asp

- Kategori 6: Duyargalar ve Lazerler - Kategori 7: Seyir ve Havacılık - Kategori 8: Denizcilik - Kategori 9: Sevk - Ek 1 Hassas Malzemeler - Ek 2 Çok Hassas Malzemeler 2. Mühimmat Listesi (Munitions List)

4. Wassenaar Düzenlemesi'nde Bilgi Değişimi (No undercutting ilkesi):

Mühimmat listesi kapsamındaki malzemeler için üye devletler her 6 ayda bir Wassenaar

Düzenlemesi

üyesi

olmayan

ülkelere

satılan

konvansiyonel

silah

transferlerine ilişkin bilgi değişimi yapmaktadır.

Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi kapsamındaki malzemeler için ise ikili bir ayrım söz konusudur : 19

i) Temel Malzemeler: -

9 Kategoride yer alan "temel" malzemeler için üye devletler yılda iki kez Wassenaar Düzenlemesi üyesi olmayan ülkelere transfer edilmesi hedeflenen ihracat lisanlarına ilişkin "red bildirimleri"ne ilişkin bilgi değişimi yapmaktadır.

ii) Hassas Malzemeler (Ek 1) ve Çok Hassas Malzemeler (Ek 2):

Üye devletler 60 gün içinde Wassenaar Düzenlemesi üyesi olmayan ülkelere transfer edilmesi hedeflenen ihracat lisanlarına ilişkin "red bildirimleri"ne ilişkin Wassenaar Sekretaryasına bildirimde bulunmaktadır.

Guidelines & Procedures, including the Initial Elements (as amended and updated in December 2003 and July 2004) W A Secretariat, Vienna, July 2004, p 5-6

Üye devletler yılda iki kez Wassenaar Düzenlemesi üyesi olmayan ülkelere yönelik çıkarılan veya transfer edilmiş tüm ihracat lisanslarına ilişkin bilgi değişimi yapmaktadır. Çok Hassas Malzemeler (Ek 2) listesinde yer alan malzemeler için üye devletler- , "ileri teyakkuz" göstermesi istenilmektedir.

Üye devletler 60 gün içinde başka bir Wassenaar Düzenlemesi üyesi tarafından geçmiş 3 yıl içinde reddedilmiş işlemin temel olarak aynısı olan ihracat lisanlarına ilişkin işlemlerin onayları konusunda Wassenaar Sekretaryasına bildirimde

bulunmaktadır. Wassenaar Düzenlemesi üyeleri daha önceden

reddedilmiş transferleri reddetmek zorunda değildir.

Wassenaar

Düzenlemesi

çift

kullanımlı

malzeme

teknoloji

listesi

kapsamındaki ihracat Dış Ticaret Müsteşarlığı'nın iznine tabidir. İstanbul Maden ve Metalciler

İhracatçı

kapsamındaki

Birlikleri Genel

Sekreterliği

(İMMİB)

tarafından

malların ihracatının kontrolünde yetkilendirilmiştir.

liste

Ayrıca, D T M

tarafından çıkarılmış olan 2003/12 Sayılı "Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ" (EK-2) ile Wassenaar Düzenlemesi

çift

kullanımlı malzeme ve teknoloji listesi kapsamındaki malzemenin ihracatında, diğer belgelerle birlikte ithalatçı firmadan alınan "Nihai Kullanıcı Sertifikası" aranmaktadır.

Wassenaar Düzenlemesi Mühimmat Listesi kapsamındaki ticaret ise 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun (EK-3) (mülga 3763 Sayılı Türkiye'de Harp Silah ve Mühimmatı Yapan Hususi Sanayi Müesseselerinin Kontrolü Hakkındaki Kanun) uyarınca her yıl yayınlanan liste (tebliğ ile yayınlanır) çerçevesinde M i l l i Savunma Bakanlığı tarafından kontrole tabi tutulmaktadır.

B. Avustralya Grubu

Avustralya Grubu, üyelerinin kimyasal ve biyolojik ajanlar ile ilgili ekipman, teknoloji ve teknik bilginin kimyasal veya biyolojik silah yetenekleri temin etmekten şüphelenilen devlet ve devlet dışı aktörlere transferini sınırlamak amacıyla ulusal

ihracat kontrol sistemlerini koordine ettiği ve diğer ihracat kontrol rejimlerinde olduğu gibi gönüllülük esasına dayanan bir ihracat kontrol düzenlemesidir . 20

Kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesini amaçlayan çabalar bağlamında KSS ve BSS'den daha sıkı bir ihracat kontrol rejimi uygulamakta olan sınırlı katılımlı bir topluluk niteliğindeki Avustralya Grubu 1985 yılında oluşturulmuştur. Ülkemiz Avustralya Grubu'na 2000 yılında katılmıştır. Avustralya Grubu'nun hepsi de KSS ve BSS'ye taraf olan 39 üyesi vardır. 21

1984 Nisan ayında, B M tarafından İran-Irak savaşında Irak tarafından kimyasal silah kullanımının soruşturulması için İran'a yapılan özel misyonda elde edilen sonuçların ardından, bazı devletler Irak'ın 1925 Cenevre Protokol'ünü ihlal ederek İran'a karşı kimyasal silah kullanması ve bu silahları büyük oranda uluslararası kimya sanayinden temin etmiş olması karşısında oluşan siyasi gereksinim nedeniyle hassas kimyasal malzemelerin ihracatında lisans uygulamasını getirmişlerdir. Ancak bu devlet tarafından uygulanan bu tedbirler uygulama ve kapsam bakımından uyumlu değildi. Bu durum Avustralya Hükümetinin 1985 Nisan ayında lisans uygulayan devletlerin işbirliğini

artırma

uyguladıkları

tedbirleri uyumlaştırma

teklifinin

ardından

Brüksel'de Avustralya başkanlığında Temmuz 1985'te daha sonra Avustralya Grubu olarak isimlendirilecek olan ilk toplantının yapılmasını sağlamıştır. Avustralya Grubu toplantıları her yıl bir kere Paris'te yapılmaktadır.

1. Avustralya Grubu'nda Üyelik:

Arms

Control

Association

Fact

Sheets:

Australia

Group

Glance

bkz:

http://www.armscontrol.org/factsheets/australigroup.asp 21

Arjantin, Avustralya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Kanada, Kıbrıs Rum Kesimi, Çek Cumhuriyeti,

Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Japonya, Litvanya, Letonya, Lüksembourg, Hollanda, Malta, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Kore Cumhuriyeti, Romanya, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, Ukrayna, Birleşik Krallık ve A B D . Avrupa Komisyonu gözlemci üyedir.

Avustralya Grubuna üyelik gönüllülük esasına dayanmakta olup, her ülkeye açıktır. Ancak yeni üyelerin kabulü diğer kararlarda olduğu gibi tüm üye devletlerin oybirliği ile mümkündür.

Avustralya Grubu'na üye olmak isteyen ülkeler KSS v BSS'ye tam uyum, kurulu ve Grubun kontrol listelerindeki tim malzemeler için etkin bir ihracat kontrol ve 22

uygulama mekanizması gibi bazı kriterleri karşılaması gerekmektedir .

2. Avustralya Grubu'nun Kontrol Listeleri:

Avustralya Grubunun 6 kontrol listesi ulunmaktadır. Bunlar;

1. Kimyasal silah yapımında kullanılan malzeme 2. Çift kullanımlı kimyasal malzeme 3. Çift kullanımlı biyolojik malzeme 4. Biyolojik ajanlar 5. Bitkisel patojenler 6. Hayvansal patojenler 3. Avustralya Grubu'nda Bilgi Değişimi Avustralya Grubu'nun üye devletleri bağlayan ve düzenli bir bilgi değişim mekanizması

mevcut değildir.

Avustralya

Grubu'nun

etkinliği

tamamıyla

üye

devletlerin ulusal düzeyde oluşturduğu ihracat kontrol sistemlerine bağlıdır.

Avustralya Grubuna üye olan devletler herhangi bir yasal bağlayıcı hüküm üstlenmemektedir. Üyeler arasındaki işbirliğinin etkinliği sadece üyelerin kimyasal ve biyolojik silahların yayılmasını önleme amaçlarına bağlılığına ve aldıkları ulusal önlemlerin etkinliğine dayanmaktadır.

Arms

Control

Association

Fact

Sheets:

Australia

Group

Glance

bkz:

http://www.armscontrol.org/factsheets/australigroup.asp

Bu ulusal önlemler çerçevesinde üyeler tarafından dikkate alınması gerekenler şunlardır:

Önlemler kimyasal ve biyolojik silahların üretimini engellemede etkin olmalıdır. -

Önlemler kolay uygulanabilir ve uygulamaya dönük olmalıdır.

Önlem meşru amaçlar ile kullanılan malzeme ve ekipmanın normal ticaretini engellememelidir.

Mevzuatımızda Avustralya Grubu listelerine Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) tarafından çıkarılmış olan 2003/12 Sayılı "Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ" (EK-2) ile Avustralya

Grubu

Kimyasal

Prekürsörler Listesi kapsamındaki malzemenin ihracatı DTM'nin iznine tabi tutulmuş olup, başvurularda diğer belgelerle birlikte ithalatçı firmadan alınan "Nihai Kullanıcı Sertifikası" aranmaktadır. Başvurular İstanbul Maden Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğine

(İMMİB) yapılmaktadır. Anılan tebliğ gereği, Avustralya

Grubu

Kimyasal Prekürsörler Listesi kapsamında yer almamakla birlikte kitle imha silahı yapımında kullanılabileceğinden şüphe duyulan malzeme ve teknolojinin ihracatında (Catch All) da aşağıdaki durumlarda Dış Ticaret Müsteşarlığı izni alınmak zorundadır:

Söz konusu malzeme ve teknolojinin kitle imha silahları geliştirdiğinden şüphe duyulan bir son kullanıcıya ihracının söz konusu olması; -

İhracatçı firma tarafından, ihracata konu olan malzemenin tamamının veya parçasının kitle imha silahlarının geliştirilmesinde kullanılabileceğinden kuşku duyulduğu yönünde beyanda bulunulması;

Ulusal ve uluslar arası güvenliğin tehlikeye düşebileceği ve insan haklarının ihlaline yol açabilecek durumlar.

C. Nükleer Tedarikçiler Grubu

Nükleer maddeler ve bunlar ilgili çift kullanımlı madde, malzeme ve teknolojilerin dış satımını kontrol etmek suretiyle kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesini amaçlayan Nükleer Tedarikçiler Grubu 1974 yılında kurulmuş olup halen

44 üyesi

bulunmaktadır. Ülkemiz Nükleer Tedarikçiler Grubu'na 2000 yılında üye

olmuştur.

1. Nükleer Tedarikçiler Grubu'nda Üyelik:

Üyelik için dikkate alınan faktörler şunlardı: 24

N T G kontrol listelerinde yer alan malzemeleri üretme/ihraç etme yeteneği (transit dahil) N T G listelerine bağlılık ve gerekli tedbirleri almak

N T G listelerine uygun bir yasal tabanlı yerel ihracat kontrol sistemi uygulamak

Nükleer

Silahların

Yayılmasının

Önlenmesi

Antlaşması

(NSYÖA)

yükümlülükleriyle tam uyum sağlamak, -

Kitle imha silahları ve bunların fırlatma vasıtalarının yayılmasına karşı uluslar arası işbirliğini desteklemek

2. Nükleer Tedarikçiler Grubu listeleri (guidelines):

Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun 2 kontrol listesi bulunmaktadır. Bunlar;

i. Nükleer maddeler (Guidelines for Nuclear Transfers) 2 3

Arjantin,

Cumhuriyeti,

Avustralya,

Avusturya,

Beyaz Rusya,

Belçika, Brezilya, Bulgaristan, Kanada, Çek

Kıbrıs Rum Kesimi, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan,

Macaristan, İrlanda, İtalya, Japonya, Kazakistan, Kore Cumhuriyeti, Letonya, Litvanya, Lüksembourg, Malta, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Çin Halk Cumhuriyeti, Polonya, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovakya, Slovenya, Güney Afrika, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, Ukrayna, Birleşik Krallık ve A B D . Avrupa Komisyonu daimi gözlemcidir. 2 4

"Nuclear Suppliers Group", Inventory of International Nonproliferation Organizations and Regimes,

Center for Nonproliferation Studies, 2005

ii. Nükleer maddeler ile ilgili çift kullanımlı malzeme (Guidelines for Transfers of Nuclear Related Dual-use Equipment, Materials, Software, and Related Technology)

Nükleer Tedarikçiler Grubu listelerinin amacı: N T G listeleri barışçıl amaçlı olan nükleer ticaretin nükleer silahların ve diğer nükleer patlayıcı araçların yayılmasına katkı sağlamamasını

sağlamaktır.

NTG

listeleri,

barışçıl

amaçlı

nükleer

işbirliğini

kolaylaştırma yükümlülüklerinin bu alandaki uluslararası nükleer yayılmayı önleyici normlarla

uyumlu

olarak

uygulanabilmesini

sağlayarak

ticaretin

gelişmesini

kolaylaştırır.

Nükleer Tedarikçiler Grubu kontrol listeleri nükleer yayılmanın önlenmesine yönelik yasal anlamda bağlayıcı uluslararası enstrümanlarla uyumlu ve tamamlayıcıdır. Bunlar Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NSYÖA), Latin Amerika Nükleer Silahların Yasaklanması Antlaşması (Tlatelolco Antlaşması), Güney Pasifik Nükleer Silahlar-Serbest Bölge Antlaşması (Rarotonga Antlaşması), Afrika Nükleer Silahlar-Serbest Bölge Antlaşması (Pelindaba Antlaşması), Güneydoğu Asya Nükleer Silahlar-Serbest Bölge Antlaşması (Bangkok Antlaşması) . 25

3. Nükleer Tedarikçiler Grubu'nda Bilgi Değişimi (No undercutting ilkesi): Nükleer Tedarikçiler Grubu

1992'de Varşova'da kabul edilen

"Nükleer

Bağlantılı Çift Kullanımlı Malzeme ve ilgili Teknolojinin Transferi için Rehber İlkeler" in uygulanmasına ilişkin Mutabakat Zaptının bir parçası olarak "no undercutting ilkesini" uygulamayı kabul etmiştir. Buna göre; -

Hükümetler ekte tespit edilmiş malzeme veya teknolojinin transferine ilişkin izin vermeme kararlarını diğer üye ülkelere hemen bildirmelidir. Hükümetler başka bir üye ülke tarafından izin verilmemiş bir transferle temelde aynı olan malzeme ve ilgili teknoloji transferlerine daha önce izni vermeyen ülkeye danışmadan izin vermemelidir. Böyle bir danışmadan sonra transfere izin

"Nuclear Suppliers Group", Inventory of International Nonproliferation Organizations and Regimes, Center for Nonproliferation Studies, 2005

verilmesi durumunda hükümetler diğer üye ülkeleri verilen izne ilişkin olarak bilgilendirmelidir. İzin vermeme bildirisinin açıklanmasından 3 yıl sonra, bildirimi yapan hükümet kararını gözden geçirmeli ve sonucundan diğer üye ülkeleri bilgilendirmelidir. Eğer sonuçta kararın gerekçesi hala sabit ise, yukarıda belirtilen prosedür bir kez daha uygulanır. Ülkemizde Nükleer Tedarikçiler Grubu listelerinin takibi 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı "Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik" (EK-4) çerçevesinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafından yapılmaktadır. D. Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi

Nükleer yayılmaya karşı G 7 ülkeleri tarafından 16 Nisan 1987 yılında kurulan ve bilahare nükleer, biyolojik ve kimyasal silah taşıma yeteneği bulunan bütün füzeleri ve bunların üretim teknolojilerini kapsayacak şekilde genişletilen Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi'ne

ülkemiz 25.04.1997 tarihinde üye olmuştur. Füze

Teknolojisi

Kontrol Rejimi'nin 34 üyesi" bulunmaktadır.

1. Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi'nin Amacı:

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi gönüllük esasına dayanan ve füze, insansız hava araçları ve ilgili teknolojinin

yayılmasına karşı ortak çıkarları paylaşan bir

hükümetler birliğidir. Rejimin hedefi, kitle imha silahlarının fırlatma vasıtaları (insanlı uçaklardan farklı olarak) için katkı sağlayabilecek transferleri kontrol etmek suretiyle kitle imha silahlarının yayılması riskini en aza indirmektir.

Arjantin,

Avustralya,

Avusturya,

Beyaz Rusya,

Belçika, Brezilya, Bulgaristan, Kanada, Çek

Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Japonya, Lüksembourg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Kore Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Güney Afrika, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, Ukrayna, Birleşik Krallık ve A B D .

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi'nin üyeleri açısından siyasi bir bağlayıcılığı olup, hukuki bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Kontrol, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listesinde yer alan tüm maddeler için yapılmakta olup, her transfer olay bazında incelenmektedir.

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listesinde yer alan bir malın ihracatına izin verilirken; kitle imha silâhlarının yayılması konusundaki hassasiyet, alıcı ülkenin uzay programları ve füze teknolojisi alanında yürüttüğü politika, transferin kitle imha silâhları dağıtım sistemine yönelik potansiyel gelişmeler açısından önemi, transfer eden devletin söz konusu malın amacına uygun şekilde kullanılacağını gösteren son kullanıcı belgesi ve transfer edilen ülkede Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi benzeri çok taraflı anlaşmaların uygulanıyor olması hususları dikkate alınmaktadır.

Hükümetler, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listesinde yer alan bir malın transferine yalnızca alıcı ülke hükümetinin; bu maddelerin yalnızca belirlenen amaçlar çerçevesinde kullanılacağına ve transfer eden ülkenin ön onayını almadan söz konusu maddelerin kullanım amaçlarını değiştirmeyeceğine ve bu maddeleri değiştirilmiş olsalar dahi transfer eden ülkenin onayı olmadan yeniden transfer etmeyeceğine dair uygun güvenceleri vermesi halinde izin verebilmektedir.

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi, 300 ve daha yukarı menzilli, 500 kg yük taşıyabilen ve kitle imha silahlarının fırlatılmasında kullanılabilecek füzelerin, insansız uzay araçlarının ve bunlarla ilgili teknolojinin yayılmasının ihracat kontrolü yoluyla önlenmesini amaçlamaktadır. Kontrolü öngörülen malzeme ve teknolojiyi içeren bir listesi mevcuttur.

2. Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi Kontrol Listeleri:

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listesi, ekipman ve teknoloji olmak üzere iki kategoriden oluşmaktadır. Kategori l'de

yer alan maddeler son derece yüksek

hassasiyete sahip olan malzeme olarak tanımlanmaktadır. Eğer Kategori l'de yer alan bir ekipman herhangi bir füze sistemi dahilindeyse, ilgili ekipmanın sistemden

ayrılamaması, sökülememesi veya çoğaltılamaması durumunda söz konusu sistem de bir ekipman olarak nitelendirilmekte ve Kategori 1 kapsamında değerlendirilmektedir. Amacına bakılmaksızın kategori I transferleri itibariyle belirli sınırlama uygulanacak, ve bu tür transferlerin reddedilmesi için kuvvetli bir varsayım bulunacaktır.

İkinci kategoriye giren çift kullanımlı malzemenin ihracatında ise "kullanım amacına" bakılmaktadır.

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listesi malzemelerin transfer uygulamalarının değerlendirilmesinde, aşağıdaki faktörler göz önünde bulundurulmaktadır : 27

Kitle imha silâhlarının artışı ile ilgili kaygılar; -

Alıcı devletin füze ve uzay programlarının imkanları ve hedefleri; Kitle imha silâhları için taşıma sistemlerinin (insanlı uçaklar dışında) potansiyel gelişimi bakımından transferin önemi; Transferlerin son kullanımının değerlendirilmesi;

İlgili çok taraflı anlaşmaların uygulanabilirliği.

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listeleri kapsamındaki ticaret, 5201 Sayılı Harp Araç

Gereçleri

Kuruluşlarının

ile Silâh, Mühimmat

Denetimi

Hakkında

Kanun

ve Patlayıcı uyarınca

her

Madde Üreten yıl

Sanayi

yayımlanan

liste

çerçevesinde M i l l i Savunma Bakanlığı tarafından kontrole tabi tutulmaktadır (EK-3). Ayrıca Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi listeleri kapsamındaki malzeme ve teknoloji ihracatı Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından çıkarılmış olan İhracat Yönetmeliği'nin Ekinde yer alan "Kayda Bağlı İhracat Listesi" kapsamına alınmıştır (EK-5).

"Missile Technology Control Regime Guidelines -

Guidelines For Sensitive

Missile-Relevant

Transfers" md.3, http://www.mtcr.info/english/guidetext.htm

E. Zangger Komitesi

NSYÖA'ya taraf olan 15 ülkenin nükleer madde, malzeme ve teknolojileri konu alan ihracatın denetim altına alınması amacıyla Mart 1971 yılında bir araya gelerek kurdukları ve bugün 35 üyesi

tarihinde üye olmuştur. Komite

bulunan Zangger Komitesine ülkemiz 21.10.1999 yılda iki kez Avusturya'nın

Viyana

şehrinde

toplanmaktadır. Komite, Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun çift kullanımlı ürünler listesinin ikinci bölümü dışında kalan radyoaktif ve nükleer maddelerin ithal/ihraç listelerini hazırlamaktadır.

1. Zangger Komitesi'nin Amacı:

Örgütlenmenin amacı NSYÖA'nın ilgili hükümleri (Madde 3/2 ) çerçevesinde 29

çekirdeği bölünebilir maddelerin üretim, işletme veya tasarımında kullanılabilecek teçhizat ve malzemenin nükleer silah sahibi olmayan ülkelere barışçı amaçlarla kullanımı için ihracatında ortak bir yaklaşım geliştirilmesidir.

2. Zangger Komitesi'nin Listesi (Trigger List)

Komite temel ilkelerini ve uygulamalarını iki memorandumda tespit etmiştir. İlk memorandum kaynak ve özel bölünebilir malzemenin listesini, ikinci memorandum ise malzeme ve nükleer olmayan malzemenin ihracatı düzenlemiştir. Genel adıyla "Trigger List" olarak bilinen bu kontrol listelerinde yer alan bazı malzemenin açıklanması ise bir ek halinde Trigger List'in sonunda yer almaktadır. Komitenin oluşturduğu listenin

2 8

Arjantin,

Avustralya,

Avusturya,

Belçika, Bulgaristan, Kanada, Çin Halk Cumhuriyeti,

Çek

Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İrlanda, İtalya, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Lüksembourg, Hollanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovakya, Slovenya, Güney Afrika, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, Ukrayna, Birleşik Krallık ve A B D . Avrupa Komisyonu daimi gözlemcidir. 2 9

Bkz. "Madde III.2. Anlaşmaya taraf her devlet; (a) çekirdeği bölünebilir maddeler veya (b) bu

maddelerin üretim, işleme veya tasarımında kullanılabilecek teçhizat veya malzemenin, bu maddenin şart koştuğu koruma ilkelerine tabi olmadan nükleer silaha sahip olmayan herhangi bir devlete tedarik etmeyeceğini taahhüt eder."

"Trigger List" olarak Uluslararası

Atom

adlandırılmasının

Enerjisi

nedeni

Ajansı'nın

koruma

listedeki malzemenin ilkelerine tabi

olduğu

ihracının sürece

gerçekleştirilebilecek olmasından ötürüdür . 30

1974 tarihinden bu güne bu liste kapsamı malzeme çeşitli defalar güncellenmiş ve eklemeler yapılmıştır.

İsviçreli Claude Zangger başkanlığında çekirdeği bölünebilir maddeler ile bu maddelerin üretim, işletme veya tasarımında kullanılabilecek teçhizat ve malzemeye ilişkin oluşturulan "Trigger List" kapsamı malzeme şayet NSYÖA'ya

(Nükleer

Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması) taraf ülkeler tarafından nükleer silaha sahip olmayan devlete (NNWS) ihraç edildiği taktirde Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın koruma ilkelerine tabi olmak zorundadır. Trigger List kapsamı malzemenin NPT' ye taraf olmayan bir NNWS'e ihracatına ilişkin rehber ilkeler (ortak anlayışlar) ve koruma ilkeleri belirlenmiştir. Bu ilkeler tedarik için 3 şartı

öngörmektedir:

malzemenin patlayıcı olmayan amaçlarla kullanımı güvencesi, -

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı koruma ilkelerine bağlılık

yeniden ihraç durumunda alıcı ülkeye aynı şartları uygulama yükümlülüğü getiren tekrar transfer hükmü.

Trigger List 1974 yılında Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın 209 numaralı Bilgi Sirküleri (INFCIRC 209) olarak yayımlanmıştır.

Komite gayri resmi bir statü benimsemiştir ve kararlarının üye ülkeler üzerinde bağlayıcılığı yoktur. Alınan kararlar her üye devletin diğer üye devletlere karşı olarak Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Genel Müdürüne bir mektup ile yaptığı çok taraflı deklarasyonla yasal nitelik kazanmaktadır.

"Zangger Committee", Inventory of International Nonproliferation Organizations and Regimes, Center for Nonproliferation Studies, 2005 31

aynı yapıt

3. Zangger Komitesi'ride Bilgi Değişimi

Komite, NSYÖA'ya taraf olmayan NNWS'lere yapılan ihracatlara ve ihracat izinlerine ilişkin bilgi değişimini her yılın Nisan ayında üye devletler arasında gizlilik prensibiyle dağıtılan "Yıllık Raporlar" vasıtasıyla yapmaktadır. Komite yılda iki kez Viyana'da toplanmaktadır.

Zangger Komitesi listeleri de 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı "Nükleer Alanda

Kullanılan

Malzeme,

Ekipman

İlgili

Teknolojinin

İhracatına

İzin

Verilmesine İlişkin Yönetmelik" çerçevesinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafından takip edilmektedir (EK-4).

F. Diğer Düzenlemeler

Konvansiyonel

Silahlar Kayıt Sistemi

(United

Nations Register of

Conventional Arms) ve Küçük ve Hafif Silahlara İlişkin AGİT Belgesi (OSCE Document On Small Arms And Light Weapons) çerçevesinde yapılan bilgi değişimleri de

konvansiyonel

silahlar

alanında

bir

tür

ihracat

kontrolü

sayılabilecek

düzenlemelerdir.

1. B M Konvansiyonel Silahlar Kayıt Sistemi

B M Konvansiyonel Silahlar Kayıt Sistemi B M Genel Sekreterliği tarafından 01 Ocak 1992 tarihinde 46/36 L sayılı Genel Kurul Kararı (09 Aralık 1991 tarihli) ile kurulmuştur. Anılan Karar her devletten yıllık olarak konvansiyonel silahlara ilişkin ithalat ve ihracat bilgilerini Kayıt Sistemine göndermesini öngörmektedir.

Konvansiyonel

Silahlar Kayıt Sisteminde yer alan 7 kategori ağır

konvansiyonel silah sistemlerini kapsamakta, bu düzenlemelerin teröristlerin öncelikli tercihi olan küçük ve hafif silahları kapsayacak şekilde genişletilmesi çalışmaları devam etmektedir.

B M Konvansiyonel Silahlar Kayıt Sisteminde yer alan 7 Kategori: 1. Savaş tankları (Battle tanks) 2. Zırhlı savaş araçları (Armoured combat vehicles) 3. Geniş kalibreli topçu sistemleri (Large-calibre artillery systems) 4. Savaş uçakları (Combat aircraft) 5. Saldırı helikopterleri (Attack helicopters) 6. Savaş gemileri (Warships) 7. Misil ve Misil rampaları (Missiles and missile launchers)

2. Küçük ve Hafif Silahlara İlişkin AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı) Belgesi

Öldürücü harp aletleri olarak, askeri maksatlarla kullanıma uygun şekilde yapılmış veya değiştirilmiş ve aynı zamanda personel tarafından taşınabilen silahları içeren KHS'nin; iç harpler, dini ve etnik çatışmalar ile terörizm olaylarında yoğun olarak kullanılmasının yanı sıra, tamamının veya parçalarının kolayca taşınabilmesi, ucuz fiyatlarla bol miktarda temin edilebilmesi gibi özellikleri nedeniyle bu silahların, yasadışı

ticaretinin

önlenmesi

maksadıyla,

son

yıllarda

uluslararası

çabalar

yoğunlaştırılmıştır.

Halen 70 ülkede 300'e yakın fabrikada üretimi yapılan ve yıllık ticaret hacmi 3 milyar A B D Doları olan KHS'nin, dünyanın çeşitli bölgelerinde devam eden çatışmalarda yoğun ve etkili olarak kullanılması ve etkilenen kesim arasında; yaşlılar, kadınlar ve çocukların bulunması nedeniyle özellikle sivil toplum örgütleri, yasadışı ticaretin önlenmesi maksadıyla harekete geçmiştir.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) İstanbul Zirvesinde; KHS'nin, çatışma bölgelerine kontrolsüzce aktarılması ve bu bölgelerde aşırı birikimini önlemek maksadıyla bir çalışmanın başlatılması kararlaştırılmıştır.

KHS'nin yasadışı ticaretinin önlenmesine ilişkin müzakereler, AGİT İstanbul Zirvesinde alınan karar doğrultusunda, Nisan 2000 ayı başında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Formu (AGİF) çatısı altında Viyana'da başlatılmıştır.

Viyana'da bir yıl devam eden müzakereler sonucu 24 Kasım 2000 tarihinde Güvenlik ve İşbirliği Forumu'nun 308. Genel Kurulunda

"KHS Belgesi" kabul

edilmiştir. Ancak, bahse konu belgenin halen, KHS'nin yasadışı ticaretini tamamıyla önlemek üzere, geliştirilmeye açık olduğu değerlendirilmektedir.

Küçük ve Hafif Silahlara İlişkin AGİT Belgesi, Viyana'da gerçekleştirilen AGİT üyesi devletlerce kabul edilmiştir. AGİT Belgesi ilk kez KHS'nin çeşitli açılardan bildirimini öngörerek önemli bir ilerleme sağlamıştır.

Küçük ve Hafif Silahlara İlişkin AGİT Belgesi'nin "Yasadışı ticaretinin Bütün Yönleri ile Mücadelede: İhracat Kriterleri ve İhracatın Kontrolü" başlıklı Dördüncü Bölümünde KHS'nin yasadışı ticaretinin önlenebilmesi maksadıyla; uluslararası aracı firmaları da içerecek şekilde, silah ihracatlarına getirilecek kriterlere ilişkin hususlar açıklanmaktadır. Bu bölümde yer alan kriterlerin bazıları; alıcı devletlerin insan hakları ve temel özgürlüklere saygısı, alıcı ülkenin içinde ve bölgesindeki çatışmaların durumu, uluslararası düzenlemelere saygısı, iç güvenlik ihtiyaçları dahil yasal savunma ihtiyaçları, silahlı çatışmaların bölge güvenliğini tehlikeye düşürme durumu ile terörizmi destekleme ve organize suçlara sağladığı destek gibi hususları içermektedir.

Küçük ve Hafif Silahlara İlişkin AGİT Belgesi kapsamındaki ticaret, 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun (mülga 3763 Sayılı Türkiye'de Harp Silah ve Mühimmatı Yapan Hususi Sanayi Müesseselerinin Kontrolü Hakkındaki Kanun) (EK3) uyarınca her yıl yayınlanan liste (tebliğ ile yayınlanır) çerçevesinde M i l l i Savunma Bakanlığı tarafından kontrole tabi tutulmaktadır. M i l l i Savunma Bakanlığı bu izin başvurularını değerlendirirken Dışişleri Bakanlığı'na siyasi, Genel Kurmay'a da teknik yönden danışır.

Küçük Hafif Silahlara İlişkin AGİT Belgesi çerçevesinde de ülkelerarası bilgi değişimi öngörülmüştür.

IV. TÜM HASSAS İHRACATIN KONTROLÜ (CATCH ALL)

A . Tanım

Yukarıda yazılı ihracat kontrol düzenlemelerinin kapsamında yer almamakla birlikte kimyasal, biyolojik ve nükleer silah yapımında kullanılabileceğinden şüphe duyulan çift kullanımlı malzemeye, ihracat yapılan ülke veya firma dikkate alınmak suretiyle ön izin mekanizması uygulanması işlemine "Tüm Hassas İhracatın KontrolüTHİK" (Catch All) denmektedir. Bu düzenlemeler eşyanın kendisi yerine son kullanıcı veya son kullanım amacını dikkate aldığı için "Son Kullanıcı Düzenlemesi" olarak da ifade edilmektedir . Bu uygulama bir çok Batı ülkesinde, A B D , Japonya ve Kanada'da benimsenmiştir. Anılan ülkeler, THİK uygulamayan ülkeleri ihracat kontrol rejimlerine taraf

olsalar dahi kendi ticaret rejimleri

çerçevesinde

riskli

ülke

kapsamına

almaktadırlar.

Pek çok ihracat kontrol

sisteminin merkezi unsuru kontrole tabi olacak

maddeleri tanımlayan bir listesi olmasıdır. Ancak, bazen ülkeler kontrol listelerinde yer almayan maddelerin ihracatını kontrol edebilmek isteyebilirler. Çünkü ihracat kontrol otoriteleri bir maddenin kontrol listelerinde yer almayan ancak ihracat kontrol politikasının amaçları ile uyuşmayacak şekilde kullanılabileceğini fark edebilirler. Yeni teknolojilerdeki gelişmelerle birlikte kontrol listelerinin güncellenmesini beklemeden bu maddenin hemen kontrole tabi olmasını sağlayan bir yasal enstrümana sahip olmak çok önemlidir .

Catch A l l prensibinin amacı da bu süreçleri için yasal bir temel

oluşturmaktır.

Proceedings of Fourt International Conference on Export Controls, 30 Eylül-4 Ekim 2004, PolonyaVarşova, Center for International Trade and Security, The University of Georgia 3 3

Proceedings of Fourt International Conference on Export Controls, 30 Eylül-4 Ekim 2004, Polonya-

Varşova, Center for International Trade and Security, The University of Georgia

Bu prensip ihracatçı üzerinde ihraç edilmek istenen madde kontrol listelerinde yer alsın yada almasın bir son kullanıcı veya özel bir tür programa ihracat yapmadan önce sorumlu otoritelerden izin alma yükümlülüğü yaratır.

B. Ülkemizde Durum

Ülkemiz bu uygulamaya Dış Ticaret Müsteşarlığının 2003/12 Sayılı Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ ile ihracat mevzuatı kapsamına almıştır (EK-2). Tebliğ'den de anlaşılacağı üzere Wassenaar Düzenlemesi Çift kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi ile Avustralya

Grubu

Kimyasal Prekürsörler Listesi kapsamında yer alan malzeme ve teknolojinin ihracatında "Nihai Kullanım Sertifikası" aranmaktadır. Wassenaar Düzenlemesi Çift kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi ile Avustralya Grubu Kimyasal Prekürsörler Listesi kapsamında yer almamakla birlikte kitle imha silahı yapımında kullanılabileceğinden şüphe duyulan malzeme ve teknolojinin ihracatında da aşağıdaki durumlarda Dış Ticaret Müsteşarlığı izni alınmak zorundadır:

Söz konusu malzeme ve teknolojinin kitle imha silahları geliştirdiğinden şüphe duyulan bir son kullanıcıya ihracının söz konusu olması; İhracatçı firma tarafından, ihracata konu olan malzemenin tamamının veya parçasının kitle imha silahlarının geliştirilmesinde kullanılabileceğinden kuşku duyulduğu yönünde beyanda bulunulması;

Ulusal ve uluslar arası güvenliğin tehlikeye düşebileceği ve insan haklarının ihlaline yol açabilecek durumlar.

V. AVRUPA BİRLİĞİ'NDE İHRACAT KONTROL SİSTEMİ

A B düzeyinde ihracat kontrolleri ilk olarak İç Pazar ve malların serbest dolaşımı ( i ç sınırların kalkması) kapsamında ele alınmış, ve ulusal uygulamalardaki farklılıkların A B pazarında ihracat kontrollerinin etkin ve güvenli bir şekilde gerçekleştirilmesini engellediği anlaşılmıştır . Bu farklılıkların özellikle lisans verme prosedürleri ve lisans 34

3 4

Harald Müller, "Europe's Leaky Borders," The Bulletin of Atomic Scientists, Haziran 1993, sf. 27-30

verme kriterleri, kontrol listeleri ve ambargo listelerindeki farklılıklar, yaptırımlar, lisans veren kuruluşların farklılıkları ve bilgi değişimindeki farklı uygulamalar olduğu sonucuna varılmıştır . İç Pazarın tamamlanması için Topluluk düzeyinde zorunlu 35

gereksinimleri karşılama üzere sadece çift kullanımlı eşya ve teknolojinin (silah ihracatı hariç) ihracat kontrolüne yönelik Topluluk Rejimi tesis eden 1334/2000 Nolu Konsey Tüzüğü kabul edilmiştir.

Silah ihracatı alanında ise 8 Haziran 1988 tarihinde A B tarafından kabul edilen A B Konvansiyonel

Silah İhracatı Davranış İlkeleri Rehberi (DİR), çerçevesinde

belirlenmiş sekiz kriter, A B üyelerinin silah ihracatı izin mekanizmasının temel ilkelerini oluşturmaktadır.

A . Çift Kullanımlı Mallar

Bütün üye devletlerde ortak bir kontrol sisteminin ve uyumlaştırılmış uygulama ile

izleme

politikalarının varlığı

topluluk içinde çift kullanımlı malların serbest

dolaşımının ihdas edilmesinin ön şartıdır. Konuya ilişkin çift kullanımlı malların ve teknolojinin ihracının kontrolü için bir topluluk rejimi kuran 22 Haziran 2000 tarihli Konsey Tüzüğü (AT) No 1334/2000 (EK-6) çıkarılmıştır. Tüzük yürürlüğe girdiği tarihten buyana altı kez değiştirilmiştir . Bu değişiklikler genel olarak çok taraflı 36

ihracat kontrol

rejimlerinin

kontrol

listelerinin

güncellenmesine

paralel olarak

yapılmıştır.

Saferworld, Briefing Paper, Arms & Dual-Use Export Controls: Priorities for the European Union, Haziran 1994, s. 5. 3 6

22 Aralık 2000 tarihli Konsey Tüzüğü (EC) No 2889/2000, OJ L 336, 30.12.2000 (yürürlük: 04 Ocak

2001); 06 Mart 2001 tarihli Konsey Tüzüğü (EC) No 458/2001, OJ L 65, 7.3.2001 (yürürlük: 12 Mart 2001); 20 Kasım 2001 tarihli Konsey Tüzüğü (EC) No 2432/2001, OJ L 338, 20.12.2001 (yürürlük: 19 Ocak 2002); 27 Mayıs 2002 tarihli Konsey Tüzüğü (EC) No 880/2002, OJ L 139, 29.5.2002 (yürürlük: 03 Haziran 2002); 27 Ocak 2003 tarihli Konsey Tüzüğü (EC) No 149/2003, OJ L 30, 5.2.2003 (yürürlük: 07 Mart 2003); 01 Mayıs 2004 tarihli Konsey Tüzüğü (EC) No 885/2004, OJ L 168, 01.5.2004 (yürürlük: 01 Mayıs 2004).

Şekil 2: A B Topluluk İhracat Kontrol Rejimi Avustralya Grubu

Nükleer Misil Teknolojisi Kontrol Rejimi Tedarikçiler Grb.

Kimyasal Silahlar Sözleşmesi

Wassenaar Düzenlemesi

AB ÇİFT KULLANIMLI EŞYA LİSTESİ

Çift Kullanım Listesi

Mühimmat Listesi

ULUSAL KONTROL LİSTESİ

Diğer Malzemeler (Ulusal amaçlar için)

Kaynak: JONES, Scott, " E U Enlargement: Implications for E U and Multilateral Export Controls", The Nonproliferation Review / Summer 2003, s.82

Tüzüğün birinci maddesi (a) bendinde çift kullanımlı mallar, "yazılım teknoloji dahil olmak üzere, hem sivil hem de askeri amaçlı kullanılabilecek ifade eder ve hem patlayıcı olmayan nihai amaçlarla kullanılabilecek,

malları

hem de nükleer

silahların veya diğer patlayıcı nükleer aletlerin üretimine her hangi bir şekilde yardımcı olabilecek her çeşit malı içerir." şeklinde tanımlanmaktadır.

Tüzüğün E K 1' inde listelenen çift kullanımlı malların ihracatı izne tabidir. Bu izin Topluluğun her yerinde geçerlidir (Genel ihraç izni).

Tüzüğün E K l'inde listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracatı, yetkili otoriteler tarafından ihracatçının söz konusu malların ihracatı kısmen veya tamamen aşağıdakileri amaçlayabileceği şeklinde bilgilendirildiği taktirde izne tabidir (Madde 4):

•

Kimyasal, biyolojik veya nükleer silahların geliştirilmesi, üretilmesi, tutulması, işletilmesi, korunması, depolanması, tespiti, veya yayılması;

•

Bu silahların yerleştirilebileceği füzelerin geliştirilmesi, üretilmesi, korunması veya depolanması.

Tüzüğün E K l'inde listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracı, (alıcı ülke veya varış ülkesi Konsey tarafından karar verilmiş bir ortak pozisyon veya toplu hareket ile veya AGİT'in bir kararı ile veya Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin bir bağlayıcı tavsiye kararı ile) bir silah ambargosuna tabi ise ve ihracatçıya yetkili otoriteler tarafından bahse konu eşyanın parça veya bütün olarak askeri bir nihai kullanıma tabi tutulacağı bildirilmiş ise, izne tabi olacaktır. Bu kapsamda askeri nihai kullanım:

(a) Üye devletlerin askeri listesinde sıralanan askeri malzeme ile birleştirilmesini, (b) Anılan listedeki askeri malzemenin veya parçalarının geliştirilmesi, üretilmesi veya bakımı için kullanılmasını, (c) Tamamlanmamış bir ürünün anılan listedeki askeri malzemenin bir tesiste üretimi için kullanılmasını, ifade eder.

Ayrıca, üye ülkeler Tüzüğün E K l'nde listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracını kamu güvenliği veya insan hakları mülahazaları ile yasaklayabilir veya izne tabi kılabilir . 37

Tüzüğün E K 2'de yer alan Part 3'de listelenmiş ülkelere (Avustralya, Kanada, 38

A B D , Japonya, Norveç, Yeni Zelanda, İsviçre) ihraç edilecek bazı ürünler için (Tüzüğün E K 4'te yer alan malzemeler hariç) Genel İhraç İzni verilmektedir. 37

Madde 5. l.Uye ülkeler E K l'de listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracını kamu güvenliği veya insan hakları mülahazaları ile yasaklayabilir

veya izne tabi kılabilir.2.Üye ülkeler birinci fıkra

kapsamında aldıkları tedbirleri kabullerinden sonra derhal Komisyona bildirir ve tedbirlerin kesin sebeplerini belirtirler.3.Üye ülkeler ayrıca Komisyona birinci fıkra kapsamında aldıkları tedbirlerde yaptıkları değişiklikleri derhal bildirirler.4.Komisyon, kendisine ikinci ve üçüncü fıkralar kapsamında bildirilen tedbirleri Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinin C serisinde yayımlar. 3 8

26 Nisan 2004 tarihinde, Konsey Tüzüğü (EC) No 885/2004, (RG OJ L 168, 01.05.2004) ile

Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Polonya E K H'nin Part 3'ünde yer alan ülkeler listesinden çıkarılmıştır.

Bir üye devletten yapılacak ihracatın asli güvenlik çıkarlarına zarar verebileceği kanısında olan başka bir üye devlet, iznin reddedilmesini, verilmiş ise iptalini, ertelenmesini, değiştirilmesini veya geri alınmasını talep edebilir. Böyle bir talebi alan devlet, 10 gün içinde sona erdirilmek üzere talep eden devlet ile bağlayıcı olmayan nitelikte görüşmelere derhal başlar (Madde 7.2).

Bu Tüzük kapsamında bir ihracat iznini verme veya reddetme kararını alırken, üye devletler;

Uluslararası silahsızlanma rejimlerinin üyeleri

ve ihracat kontrol düzenlemelerinin

olarak veya ilgili uluslararası anlaşmaların kabulü ile benimsedikleri

taahhüt ve yükümlülükleri,

ii.

Konsey tarafından benimsenen

ortak pozisyonlar veya ortak hareketler,

AGÎT'in kararları veya Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin bağlayıcı tavsiye kararları ile konmuş yaptırımlardan doğan yükümlülükleri,

iii.

Avrupa Birliği Silah İhracatı Üzerine Davranış Kodu ile kapsananlar dahil ulusal dış politika ve güvenlik politikası mülahazaları,

iv.

Amaçlanan nihai kullanım ve sapma riski hakkında mülahazalar,

Dahil olmak üzere bütün ilgili mülahazaları dikkate alırlar.

Bir üye ülke izin verirken şayet önemli bir bilginin dikkate alınmadığı veya şartların ciddi şekilde değiştiği konusunda şüphelenirse ihracatı geçici olarak askıya alabilir.

Konsey Tüzüğünün 9. maddesi, Avrupa Birliği üye devletlerin çift kullanımlı malzeme ve teknoloji ihracatında uygulamak zorunda olduğu "no undercutting" ilkesinin prosedürlerini belirlemiştir. Buna göre; ihracatçılar yetkili mercilere ihraç izni

başvuruları ile ilgili gerekli bütün bilgileri sağlarlar. Yetkili merciler, ihraç izinlerini vermeyi reddebilir ve

vermiş oldukları

izinleri iptal

edebilir, askıya

değiştirebilir veya kaldırabilirler. İzinleri reddettikleri, iptal ettikleri,

alabilir,

askıya aldıkları,

sınırladıkları veya kaldırdıkları durumlarda, diğer üye ülkelerin yetkili mercilerini ve Komisyonu bilgilendirirler ve anılan

merciler ve Komisyonla bilgi değişiminde

bulunurlar. Temelde aynı nitelikte bir ihraç işlemi için başka bir üye devlet

veya

devletler tarafından geçmiş üç yıl içinde reddedilmiş bir ihraç iznini vermeden önce, bir üye devlet izinleri reddeden devlet veya devletlere danışır. Görüşmeleri müteakiben, üye devlet bu duruma rağmen izni vermeye karar verir ise, kararı açıklayıcı bütün bilgileri sağlayarak diğer üye devletleri ve Komisyonu bilgilendirir.

Tüzüğün en önemli özelliği (ihracat kontrol rejimlerinden farklı olarak) çift kullanımlı

malzeme ve teknolojinin

üye devletler arasında

serbest

dolaşımını

getirmesidir. Tüzük kabul edildiğinde tüm A B üyesi devletlerin tamamı tüm uluslararası ihracat kontrol rejimlerinin üyesiydi. Ancak bu durum yeni 10 üyenin katılımıyla büyüyen A B için artık geçerli değildir. Tüm 25 üye devlet Nükleer Tedarikçiler Grubu ve Avustralya Grubu üyesi olmakla beraber, yeni üye devletler henüz Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi ve Wassenaar Düzenlemesi'nin üyesi değildirler. Dolayısıyla bu ülkelerin serbest dolaşımdan dolayı çift kullanımlı eşya ihraç etme potansiyelleri artmış olmasına rağmen anılan ihracat kontrol rejimleri bünyesindeki hassas bilgi değişimine erişimleri söz konusu değildir. Eski aday yeni üye devletler insan hakları ihlal eden ülkelere, kitle imha silahları edinme çabasındaki ülkelere ve çatışma bölgelerine giden silahların kaynak ülkelerinin başında geldiği iddia edilmektedir. Son zamanlarda üyelik perspektifine paralel olarak kontrollerde gelişmeler kaydedilmiş olmasına karşın bu sorunun hala devam ettiği düşünülmektedir . 39

"Arms Trade, Human Rights and European Union Enlargement: The Record of Candidate Countries", A Human Rights Watch Briefing Paper, 8 Ekim 2002

B. A B Konvansiyonel Silah İhracatı Davranış İlkeleri Rehberi

08 Haziran 1988 tarihinde A B tarafından kabul edilen A B Konvansiyonel Silah İhracatı Davranış İlkeleri Rehberi

(DİR), çerçevesinde belirlenmiş sekiz kriter, A B

üyelerinin silah ihracatı izin mekanizmasının temel ilkelerini oluşturmaktadır. A B üyelerinin B M , AGİT ve A B yaptırım kararlarıyla ve silahsızlanma ve silahların kontrolü konularındaki uluslararası antlaşma ve düzenlemelerle uyumlu hareket etme zorunluluğu bu kriterlerin ilkidir.

Diğer kriterler arasında, ihracat yapılan ülkedeki

insan haklarının durumu, söz konusu ülkenin bir iç karışıklık veya bölgesel bir çatışma içerisinde olup olmaması, herhangi bir A B ülkesine veya A B ' y l e müttefik bir ülkenin güvenliğine yönelik bir tehdit oluşturup oluşturmaması, terörizm konusundaki tutumu, ihraç edilen silah ve mühimmatın üçüncü bir ülkeye yeniden ihraç edilme riski, ihracat yapılan ülkenin, insani ve ekonomik gelişme programlarını ihmal etme pahasına meşru güvenlik

ihtiyaçlarının

çok

ötesinde

bir

silahlanma yarışı

içerisinde

bulunup

bulunmadığı gibi hususlar yer almaktadır.

DİR çerçevesinde A B üyeleri her bir silah ihracatı talebini titizlikle incelemek ve kriterlerle çelişen talepleri reddetmek konusunda siyasi taahhüt altındadır. Reddedilen her bir ihracat talebi konusunda, diğer A B üyelerine, reddin gerekçesi, ihracı söz konusu olan silah sistemi ve değeri gibi hususlarda bilgi verilmek suretiyle, bir A B üyesinin ihraç yapmadığı ülkenin diğer A B üyelerinden aynı silah sistemini tedarik etmesinin engellenmesi amaçlamaktadır. A B ' y e aday ülkeler ret bildirimlerine

ilişkin bilgi

değişim ağının dışında tutulmuş iken 2002 Eylül ayından itibaren bu bilgiler aday ülkelerin de bilgisine sunulmaya başlanmıştır.

DİR'in faal 5. hükmüne uygun olarak, 13 Haziran 2000 tarihinde Konsey DİR kapsamındaki malzemenin ortak askeri malzeme listesini (Common Military List) yayınlamıştır.

A B Genel İşler Konseyi 8 Haziran 1998 tarihinde " A B Silah İhracatı Davranış İlkeleri Rehberi"ni kabul etmiştir (8675/2/98 Rev.2, 08.06.1998).

C. Silah Komisyonculuğu

Konsey 23 Haziran 2003 tarihinde silah ihracatı konusundaki B M , A B ve AGİT ambargolarının delinmesini önlemek için silah komisyonculuğunu düzenleyen "Ortak Pozisyon"u kabul etmiştir.

Ortak milliyetindeki

Pozisyon,

üye

komisyoncular

devletlerden tarafından

kendi

topraklarındaki

gerçekleştirilen

silah

veya

kendi

komisyonculuğu

faaliyetlerini kontrol etmek için gerekli tüm tedbirleri almasını şart kılarak, milli mevzuatlarca uygulanacak hükümleri tespit etmiştir.

Ortak Pozisyon, özellikle, üye devletlerin A B Silah İhracatı Üzerine Davranış İlkeleri Rehberi (DİR) hükümlerine aykırı komisyonculuk faaliyetleri

için lisans

uygulaması yapmasını, komisyonculuk faaliyetleri üzerine bilgi değişimini öngören bir sistem kurmalarını, ve denetimlerin etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamak için yeterli yaptırımların tespit edilmesini şart kılmaktadır.

İKİNCİ BÖLÜM GÜMRÜK UYGULAMALARI

Gümrük idareleri ulusal ve uluslararası ihracat kontrol

düzenlemelerinin

uygulayıcı otoriteleridir. Bu anlamda gümrük idareleri, ulusal uygulamalarda çeşitli farklılıklar olmakla birlikte mevcut tüm ulusal ve uluslararası yükümlülüklere ilişkin olarak ilgili ulusal mevzuatların ihlal edildiğinin tespit edilmesi halinde anılan mevzuatlarda öngörülen cezai hüküm ve yaptırımları uygulamaktadırlar. Gümrük idareleri kitle imha silahları ve bunların yapımında kullanılan çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin kaçakçılığıyla mücadelede en asli kuruluşlardan biridir. Uygulamada gümrük idareleri risk analizlerine dayalı bir kontrol stratejisi uygulamaktadır. Bu risk analizleri gerçekleştirilirken en önemli parametreler önceki kontrollerin neticeleri, istihbarat ve diğer ilgili bilgilerdir (gideceği ülke, firma, vs).

I. ÜLKEMİZİN İHRACAT KONTROL SİSTEMİ

Türkiye,

stratejik

konumu

itibarıyla

kitle

imha

silâhlarının

tehdidiyle

karşılaşılabilecek dünyanın en riskli bölgelerinden birinde yer almaktadır. Komşusu olan ülkelerin çoğunda nükleer dahil, biyolojik ve kimyasal maddeleri ihtiva eden silâhların bulunması ve bu ülkelerden bazılarının bu tür silah ve malzemeleri üretiyor olması Türkiye'deki askeri ve sivil toplumu tehdit etmektedir. Bu nedenle Türkiye nükleer, biyolojik ve kimyasal silâhlardan korunmaya en çok ihtiyaç duyacak ülkeler arasında sayılmaktadır . 41

Ülkemiz izlediği dış politika ve ulusal güvenlik politikası çerçevesinde, silahsızlanma ve silahların kontrolü amacını güden tüm uluslararası anlaşmalara taraf ve uluslararası

düzenleme

gruplara üye

olmuştur.

Wassenaar

Düzenlemesi'ne

(Konvansiyonel silahlar ile çift kullanımlı malzeme ve teknolojiler) 1995 yılında, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi (Nükleer, biyolojik ve kimyasal silah taşımaya elverişli tüm füzeler ve bunların üretim teknolojileri) 1997 yılında, Zangger Komitesi (Nükleer malzeme ve teknoloji) 1999 yılında, Avustralya Grubu (Kimyasal ve biyolojik silahlar ve bunlarla ilgili çift kullanımlı malzeme ve teknolojiler) 2000 yılında, Nükleer Tedarikçiler Grubu (Nükleer silahlar ve bunlarla ilgili çift kullanımlı malzeme ve teknolojiler) 2000 yılında üye olmuştur ve bu rejimlerin gereklerini ulusal mevzuatına aktarmıştır.

Yayılmanın önlenmesi konusunda ülkemizin de taraf olduğu ve hukuki açıdan taraflarına bağlayıcılık getiren temel uluslararası sözleşmeler, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (Nuclear Non Profileration Treaty - NPT), Biyolojik Silahlar Sözleşmesi (Biological Weapons Convention - B W C ) , Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (Chemical Weapons Convention - CWC), Nükleer Denetimlerin Yasaklanması Anlaşması (Comprehensive Nuclear Ban Treaty - CTBT)'dir.

4 1

Şenay ÇELİK, "Kitle İmha Silâhları ve Türkiye'nin N B C Savunması", Savunma ve Güvenlik Bülteni

17. Baskı, 2004, M i l l i Savunma Bakanlığı

A . Ülkemizde İhracat Rejimi

Ülkemizin ihracat politikasının hukuki çerçevesini 22.12.1995 tarih ve 95/7623 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe giren İhracat Rejimi Kararı oluşturmaktadır.

İhracat Rejimi Kararı'nın 3. maddesine göre, ihracatta yetkili merci, Dış Ticaret Müsteşarlığı'nın bağlı olduğu Bakanlıktır. Bakanlık;

a) İhracatın her aşamasında gözetim, denetim ve yönlendirilmesine ilişkin her türlü önlemleri almaya, ihracatla ilgili işlemleri her safhada izlemeye ve bu hususlarla ilgili düzenlemeleri yapmaya, ihracata ilişkin bilgi ve belgeleri istemeye ve ihracatı bu Karar çerçevesinde yürütmeye,

b) Piyasalarda meydana gelen olağan dışı bir gelişme, ihracata konu malda görülen yetersizlik, kamu güvenliği, kamu ahlakı, insan sağlığı, hayvanların, bitkilerin veya çevrenin korunması amacına yönelik tedbirler, sanatsal, tarihi ve arkeolojik değer taşıyan metanın korunması nedenleriyle ihracatta kısıtlama veya yasaklama getirmeye,

c) Gerektiğinde ihracatı müsaadeye veya kayda bağlamaya, ihracatta miktar kısıtlaması uygulamaya,

d) Bağlı muamele, takas ve dolaylı offset gibi karşılıklı ticaret uygulamalarının usul ve esaslarını gerektiğinde sektör ve/veya ülke bazında belirlemeye,

e) Transit ticaret, geçici ihracat, bedelsiz ihracat ve ticari kiralama yolu ile yapılacak ihracat ile yurt dışında inşaat, tesisat ve montaj işi alan müteahhitlerin yapacağı ihracatı düzenlemeye

f) İhracat politikalarında bir bütünlük

sağlanması için ilgili kurum ve

kuruluşların ihracata yönelik faaliyet ve kaynaklarını koordine etmeye,

g) Alıcı ülkelerce ihracatımızın kısıtlanmasına ilişkin olarak alınacak tedbirlerin kaldırılmasına, etkilerinin asgariye indirilmesine veya iyileştirilmesine ilişkin görüşmeler yapmaya, yaptırmaya ve varılan anlaşma hükümlerinden doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesini sağlamaya,

İhracata

konu tarım ürünlerinin

desteklenmesine yönelik

hazırlıkları

yapmaya, destekleme stoklarının ihracat yoluyla değerlendirilmesine ilişkin esasları tespit etmeye, uygulamaya veya uygulanmasını sağlamaya,

ı) Madde ve/veya ülke bazında ihracatla ilgili, yurt dışında düzenlenecek fuarlar da dahil, tanıtım ve pazarlama politika ve faaliyetlerinin esaslarını belirlemeye ve ilgili kuruluşlar nezdinde takip ve koordine etmeye,

i) Kalkınma planları ve yıllık programlardaki ekonomik ve sosyal hedeflere ulaşılabilmesini teminen yapılacak faaliyetlerin gerçekleştirilmesi amacıyla; uluslararası kuruluşlara olan yükümlülükler ile iç ve dış piyasa şartları ve diğer ülkelerin madde politikalarına ilişkin uygulamaları da göz önünde tutularak, ihracata konu ürünlere rekabet gücü kazandırıcı çalışmalar ve düzenlemeler yapmaya,

j) Genel ihracat politikası hedefleri çerçevesinde, Türkiye İhracat Kredi Bankası (Eximbank) tarafından ihracatla ilgili olarak gerçekleştirilecek programları müştereken tespit etmeye,

k) Yayımlanacak tebliğler çerçevesinde ihracatçı şirketlere "Dış Ticaret Sermaye Şirketi", "Sektörel Dış Ticaret Şirketi" veya öngörülecek ihracat modellerine uygun statüler vermeye, geri almaya ve bunların hak, yetki ve sorumluluklarını tespit etmeye, etkilidir.

Dış Ticaret Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakanlık, yukarıda sayılan yetkilerin kullanılması sırasında, mevzuat hükümleri çerçevesinde; İhracatçı Birlikleri, Türkiye İhracatçılar Meclisi, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, uluslararası gözetim şirketleri ve ilgili diğer kurum ve kuruluşları görevlendirebilir.

İhracat Rejimi Kararı'nın 4. maddesine göre, kanun, kararname ve uluslararası anlaşmalarla ihracı yasaklanmış mallar dışında kalan bütün malların ihracı, 3 üncü maddenin (b) bendi müstesna olmak üzere, serbesttir.

1. İhracat İşlemleri

Türkiye'den yapılacak ihracat işlemleri, 4458 sayılı Gümrük Kanunu'nun İhracat Rejimine ilişkin hükümler Başlıklı Dördüncü Ayırımının 150 ila 151 inci maddeleri ile Gümrük Yönetmeliğinin 642 ile 653 üncü maddeleri ve 06.01.1996 tarih 22515 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 22.12.1995 tarih ve 95/7623 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe giren İhracat Rejimi Kararı'na dayanılarak hazırlanan İhracat Yönetmeliği, Tebliğ ve Türkiye'den yapılacak ihracatlara ilişkin olarak hazırlanan Genelge hükümleri ile düzenlenmiştir. Burada amaç, ihracatın

ülke

ekonomisi yararına düzenlenmesini, desteklenmesini, geliştirilmesini sağlamak ve ihracat işlemlerinde yetkili mercii ve uygulanacak esasları belirlemektir.

İhracatın tanımı;

i) İhracat Yönetmeliğine Göre (Madde 4/e),

"Bir malın veya değerin yürürlükteki İhracat Mevzuatı ile Gümrük Mevzuatı'na uygun şekilde fiili ihracatının yapılması ve Kambiyo Mevzuatı'na göre bedelinin

(bedelsiz ihracat hariç) yurda getirilmesi veyahut Müsteşarlıkça ihracat olarak kabul edilecek sair çıkışlardır."

ii) 4458 Sayılı Gümrük Kanununa Göre (Madde 150),

"İhracat Rejimi, serbest dolaşımda bulunan eşyanın ihraç amacıyla Türkiye Gümrük

Bölgesi

dışına

çıkışına

ilişkin

hükümlerin

uygulandığı

rejim

olarak

tanımlanmıştır.

İhracat, ticaret politikası önlemleri ve gerektiği takdirde ihracat vergileri de dahil olmak üzere çıkış işlemlerine ilişkin hükümlerin uygulanmasıyla gerçekleştirilir.

Türkiye Gümrük Bölgesinden ihraç edilecek eşya, ihracata ilişkin gümrük beyannamesi ile yetkili gümrük idaresine beyan edilir.

Türkiye Gümrük Bölgesinden çıkacak eşyanın gümrük beyannamesine tabi olmayacağı hal ve şartlar Gümrük Yönetmeliğinde belirlenmiştir."

Ayrıca 151. madde göre; ihraç eşyası, buna ilişkin gümrük beyannamesinin tescili sırasında bulunduğu durum ve niteliğini gümrük denetiminden çıktığı sırada da aynen muhafaza etmesi ve bu haliyle Türkiye Gümrük Bölgesini terk etmesi koşuluyla fiilen ihraç edilmiş sayılır. Bu durumda, ihraç eşyası üzerindeki gümrük denetimi sona erer.

2. İhracatçı

İhracatçı, İhracat Yönetmeliği'nin 4. maddesinin (d) bendinde, "ihraç edeceği mala göre ilgili ihracatçı birliğine

4 2

üye olan, gerçek usulde vergiye tabi (tek vergi

Ülkemizin ihracatının yoğunlaştığı bölge ve şehirlerde Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı'nın bağlı

kuruluşları olarak faaliyetlerini sürdüren İhracatçı Birlikleri, ihracatçıları bünyesinde toplayan mesleki kuruluşlardır. Temel amaçları; ihracatçıların mesleki ahlak ve dayanışmasını korumak; ihracatın arttırılması, ihraç ürünlerinin çeşitlendirilmesi ve ürünlere rekabet gücü kazandırılması için çalışmalarda

numarası sahibi) gerçek ve tüzel kişi tacirler, esnaf ve sanatkar odalarına kayıtlı olup, üretim faaliyeti ile iştigal eden esnaf ve sanatkarlar ile Joint-venture ve konsorsiyumlar" şeklinde tanımlanmıştır. İhracatçı olmak için herhangi bir belge veya izin sertifikası sahibi olmak gerekmemektedir. Ancak ihracat işlemlerinin yerine getirilebilmesi için ilgili kuruluşların;

• Ticaret ve sanayi odalarına veya esnaf ve sanatkar odalarına, • îhraç edilecek ürünle ilgili ihracatçı birliğine

(İhraç edeceği ürüne göre,

Türkiye'de 22 madde birliği bazında örgütlenmiş 58 ihracatçı birliğinden birine üye olduğunda ihracatçı niteliği kazanmış olur ve ihracat yapabilir.) üye olmaları gerekmektedir . 43

Ayrıca, Türk Ticaret Kanunu'nun gereği olarak, gerçek veya tüzel kişi tacirlerin faaliyet alanları ana sözleşmeleri ve Ticaret Sicili Gazetesi'nde tescil ve ilan edilenlerle sınırlı olduğundan, ticaret sicilinde belirtilen alanları dışında kalan bir ürünü ihraç etmek isteyen kuruluşlar, faaliyet alanları ile ilgili gerekli düzeltmeyi yaptırmalıdırlar. 3. İhraç Edilecek Ürüne Göre İşlemler

İhraç ürününe göre kontrol edilmesi gerekli listeler bulunmaktadır. Aşağıda yer alan listelerin kontrolünün yapılması gerekmektedir;

i) Kanun ve kararnamelerle ihracı yasaklanmış veya belirli bir kurum/kuruluşun iznine bağlanmış ürünlerin ihracatında, •

İhracı Yasak Mallar Listesi

•

İhracı Ön İzne Bağlı Mallar Listesi

bulunmak, ihracatçıların çalışmalarına yardımcı olmak, üyelerinin menfaatlerini korumak olarak özetlenebilir. Birlikler, ihracatın arttırılması çalışmaları çerçevesinde, bilimsel inceleme ve araştırmalar, yayınlar,

ihracatçılarımızın

yurt dışında tanıtılmaları,

fuar

organizasyonları,

bilimsel

toplantılar

düzenlenmesi, diğer ilgili meslek kuruluşları gibi temsil ettikleri sektörün gelişmesine

yönelik

çalışmalarda bulunmaktadır. 4 3

ŞAHİN, Arif, "İhracat Prosedürlerini Biliyor musunuz?" Şubat 2004, İGEME, sf.5

ii) İhracı kayda bağlı ürünlerin ihracatında, •

Kayda Bağlı İhracat Listesi

Kapsamında yer alan eşyalara göre işlem yapmak gerekmektedir.

Ülkemizin taraf olduğu ihracat kontrol rejimlerinin kontrol listeleri kapsamında yer alan eşyalar "İhracı Yasak ve Ön İzne Bağlı Mallara İlişkin Tebliğ (İhracat 96/31)" kapsamında ilgili kuruluşların iznine tabidir. Ayrıca İhracat Yönetmeliği'nin 6. maddesi kapsamında ihracı kayda bağlı eşyaların ihracatı düzenlenmiş olup, anılan Yönetmeliğin ekinde "Kayda Bağlı İhracat Listesi" yer almaktadır.

B. İhracat Kontrol Sisteminde Yer Alan Kurumlar

İhracat

kontrol

sistemimiz

yedi

kurum

tarafından

yürütülmektedir.

Bunlar;

koordinasyonu sağlayan ve irtibat makamı Dışişleri Bakanlığı, ihracat izni veren M i l l i Savunma Bakanlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Türkiye Atom Enerjisi

Kurumu,

uygulayıcı kurum olarak Gümrük Müsteşarlığı, danışma makamları olarak ise Genel Kurmay Başkanlığı ve M i l l i İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığıdır.

Tablo 5: İhracat Kontrol Sisteminde Yer Alan Kurumlar Koordinatör Kurum

Dışişleri Bakanlığı

Lisans Veren Kurumlar

M i l l i Savunma Bakanlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

Uygulayıcı Kurum

Gümrük Müsteşarlığı

Danışma Kurumlar

Genel Kurmay Başkanlığı M i l l i İstihbarat Teşkilatı

1. Koordinatör Kurum (Dışişleri Bakanlığı)

Dışişleri Bakanlığı, tüm ihracat kontrol sistemimizin koordinatör kurumu olarak görev yapmaktadır. Ayrıca, ihracat kontrol rejimleri nezdinde de İrtibat Makamıdır. Dış

Ticaret Müsteşarlığı tarafından ihracat izninin verilmesinden önce, M i l l i Savunma Bakanlığı ve Türkiye Atom Enerjisi

Kurumu tarafından da ihracat ön izninin

verilmesinden önce "siyasi yönden" görüşü alınmaktadır.

2. Lisans Veren Kurumlar (İhracat İznini Veren Kurumlar)

Tablo 6: Ülkemizde İhracat Kontrol Uygulamaları İhracat Kontrol Rejimleri Wassenaar Düzenlemesi

Avustralya Grubu

Kontrol Listesi Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi Mühimmat Listesi Kimyasal Prekürsörler Listesi Çift Kullanımlı Kimyasal Malzeme Listesi Çift Kullanımlı Biyolojik Malzeme Listesi Biyolojik Ajanlar Listesi Bitkisel Patojenler Listesi

Nükleer Tedarikçiler Grubu

Hayvansal Patojenler Listesi Nükleer Maddeler Listesi

Lisans Veren Kuruluş Dış Ticaret Müsteşarlığı M i l l i Savunma Bakanlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

Nükleer ilişkili çift kullanımlı madde, malzeme ve teknoloji Listesi

Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

Zangger Komitesi

Nükleer madde, malzeme ve teknoloji (Trigger list)

Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi

Nükleer, biyolojik kimyasal silah taşıma yeteneğine sahip füzeler ve

M i l l i Savunma Bakanlığı

İlgili Mevzuat 2003/12 Sayılı Tebliğ 5201 Sayılı Kanun 2003/12 Sayılı Tebliğ 2003/12 Sayılı Tebliğ (Catch A l l hükümleri) 2003/12 Sayılı Tebliğ (Catch A l l hükümleri) 2003/12 Sayılı Tebliğ (Catch A l l hükümleri) 2003/12 Sayılı Tebliğ (Catch A l l hükümleri) 2003/12 Sayılı Tebliğ (Catch A l l hükümleri) 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik 5201 Sayılı Kanun

üretim teknolojisi Kimyasal Silahlar Sözleşmesi

Kimyasal Listesi

Dış Ticaret Müsteşarlığı

2002/12 Sayılı ihracat Tebliğ

a. Dış Ticaret Müsteşarlığı

KSS (Kimyasal Silahlar Sözleşmesi) Kapsamındaki Eşyanın İhracat Kontrolü:

KSS listelerinde kayıtlı maddelerin ihracatının kontrolü "Kimyasal Silahlar Sözleşmesi Ekinde Yer alan Kimyasal Maddelerin İhracatına İlişkin Tebliğ (İhracat 2002/12)"

hükümleri

uyarınca

Dış

Ticaret

Müsteşarlığı

(DTM)

yürütülmektedir. Sözleşme eki Liste-1, Liste-2 ve Liste-3'te yer alan

tarafından kimyasal

maddelerin ihracatı aşağıda belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde düzenlenmiştir.

Liste-1 kapsamı kimyasal maddelerin Sözleşmeye taraf olmayan ülkelere ihracı yasaktır. Ancak, söz konusu listede yer alan maddelerin, araştırma, tıbbi, farmasötik veya koruyucu amaçlarla olmak kaydıyla. Sözleşmeye taraf olan ülkelere ihracı Dış Ticaret Müsteşarlığının (İhracat Genel Müdürlüğü) iznine tabidir. Buna

ilişkin

başvurular, söz konusu amaçları tevsik eden belgelerle birlikte İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birliği Genel Sekreterliğine

(İMMİB) yapılır ve Dış Ticaret

Müsteşarlığınca sonuçlandırılır.

Liste-1'de yer alan ve daha önce ithal edilmiş olan bu kimyasal maddelerin tekrar 3 üncü bir ülkeye ihracı yasaktır. Liste-2 kapsamı kimyasal maddelerin Sözleşmeye taraf olmayan ülkelere ihracı yasaktır. Söz konusu liste kapsamı kimyasal maddelerin Sözleşmeye taraf olan ülkelere 4 4

İhracata konu olan maddeler bazında örgütlenen bu kuruluşlardan birisi olan İstanbul Maden Ve

Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, bünyesinde topladığı beş Birliğin çalışma konularına giren ürünlerde, ülkemizin kalkınmasında öncelikli hedef olarak saptanan ihracatımızın arttırılması çalışmalarında bulunmaktadır. Bu birlikler, İstanbul Maden İhracatçıları Birliği, İstanbul Demir ve Demirdışı Metaller İhracatçıları Birliği, İstanbul Elektrik-Elektronik

ve Makine Sanayi Mamulleri

İhracatçıları Birliği, İstanbul Kimyevi Maddeler ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, İstanbul Değerli Maden ve Mücevherat İhracatçıları Birliği'dir.

ihracı İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğinin iznine tabidir.

Liste-3 kapsamı kimyasal

maddelerin ihracı İstanbul Maden ve

Metaller

İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğinin iznine tabidir. Söz konusu liste kapsamı kimyasal maddelerin, Sözleşmeye taraf olmayan ülkelere yönelik ihracatına ilişkin başvurular,

İstanbul Maden

ve Metaller

İhracatçı Birlikleri Genel

Sekreterliği

tarafından, ithalatçı firmadan alınacak Nihai Kullanım Sertifikası aranmak suretiyle sonuçlandırılır.

Kimyasal Silahlar Sözleşmesi ekinde yer alan kimyasal maddelere ilişkin gümrük beyannamelerinin bir örneği fiili ihracatı müteakip 20 (yirmi) işgünü içinde firmalarca İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğine intikal ettirilir.

KSS Listelerinde kayıtlı maddelerin ithalatının kontrolü de "Kimyasal Silahlar Sözleşmesi

Ekinde

Yer alan

Kimyasal

Maddelerin

İthalatına

İlişkin

Tebliğ"

çerçevesinde yine D T M tarafından yerine getirilmektedir. KSS kapsamında üretim yapan firmaların

denetimi ise

Sanayi ve Ticaret Bakanlığı

tarafından

yerine

Teknoloji

Listesi

getirilmektedir.

ii) Wassenaar

Düzenlemesi

Çift

Kullanımlı

Malzeme

Kapsamındaki Eşyanın İhracat Kontrolü:

W D kapsamındaki çift kullanımlı malzeme ve teknoloji listesi ihracat, İhracat Yönetmeliği'nin Ekinde yer alan "Kayda Bağlı İhracat Listesi" kapsamında yer almakta iken, 21 Kasım 2003 tarih ve 25296 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile "Kayda Bağlı İhracat Listesi" kapsamından çıkarılmıştır. İstanbul Maden

Metalciler İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği (İMMİB) Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından bu liste kapsamındaki malların ihracatının kontrolünde yetkilendirilmiştir. Ayrıca, D T M tarafından çıkarılmış olan 2003/12 Sayılı "Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ" (EK-2) ile W D çift kullanımlı

malzeme ve teknoloji listesi kapsamındaki malzemenin ihracatında, diğer belgelerle birlikte ithalatçı firmadan alınan "Nihai Kullanıcı Sertifikası" aranmaktadır. W D çift kullanımlı malzeme ve teknoloji listesi kapsamında yer almamakla birlikte kitle imha silahı yapımında kullanılabileceğinden

şüphe duyulan malzeme ve

teknolojinin

ihracatında da aşağıdaki durumlarda D T M izni alınmak zorundadır:

Söz konusu malzeme ve teknolojinin kitle imha silahları geliştirdiğinden şüphe duyulan bir son kullanıcıya ihracının söz konusu olması; -

İhracatçı

firma tarafından, ihracata konu olan malzemenin tamamının veya

parçasının kitle imha silahlarının geliştirilmesinde kullanılabileceğinden kuşku duyulduğu yönünde beyanda bulunulması; Ulusal ve uluslararası güvenliğin

tehlikeye düşebileceği ve insan haklarının

ihlaline yol açabilecek durumlar.

iii) Avustralya Grubu Kimyasal Prekürsörler Listesi Kapsamındaki Eşyanın İhracat Kontrolü:

Grubu

Kimyasal

Grubu

Kimyasal

Prekürsörler Listesi kapsamında yer almamakla birlikte kitle imha silahı yapımında kullanılabileceğinden şüphe duyulan malzeme ve teknolojinin ihracatında da aşağıdaki durumlarda D T M izni alınmak zorundadır:

•

Söz konusu malzeme ve teknolojinin kitle imha silahları geliştirdiğinden şüphe duyulan bir son kullanıcıya ihracının söz konusu olması;

•

Ulusal ve uluslar arası güvenliğin tehlikeye düşebileceği ve insan haklarının ihlaline yol açabilecek durumlar.

b. M i l l i Savunma Bakanlığı

i) Kapsamı

Wassenaar Düzenlemesi Mühimmat Listesi kapsamındaki ticaret ise 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun (mülga 3763 Sayılı Türkiye'de Harp Silah ve Mühimmatı Yapan Hususi Sanayi Müesseselerinin Kontrolü Hakkındaki Kanun) (EK3) uyarınca her yıl yayınlanan liste (tebliğ ile yayımlanır) çerçevesinde M i l l i Savunma Bakanlığı tarafından kontrole tabi tutulmaktadır.

F T K R listeleri kapsamındaki ticaret de, 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun uyarınca her yıl yayımlanan liste çerçevesinde M i l l i Savunma Bakanlığı tarafından kontrole tabi tutulmaktadır. Ayrıca F T K R listeleri kapsamındaki malzeme ve teknoloji

ihracatı

Dış

Ticaret Müsteşarlığı

tarafından

Yönetmeliği'nin Ekinde yer alan "Kayda Bağlı İhracat

çıkarılmış

olan

İhracat

Listesi" (EK-5) kapsamına

alınmıştır.

Kayda bağlı ihracatta ihracatçılar, gümrük beyannamesi ile birlikte kayıt için ilgili ihracatçı birliklerine müracaat ederler. Birlikler onayladıkları gümrük beyannamelerine kayıt meşruhatı düşerek, gümrük idarelerine tevdi edilmek üzere ihracatçıya verirler.

İhracatçılar, birliklerce kayıt meşruhatı

düşülerek onaylanmış gümrük beyannamesi ile birlikte ihracatın yapılacağı gümrük idaresine müracaat ederler. İhracatçı Birliklerince kayıt meşruhatı düşülerek onaylanmış gümrük beyannamelerinin gümrük idarelerine tevdi süresi

temdit edilmemek üzere (90) doksan gündür. Ancak, ülkemiz ihraç ürünlerine

miktar kısıtlaması uygulayan ülkelere yapılan, kısıtlama kapsamındaki maddelerin (bu Yönetmeliğin Ek'inde yer alan "Kayda Bağlı İhracat Listesi" nin 5 inci sırasında bulunan maddeler) ihracına ait kayıt

ii) M i l l i Savunma Bakanlığı'nın Kontrolüne Tâbi Malzemenin İhracı:

5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun kapsamında Kontrole Tâbi Tutulacak Harp Silâh ve Mühimmatı Sanayi Listesinin nelerden ibaret olduğu her yıl Ocak ayında M i l l i Savunma Bakanlığınca tespit edilerek Resmî Gazete'de tebliğ olarak yayımlanır. Savunma sanayi alanındaki gelişmeler ve TSK'nın ihtiyaçları doğrultusunda bu liste kapsamı her sene yeniden değerlendirilir.

Kontrole Tâbi Malzeme Listesinde yer alan bir malın ihracatı için ön izin M i l l i Savunma Bakanlığınca verilir. Ön izin verilirken; kitle imha silâhlarının yayılmasının önlenmesi alanındaki siyasa ve uygulamalar, alıcı ülkenin yayılmanın önlenmesi, uzay programları ve füze teknolojisi alanlarındaki siyasa ve faaliyetleri, söz konusu ülkeyle ikili ve/veya çok taraflı savunma iş birliği düzenlemeleri, transferlerin kitle imha silâhlarının yayılmasının önlenmesine yönelik potansiyel gelişmeler açısından önemi, alıcının söz konusu malı amacına uygun şekilde kullanılacağını gösteren Son Kullanıcı Belgesi ve transfer edilen ülkede kitle imha silâhları ve fırlatma vasıtaları ile bunlara ilişkin

teknolojilerin

yayılmasının

önlenmesine

ilişkin

çok

taraflı

rejimlerin

uygulanmakta olması hususları dikkate alınır . 46

Türkiye'nin taraf olduğu uluslar arası ihracat kontrol rejimlerinden olan, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi (FTKR)'ne ilişkin F T K R kılavuzu ile Teçhizat ve Teknoloji Eki'nin kontrolünü öngördüğü malzeme ile Wassenaar Düzenlemesi (WD) kapsamında güncelleştirilen Mühimmat Listesinin kontrolünü öngördüğü malzeme ve teknolojileri içeren listeler, Kontrole Tâbi Malzeme Listesine dâhildir.

M i l l i Savunma Bakanlığı, ihracı öngörülen malın mahiyetinin incelenmesinden sonra, gerekli gördüğü takdirde, ihracatçı firmadan ihraç edilecek malzemenin beyan

meşruhatı düşülerek onaylanmış gümrük beyannamelerinin gümrük idarelerine tevdi süresi 90 günden daha az veya çok olarak Müsteşarlıkça belirlenebilir. 4 6

Savunma Sanayii Güvenliği Yönergesi, M i l l i Savunma Bakanlığı, sf.45

edilen alıcı tarafından bildirilen amaca uygun şekilde kullanılacağının taahhüt edildiği "Son Kullanıcı Belgesi"nin temin edilmesi talep edilir.

M i l l i Savunma Bakanlığı, firmanın başvurusunu inceleyerek; konu hakkında askerî yönden Genel Kurmay Başkanlığının, siyasî yönden de Dışişleri Bakanlığının görüşlerini alır.

Söz konusu malzemenin ihracatı uygun bulunduğu takdirde, firmaya;

Milli

Savunma Bakanlığı'nca, Bakanlar Kurulunun, yürürlükte bulunan "İhracat Rejimi Kararı" uyarınca ihracat ön izni verilir. Bundan sonraki işlemler, yürürlükte bulunan "İhracat Yönetmeliği" esaslarına göre Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından kayda alınarak yürütülür.

iii) Son (Nihai) Kullanıcı Belgesi

Orijinal üretici veya ihracatçının, "Son

Kullanıcı Belgesi" talep etmesi

durumunda ithalâtçı şirket/kuruluş tarafından, ithalâtı gerektiren sözleşme hakkında açıklayıcı bilgi ile birlikte, iki suret olarak doldurulur ve M i l l i Savunma Bakanlığı Teknik Hiz. D. Başkanlığı'na gönderilir.

M i l l i Savunma Bakanlığı Teknik Hiz. D. Başkanlığı'nca, gerekli görüldüğünde ilgili sözleşme de temin edilmek suretiyle gönderilmiş bulunan formlar incelenir. Sonucun olumlu olması durumunda, formlar onaylanır ve bir sureti başvuruyu yapan kuruluşa gönderilir, diğer suret M i l l i Savunma Bakanlığı Teknik Hiz. D. Başkanlığı'nda dosyalanır.

c. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

i) Kapsam:

Ülkemizde N T G listelerinin takibi 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı "Nükleer Alanda

Kullanılan

Malzeme,

Ekipman

İlgili

Teknolojinin

İhracatına

İzin

Verilmesine ilişkin Yönetmelik" (EK-4) çerçevesinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK)

tarafından

yapılmaktadır.

Ayrıca

Nükleer

Tedarikçiler

Grubu

listesi

kapsamındaki ihracat D T M tarafından çıkarılmış olan İhracat Yönetmeliği'nin Ekinde yer alan "Kayda Bağlı İhracat Listesi" kapsamında alınmış ancak, 17 Mart 2004 tarih ve 25405 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile listeden çıkarılmıştır.

Zangger Komitesi listeleri de 15.02.2000 tarihli ve 23965 sayılı "Nükleer Alanda

Kullanılan

Malzeme,

Ekipman

İlgili

Teknolojinin

İhracatına

İzin

Verilmesine İlişkin Yönetmelik" (EK-4) çerçevesinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafından takip edilmektedir.

ii) Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK)'nun Kontrolüne Tâbi Malzemenin İhracı:

Nükleer Tedarikçiler Grubu (NTG) ve Zangger Komitesi (ZK) listelerinde yer alan nükleer madde ve nükleer alanda kullanılan malzeme, ekipman ve bileşenler ile ilgili teknoloji

ve çift kullanımlı nükleer ile ilgili malzeme, ekipman ve ilgili

teknolojinin ihracatı için gerekli

izin Türkiye Atom Enerjisi

Kurumu tarafından

verilmektedir. T A E K izin verirken M i l l i Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı'nın yazılı mutabakatını alır.

Nükleer Transfer Uyarı Listesi ve Çift-Kullanımlı Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman

İlgili Teknolojinin Listesindeki

tarafından verilecek ve/veya kuruluşlardan

İhracat da

kalemlerin

ihraç

edilmesi,

TAEK

İzin Belgesine bağlıdır. Bu faaliyet, başka bakanlık

izin

lisans

alınmasını gerektiriyorsa, bu belgelerin

verilmesi T A E K tarafından İhracat İzin Belgesi verilmesi önkoşuluna bağlıdır.

Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan kalemlerin ve ilgili teknolojinin transferine;

alıcı

ülke

hükümetinden

nükleer

patlayıcıların

yapımında

kullanılmayacağına dair güvence alındıktan sonra izin verilir.

İhracatı söz konusu olan Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan kalemlerin güvenlik denetimlerine ilişkin hususlar aşağıdadır.

a) Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan kalemler ile ilgili

teknolojinin

nükleer silah sahibi olmayan bir ülkeye transferi durumunda, alıcı ülke ile Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) arasında o ülkenin barışçıl amaçlı faaliyetlerinde kullanılan bütün kaynak ve özel bölünebilir maddelerine U A E A güvenlik denetiminin uygulanmasını getiren bir anlaşmanın yürürlükte olması şartı aranır.

b) U A E A ile güvenlik denetimi anlaşması yürürlükte bulunmayan, nükleer silah sahibi olmayan bir ülkeye yapılacak transferlere; transfer edilecek kalemlerin ve ilgili teknolojinin, mevcut nükleer tesislerinin güvenli işletilmesi için zorunlu olduğu ve bu tesislere güvenlik denetiminin uygulandığı durumlarda izin verilir.

Çift-Kullanımlı Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin Listesinde yer alan kalemlerin transferinin nükleer silahların yayılmasının önlenmesi amacı

dışında bir amaca

saptırılmaması

için

Türkiye Cumhuriyeti

Hükümeti

tarafından alıcı ülke hükümetinden;

a) Transferin kullanım amacı ve NTG'na veya ZK'ne üye olmayan ülkelere sevkıyatta son kullanım yerini belirten "nihai kullanım belgesi" ve

b) Transferin veya bu transferden üretilen herhangi bir ekipman, malzeme ve teknolojinin nükleer patlayıcı yapımında ya da nükleer yakıt

çeviriminin

güvenlik denetimi olmayan bir tesisinde kullanılmayacağına dair güvence, istenir.

Çift-Kullanımlı Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin Listesinde yer alan kalemlerin transferinde,

a) Alıcı ülkenin, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi uluslararası anlaşmaları

UAEA

ile

Güvenlik

Denetimi

doğrultusunda Anlaşmasını

imzalamış olması,

b) Alıcı

ülkenin,

UAEA

ile

Güvenlik

Denetimi

Anlaşması

olmaması

durumunda, güvenlik denetimi gerektiren, çalışmakta olan, planlanmış

veya

inşa edilen herhangi bir tesisinin bulunmaması,

c) Transfer edilecek malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin deklare edilen son kullanım için uygun olması,

d) Transfer edilecek malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin, yakıt yeniden işleme veya zenginleştirme amaçlı bir tesisin araştırılması, tasarımı, yapımı, işletilmesi, onarımı ve geliştirilmesi için kullanılmaması,

e) Son kullanıcının, önceden izin verilmiş olan bir transferinde, bu Yönetmelik hükümlerine zıt hareket etmemiş olması, koşulları aranır.

3. Uygulayıcı Kurum (Gümrük Müsteşarlığı)

a. 4458 Sayılı Gümrük Kanunu Ve Buna Bağlı Gümrük Yönetmeliği Hükümleri Çerçevesinde Gümrük İdarelerince Yapılan İşlemler

4458 sayılı Gümrük Kanunu'nun 150. maddesinde belirtildiği üzere Türkiye Gümrük Bölgesinden ihraç edilecek eşya, ihracata ilişkin gümrük beyannamesi ile yetkili gümrük idaresine beyan edilmek zorundadır. Türkiye Gümrük Bölgesinden çıkacak eşyanın gümrük beyannamesine tabi olmayacağı hal ve şartlar ise Gümrük Yönetmeliğinde belirlenmiştir.

Uluslararası veya ikili anlaşmalar, kanun, tüzük ve kararnamelerle konulmuş yasaklama ve kısıtlama hükümleri saklı kalmak üzere, her türlü eşyanın Türkiye'den ihracı serbesttir (Güm. Yön. 510.madde).

Gümrük

beyannameleri üzerinde

kazıntı

ve silinti yapılamaz.

Gümrük

beyannamelerinin tescili için ibrazından sonra beyan edilen eşyanın cins, nev'i, nitelik ve birim fiyatı bakımından herhangi bir düzeltme yapılamaz.

b. ihracat Yönetmeliğinin 19. maddesi Gümrük İdarelerince Yapılacak İşlemler

Otomasyona geçmiş gümrük idareleri, ihracat işlemlerinde gümrük beyannamesi üzerinde ihracatçı birliklerinin elektronik ortamda oluşturdukları Birlik Onay Kodu'nu ararlar. Birlik Onay Kodu doğrulanmayan gümrük beyannamelerine istinaden eşya çıkışı yapılamaz.

Otomasyona geçmemiş gümrük idareleri ise, ihracat işlemlerinde gümrük beyannamesi üzerinde ihracatçı birliklerinin onayını/kaydını ararlar. İhracatçı birliği onayı/kaydı bulunmayan gümrük beyannamelerine istinaden mal çıkışı yapılamaz. Gümrük idareleri, fiili ihracatı müteakip durumu ilgili ihracatçı birliğine bildirirler.

Gümrük idarelerince tescil edilen gümrük beyannameleri üzerinde herhangi bir değişiklik yapılması halinde, bu husus işlemi yapan gümrük idaresi tarafından onayı/kaydı veren ihracatçı birliğine, aracı bankaya, kambiyo müdürlüğüne ve Devlet İstatistik Enstitüsüne bildirilir.

c. Gümrük Denetimi

Etkili

gümrük

denetimi, ancak gümrük

idaresinin sahip olduğu

kaynakların en verimli şekilde kullanılarak, bir taraftan

sınırlı

gümrük ve dış ticaret

mevzuatının tam ve doğru olarak uygulanmasını ve gümrük kaçakçılık ve ihlallerinin engellenmesini, bir taraftan da dış ticaret erbabına iyi hizmet verilmesini sağlamak arasında bir denge oluşturularak gerçekleştirilebilir.

Bu prensipten yola çıkılarak Gümrük Müsteşarlığı bünyesinde risk analizleri çalışmaları yürütülmekte; gümrük idaresinde risk analizi ve hedefleme teknikleri

kullanılarak kontrollerin yüksek risk içeren işlemlere yönlendirilmesi yoluyla yasal ticaretin hızlandırılması ve gümrük kontrollerinin etkinleştirilmesi amaçlanmaktadır.

Fiziki kontrol; eşyanın gümrük kontrolü altındayken fiziki olarak kontrol edilmesidir. Hem idarenin performansının ve hem de ticaret erbabının uluslararası rekabet gücünün artırılması için, kapsamlı bir risk analizi çalışması sonucunda doğru hedeflenmiş bir kontrol mekanizması oluşturularak fiziki

kontrollerin niceliğini

azaltırken niteliğini artırmak hedeflenmekte; seçicilik ilkesine dayanılarak gümrük kontrollerinin

gerçekten

riskli

olduğu

tespit

edilen

alanlara

yönlendirilmesi

amaçlanmaktadır.

Gümrük Müsteşarlığı, uyuşturucu gibi ticareti yasak olan eşyanın yasadışı trafiği ile ticareti serbest veya ön izne bağlı eşyanın gümrük ve dış ticaret mevzuatı ile getirilen hüküm ve düzenlemelere aykırı olarak ticarete konu edilmesiyle ortaya çıkan gümrük kaçakçılığının önlenmesi amacıyla "Gümrük Kapılarının Güvenlik Sistemleri Projesi" (GÜMSİS) çalışmaları da başlatılmış bulunmaktadır. Projenin "Ulusal Güvenlik" boyutu dikkate alınarak, Başbakanlık Makamının Oluru ile Projenin geliştirilmesinde TÜBİTAK doğrudan görevlendirilmiş ve böylece sınır kapılarımız ile limanlarımızdaki güvenlik ve kontrol önlemlerinin daha da artırılması hedeflenmiş;

Bu çerçevede, Gümrük Kapılarına " C C T V ve Plaka Okuma Sistemi"nin kurulması ile kameralar, kapalı devre T V sistemi ve video kayıt yoluyla kapılarımızdan geçen TIR araçlarının izlenmesi; "Araç Takip Sistemi-GPS"

ile transit

rejimi

kapsamında ülkemiz gümrük bölgesinden geçen TIR araçlarının, araca takılacak olan bir mobil ünite sayesinde uydu vasıtasıyla sınırlarımız içerisinde takibatının yapılması; belli sınır kapılarında "X-Ray Cihazları"nın kurulması ile gümrüklerimizden geçen TIR araçlarının tam anlamıyla incelenmesinin sağlanması yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Böylece başta uyuşturucu madde, silah, mühimmat ve patlayıcılar olmak üzere her türlü yasal olmayan eşyanın kaçakçılığı ile mücadelede etkinliği arttırmak, bunun yanında yasal zeminde gerçekleştirilen insan ve ticari eşya hareketlerini kolaylaştırmak amaçlanmıştır.

Ayrıca, ithal ve ihraç edilecek malzemede radyoaktif kirliliğin belirlenmesi ve nükleer madde kaçakçılığıyla mücadele amacıyla gümrük idarelerinde radyoaktif ölçüm sistemlerinin kurulması ile ilgili olarak ülkemiz ile A B D Hükümeti arasında 16.01.2002 tarihinde imzalanan protokol gereğince nükleer madde kaçakçılığını önlemek üzere hibe olarak başta Sarp, Cilvegözü, Kapıkule, Dilucu, Esendere, Türkgözü, Habur sınır kapıları ile Haydarpaşa Limanı, Ambarlı, Atatürk Havalimanı, Alsancak, Mersin Serbest Bölgesi, Mersin Limanı ve Esenboğa Havalimanı Kargo Girişi olmak üzere 37 sabit nükleer madde tespit dedektörleri yerleştirilmiştir. Ayrıca söz konusu nükleer madde dedektörlerinin kullanımına ilişkin T A E K uzmanınca anılan dedektörlerin kurulumu aşamasında eğitim verilmiştir.

d. İhraç Eşyasının Muayenesi

Gümrük

Kanununun

65.

maddesine

göre,

Gümrük

idareleri,

beyanın

doğruluğunu araştırmak üzere;

a) Beyanname ile ilgili ve beyannameye ekli belgeleri kontrol edebilir ve beyannamenin içerdiği bilgilerin doğruluğunu araştırmak amacı ile beyan sahibinden diğer belgeleri de vermesini isteyebilir,

b) Eşyayı muayene edebilir ve ayrıntılı muayene veya tahlil amacıyla numune alabilirler.

Beyanın kontrolü amacıyla, beyannamenin kabulünden sonra bilgisayar sistemi tarafından risk kriterlerine göre muayene türü ve görevli muayene memuru otomatik olarak belirlenir. Muayenenin türü kırmızı, sarı, yeşil ve mavi hatlara göre belirlenir.

Kırmızı hat; eşyanın fiziki muayenesi ile birlikte belge kontrolünün de yapıldığı hattır.

Sarı hat; fiziki muayeneye gerek görülmeksizin eşyaya ait beyanname ve eklerinin doğruluğunun ve birbiriyle uygunluğunun kontrol edildiği hattır.

Mavi hat; eşyanın veya buna ilişkin yazılı beyan ve ilgili belgelerin veya ticari belge ve verilerin sonradan kontrol edildiği hattır.

Yeşil hat; eşyanın belge kontrolüne veya fiziki muayeneye tabi tutulmadığı hattır.

Bilgisayar sistemine dahil olmayan gümrük idarelerinde, beyanın kontrolünün yapılabilmesi için gümrük idare amirleri veya yetkili kılacakları kişiler tescilden sonra kendilerine gelen beyannameyi inceleyerek yapılacak muayenenin kapsamını, fiziki muayene ya da belge kontrolü şeklinde tespit ederek bu tespiti beyanname üzerinde belirtir.

Gümrük Yönetmeliğinin 180. maddesine göre, Fiziki muayene; a) Tam muayene, b) Kısmi muayene, c) Haricen muayene,

Yöntemleri kullanılarak ve muayene şekli beyanname üzerinde gösterilerek yapılır. Bu yöntemlerden hangisinin kullanılacağı fiziki muayene ile görevli muayene memurunca eşyaya göre belirlenir.

Tam muayene, eşyanın tüm kaplarının açılarak muayenesi; kısmi muayene, eşyayı temsil eden bir ya da birkaç kabın açılarak muayenesi; haricen muayene ise eşyanın kaplarının dıştan muayenesidir.

Fiziki muayene; eşyanın cinsinde rejim veya vergi değişikliğini gerektirir bir husus veya bir şüphe hali olması, faturasında ve vergi tahakkukunu veya ticaret politikası önlemlerini etkileyecek diğer belgelerinde kazıntı ve/veya silinti olması; beyanname kapsamı eşya ve beyan sahibi hakkında imzalı ve adresli bir ihbar bulunması halleri dışında işletme memurunun huzurunda haricen veya kısmen yapılır.

Haricen veya kısmen yapılan muayenenin tam muayeneye dönüştürülmesi halinde beyan sahibi de bu muayenede bulunabilir.

Bir beyanname kapsamı eşyanın tek kalemden oluşması ve kısmen muayene edilmesi halinde, muayene sonuçlan söz konusu beyanname kapsamı eşyanın tümüne uygulanır.

Beyan sahibi kısmi muayene sonuçlarının beyan edilen eşyanın kalan kısmı için geçerli olmadığı düşüncesinde ise, eşyanın tamamının muayenesini talep edebilir. Bu durumda muayene eşyanın tümü için yapılır.

Muayene sonucunda beyana uygun sonuç alınırsa, beyannameye muayene memuru tarafından 'uygundur' şerhi verilerek imzalanır ve bilgisayar sisteminde onay verilir.

İhracat eşyasının fiziki muayenesinin yapılmasına karar verilen hallerde eşyanın gümrüğe sunulması esastır. Ancak, farklı yerlerden ve kısım kısım gelmekte olduğu kanıtlanan eşya ile dökme haldeki eşyanın ve standardizasyon kontrolü yapılan maddeler ve çabuk bozulacak kan, insan dokusu, ilaç ve balık, sebze ve meyve gibi eşyanın gümrüğe sunulmadan deniz ve kara taşıtlarına yükletilirken muayenesi yapılabilir.

Gümrük Yönetmeliğinin 18a. maddesine göre, belge kontrolünde;

Beyannameyi alan muayene memuru beyannamedeki bilgileri ve eklerini inceler; tarife, kıymet, miktar, yasaklayıcı ve kısıtlayıcı önlemler ve duruma göre telafi edici vergi söz konusu ise, buna ilişkin belge kontrollerini de yaptıktan sonra uygun bulur ise, bu hususu beyanname üzerinde gösterir ve bilgisayar sisteminde onay verir.

Muayene memuru, yaptığı inceleme sırasında beyanname ve ekli belgeler arasında ciddi bir farklılık görür ve fiziki muayenenin yapılmasına karar verir ise beyannamenin arkasına bu hususu belirtir şerh düşerek idare amirine bildirir. Fiziki

muayenenin idare amirince gerekli görülmesi halinde, ilgili amir bunun gerekçelerini beyannameye kaydederek fiziki muayene ile görevli bir muayene memuru görevlendirir ve işlemler bu memur tarafından sonuçlandırılır. Fiziki muayenenin idare amirince uygun görülmemesi halinde ise, ilgili amir, beyannameyi önceden görevlendirilen muayene memuruna iade eder ve işlemlere kaldığı yerden devam edilir.

Muayene, kapların cins, nev'i, marka, numara ve adetlerini, eşyanın vergiye esas olan ağırlık ve diğer ölçüleri ile cins, nev'i, nitelik, menşe ve kıymetinin tespitini kapsar.

Beyanname kapsamı eşyanın muayene edilmesi halinde, muayene sonuçları, muayene edilmemesi halinde ise beyannamede yer alan bilgiler, eşyanın tabi olduğu gümrük rejimi hükümlerinin uygulanmasında esas alınır.

Kontrol amacıyla gümrük müfettişleri, gümrük müfettiş yardımcıları, gümrük kontrolörleri ve gümrük idare amirleri muayenesi yapılmış ve işlemleri tamamlanmış eşyanın ikinci muayenesini her zaman yapabilirler. Keza, sözü edilenler gümrük işlemlerini her aşamada denetlemeye yetkilidirler.

II. İHRACAT KONTROLLERİNİN ETKİNLİĞİNİ ARTIRMAYA YÖNELİK ULUSLARARASI GİRİŞİMLER

Kitle imha silahları ve konvansiyonel silahların yayılması uluslararası toplumun güvenliğine yönelik en ciddi tehditlerden biridir. Yayılmacı bazı devletler (İran, Kuzey Kore gibi) ile devlet dışı terörist örgütler bu tür silahları veya üretecek malzeme ve teknolojiyi elde etme çabası içerisindedir. Bu tür silahların kontrolsüz transferi aynı zamanda istikrarsızlara ve çatışmalara sebep olmaktadır. Bu çatışma ortamları aynı zamanda terör grupları için faaliyetlerini rahatlıkla gerçekleştirebilecekleri alanlar yaratmaktadır. Bu bağlamda bu tür silahlar ile bu silahların yapımında kullanılan malzemelerin yasadışı yollarla ticaretinin önüne geçmede ulusal ihracat kontrol mekanizmalarının yanında, uluslar arası girişimler de mevcuttur. Özellikle 11 Eylül

saldırılarından sonra bu yünde çalışmalar yoğunluk kazanmıştır. Bu girişimlerin büyük çoğunluğu A B D öncülüğünde gerçekleştirilmektedir.

A . Konteyner Güvenlik Girişimi (Container Security Initiative-CSI)

CSI, 11 Eylül saldırılarının ardından A B D Gümrük ve Sınır Koruma İdaresi (CBP) tarafından geliştirilen, başta A B D ' y e en yoğun sevkiyatın yapıldığı limanlar ile A B D arasındaki ticaret yollarının güvenliğinin korunmasını ve bu yolla dünya ticaretindeki güvenliğin arttırılmasını amaçlayan ve A B D tarafından 2002 yılı Ocak ayında uygulamaya konulan bir girişimdir.

CSI'ın işleyişi, A B D tarafından az sayıda C B P personelinden oluşturulacak bir ekibin CSI uygulanmasına karar verilen limanlarda ev sahibi ülke görevlileri ile birlikte çalışmaları şeklinde olacaktır.

CSI kapsamına alınan limanlara yerleştirilen A B D gümrük görevlileri silah taşımamakta; ev sahibi ülkenin yetkili makamları ile birlikte ev sahibi ülke mevzuatı çerçevesinde çalışmaktadırlar. A B D ' y e sevk edilen eşyanın ev sahibi ülkenin gümrük makamları tarafından fiziksel muayeneye veya tarama sistemleri incelemeye tabi tutulduğu hallerde, A B D görevlileri izleyici durumunda kalmaktadırlar.

CSI'a ilişkin olarak ihracatçıya, taşımacıya ve liman idaresine ilave bir iş yükü getirmeyeceği (ek bir form gibi), yalnızca A B D ' y e gönderilecek eşyaya ilişkin 14 tür verinin 24 saat önceden A B D ' y e bildirilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

CSI ev sahibi ülkeye ek bir maliyeti olmamakta, CSI personelinin maaşı ve gerekli bir kısım malzeme A B D tarafından karşılanmakta, ancak CSI'ın kurulması için gerekecek ilave bilişim ekipmanları ev sahibi ülke tarafından karşılanmaktadır.

Çıkış ülkesinde denetlemeden geçen konteynerler A B D limanlarında ilave istihbarat gelmediği sürece tekrar muayene edilmemektedir. Bu nedenle CSI düşük risk gurubundaki eşya akışını hızlandırmaktadır . 47

Konteynerlerin incelenmesi ve gerektiğinde boşaltılmasından kaynaklanacak masrafların kim tarafından ödeneceği ev sahibi ülke makamlarınca belirlenmektedir.

CSI programının 4 temel ayağı ; 48

1. Terörizm riski taşıyan konteynırların istihbarat ve otomasyona dayalı bilgi değişimi kullanılarak tespit edilmesi, 2. Terörizm riski taşıyan konteynırların, A B D limanlarına varışından önce hareket limanında elenmesi, 3. Risk taşıyan konteynırların yüksek teknoloji sayesinde hızla muayene edilmesi ve riskli tespit edilenlerin hareket limanından elenmesi, 4. Daha akıllı ve yetkililer dışında başka kimse tarafından

açılamayan

konteynırların kullanılması,

olarak tanımlanmaktadır.

Dünya üzerindeki toplam kargoların yaklaşık %90'ının konteynır ile taşındığı ve her yıl yaklaşık 9 milyon konteynırın A B D limanlarına geldiği veya bu limanlardan yüklenerek gönderildiği belirtilmektedir.

Şu anda 18 ülke CSI uygulama konusunda irade göstermiştir. Bu 18 ülkedeki toplam 37 liman CSI'ın farklı uygulama aşamalarındadır. 49

4 7

Fact Sheet: U.S. Customs Service's Container Security Initiative, A B D Dışişleri Bakanlığı, Şubat 2002,

bkz: http://usinfo.state.gov/topical/pol/terror/02022505.htm 4 8

"CSI in B r i e f bkz:

http://www.customs.ustreas.gov/xp/cgov/enforcement/international_activities/csi/csi_in_brief.xml 4 9

Halifax, Montreal, and Vancouver, Kanada (03/02); Rotterdam, Hollanda (09/02/02); Le Havre, Fransa

(12/02/02); Marseille, Fransa (01/07/05); Bremerhaven, Almanya (02/02/03); Hamburg, Almanya (02/09/03); Antwerp, Belçika (02/23/03); Zeebrugge,

Belçika (10/29/04); Singapore

(03/10/03);

Yokohama, Japonya ( 03/24/03); Tokyo, Japonya (05/21/04); Hong Kong (05/05/03); Gothenburg, İsveç

CSI, uluslararası nitelikteki limanlara yapılacak terörist saldırıları önlemek amacını taşımaktadır, bu çerçevede CSI, uygulamaya geçilen limanların güvenliğini arttırmaktadır. Herhangi bir limanın bir terörist saldırıya uğraması durumunda, söz konusu limana duyulan güven azalacaktır. CSI böylesi bir duruma karşı sigorta konumundadır.

Dünya Gümrük Örgütü (DGÖ) Haziran

2002'de oybirliği ile aldığı kararla

Örgüt üyesi ülkelerdeki tüm limanlarda CSI modelleri geliştirilmesi tavsiyesinde bulunmuştur, ayrıca 22 Nisan 2004'te A B ile A B D İç Güvenlik Bakanlığı (Homeland Security)

arasında,

içinde

CSFın

uygulamasının

yaygınlaştırılmasının

desteklenmesi hususunda bir anlaşma imzalanmıştır.

1. Limanlarda bulunması gereken asgari nitelikler

CSI uygulamasına başlamak isteyen limanlarda bulunması gereken asgari nitelikler şunlardır:

•

Gümrük idaresinin ülkeye gelen, transit geçen, çıkan ve başka bir ülkeye gönderilmek üzere bırakılan kargoları muayene etme yetkisinin olması,

•

Konteynerlerin açmadan kontrol edilmesine imkan veren ve böylece eşya akışına engel olmadan kontrol yapılmasına imkan tanıyan Non-intrusive inspectional (Nil) sistemin (gama ve x-ray görüntüleme yetisi de olanlar) ve radyasyon detektörlerinin bulunması,

(05/23/03); Felixstowe,

Birleşik Krallık (U.K.) (05/24/03); Liverpool, Thamesport, Tilbury,

and

Southampton, U . K . (11/01/04); Genoa, İtalya (06/16/03); L a Spezia, italya (06/23/03); Livorno, İtalya (12/30/04); Naples, italya (09/30/04); Gioia Tauro, italya (10/31/04); Pusan, Kore (08/04/03); Durban, Güney Afrika (12/01/03); Port Klang, Malezya (03/08/04); Tanjung Pelepas, Malezya (8/16/04); Piraeus, Yunanistan (07/27/04), Algeciras, ispanya (07/30/04), Nagoya and Kobe, Japonya (08/06/04), Laem Chabang, Tayland (8/13/04), Dubai; Birleşik Arap Emirlikleri (UAE) (03/26/05); Shanghai (04/28/2005), and Shenzhen (06/24/2005).

•

Limandan, ABD'deki limanlara düzenli, doğrudan ve belirli bir büyüklükte konteyner trafiğinin olması,

•

Hedefleme sistemini ve en iyi uygulamaların tanımlanmasını da kapsayan otomasyona geçmiş bir risk analizi sisteminin kurulacağının kabul edilmesi,

•

Otomasyona dayalı karşılıklı bilgi değişimi sisteminin oluşturulabilmesini teminen, kritik verilerin, istihbaratın ve risk yönetimine ilişkin bilgilerin C B P ile paylaşılmasının kabul edilmesi,

•

Liman altyapısında bulunan saldırıya karşı savunmasız bağlantıların tespit edilmesi için gerekli çabanın gösterilmesi ve tespit edilenlerin çözüleceğinin taahhüt edilmesi.

2. Minimum Kontrol Standartları

•

CSI'da görevli tüm memurlar asgari radyasyon farkındalığı standardı konusunda eğitilmelidir. Eğitimli bir Radyasyon Koruma Amiri şüpheli bir konteyner aramasında yer almalıdır. Bir CSI Acil Durum Planı gümrük, liman idaresi, ve sivil savunma ekipleri tarafından CSI limanda uygulamaya konulmadan önce hazırlanmalıdır.

•

Konteynerler radyasyon açısından dış kontrole tabi tutulur. Bu kontrol el dedektörleriyle veya konteynerin sabit dedektörlerden geçirilmesiyle yapılabilir. Bu ekipmanlar hem gama hem de nötron radyasyonunu ölçebilmelidir. Doğal radyasyon yayan eşyaları tespit eden ekipmanlar tercih edilmelidir.

•

Konteynerde radyasyon doz oranı kaydedilmezse ya da güvenli limitleri içerisinde ise, konteyner x-ray sistemine sokulur.Eğer radyasyon doz oranı güvenli limitin üzerinde gama radyasyonu gösterir yahut nötron radyasyonu gösteri ise, o taktirde konteyner güvenli bir yere alınır CSI Acil Durum Planında belirtilen şekilde ilgili ulusal uzmanlara başvurulur.

•

Mühürün kontrolü konteyner x-ray sistemine sokulmadan önce yapılmalıdır. Şayet kontrol

sonucu mühürün bozulduğu tespit edilirse, konteyner bubi

tuzaklarına karşı dıştan aranmalıdır. Patlayıcı dedektör köpekleri dıştan aramada kullanılabilir.

•

X-ray görüntüsü zırhlanmış bir nesne tespit ederse, konteyner güvenli bir yere alınır CSI A c i l Durum Planında belirtilen şekilde ilgili ulusal uzmanlara başvurulur. Konteynerin taramanın yapıldığı yerde boşaltılması mümkün değil ise, konteynerin içerisindeki hava çıkarılarak kimyasal ve gaz kontrolü yapılır. Sonuç negatif ise konteyner açılabilir. Eğer sonuç pozitif olursa (kimyasal veya biyolojik ajanlar gibi), o taktirde ya konteyner havalandırılır ve yerel prosedürler takip edilir, ya da konteyner güvenli bir yere alınır ve CSI A c i l Durum Planında belirtilen şekilde ilgili ulusal uzmanlara başvurulur.

•

Konteyner açıldığı zaman, ilgili personel ulusal güvenlik mevzuatında belirtilen şekilde dozimetresi olan koruyucu elbise giymesi gerekir.

•

Konteyner açıldığında, ancak personelin konteynerin içerine girmeden önce, iç radyasyon düzeyi dış ölçümlerden farklı olabileceği için, iç yüzey bir el aletiyle dışarıdan kazınarak silinir ve radyasyon ölçümü yapılır.

•

Güvenli olduğu anlaşılan konteyner ilgili personel tarafından herhangi terörist amaçlı bir malzeme içermediğinden emin olana kadar aranır.

•

Arama sırasında herhangi terörist amaçlı bir malzeme tespit edilir yahut radyasyon dozimetresi yüksek radyasyon oranı gösterirse, personel konteyneri terk eder, kapılarını kapatır, güvenli bir yere alır ve CSI A c i l Durum Planında belirtilen şekilde ilgili ulusal uzmanlara başvurulur. Personel, CSI Acil Durum Planında belirtilen şekilde dezenfekte edilir.

3. CSI ile ilgili ülkemizdeki mevcut durum:

A B D tarafından üçüncü aşamada Dışişleri Bakanlığı'nın koordinasyonunda, belirli mülahazalar ışığında ve birtakım kısıtlamalar çerçevesinde İzmir Limanı'nın CSI

sistemine dahil edilmesini ilke olarak benimseyen bir dış politika ortaya konulmuştur. A B D ' l i gümrük görevlilerinin çalışma usul ve esaslarını belirleyecek kılavuz yönerge hakkında Gümrük Müsteşarlığı, ilgili uluslararası anlaşma metni taslağı hakkında ise Dışişleri Bakanlığınca gerekli hazırlık çalışmalarının yapmaktadır.

CSI kapsamında asgari kiterlerden biri olan İzmir Limanına yerleştirilecek araç ve konteyner tarama sisteminin, limanın işleticisi T C D D İşletmesi Genel Müdürlüğü bütçe imkanları ile temin edilmesinin mümkün olmadığı hususu netlik kazandığından; söz konusu cihazın finansmanının A B 2004 Katılım Öncesi Mali İşbirliği Programı çerçevesinde A B kaynaklarından veya milli bütçe kaynaklarından sağlanması seçeneği gündeme gelmiş bulunmaktadır.

B. Kitle İmha Silahlarına Karşı Güvenlik Girişimi (Proliferation Security Initiative-PS I)

Kitle imha silahlan, bunları fırlatma vasıtaları, ve ilgili diğer malzemelerin yayılmasının önlenmesi konusunda aktif önlem almak amacıyla A B D , Avustralya, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Hollanda, Polonya, Portekiz ve İspanya tarafından oluşturulan bir birliktir. Girişim, küresel yayılma sorununa daha dinamik ve aktif bir yaklaşımı yansıtmaktadır, ancak yayılma ile mücadele mekanizmalarını ikame etmemekte, bilakis onları güçlendirici ilave bir mücadele öngörmektedir. PSI'ın getirdiği katma değer "zorlayıcı önleme tedbirleri"ni içermesidir.

PSI yayılmayla mücadele eden ve hassas malzemenin denizde, havada veya karada akışını durdurmak için önlem alma kabiliyetine sahip ve istekli olan tüm devletlerin belli kapasitelerde bu girişimde yer almasını sağlamaya çalışmaktadır. Girişim tüm devletlerin katılımına açık tutulmuş olup şu ana dek dört toplantı gerçekleştirilmiştir. Girişime ilk kez A B D Başkanı Bush'un Mayıs 2003'te Krakow'da yaptığı konuşmada atıf yapılmıştır. Madrid'de 12 Haziran 2003 tarihinde yapılan ilk toplantıda Girişim'in kavramsal çerçevesi oluşturulmuş ve siyasi taahhüt birliği elde edilmiştir. 9-10 Temmuz tarihinde Brisbane (Avustralya)'da gerçekleştirilen ikinci toplantısında bir takım önleme kuralları (interdiction principles) ortaya çıkarılmıştır. 3-4 Eylül 2003 tarihlerinde Paris'te gerçekleştirilen üçüncü toplantıda ise bu kuralları içeren

beyan metni kabul edilmiştir. 9-10 Ekim 2003 tarihlerinde Londra'da gerçekleştirilen son toplantıda ise PSI'ın etkinliği ve başarısı için geniş katılımlı olması gerektiği, şu ana dek 50 ülkenin desteğinin alındığı, PSI'ın bir klüp değil, faaliyet birimi olduğu, önemli olanın PSI'a katılmak değil, faaliyetlerinde yer almak olduğu, PSI'ın uluslararası bir örgütlenmeye gitmeyi öngörmediği, bürokratik bir çerçeveden çok uygulamaya dönük bir görünüm kazandırılmaya çalışıldığı, bu amaçla üst düzey toplantılardan ziyade uzman düzeyinde toplantı ve tatbikatların artırılacağı, 31 Ocak 1992 tarihli B M Güvenlik Konseyi beyanının (s/23500) ve 1540 (2004) Sayılı B M Güvenlik Konseyi Karan'nın PSI için gerekli hukuki zemini sağladığı hususları üzerinde durulmuştur.

Anılan toplantılarda ve bu toplantıların ardından taraf devletler Girişim'i bir küresel işbirliği ağına dönüştürmek yönünde çalışmalar yapmaya başlamış, bu bağlamda kilit ülke olarak gördükleri Türkiye'nin Paris beyanını desteklemesi ve PSI'a aktif katılım sağlamasını talep etmişlerdir.

PSI'ın hukuki zemini olarak KİS yayılmasının uluslararası barış ve güvenliğe karşı bir tehdit olduğunu ve üye devletlerin gerekli tedbirleri alması gerektiğini vurgulayan Ocak 1992 tarihli B M Güvenlik Konseyi Başkanlık Beyanı ve 1540 (2004) Sayılı B M Güvenlik Konseyi Kararı gösterilmekte olup, gerek G8 gerek A B tarafından bu konuda yapılan açıklamalar ve teröre karşı mücadelede 5. maddenin işletilmesine dair N A T O Konsey Kararının bu hukuki zemini desteklediği ifade edilmektedir.

1. PSI Önleme Kuralları

Paris'te gerçekleşen toplantıda kabul edilen beyan metninde önleme kuralları dört kategoride sınıflandırılmıştır:

•

Kaçak geçişlerin önlenebilmesi için taraf devletlerin tek başına veya birlikte hareket ederek önlemler alması,

•

İstihbarat

değişimi,

gizli

bilgilerin

korunması,

önleme

yeteneklerinin

geliştirilebilmesi için yeterli mali kaynak tahsisi,

•

îlgili ulusal kurumların güçlendirilebilmesi ve gerekirse uluslararası hukuku güçlendirmek üzere çalışmalar yapılması,

•

Ulusal ve uluslararası hukukun izin verdiği ölçüde aşağıdaki

önlemlerin

alınması: - Kaçak kargoyu taşımamak ve taşınmasına yardımcı olmamak, - Resen veya bir başka devletin talebi üzerine, tabiyetindeki gemiyi bir başka devletin iç suları, karasuları, ve karasularının ötesindeki sularda iken durdurup aramak ve kaçak kargo tespit edildiğinde el koymak, - Uygun koşullarda tabiyetindeki gemilerin başka devletlerce durdurularak aranmasına ve kaçak kargo tespit edildiğinde el konulmasına izin vermek, - Şüpheli gemileri iç sular, karasuları ve bitişik bölgelerde seyrederken durdurarak aramak, kaçak kargo tespit edildiğinde el koymak, - Şüpheli gemilerin limanlara, iç sulara ve karasularına varış ve ayrılışlarında aranacaklarına dair şartlar koymak, - Resen veya bir başka devletin talebi üzerine hava sahasından geçiş yapan uçakları indirerek aramak, kaçak kargo tespit edildiği taktirde el koymak, - Bu tür uçaklara transit geçiş izni vermemek, - Limanların, hava alanlarının ve diğer tesislerin kaçak KİS kargolarının geçiş noktası olarak kullanıldığının tespit edildiği durumlarda önleme harekatları düzenlemek ve ele geçirilen kargoya el koymak.

İç sular ve karasularda her devletin münhasıran egemenlik yetkisinin bulunması sebebiyle kıyı devletleri kendi iç sularında ve karasularında başka devletlerin ticaret gemilerini denetleme imkanı vardır. Açık denizlerde ise kıyı devletleri aynı hak ve yetkilere sahip olmayıp, bu alanlarda seyir serbestisi ilkesi geçerlidir. Bu ilkenin deniz hukuku bakımından temel istisnalarını "sıcak takip ilkesi", "savaş gemilerinin kendileriyle aynı bayrağı taşıyan ticaret gemilerini durdurmaları kuralı" ve "kölelik, korsanlık"

gibi

1982

Deniz

Hukuku

Sözleşmesi'nde

zikredilen

suçlar

oluşturmaktadır. Dolayısıyla açık denizlerde Türk gemilerinin yabancı savaş gemileri tarafından denetlenmesi için ülkemizin rıza vermesi gerekmektedir. Paris beyanında bu rızanın açık çek şeklinde mi yoksa her olayın kendi içinde değerlendirileceği şeklinde mi olacağı belirtilmemiştir. Bu bağlamda, anılan girişim hukuki tabanının zayıf

olmasından dolayı tatbikatlar şeklinde faaliyetlerini sürdürmeye devam edecektir. Yakın gelecekte uluslar arası sularda kitle imha silahları veya bunların fırlatma vasıtaları ile bu silahların yapımında kullanılan malzemeleri taşıdığından şüphe edilen gemilere bayrak devletin

rızası

olmadan

müdahale

edilebilmesine

olanak

tanıyan

uluslararası

anlaşmaların oluşturulması veya mevcut anlaşmalara ek protokoller konulması kuvvetle muhtemel görünmektedir.

2. Ülkemizdeki mevcut durum

Dışişleri Bakanlığı koordinasyonunda, PSI'a katılım konusunda olumlu karar alınmış ve bu çerçevede adı geçen Girişimi (ve Paris Beyanını) ülkemizin desteklediği ilgili ülkelere iletilmiştir. Bunu müteakip PSI'a katılan çeşitli ülkelerin ev sahipliğinde kara, hava ve deniz tatbikatları düzenlenmekte olup, ülkemiz bu tatbikatlara gözlemci statüsünde

katılmaktadır.

2006 yılı

Mayıs

ayında

ülkemizde

Genel

Kurmay

Başkanlığı'nın koordinesinde ilgili kurum ve kuruluşların katılımı ile "Anadolu Geyiği Tatbikatı" düzenlenmesi kararlaştırılmıştır.

SONUÇ

Modern toplumlar halen, KİS içeren bir taarruz sonucu meydana gelebilecek kitlesel ölümlerden etkilenebilecek durumdadırlar. Soğuk savaşın sona ermesini müteakip, KİS'in yayılması, yeni veya potansiyel bölgesel çatışmaların çokluğuna bağlı olarak, hızlı bir ivme kazanmıştır. Üstelik, silah ihraç eden bazı ülkelerde devam eden ekonomik problemler ve anılan ülkelerdeki ihracat kontrollerindeki gevşeklikler, KİS ve/veya çift kullanımlı malzeme ve teknolojilerin yasa dışı yollardan yayılmasına neden olmaktadır.

Bilindiği üzere, Türkiye, özellikle KİS ve bunların fırlatma kontrolsüzce yayılma eğiliminin

olduğu bir bölgede bulunmaktadır.

vasıtalarının Yayılmayı

önlemeyi amaçlayan rejim veya organizasyonlara dahil olmayan bazı komşularımız, bu silahları geliştirmeye teşebbüs etmektedirler. Bu kapsamda, Türkiye, normal savunma ihtiyaçlarının çok ötesinde olarak, KİS ve bunların fırlatma vasıtaları ile çift kullanımlı malzeme ve teknolojiyi ülkelerine transfer etme girişiminde olan bölge devletlerini derin endişe içinde izlemektedir.

Bölge devletlerinin, bu tür silahlan ve ilgili fırlatma vasıtalarını geliştirme gayretlerini bırakmaları ve mümkün olan en kısa zamanda yayılmayı önlemek için kurulmuş teşkilatlara üye olmaları gerektiği düşünülmektedir. Söz konusu yayılma tehdidini bertaraf etmek maksadıyla, dünyada KİS'in en yüksek yoğunlukta bulunduğu bölge olan Orta Doğu'da, KİS'den arındırılmış bölge tesisine de ciddi ihtiyaç duyulmaktadır.

Türkiye, halen KİS'e sahip değildir ve uluslararası taahhütleri gereği gelecekte de sahip olmayı düşünmemektedir. KİS ve bunların fırlatma vasıtalarının yayılmasını önlemeye yönelik tüm uluslararası antlaşma, sözleşme ve rejimlere bağlılığını sürdürmekte, NATO'daki bu amaca yönelik çalışmalara faal olarak katılım sağlamakta ve desteklemektedir.

Bilginin elde edilmesi ve paylaşımı etkili bir ihracat kontrol sisteminin temel unsurudur. Bilginin hem ülkeler arasında hem de ulusal ölçekte paylaşılmasını teşvik edecek mekanizmalar geliştirilmelidir. Bu amaca yönelik olarak, bilgi teknolojilerinden faydalanılmasına önem verilmekte ve sınırlı erişimli ortak bilgi bankalarının ve veri paylaşımı sistemlerinin oluşturulmasına yönelik adımlar atılmaktadır. İhracat kontrol rejimleri bünyesinde bilgi paylaşımına yönelik düzenlemeler olmakla birlikte bu düzenlemeler ihracat kontrollerinin etkin olarak uygulanabilmesi için gerekli olan özellikle ilgili kuruluşlar arasında istihbarat değişimini sağlamak için yeterli değildir, thracat kontrolünün temelinin özellikle çift kullanımlı eşya alanında istihbarata dayandığı ve ihracat kontrolünde hem kurumlararası, hem de ülkelerarası bilgi değişiminin etkin bir denetim için temel şart olduğu düşünülmektedir.

Etkili bir ihracat kontrolü,

aynı zamanda eşyanın son kullanıcısının barışçıl

amaçlar taşıdığının teyit edilmesine bağlıdır. Ancak yayılma alanındaki mevcut deneyimlere bakıldığında (Libya'nın uranyum zenginleştirme programında kullanılan malzemelerin ülkemizden sevk edilmesi), KİS üreten, geliştiren veya elde etmeye çalışan aktörlerin bilinçli hareket ettiklerini ve iyi gizlendiklerini ortaya koymaktadır. Bu bakımdan, halihazırda gümrük personelince tespiti malzemenin teknik yapısı gereği neredeyse imkansız olan eşya odaklı değil son kullanıcı odaklı yeni tedbirlerin geliştirilmesi gereklidir.

Kitle

imha

silahı

geliştirilmesinde

kullanılan

teknoloji

kendini

yenilemektedir. Bu bilginin soyut teknoloji transferleri ve yazılımlar yoluyla el değiştirmesi

"yayılma"nın

başka bir boyutunu oluşturmaktadır.

Ancak,

kapsamdaki transferleri denetlemek ciddi bir güçlük taşımaktadır. Internet üzerinden iletişimin doğası gereği, bilgi akışının kontrolü zorlaşmaktadır. Bu nedenle, ülkeler soyut teknoloji ticaretinin kontrol altına alınması için daha güncel

yöntemler

geliştirmelidirler.

İhracat kontrolü mekanizmasının sağlıklı biçimde işlemesi, ihracatçı firmaların ihracat kontrolünün yapılma nedeni konusunda bilinçli olmalarına bağlıdır. İhracatçılar ve ilgili devlet kurumları arasında karşılıklı işbirliği ve bilgi değişimi mekanizmaları

hayata geçirilmeli; ihracatçıların sattıkları malın alıcısının güvenli olduğundan emin olmalannın ne kadar önemli olduğunun farkında olmaları sağlanmalıdır. Bu bağlamda gümrük idaresince "farkındalık" artırıcı eğitimler ve seminerler verilmelidir.

Aynı çift kullanımlı eşya farklı ihracat kontrol rejimlerinin listelerinde yer alabilmektedir. Ayrıca, kontrol listelerinde yer alan eşyaların GTİP bazında tespit edilmemiş olması dolayısıyla (KSS listesi ve Avustralya Grubu Kimyasal Prekürsörler listesi hariç) otomasyon sistemince takibi de mümkün olamamaktadır. Bu bakımdan, uzun kontrol listeleri kısaltılmalı, listeler birbirleriyle uyumlaştırılmalı ve sık aralıklarla güncellenmelidir. Kontrol listeleri için elektronik veritabanı oluşturulması gerek lisans veren kurumlar gerekse gümrük idaresi gibi kanun uygulayan kurumlar bakımından şarttır.

Eşyanın

incelenmesi

tespit

teknikleri

açısından

ülkemiz

gümrük

görevlilerince kullanılan yöntemler etkin bir denetim için yeterli değildir. İhraç eşyasının kitle imha silahları ve bunların fırlatma vasıtalarının yapımında kullanılan çift kullanımlı eşya olması durumunda gümrük personelince bunun tespit edilebilmesi mümkün değildir. Bu bağlamda öncelikle iyi bir istihbarat ağı oluşturulması, yasadışı ticaretin önüne geçmek için gümrük muhafaza vazifelerinin bu alanda etkinleştirilmesi, eşyanın hızlı ve doğru tespitine yönelik olarak araç ve konteyner tarama sistemleri ve tespit cihazlarının kullanılması gerekmektedir. Bu cihazların bir kısmının A B D ' n i n ülkemiz ile imzalamakta ısrarlı olduğu "KİS Yayılmasının Önlenmesi ve KİS Üretiminde Kullanılabilecek Çift Kullanımlı Hassas Malzeme ve Teknolojinin İhracatı ve Transit Ticaretinin

Kontrol Edilmesi Alanında İşbirliği Yapılmasına

İlişkin

Anlaşma" kapsamında gümrük idarelerimizde kullanılmak üzere temin edilmesinin mümkün olacağı değerlendirilmektedir.

İhracat kontrol uygulamalarında kullanılan teçhizatın çok gelişmiş nitelikte olsa bile bu alandaki ihlal ve kaçakçılık olaylarının temelinin titiz bir soruşturma ve özel sektörle işbirliği sürecine dayandığı anlaşılmıştır.

Etkili

gümrük

denetimi, ancak gümrük

idaresinin

sahip olduğu

sınırlı

kaynakların en verimli şekilde kullanılarak, bir taraftan gümrük ve dış ticaret mevzuatının tam ve doğru olarak uygulanmasını ve gümrük kaçakçılık ve ihlallerinin engellenmesini, bir taraftan da dış ticaret erbabına iyi hizmet verilmesini sağlamak arasında bir denge oluşturularak gerçekleştirilebilir. Bu prensipten yola çıkılarak Gümrük Müsteşarlığı bünyesinde risk analizleri çalışmaları yürütülmekte; gümrük idaresinde risk analizi ve hedefleme teknikleri kullanılarak kontrollerin yüksek risk içeren işlemlere yönlendirilmesi yoluyla yasal ticaretin hızlandırılması ve gümrük kontrollerinin etkinleştirilmesi amaçlanmaktadır. Hem idarenin performansının ve hem de ticaret erbabının uluslararası rekabet gücünün artırılması için, kapsamlı bir risk analizi çalışması sonucunda doğru hedeflenmiş bir kontrol mekanizması oluşturularak fiziki kontrollerin niceliğini azaltırken niteliğini artırmak hedeflenmekte; seçicilik ilkesine dayanılarak gümrük kontrollerinin

gerçekten riskli olduğu tespit edilen

alanlara yönlendirilmesi amaçlanmaktadır.

İhracat kontrol

rejimleri

ancak ve ancak etkin bir istihbarat ve kolluk

görevleriyle beraber yürütüldüğü sürece uygulanabilmektedir. Bu bağlamda, gümrük idaresince bu alanda analizlerin

ve eğitimlerin

artırılması,

gümrük

muhafaza

görevlerinin devreye sokulması, ihbar ve istihbaratın içeriğine göre, hızlı müdahale durumlarına karşı tam donanımlı ve eğitimli ekiplerin

tesis edilmesi gerektiği

değerlendirilmektedir.

Gümrük Müsteşarlığı Gümrükler Muhafaza

Genel Müdürlüğü bünyesinde

"Hassas Malzeme ve Teknoloji" konusunda en az Şube Müdürlüğü düzeyinde bir birim tesis edilmesi, anılan birimin nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar ve bu silahların yapımında kullanılan çift kullanımlı malzemeler konusunda eğitimli personelden oluşturulması, taşrada bu alanda ilgili personele eğitimler verilmesi, KİS A c i l Durum Planı (CSI Acil Durum Planına uygun olarak) hazırlanması ve acil durumlarda yapılması gerekli tedbirlere almaya yönelik teknoloji ve malzemenin (Radyasyon tespit sistemi, tehlikeli gaz ölçüm aletleri, X-ray veya Gamma Ray sistemleri, koruyucu elbiseler vs) öncelikli olarak bu alanda riskli değerlendirilebilecek gümrük kapı ve limanlarına tesis edilmesi gerektiği değerlendirilmektedir.

KAYNAKÇA

B E C K , Michael, "Strengthening Multilateral Export Controls", Center for International Trade and Security, Eylül 2002, University of Georgia

H A N C I , Prof.Dr. İ. Hamit, Adli Tıp ve Adli Bilimler Ankara, 2002, Seçkin Yayıncılık

Harald Müller, "Europe's Leaky Borders", Haziran 1993, The Bulletin of Atomic Scientists

JONES, Scott, " E U Enlargement: Implications for E U and Multilateral Export Controls", The Nonproliferation Review / Summer 2003

P E R K O V I C H , George, "Universal Compliance: A Strategy for Nuclear Security", Vaşington, Mart 2005, Carnegie Endowment for International Peace

ŞAHİN, Arif, "İhracat Prosedürlerini Biliyor musunuz?" Şubat 2004, İGEME

Health Aspects of Chemical and Biological Weapons: Report of a W H O Group of Consultants, Geneva, W H O (1970)

Şenay ÇELİK, "Kitle İmha Silâhları ve Türkiye'nin N B C Savunması", Savunma ve Güvenlik Bülteni 17. Baskı, 2004, M i l l i Savunma Bakanlığı

W O L F S T H A L , Jon, "Proliferation: Priorities, Not Intelligence, Problem", The Hill, Mart 2004, Carnegie Endowment for International Peace

Saferworld, Arms & Dual-Use Export Controls: Priorities for the European Union, Haziran 1994, Briefing Paper

"Arms Trade, Human Rights and European Union Enlargement: The Record of Candidate Countries", A Human Rights Watch Briefing Paper, 8 Ekim 2002

Arms Control Association Fact Sheets: The Chemical Weapons Convention at a Glance bkz: http://www.armscontrol.org/factsheets/cwcglance.asp

Arms Control Association Fact Sheets: The Biological Weapons Convention at a Glance bkz: http://www.armscontrol.org/factsheets/bwcglance.asp

Arms Control Association Fact Sheets: The Nuclear Nonproliferation Treaty at a Glance bkz: http://www.armscontrol.org/factsheets/nptfact.asp

Arms Control Association Fact Sheets: Wassenaar Arrangement at a Glance bkz: http://www.armscontrol.org/factsheets/wassenaar.asp

Arms

Control

Association

Fact Sheets:

Australia

Group at

a Glance bkz:

http://w w w. armscontrol. org/factsheets/au strali group. asp

"Guidelines & Procedures, including the Initial Elements (as amended and updated in December 2003 and July 2004), Temmuz 2004, Viyana, W D Sekreteryası

Proceedings of Fourt International Conference on Export Controls, 30 Eylül-04 Ekim 2004, Polonya-Varşova, Center for International Trade and Security, The University of Georgia

"Strategy

Needed

Strenghten

Multilateral

Export

Control

Regimes",

Nonproliferation, Ekim 2002 United States General Accounting Office (GAO)

"Missile Technology Control Regime Guidelines - Guidelines For Sensitive MissileRelevant Transfers", http://www.mtcr.info/english/guidetext.htm

"Nuclear Suppliers Group", Inventory of International Nonproliferation Organizations and Regimes, Center for Nonproliferation Studies, 2005

"The Wassenaar Arrangement On Export Controls For Convenional Arms And DualUse Goods And Technologies (Successor To Cocom)", Inventory of International Nonproliferation Organizations and Regimes, Center for Nonproliferation Studies, 2005

Weapons of Mass Destruction: Backgrounder and Research Guide, Encarta Information Source, bkz. http://encarta.msn.com/encnet/features/Guides/? Article=WeaponsOfMassDestruction

"Zangger Committee", Inventory of International Nonproliferation Organizations and Regimes, Center for Nonproliferation Studies, 2005

EKLER

1. Kimyasal Silahlar Sözleşmesi Ekinde Yer Alan Kimyasal Maddelerin İhracatına İlişkin Tebliğ (İhracat 2002/12)

2. Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ (Tebliğ No: 2003/12)

3. 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun

4. Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik

5. Kayda Bağlı İhracat Listesi

6. Çift kullanımlı malların ve teknolojinin ihracının kontrolü için bir topluluk rejimi kuran 22 Haziran 2000 tarihli Konsey Tüzüğü

EK-1 Kimyasal Silahlar Sözleşmesi Ekinde Yer Alan Kimyasal Maddelerin İhracatına İlişkin Tebliğ (İhracat 2002/12)

Madde 1- 4/4/1997 tarihli ve 4238 sayılı Kanun ile onaylanması uygun bulunan ve 29/4/1997 tarihli ve 97/9320 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanan Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Sözleşme hükümleri uyarınca, söz konusu Sözleşme eki Liste-1, Liste-2 ve Liste-3te yer alan kimyasal maddelerin ihracatı aşağıda belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde düzenlenmiştir.

Madde 2- Liste-1 kapsamı kimyasal maddelerin Sözleşmeye taraf olmayan ülkelere ihracı yasaktır. Ancak, söz konusu listede yer alan maddelerin, araştırma, tıbbi, farmasötik veya koruyucu amaçlarla olmak kaydıyla. Sözleşmeye taraf olan ülkelere (EK: A) ihracı Dış Ticaret Müsteşarlığının (İhracat Genel Müdürlüğü) iznine tabidir. Buna ilişkin başvurular, söz konusu amaçları tevsik eden belgelerle birlikte İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birliği Genel Sekreterliğine yapılır ve Müsteşarlıkça sonuçlandırılır.

Müsteşarlık tarafından

izin verilmesini

müteakip, Liste-İde yer

alan

maddelere ilişkin gümrük beyannamelerinin ilgili belgeler ile birlikte

kimyasal gümrük

idarelerine tevdi süresi, temdit edilmemek üzere, izin tarihinden itibaren 90 (doksan) gündür.

Liste-İde yer alan ve daha önce ithal edilmiş olan bu kimyasal maddelerin tekrar 3 üncü bir ülkeye ihracı yasaktır.

Madde 3- Liste-2 kapsamı kimyasal maddelerin Sözleşmeye taraf olmayan ülkelere ihracı yasaktır. Söz konusu liste kapsamı kimyasal maddelerin Sözleşmeye taraf olan ülkelere ihracı İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğinin iznine tabidir.

Liste-3 kapsamı kimyasal maddelerin ihracı İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğinin iznine tabidir. Söz konusu liste kapsamı kimyasal maddelerin, Sözleşmeye taraf olmayan ülkelere yönelik ihracatına ilişkin başvurular, İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği (İMMİB) tarafından, ithalatçı firmadan alınacak Nihai Kullanım Sertifikası (EK: B) aranmak suretiyle sonuçlandırılır.

İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği tarafından izin verilmesini müteakip, Liste-2 ve Liste-3de yer alan kimyasal maddelere ilişkin gümrük beyannamelerinin ilgili belgelerle birlikte gümrük idarelerine tevdi süresi, temdit edilmemek üzere, izin tarihinden itibaren 90 (doksan) gündür.

Madde 4- Kimyasal Silahlar Sözleşmesi ekinde yer alan kimyasal maddelere ilişkin gümrük beyannamelerinin bir örneği fiili ihracatı müteakip 20 (yirmi) işgünü içinde firmalarca İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğine intikal ettirilir.

Madde 5- Bu Tebliğde yer alan hususlarla ilgili olarak, ilgili kurum ve kuruluşların görüşlerini almak suretiyle, uygulamaya yönelik her türlü önlemi almaya Dış Ticaret Müsteşarlığı (İhracat Genel Müdürlüğü) yetkilidir.

Madde 6- 25/1/2002 tarihli ve 24651 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Kimyasal Silahlar Sözleşmesi Ekinde Yer Alan Kimyasal Maddelerin İhracatına İlişkin (2002/1) sayılı Tebliğ yürürlükten kaldırılmıştır.

Madde 7- Bu Tebliğ yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

Madde 8- Bu Tebliğ hükümlerini Dış Ticaret Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakan yürütür.

Ek I Sayılı Liste CAS G.T.I.P 2921.19. 80.00.17 2921.19. 80.00.18 2921.19. 80.00.21 2930.90. 70.90.17 2930.90. 70.90.18 2930.90. 70.90.21 2930.90. 70.90.22 2930.90. 70.90.24 2930.90. 70.90.25 2930.90. 70.90.26 2930.90. 70.90.45 2930.90. 70.90.46 2930.90. 70.90.47 2930.90. 70.90.49 2931.00. 20.00.00 2931.00. 95.90.14 2931.00. 95.90.15 2931.00. 95.90.19 2931.00. 95.90.21 2931.00. 95.90.29 2931.00. 95.90.31 2931.00. 95.90.32 2931.00. 95.90.33 2931.00.95.90.35 2931.00.95.90.36 2931.00.95.90.39 2931.00.95.90.41 2931.00.95.90.42 3002.90.90.00.11 3002.90.90.00.12 3824.90.99.90.27

3824.90.99.90.28

3824.90.99.90.31

Madde İsmi H N 1 (bis (2-kloretil) etilamin) H N 2 (bis (2-kloretil) metilamin) H N 3 (tris (2-kloretil) amin) Mustard gaz (bis (2-kloretil) sülfür) Sesqimustard (1,2-bis (2-kloretiltiyo) etan) O-Mustard (bis (2-kloretiltiyoetil) eter) 2-Kloretil klormetil sülfür Bis (2-kloretiltiyo) metan 1.3-bis (2-kloretiltiyo)-n-propan 1.4-bis (2-kloretiltiyo)-n-bütan 1.5- bis (2-kloretiltiyo)-n-pentan Bis (2-kloretiltiyometil) eter O-Etil S-2- diizopropil aminoetil metil fosfonotiolat Diğerleri Metilfosfonoil diflorür (metilfosfonik diflorür) Sarin (O-isopropil metilfosfonofloridate) Soman (O-pinakonil metilfosfonofloridate) Diğerleri Tabun (O-etil N,N-dimetil fosforamidosiyanat) Diğerleri Levizit 1 (2-klorvinildiklorarsin) Levizit 2 (bis (2-klorvinil) klorarsin) Levizit 3 (tris (2-klorvinil) arsin) Alkil (metil, etil, n-propil veya isopropyl) fosfonil diflorürler O-Etil-2-diisopropil aminoetil metil fosfonit Diğerleri Klor sarin (CR)(0-isopropil metil fosfonokloridat) Klor soman (CS)(0-pinakolil metil fosfonokloridat) Saksitoksin Risin Başlıca o- alkyl (< C10, cycloalkyl içeren ) alkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) phosphonofluoridates içeren karışımlar Başlıca o- alkyl (< C10, cycloalkyl içeren ) N , N dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) phosphoramidocyanidates içeren karışımlar Başlıca [S-2-(dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl

Numarası 538-07-8 51-75-2 555-77-1 505-60-2 3563-36-8 63918-89-8 2625-76-5 63869-13-6 63905-10-2 142868-93-7 142868-94-8 63918-90-1 50782-69-9 676-99-3 107-44-08 96-64-0 77-81-6 541-25-3 40334-69-8 40334-70-1

57856-11-8

1445-76-7 7040-57-5 35523-89-8 9009-86-3

veya isopropyl) amino) ethyl] hydrogen alkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) phosphonothioates ve bunların o-alkyl (< CIO, cycloalkyl içeren) esterlerini içeren karışımlar; başlıca bunların alkillendirilmiş veya protonlandırılmış tuzlarını içeren karışımlar 3824.90.99.90.32 Başlıca alkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) phosphonyl-difluorides içeren karışımlar Başlıca [o-2- dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl 3824.90.99.90.33 veya isopropyl) aminoethyl] hydrogen alkyl (methyl, ethyl, npropyl veya isopropyl) phosphonites ve bunların o-alkyl (< C10, cycloalkyl içeren) esterleri içeren karışımlar; başlıca bunların alkillendirilmiş veya protonlandırılmış tuzlarını içeren karışımlar Ek II Sayılı Liste G.T.İ.P 2812.10.99.00.12 2903.30.80.00.13 2905.19.00.90.15 2918.19.80.90.11 2921.19.80.00.23 2921.19.80.00.29 2922.19.80.00.17 2922.19.80.00.19 2929.90.00.00.15

2929.90.00.00.16

2930.90.20.00.00 2930.90.70.90.32

2930.90.70.90.51

Madde İsmi Arsenik triklorürler 1,1,3,3,3,- pentaflor-2-(triflormetil) prop-l-ene 3,3-Dimetil bütan-2-ol (pinokonilalkol) 2,2-Difenil-2- hidroksi asetik asit (benzilik asit) N , N - Diizopropilaminoetil - 2 - klorür Diğerleri N,N-diisopropilaminoetan-2-ol ve bunun protonlanmış tuzları Diğerleri N,N-Dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya izopropyl) phosphoramidic dihalides Dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya izopropyl) N,N-dialkyl (methyl.ethyl, n-propyl veya izopropyl) phosphoramidates Tiyodiglikol (2,2'-tiyodietanol) N - N -Dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) aminoethane-2-thioller ve bunların protonlanmış tuzları o,o-Diethyl S-[2-(diethyl amino) ethyl] phosphorothioate

CAS Numarası 7784-34-1 382-21-8 464-07-3 76-93-7

111-48-8

2930.90.70.90.61

2931.00.10.00.00 2931.00.30.00.00 2931.00.95.90.51

2931.00.95.90.52 2933.39.99.00.16 2933.39.99.00.17 3824.90.99.90.34

3824.90.99.90.35

3824.90.99.90.36

3824.90.99.90.41

3824.90.99.90.49 3824.90.99.90.51

3824.90.99.90.52

ve bunun alkillendirilmiş veya protonlandırılmış tuzları Fosfor atomuna bağlı bir metil, etil, n-propil veya izopropil grubu ihtiva edenler (fakat daha fazla karbon atomlu grup ihtiva etmeyen) Dimetil metil fosfanat Metilfosfonoil diklorür (metilfosfonik diklorür) Fosfor atomuna bağlı bir metil, etil, n-propil veya izopropil grubu ihtiva edenler (fakat daha fazla karbon atomlu grup ihtiva etmeyen) Fosfonik asit etil-dietil eter 3 - Quinuklidinil benzilat Quinüklidin-3-ol Başlıca N , N - dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) phosphoramidic dihalides içeren karışımlar Başlıca dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) N,N-dialkyl (methyl, ethyl, n-propyl veya isopropyl) phosphoramidates içeren karışımlar Başlıca N,N-dialkyl (methyl, ethyl,n-propyl veya isopropyl) 2-chloroethylamines veya bunların protonlandırılmış tuzlarını içeren karışımlar Başlıca N,N-dimethyl-2-aminoethanol veya N , N diethyl-2-aminoethanol veya bunların protonlandırılmış tuzlarını içeren karışımlar Diğerleri Başlıca N,N-dialkyl (methyl, ethyl,n-propyl veya isopropyl) aminoethane-2-thiols veya bunların protonlandırılmış tuzlarını içeren karışımlar Başlıca fosfor atomuna bağlı bir metil, etil, npropil veya isopropil grubu ihtiva eden (fakat daha fazla karbon atomlu grup ihtiva etmeyen) kimyasalları içeren diğer karışımlar

78-53-5

756-79-6 676-97-1

78-38-6 6581-06-2 1619-34-7

Ek III Sayılı Liste CAS G.T.I.P 2811.19, 20.00.00 2812.10 15.00.00 2812.10, 16.00.00 2812.10 .18.00.11 2812.10 .93.00.00 2812.10 .94.00.00 2812.10 .95.00.00 2812.10 .99.00.11 2851.00 .50.00.00 2904.90 .40.00.00 2920.90 .20.00.00 2920.90 .30.00.00 2920.90 .40.00.00 2920.90.50.00.00 2922.13.10.00.00 2922.19.10.00.00 2922.19.20.00.00

Madde İsmi Hidrojen siyanür (hidrosiyonik asit) Fosfor triklorür Fosfor pentaklorür Fosfor oksiklorür Sülfür di klorür Fosgen (karbonil klorür) Tionil diklorür (tionil klorür) Sülfür mono klorür Siyanojen klorür Triklornitrometan (klor pikrin) Dimetil fosfonat (dimetil fosfit) Trimetil fosfit (trimetoksi fosfin) Trietil fosfit Dietil fosfonat (dietil hidrojen fosfit) (dietil fosfit) Trietanolamin N-Etildietanolamin 2,2'-Metiliminodietanol (N-metildietanolamin)

Numarası 74-90-8 7719-12-2 10026-13-8 10025-87-3 10545-99-0 75-44-5 7719-09-7 10025-67-9 506-77-4 76-06-2 868-85-9 121-45-9 122-52-1 762-04-9 102-71 -6 139-87-7 105-59-9

EK-2. Çift Kullanımlı ve Hassas Maddelerin İhracatının Kontrolüne İlişkin Tebliğ (Tebliğ No: 2003/12) Madde 1- Kitle imha silahlarının geliştirilmesinde kullanılabilecek malzeme ve teknolojinin ihracatının denetlenmesi amacıyla oluşturulmuş ve ülkemizin taraf olduğu uluslararası düzenleme ve rejimler kapsamında kontrole tabi olan, hem sivil hem de askeri amaçla kullanılma özelliğine sahip çift kullanımlı ve hassas maddelerin ihracatı, 06.01.1996 tarihli ve 22515 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan İhracat Rejimi Kararının 3. maddesi uyarınca aşağıdaki usul ve esaslar çerçevesinde düzenlenmiştir.

Madde 2- Wassenaar Düzenlemesi Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi ile Avustralya

Grubu

Kimyasal

Prekürsörler

Listesi

kapsamındaki

malzeme

teknolojilerin ihracatı Dış Ticaret Müsteşarlığının (İhracat Genel Müdürlüğü) iznine tabidir. Buna ilişkin başvurular, ihracata konu malzemenin teknik özelliklerini ve kullanım alanlarını açıklayan belgelerle ve ithalatçı firmadan alınan Nihai Kullanım Sertifikası (EK: A) ile birlikte İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birliği Genel Sekreterliğine yapılır.

Madde 3- İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği tarafından başvurulara yönelik ön inceleme yapılmasını müteakip, talepler nihai değerlendirmenin yapılmasını teminen Dış Ticaret Müsteşarlığına (İhracat Genel Müdürlüğü) gönderilir.

Söz konusu taleplere yönelik,

Dış Ticaret Müsteşarlığı

(İhracat

Genel

Müdürlüğü) tarafından ilgili kurum ve kuruluşların değerlendirmeleri de alınmak suretiyle oluşturulan nihai değerlendirme, taleplerin sonuçlandırılmasını teminen İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğine intikal ettirilir.

Madde 4- İhracatına izin verilen taleplere ilişkin gümrük beyannamelerinin ilgili belgelerle birlikte gümrük idarelerine tevdi süresi, temdit edilmemek üzere, izin tarihinden itibaren 90 (doksan) gündür.

Madde 5- İhracatçı firma tarafından, ihracatı müteakip, 15 (onbeş) gün içerisinde ilgili gümrük beyannamesinin bir örneğinin İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliğine intikal ettirilmesi zorunludur.

Madde 6- Wassenaar Düzenlemesi Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknoloji Listesi ile Avustralya Grubu Kimyasal Prekürsörler Listesi kapsamında yer almamakla birlikte, kitle imha silahlarının geliştirilmesinde kullanılabileceğinden şüphe duyulabilecek çift kullanımlı malzeme ve teknolojinin ihracatı da, aşağıdaki durumlarda Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğünün iznine tabi tutulur.

a) Söz konusu malzeme ve teknolojinin, kitle imha silahları geliştirdiğinden şüphe duyulan bir son kullanıcıya ihracının söz konusu olması;

b) İhracatçı firma tarafından, ihracata konu olan malzemenin tamamının veya parçasının, kitle imha silahlarının geliştirilmesinde kullanılabileceğinden kuşku duyulduğu yönünde beyanda bulunulması;

c) Ulusal ve uluslararası güvenliğin tehlikeye düşebileceği ve insan haklarının ihlaline yol açabilecek durumlar.

Madde 7- Bu Tebliğ hükümleri transit ticarete konu ve serbest bölgelerde depolanmış malzemelere uygulanmaz.

Madde 8- Bu Tebliğde yer alan hususlarla ilgili olarak, ilgili kurum ve kuruluşların görüşlerini almak suretiyle, uygulamaya yönelik her türlü önlemi almaya Dış Ticaret Müsteşarlığı (İhracat Genel Müdürlüğü) yetkilidir.

Madde 9- 26/06/2000 tarihli ve 24091 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan değişik İhracat 96/31 Sayılı İhracı Yasak ve Ön İzne Bağlı Mallara İlişkin Tebliğ ekinde yer alan İhracı Ön İzne Bağlı Mallar Listesinden 18 sıra nolu madde çıkarılmıştır.

Madde 10- Bu Tebliğ yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

Madde 11- Bu Tebliğ hükümlerini Dış Ticaret Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakan yürütür.

EK: A NİHAİ KULLANİM SERTİFİKASI (END USE CERTIFICATE)

C.T.İ.P

•

Malzemenin ismi (Name or the Item)

•

Hangi listede yer aldığı (The list tn which the item is included)

•

ihracatçı firmanın unvanı, adresi, telefon ve faks numara» (Name, address, telephone and fast of the exporter company}

•

İthalatçı firmanın unvanı, adresi, telefon ve faks numarası (Name, addres», telephone and fax of importer company)

•

Nihai kullanıcının unvanı, unvanı, adresi, telefon ve faks numaran (Name, address, telephone and fax of the end user)

> Malın kullanılacağı yer {Purpose of the end use) •

Malm mtktan (Quantity)

•

Matın menşe ülkesi (Country of origin)

Malttı sevk ülkesi (Country of destination)

Son kullanıcı olarak, ithal edilen bu malzemenin, yukarıda belirtilen amaçlarla kullanılacağım ve 3. bir ülkeye, ihracatçı Türk firmasının imi olmadan ihraç edilmeyeceğim taahhüt odenz, (As end-user, we guarantee thai the imported item will only be used for the above-mentioned purposes and witl not be re-exported to a third country without the permission of the Turkish Exporter Company )

İthalatçı Firma Unvanı Firma Yetkıluinm İmzası (Importer Company)

EK-3. 5201 Sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun

Amaç MADDE 1. — Bu Kanunun amacı, harp araç ve gereçleri ile silâh, mühimmat ve patlayıcı madde üreten sanayi kuruluşlarının kurulması, işletilmesi ve yükümlülükleri ile denetimine ilişkin esas ve usulleri düzenlemektir.

Kapsam MADDE 2. — Bu Kanun, her türlü harp araç ve gereçleri ile silâh, mühimmat ve bunlara ait yedek parçalarla patlayıcı maddeleri üretmek üzere kurulan veya işletilen kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilere ait kuruluşları kapsar.

İzin MADDE 3. — Harp araç ve gereçleri ile silâh, mühimmat ve bunlara ait yedek parçalar ve patlayıcı maddeleri üretecek kuruluşların kurulması ve işletilmesi, Sanayi ve Ticaret Bakanlığının görüşü alınmak suretiyle Millî Savunma Bakanlığının iznine bağlıdır.

Üretim tesislerinin nerelerde kurulacağı ve depolarıyla satış yerlerinin nerelerde bulunacağına ilişkin yatırımcı kurum ve kuruluşlar ile gerçek ve tüzel kişilerin teklifi, İçişleri ve Çevre ve Orman bakanlıklarının uygun görüşü alındıktan sonra Millî Savunma Bakanlığınca onaylanır.

Yıllık listelerde belirlenen silâhlar ile bunlara ait mühimmat ve yedek parçaların iç pazara üretici veya dağıtıcı firmalarca sunulmasına, Genelkurmay Başkanlığı ve İçişleri Bakanlığının olumlu görüşleri alındıktan sonra Millî Savunma Bakanlığınca izin verilebilir.

Tespit ve ilân MADDE 4. — Denetime tabi harp araç ve gereçleri ile silâh, mühimmat ve bunlara ait yedek parçalar ve patlayıcı maddelere ilişkin liste, her yıl ocak ayında veya gerektiğinde yılı içerisinde, Dışişleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ve Genelkurmay

Başkanlığı ile ihtiyaç duyulan kamu kurum ve kuruluşlarının görüşleri alındıktan sonra, Millî Savunma Bakanlığı tarafından tespit ve ilan olunur. Ancak, herhangi bir nedenle tespit ve ilan yapılmamış ise, en son yayımlanan liste esas alınır.

Sanayi kuruluşlarının yükümlülükleri MADDE 5. — Bu Kanun kapsamındaki sanayi kuruluşları; a) Kuruldukları

tarihten

itibaren; kurucularını,

sermayelerini, kuruluşun bilgisi

dahilindeki sermayedarlarını, yönetim ve denetim kurulu üyeleri ile şirketi temsil ve ilzama yetkili kişilerin kimliklerini, üretecekleri maddelerin cinsleri ile senelik üretim miktarlarını ve personel adedini, bu bilgilerde oluşacak değişiklikleri, değişiklik tarihinden itibaren bir ay içerisinde,

b) îmal ettikleri harp araç ve gereçleri, silâh, mühimmat ve patlayıcı madde cinsleri ile stoklarını ve üretim tesislerinde kendi denetim ve sorumlulukları altında imâl edecekleri veya üçüncü şahıslara imâl ettirecekleri el yapımı silâhlar ile bunlara ait mühimmat ve yedek parçalarını her yıl ocak ayı içerisinde,

c) Aldıkları siparişlerin cins ve miktarları ile sipariş verenlerin kimliklerini, bir ay içerisinde,

Millî Savunma Bakanlığına bildirmek zorundadır.

Millî Savunma Bakanlığı, bu Kanun kapsamına giren kuruluşların sivil amaca yönelik üretimleri hariç olmak üzere, ulusal savunma ihtiyaçları dışındaki siparişlerin kabul edilip edilmeyeceği hususundaki kararını, ülke güvenliği ve ekonomisi ile kamu yararı açısından Genelkurmay Başkanlığı, Dışişleri Bakanlığı ve gerektiğinde diğer ilgili bakanlıkların da görüşlerini alarak inceledikten sonra, en geç bir ay içerisinde ilgili kuruluşa bildirmek zorundadır. Bildirimin yapılmaması halinde, sipariş talebi kabul edilmiş sayılır.

Denetim

MADDE 6. — Bu Kanun kapsamındaki sanayi kuruluşları, bu Kanunda belirtilen hususlar yönünden Millî Savunma Bakanlığının denetimine tabidir.

Uluslararası andlaşmaların denetime ve sanayi güvenliğine ilişkin hükümleri saklıdır.

İhraç veya yurt dışına çıkarma MADDE 7. — Yıllık listelerde belirlenen her türlü harp araç ve gereçleri ile silâh, mühimmat ve bunlara ait yedek parçalarla patlayıcı maddelerin ihracı veya yurt dışına çıkarılmasına, Genelkurmay Başkanlığı ve Dışişleri Bakanlığının görüşleri de alındıktan sonra Millî Savunma Bakanlığınca izin verilebilir.

Yıllık listelerde yer almaması nedeniyle izne gerek görülmeden dış satış bağlantısı yapılmış veya listelerde yer aldığı için ilgili mercilerden dış sipariş kabulüyle ilgili izin verilmiş malların, sonradan belirlenen şartlar dolayısıyla müşterisine teslimine mâni olunması halinde, satıcının maruz kalacağı zarar ve ziyan, Bakanlar Kurulu kararı ile Hazine tarafından ilgili kuruluşa ödenir.

Yıllık listelerde yer verilmemekle birlikte, canlıların toplu imhasına yönelik tasarlanan nükleer, biyolojik ve kimyasal silâhlardan oluşan kitle imha silâhlarının ve bunları

fırlatma

vasıtalarının

geliştirilmesinde

kullanılabileceğinden

şüphe

duyulabilecek malzeme ve teknolojinin ihracatı da aşağıda belirtilen durumlarda Millî Savunma Bakanlığının iznine tâbi tutulur:

a) Söz konusu malzeme ve teknolojinin, kitle imha silâhlan ve bunları fırlatma vasıtalarını geliştirdiği ve bunların bir son kullanıcıya ihracının söz konusu olmasına ilişkin şüphenin iletilmesi veya şüphe duyulması halinde.

b) İhracatçı firma tarafından, ihracata konu olan malzemenin tamamı veya parçasının kitle

imha

silâhları

bunları

fırlatma

vasıtalarının

geliştirilmesinde

kullanılabileceğinden kuşku duyulduğu yönünde beyanda bulunulması.

c) Ulusal ve uluslararası güvenliğin tehlikeye düşebileceği ve insan haklarının ihlâline yol açabilecek durumlar.

Ceza hükümleri MADDE 8. — Bu Kanunun; a) 3 üncü maddesi hükümlerine aykırı hareket edenler, iki aydan bir yıla kadar hapis ve dörtmilyar liradan aşağı olmamak üzere ağır para cezası ile,

b) 5 inci maddesi hükümlerine uymayanlar, bir aydan altı aya kadar hapis ve ikimilyar liradan aşağı olmamak üzere ağır para cezası ile,

c) 7 nci maddesi hükümlerine aykırı hareket edenler, bir yıldan beş yıla kadar hapis ve sekizmilyar liradan aşağı olmamak üzere ağır para cezası ile,

Cezalandırılırlar.

3 üncü madde hükmüne uyulmaksızın kurulan tesislerin kapatılması ve her türlü malzemenin satımının ve şevkinin yasaklanması, Millî Savunma Bakanlığınca yetkili ve görevli mahkemeden istenebilir. Mahkeme, bu talebi onbeş gün içerisinde inceler ve karara bağlar.

Yönetmelik MADDE 9. — Bu Kanunun uygulanmasına ilişkin esas ve usuller, Kanunun yayımı tarihinden itibaren bir yıl içerisinde Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe konulacak yönetmelikle belirlenir.

Yürürlükten kaldırılan hükümler MADDE 10. — 3.1.1940 tarihli ve 3763 sayılı Türkiye'de Harp Silâh ve Mühimmatı Yapan

Hususi Sanayi Müesseselerinin

Kontrolü

Hakkında

Kanun

yürürlükten

kaldırılmıştır.

GEÇİCİ MADDE 1. — 9 uncu maddede öngörülen yönetmelik yürürlüğe girinceye kadar, Türkiye'de Harp Silâh ve Mühimmatı Yapan Hususi Sanayi Müesseselerinin Kontrolü

Hakkında

Nizamnamenin

Kanuna

aykırı

olmayan

hükümlerinin

uygulanmasına devam olunur.

GEÇİCİ MADDE 2. — Bu Kanun kapsamındaki sanayi kuruluşları, bu Kanun uyarınca çıkarılacak yönetmeliğin yürürlüğe konulmasından itibaren altı ay içerisinde 3 üncü

5 inci

maddeler ile

yönetmelikte

öngörülen

işlemleri

tamamlamak

zorundadırlar. Bu işlemleri tamamlamayanlar hakkında 8 inci madde hükümleri uygulanır.

Yürürlük MADDE 11. — Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

Yürütme MADDE 12. — Bu Kanun hükümlerini Bakanlar Kurulu yürütür.

Tebliğ 5201 Sayılı Kanun Gereğince "Kontrole Tâbi Tutulacak Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Bunlara Ait Yedek Parçalar, Askerî Patlayıcı Maddeler, Bunlara Ait Teknolojilere İlişkin Liste"

Madde 1 — Aşağıda ana başlıklar altında belirtilen "Liste" kapsamında yer alan kalemlerin ithalât ve ihracatına ilişkin izin işlemleri, Millî Savunma Bakanlığı sorumluluğunda ve bilgisi dahilinde yapılacaktır.

1. Namlulu Silâhlar: a. Her çap ve model ateşli yivli setli tabancalar, makinalı tabancalar ve bunların ana parçaları (namlu, tetik tertibatı v.b.). b. Her çap ve model tek veya otomatik atışlı yivli setli tüfekler, yivli setli av tüfekleri ve bunların ana parçaları (namlu, tetik tertibatı v.b.) (yivsiz av tüfekleri, nişancılık eğitiminde kullanılan tüfekler, spor amaçlı kullanılan tüfekler ve parçaları hâriç). c. Otomatik bombaatarlar/bombaatarlar ve bunların ana parçaları (namlu, tetik tertibatı v.b.). ç. Yivli ve yivsiz her çap ve model havanlar ve bunların namlu ve nişangâhları. d. Her çap ve model hafif ve ağır toplar, obüsler ve bunların başta namlu olmak üzere ana parçaları.

2. Taktik Araçlar: a. Tanklar, tırtıllı (paletli) ve tekerlekli zırhlı muharebe araçları, zırhlı personel taşıyıcılar, zırhlı havan ve roket araçları. b. Bu araçlara takılan her türlü silâhlar, kama kompleleri, zırh, otomatik doldurucu, kule, namlular ve bu silâh sistemlerine ait atış kontrol sistemleri. c. Askerî amaçlı her türlü tekerlekli taktik araçlar. ç. Askerî amaçlı tank çekiciler, tank taşıyıcılar ve kurtarıcı araçlar. d. Mayın temizleme ve serpme sistemlerine ait araçlar, mayınlı sahalarda geçit açma sistemleri.

3. Askerî Patlayıcılar ve Piroteknik Malzeme:

a. Yukarıda belirtilen namlulu silâhlarda kullanılan her türlü mühimmat. b. Her cins tapalar. c. Bomba, el bombası, sis bombası, mayın ve tahrip kalıbı gibi tahrip amaçlı her türlü askeri patlayıcı malzeme (TNT, R D X , PETN. Tetril ve karışımları, B komposizyon, T O R P E X , R D X esaslı plâstik patlayıcılar v.b.). ç. Yakıcı ve eritici her türlü askerî piroteknik malzeme.

4. Roketatar, Roket ve Füzeler: a. Her çap ve menzildeki portatif veya kaideye monteli roketler ve bunların ana parçaları (roket motoru, kanatlar, harp başlığı v.b.). b. Her çap ve menzildeki roketlere ait roketatarlar ve bunların ana parçaları. c. Her çap ve menzildeki füzeler ve güdümlü tanksavarlar ile bunlara ait ana parçalar, tapa ve ateşleyiciler. ç. Motor ve buna ait parçalar. d. Harp başlığı ve parçaları. e. Her türlü güdüm üniteleri ve ana parçaları. f. Her türlü nişangâhlar, atış kontrol üniteleri ve bunlara ait ana parçalar. g. Güdümlü mühimmatı hedefe tevcih edici her türlü sensör ve işaretleyiciler.

5. Nükleer, Kimyasal ve Biyolojik Silâhlar: Bu silâhlar ile kullanılabilecek her türlü tahrip maddesi, mühimmat ve bu silâhların yerleştirilmesi ve fırlatılması amacıyla kullanılan sistemler.

6. Savaş Uçakları ve Helikopterler ile Diğer Hava Araçları: a. Askerî kullanımı haiz olabilecek her çeşit uçak ve helikopterler ile bunlara monte edilebilecek keşif, hedef tespit ve atış kontrol teçhizatı ve/veya elektronik harp aksamı ve patlayıcı yükü veya kimyasal, biyolojik, nükleer maddeler taşıyabilecek insansız hava araçları ve dronları. b. Bu vasıtalara takılan her türlü silâh sistemi, zırhı, donanımı ve mühimmatı. c. Bu vasıtalarda kullanılan hedefe yönelme ve hedef takip cihazları. ç. Bu vasıtaların diğer özel amaçlı askerî mekanik, elektromekanik, elektronik, optik ve optronik cihazlar.

100

7. Su Üstü ve Su Altı Savaş Gemileri: a. Su üstünde ve altında kullanılan her tür ve sınıftaki savaş gemileri ve platformlar. b. Bunlarda kullanılan silâh ve atış kontrol sistemleri. c. Deniz platformlarında kullanılan askerî amaçlı diğer özel mekanik, elektromekanik, elektronik, optik ve optronik cihazlar. ç. Askerî amaçlı, konfigürasyonlu anî müdahale botu.

8. Askerî Komuta Kontrol, Muhabere ve Bilgi Sistemleri: a. Elektronik Harp (EW), Eletronik Taarruz (EA), Elektronik Destek (ES), Elektronik savunma (FP), Elektronik Karşı Tedbir (ECM), Elektronik Karşı Tedbire Karşı Tedbir (ECCM) ve elektronik Harp Simulator cihazları. b. Askerî, emniyetli (kriptolu) telli ve telsiz muhabere sistem ve cihazları. c. Askerî, ulusal güvenlik amaçlı kullanılan kripto ve ses emniyet cihazları, ç. Lazer kaynaklı her türlü silâh/haberleşme sistemleri. d. Askerî amaçlı kullanılan N A T O ve A C E tipi şalterler. e. Askerî dinleme ve kestirme, uzak gözetleme, insansız hava araçları ve kayıt cihazları. f. Her türlü askerî ve ulusal güvenlik amaçlı yazılımlar. g. Her türlü askerî amaçlı eğitim simülâtörleri.

9. Askerî Amaçlı Hava ve Uzay Sistemleri: a. Sevk ve güdüm amacıyla kullanılabilecek donanımlar. b. Askerî amaçlı uydu sistemlerinin uzay ve yer teçhizatı.

10. Askerî Keşif, Gözetleme ve Tespit Sensörleri: a. Askerî radar, yer ve yön tespit cihazları. b. Termal IR (Kızılötesi) ve lazer özellikli nişan tevcih, atış kontrol ve gözetleme alet ve cihazları. c. Patlayıcı madde, kimyasal gaz ve mayın dedektörleri. ç. Askerî amaçlı gece görüş cihazları ile hedef noktalayıcı sistemleri. d. Askerî amaçlı lazer işaretleme cihazları, lazer noktalayıcılar ve lazer hedef tespit sistemleri.

101

e. Askerî amaçlı koordinat belirleme sistemleri. f. Askerî amaçlı kullanılabilecek INS ile GPS (durum yer tespit cihazları) g. Askeri amaçlı kullanılabilecek her türlü jiroskop ve askerî navigasyon sistemleri, ğ. Stabilize plâtformlar. h. Elektro-optik sistemler. ı. Gece görüş dürbünlerinde kullanılan askerî amaçlı görüntü yoğunlaştırıcı tüpler. i. Görüntü işleme sistemleri.

11. Diğer Askerî Malzeme ve Cihazlar: a. Türkiye'nin taraf olduğu "Uluslararası İhracat Kontrol Rejimleri"nden

olan Füze

Teknolojisi Kontrol Rejimi (FTKR) çerçevesinde yayımlanan "Malzeme, Ekipman, Yazılım ve Teknoloji EK'inin" son versiyonunda belirtilen hususlar ile Wassenaar Düzenlemesi (WD) çerçevesinde yayımlanan "Mühimmat Listesi"nin son versiyonunda belirtilen hususlar. b. Balistik koruma özellikli (% 85 veya daha yüksek saflıkta ve 60 mikrometre veya daha küçük tane boyutlu) Bor ve Borkarbür bileşikleri.

12. Diğer Hususlar: Yukarıda belirtilen sistemlerde yer alan, sivil amaçlı kullanıma uygun yazılımlar ve genel imalât malzemeleri (civata, somun, vida, conta o-ring, boya v.b.) bu "Liste" kapsamında değildir. Madde 2 — Bu Liste 1/1/2005 tarihinden geçerli olmak üzere yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Madde 3 — Bu Liste hükümleri, "Savunma Sanayi Millî Güvenlik Makamı" olan M S B Teknik Hizmetler Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülür.

102

EK-4. Nükleer Alanda Kullanılan Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracatına İzin Verilmesine İlişkin Yönetmelik

BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar ve Kısaltmalar

Amaç Madde 1-Bu Yönetmeliğin amacı, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi amacıyla nükleer madde ve nükleer alanda kullanılan malzeme, ekipman ve bileşenler ile ilgili teknolojinin ihracatına izin verilmesine ilişkin esasları belirlemektir. Kapsam Madde 2-Bu Yönetmelik, Nükleer Tedarikçiler Grubu (NTG) ve Zangger Komitesi (ZK) listelerinde yer alan nükleer madde ve

nükleer

alanda kullanılan malzeme,

ekipman ve bileşenler ile ilgili teknoloji ve çift kullanımlı nükleer ile ilgili malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin ihracatı için gerekli izin düzenlemelerini kapsar.

Dayanak Madde 3-Bu Yönetmelik, 2690 sayılı Türkiye Atom Enerjisi

Kurumu Kanunu'na

dayanılarak hazırlanmıştır.

Tanımlar ve kısaltmalar Madde 4- Bu Yönetmelikte yer alan tanımlar ve kısaltmalar aşağıda verilmiştir. a) Çift kullanım : Nükleer alanda kullanılan malzeme, ekipman ve teknolojinin nükleer amaçlı olmayan diğer alanlarda da kullanılabilmesidir. b) Yeniden transfer : İhraç edilen herhangi bir kalemin alıcı tarafından yeniden ihraç edilmesidir. c) Nükleer Transfer Uyan Listesi : Nükleer madde ve nükleer alanda

kullanılan

malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin yer aldığı listedir. (EK-1) d) Çift-Kullanımlı Nükleer İle İlgili Malzeme,

Ekipman

ve İlgili

Teknolojinin

Listesi: Nükleer alanda ve nükleer olmayan alanda kullanılabilen çift amaçlı malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin yer aldığı listedir. (EK-2)

103

e) N T G : Nükleer Tedarikçiler Grubu'dur. f) Z K : Zangger Komitesi'dir. g) T A E K : Türkiye Atom Enerjisi Kurumu'dur. h) U A E A : Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'dır.

İKİNCİ BÖLÜM İhracat Kontrolü, İzin Verme Yetkisi ve Başvuru

İhracat kontrolü Madde 5-Herhangi bir alıcı ülkeye yapılacak barışçıl amaçlı nükleer transferlere ve alıcı ülke tarafından herhangi bir üçüncü ülkeye yapılan yeniden transferlere ihracat kontrolü uygulanır. İzin verme yetkisi Madde

6-Nükleer Transfer Uyarı

Malzeme,

Ekipman

Listesi

ile

Çift-Kullanımlı Nükleer ile

İlgili

İlgili Teknolojinin Listesinde yer alan kalemlerin ihracat

işlemleri için izin verme yetkisi Türkiye Atom Enerjisi Kurumu'na (TAEK) aittir. TAEK

izin

verirken M i l l i Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı'nın yazılı

mutabakatını alır.

İhracat izin belgesi Madde 7-Bu Yönetmelik kapsamına giren Nükleer Transfer Uyarı Listesi ve ÇiftKullanımlı Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin Listesindeki kalemlerin

ihraç

edilmesi,

TAEK

tarafından verilecek

bağlıdır. Bu faaliyet, başka bakanlık ve/veya kuruluşlardan

İhracat da

İzin Belgesine izin

lisans

alınmasını gerektiriyorsa, bu belgelerin verilmesi T A E K tarafından İhracat İzin Belgesi verilmesi önkoşuluna bağlıdır.

Başvurunun yapılması Madde 8-Bu

Yönetmelik gereği İhracat

İzin Belgesi

almak isteyen kişi

kuruluşların, T A E K tarafından istenen İhracat İzin Formundaki (EK-3) bilgiler

104

(EK-4) deki başvuru için gerekli belgeler ile birlikte

bir dilekçe ile

TAEK'na

başvurması gerekir.

Başvurunun incelenmesi ve belgenin verilmesi Madde 9-Dilekçe ekindeki bilgi ve belgeler T A E K tarafından incelenir, eksiklik varsa başvurana bildirilerek tamamlanması istenir. Bilgi ve belgeler yeterli görülürse, söz konusu ihracat hakkında Milli Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığının yazılı mutabakatının alınmasını müteakip, İhracat İzin Belgesi T A E K Başkanlığı tarafından onaylanır ve ihracat yapacak kişi veya kuruluş adına verilir. İhracat İzin Belgesi başka kişi veya kuruluşa devredilemez.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Nükleer Madde ve Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin İhracat Koşulları

Nükleer patlayıcıların yasaklanması Madde

10-Nükleer Transfer Uyarı

teknolojinin transferine; alıcı

Listesinde

yer

alan

kalemlerin

ilgili

ülke hükümetinden nükleer patlayıcıların yapımında

kullanılmayacağına dair güvence alındıktan sonra izin verilir.

Fiziksel koruma Madde 11-Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan nükleer maddeler ve tesislerin amaç dışı

yetkisiz

kullanımını önlemek için, uluslararası

tavsiyeler dikkate

alınarak, nükleer madde ve tesisin tipine göre uygulanacak fiziksel korumanın seviyesi, alıcı ülke ile bu konu üzerinde anlaşmaya varılarak belirlenir. Söz konusu listede yer alan kalemlerin taşınması sırasındaki fiziksel korunması konusunda sorumluluk ile ilgili özel düzenlemeler T A E K ile ihracatçı arasında yapılır.

Güvenlik denetimi Madde 12-İhracatı söz konusu olan Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan kalemlerin güvenlik denetimlerine ilişkin hususlar aşağıdadır.

105

a) Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan kalemler ile ilgili teknolojinin nükleer silah sahibi olmayan bir ülkeye transferi durumunda, alıcı ülke ile Uluslararası Atom Enerjisi bütün

Ajansı (UAEA) arasında o ülkenin barışçıl amaçlı faaliyetlerinde kullanılan kaynak

özel

bölünebilir

maddelerine

UAEA

güvenlik

denetiminin

uygulanmasını getiren bir anlaşmanın yürürlükte olması şartı aranır. b) U A E A ile güvenlik denetimi anlaşması yürürlükte bulunmayan, nükleer silah sahibi olmayan bir ülkeye yapılacak transferlere; transfer edilecek kalemlerin ve ilgili teknolojinin, mevcut nükleer tesislerinin güvenli işletilmesi için zorunlu olduğu ve bu tesislere güvenlik denetiminin uygulandığı durumlarda izin verilir.

Belirli teknoloji transferi durumunda güvenlik denetimleri Madde 13- Yönetmeliğin 10, 11 ve 12 nci maddeleri, Türkiye'den doğrudan transfer edilen teknolojiyi veya transfer edilen tesisler ya da ana bileşenlerinden elde edilen teknolojiyi kullanan yeniden işleme, zenginleştirme ve ağır su üretim tesislerine de uygulanır. Bu tesislerin veya ana bileşenlerinin veya ilgili teknolojinin transferine; a) Alıcı ülkede anlaşmaya varılan bir süre içinde inşa edilen aynı tipteki tüm tesislere, U A E A güvenlik denetiminin uygulandığı, b) Transfer edilen teknolojiyi kullanan

tesislere,

UAEA

güvenlik

denetimi

uygulanmasına izin veren bir güvenlik denetimi anlaşmasının sürekli yürürlükte olduğu, durumlarda izin verilir.

Zenginleştirme tesisi ve teknolojisi ihracatının özel kontrolü Madde

14-

Bir

zenginleştirme

tesisinin

durumunda, alıcı ülke hükümetinden,

veya

Türkiye

ilgili

teknolojinin

Cumhuriyeti

transferi

Hükümetinden

izin

almaksızın, transfer edilen tesisin ya da transfer edilen teknoloji ile yapılan bir tesisin, uranyumu %20

nin üzerinde zenginleştirmek

üzere

tasarımlanmayacağı

işletilmeyeceği hakkında güvence istenir.

Yeniden transferin kontrolü Madde 15- İhraç edilen Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan kalemlerin alıcı tarafından yeniden ihracatı durumunda aşağıdaki şartlar aranır :

106

A) Türkiye Cumhuriyeti

Hükümeti, Nükleer Transfer Uyarı Listesinde yer alan

kalemlerin

maddede belirtilen

13 üncü

teknoloji

dahil,

ilgili

teknolojinin

transferinde, alıcı ülke hükümetinden; a) Türkiye'den transfer edilen Nükleer Transfer Uyarı Listesindeki kalemler ve ilgili teknolojinin yeniden transferinde, b)Türkiye'den ilk kez transfer edilen tesislerden elde edilen ya da ilk kez transfer edilen ekipman veya teknolojiden yararlanılarak

elde

edilen Nükleer Transfer Uyarı

Listesindeki kalemlerin transferinde, son alıcı ülke hükümetinin, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti'nin ilk transfer sırasında istediği

taahhütlerin

aynısını

sağlayacağı

hususunda güvence vermesini ister. B) Alıcı ülkenin; a) Tedarik şartı olarak 12 nci maddenin (a) bendine göre

tam kapsamlı güvenlik

denetimi istemeyen herhangi bir ülkeden, Nükleer Transfer Uyarı listesindeki kalemlerin ve ilgili teknolojinin yeniden transferi ve bu maddenin (A) bendinin (b) alt bendinde bahsedilen herhangi bir transfer, b) 13 üncü maddede tanımlanan tesislerin, ana kritik bileşenlerin veya teknolojinin yeniden transferi, c) Bu kalemlerden elde edilen tesislerin veya ana kritik bileşenlerin transferi, d) Ağır su veya silahlarda kullanılabilen maddelerin yeniden transferi durumunda, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti'nden onay alması istenir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Çift-Kullanımlı Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin Listesinde Yer Alan Kalemlerin İhracat Koşulları

Nükleer patlayıcıların yasaklanması Madde

16-

Teknolojinin

Çift-Kullanımlı Nükleer ile Listesinde

yer

yayılmasının önlenmesi amacı

İlgili

alan kalemlerin dışında bir amaca

Malzeme,

Ekipman

transferinin nükleer saptırılmaması

için

İlgili

silahların Türkiye

Cumhuriyeti Hükümeti tarafından alıcı ülke hükümetinden; a) Transferin kullanım amacı ve NTG'na veya ZK'ne üye olmayan ülkelere sevkıyatta son kullanım yerini belirten nihai kullanım belgesi ve

107

b) Transferin veya bu transferden üretilen herhangi bir ekipman, malzeme ve teknolojinin nükleer patlayıcı yapımında ya da nükleer yakıt çeviriminin

güvenlik

denetimi olmayan bir tesisinde kullanılmayacağına dair güvence, istenir.

Güvenlik denetimi Madde

17- Çift-Kullanımlı Nükleer ile

İlgili

Malzeme,

Ekipman

İlgili

Teknolojinin Listesinde yer alan kalemlerin transferinde, a) Alıcı ülkenin, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi doğrultusunda uluslararası anlaşmaları ve U A E A ile Güvenlik Denetimi Anlaşmasını imzalamış olması, b) Alıcı ülkenin, U A E A ile Güvenlik Denetimi Anlaşması olmaması durumunda, güvenlik denetimi gerektiren, çalışmakta olan, planlanmış veya inşa edilen herhangi bir tesisinin bulunmaması, c) Transfer edilecek malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin deklare edilen son kullanım için uygun olması, d) Transfer edilecek malzeme, ekipman ve ilgili teknolojinin, yakıt yeniden işleme veya

zenginleştirme

amaçlı bir tesisin araştırılması, tasarımı, yapımı, işletilmesi,

onarımı ve geliştirilmesi için kullanılmaması, e) Son kullanıcının, önceden izin verilmiş olan bir transferinde, bu Yönetmelik hükümlerine zıt hareket etmemiş olması, koşulları aranır.

Yeniden transferin kontrolü Madde

18-

Çift-Kullanımlı Nükleer ile

İlgili

Malzeme,

Ekipman

İlgili

Teknolojinin listesinde yer alan kalemler, alıcı ülkenin bu Yönetmelik hükümlerine benzer hükümler içeren mevzuatının bulunmaması

durumunda, transfer edilen

malzeme, ekipman ve ilgili teknoloji veya bunlardan üretilenler, üçüncü bir ülkeye transfer

edilmeden önce Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti'nden izin alınacağına dair

güvence alınmadan alıcı ülkeye transfer edilmez.

BEŞİNCİ BÖLÜM Çeşitli ve Son Hükümler

İzin süresi ve tesellüm teyidi belgesi

108

Madde 19- Nükleer Transfer Uyarı Listesi ve Çift-Kullanımlı Nükleer ile İlgili Malzeme, Ekipman ve İlgili Teknolojinin Listesinde yer alan kalemlerin ihracat izni, veriliş tarihinden itibaren 120 gün için geçerlidir. İhracatçı, izin süresi içinde ihracatın gerçekleştiğini

gösteren

Tesellüm Teyidi Belgesini

(EK-5) TAEK'na

vermekle

yükümlüdür. Özel durumlarda, ihracatçının talebinde yer alan gerekçeler incelendikten sonra uygun görülürse verilen izin süresi uzatılabilir. İzin

verilmesi

için

gereken

koşullardan herhangi birinin ortadan kalkması durumunda izin iptal edilir.

İşlemlerin gizliliği Madde 20-İhracat işlemleri

ile ilgili

izin

talepleri ve ilgili

belgeler

gizlilik

derecesine sahiptir.

Hüküm bulunmayan haller Madde 21- Bu Yönetmelikte yer almayan hususlara ihracat ve ithalat

rejimi

kararları hükümleri ile diğer ilgili mevzuat hükümleri uygulanır.

Yürürlük Madde 22- Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

Yürütme Madde 23-Bu Yönetmelik hükümlerini Başbakan yürütür.

109

EK-5 - Kayda Bağlı İhracat Listesi

1) Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu primi kesintisine tabi maddelerin ihracı, 2) Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu'ndan ödeme yapılan maddelerin ihracı, 3) Ülkemizde kredi karşılığı kurulan tesislerin bedelinin malla geri ödenmesine ilişkin özel hesaplar çerçevesinde ihracat, 4) Ülkemiz ile Rusya Federasyonu arasındaki doğalgaz anlaşması çerçevesinde ihracat, 5) Ülkemiz ihraç ürünlerine miktar kısıtlaması uygulayan ülkelere yapılan kısıtlama kapsamındaki maddelerin ihracı, 6) Birleşmiş Milletler Kararları uyarınca ekonomik yaptırım uygulanan ülkelere 7) 18.12.1994 tarih ve 22145 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metotlarla Üretilmesine İlişkin Yönetmelik kapsamında sertifikayı haiz mallar, 8) İşlem görmemiş zeytinyağı ve işlem görmüş dökme veya varilli zeytinyağı, 9) 24 Eylül 1996 tarih ve 22767 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır. 11) Ham lületaşı ve taslak pipo, 12) Yürürlükten kaldırılan "İhracat 88/29" sayılı Tebliğ'de tadat edilmiş olan - 84.21 Yalnız santrifüjler, - 85.01 Elektrik Motorları ve Jeneratörler, - 8502.40 Rotatif elektrik konvertörleri, - 85.03 85.01 ve 85.02 pozisyonundaki makinalarda kullanılmaya elverişli aksam ve parçalar, - 85.04 Elektrik transformatörleri, statik konvertörler, (Örneğin, redresörler), - 85.32 Sabit, değişken veya ayarlanabilir (ön ayar yapılabilir) elektrik kondansatörleri, - 85.40 Elektronik lambalar, tüpler ve valfler, 13) 21 Kasım 2003 tarih ve 25296 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır. 14) Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi (FTKR) kapsamındaki malların ihracı, 15) 24 Şubat 2000 tarih ve 23974 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır.

110

16) 8 Ekim 1997 tarih ve 23134 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır. (*)17) Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ile bu Sözleşmeye ait Protokoller ve Değişiklikler kapsamındaki malların sadece söz konusu düzenlemelere taraf ülkelere yönelik ihracatı. (**)18) 3504.00.00.00.00 Peptonlar ve bunların türevleri, tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan diğer proteinli maddeler ve türevleri, deri tozu (kromla işlenmiş olsun olmasın) 19) 20 Haziran 2000 tarih ve 24085 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır. (***)20) Torba, çuval ve kutulu halde işlem görmemiş zeytin, (***)21) Orijinal bağırsak, (***)22) Canlı koyun, kıl keçisi, büyük baş hayvan, 23) 17 Mart 2004 tarih ve 25405 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır. (****)24) Dökme halde kapya cinsi kırmızı biber (konik biber), (****)25) Ham zeytin (fermantasyonu tamamlanmamış) (*)14 Haziran 1996 tarih ve 22666 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile değiştirilmiş ve eklenmiştir. (**)30 Ocak 1997 tarih ve 22893 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile eklenmiştir. (***)18 Şubat 1998 tarih ve 23262 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile eklenmiştir. (****)! Kasım 2002 tarih ve 24923 numaralı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile eklenmiştir.

111

EK-6. Çift kullanımlı malların ve teknolojinin ihracının kontrolü için bir topluluk rejimi kuran 22 Haziran 2000 tarihli Konsey Tüzüğü

(AT) No 1334/2000 (Resmi Gazete L 159, 30.06.2000 shf.0001-0215) Değişiklikler: 301R2432 ( R G L 338 20.12.2001 shf.l).

Çift kullanımlı malların ve teknolojinin ihracının kontrolü için bir topluluk rejimi kuran 22 Haziran 2000 tarihli Konsey Tüzüğü (AT) No 1334/2000 A V R U P A BİRLİĞİ KONSEYİ, Avrupa Topluluğu Kurucu

Anlaşmasını, özellikle de 133. maddesini, Komisyon

teklifini ve aşağıdaki hususları dikkate alarak; (1) Çift kullanımlı mallar (yazılım ve teknoloji dahil) topluluktan ihraç edilirken etkin kontrole tabi olmalıdır. (2) Avrupa Birliği ve üye devletlerin, özellikle

silahsızlanma alanındaki uluslararası

taahhütleri ve yükümlülükleri ile uyum sağlamak için, çift kullanımlı malların topluluk dışına ihracı alanında ortak, etkin bir kontrol sisteminin varlığı gereklidir. (3) Bütün üye devletlerde ortak bir kontrol sisteminin ve uyumlaştırılmış uygulama ile izleme politikalarının varlığı topluluk içinde çift kullanımlı malların serbest dolaşımının ihdas edilmesinin ön şartıdır. (4) Tüzük (AT) No 3381/94 ve Karar 94/942/ODGP ile kurulan çift kullanımlı mallar üzerindeki

ihracat kontrolü

rejimi,

kontrollerin

etkili uygulanmalarının

garanti

edilmesinin devamı için daha ileri derecede uyumlaştırılmalıdır. (5) Etkili bir kontrol sistemi için ortak çift kullanımlı mal listeleri, hedefler ve ilkeler asli unsurlardır; bu tür listeler Karar 94/942/ODGP ve müteakip değişiklikler ile düzenlenmiş olup, bu Tüzüğe dahil edilmelidir. (6) İhraç izinleri başvuruları hakkında karar verme sorumluluğu ulusal mercilere aittir. Çift kullanımlı malların ihracını etkileyen ulusal hükümler ve kararlar, ortak ticaret politikası, özellikle de ihracat ile ilgili genel kurallar koyan 20 Aralık 1969 tarihli Konsey Tüzüğü (AET) No 2603/69 çerçevesinde ele alınmalıdır. (7) Ortak çift kullanımlı mal listelerinin güncelleştirilmesi kararları, her üye devletin ilgili uluslararası yayılmanın önlenmesi rejimlerinin ve ihracat kontrol düzenlemelerinin

112

üyesi olarak veya ilgili uluslararası anlaşmaların kabulü ile kabul ettiği yükümlülük ve taahhütler tamamen uyumlu olmalıdır. (8) Yazılım veya teknolojinin elektronik medya, faks veya telefonla topluluk dışına aktarılması da kontrol altına alınmalıdır. (9) Yeniden ihracat veya nihai kullanım hususlarına özel dikkat gösterilmelidir. (10) 22 Eylül 1998 tarihinde üye devletlerin ve A B Komisyonunun temsilcileri, üye devletler, Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ile yapılan koruma (safeguard) anlaşmalarına ek olarak, diğer tedbirlerin yanında, üye devletleri belirli ekipman ve nükleer olmayan malzeme hakkında bilgi sağlamakla zorunlu kılan protokoller imzalamışlardır. (11) Topluluk, Topluluk Gümrük Kanununu oluşturan 12 Ekim 1992 tarihli Konsey Tüzüğü (AET) No 2913/92 ve anılan Tüzüğün diğer hususların yanında malların ihracı ve yeniden ihracı hakkında hükümlerini uygulayan Komisyon Tüzüğü (AET) No 2454/93'de

kapsanan bir

gümrük kuralları bütününü kabul etmiştir. Bu Tüzükteki

hiçbir hüküm Topluluk Gümrük Kanunu ve uygulama hükümleri altında verilen yetkileri sınırlamaz. (12) Anlaşmanın 30. Maddesi sınırları içinde ve maddeye uygun olarak, daha ileri derecede bir uyumlaştırmanın eşiğinde, kamu

güvenliği ve kamusal politikaları

korumak için üye ülkeler belirli çift kullanımlı malların Avrupa Topluluğu içinde dolaşımı

üzerinde

kontroller

gerçekleştirme

hakkını

korurlar.

kontrollerin

topluluktan yapılan ihracatın kontrolünün etkinliği ile ilgili oldukları yerlerde, Konsey tarafından periyodik olarak incelenirler. (13) Bu Tüzüğün tam ve doğru şekilde uygulanmasını teminen, her üye ülke yetkili mercilere uygun yetkiler veren tedbirler almalıdır. (14) Her üye ülke bu Tüzük hükümlerinin ihlali durumunda verilecek cezaları belirlemelidir. (15) Avrupa Parlamentosu görüşlerini 13 Nisan 1999 tarihli tavsiye kararında ifade etmiştir. (16) Yukarıda belirtilen gelişmelerin ışığında Tüzük (AT) No 3381/94 ilga edilmelidir. B U DÜZENLEMEYİ K A B U L ETMİŞTİR. Bölüm I Konu ve Tanımlar

113

Madde 1 Bu Tüzük çift kullanımlı mallar için bir Topluluk ihracat kontrolleri sistemi ihdas eder. Madde 2 Bu Tüzükte geçen: (a) "Çift kullanımlı mallar" , yazılım ve teknoloji dahil olmak üzere, hem sivil hem de askeri amaçlı kullanılabilecek malları ifade eder ve hem patlayıcı olmayan nihai amaçlarla kullanılabilecek, hem de nükleer silahların veya diğer patlayıcı nükleer aletlerin üretimine her hangi bir şekilde yardımcı olabilecek her çeşit malı içerir. (b) İhracat: (i) Topluluk Gümrük Kanununun 161. maddesi çerçevesinde bir ihraç işlemini, (ii) Anılan Kanunun 182. maddesi çerçevesinde bir yeniden ihracı, (iii) Yazılım veya teknolojinin topluluk dışında bir yere elektronik medya, faks veya telefon ile iletilmesini; bu tanım teknolojinin bir belgede yer aldığı zaman telefonda okunması veya temelde aynı sonucu elde edecek şekilde tarif edilmesi şeklinde yalnızca telefonla sözlü olarak aktarılması durumlarına da uygulanır. (c) "İhracatçı" adına gümrük beyannamesi verilen herhangi bir gerçek veya tüzel kişiyi, yani beyanname tescil edildiğinde üçüncü ülkede taşıyıcı ile sözleşmesi bulunan ve Topluluk Gümrük Bölgesinden eşyanın gönderilmesine karar verme gücünde olanları ifade eder. Eğer her hangi bir ihraç sözleşmesi yapılmadı ise veya sözleşme sahibi kendi namına hareket etmiyor ise, Topluluk Gümrük Bölgesinden eşyanın gönderilmesine karar verme gücü belirleyicidir. "İhracatçı" ayrıca yazılım veya teknolojinin topluluk dışında bir yere elektronik medya, faks veya telefon ile iletilmesi kararını veren gerçek veya tüzel kişileri ifade eder. İhracatın dayandığı sözleşmeye uygun olarak çift kullanımlı malların üzerinde tasarruf hakkı topluluk dışında yerleşik bir kişiye ait olduğu zaman, sözleşmenin taraflanndan toplulukta yerleşik olan ihracatçı kabul edilir. (d) "İhracat beyannamesi" bir kişinin önceden belirlenmiş şekil ve davranışla çift kullanımlı malları ihraç işlemine tabi tutma isteğini beyan etmesini ifade eder. BÖLÜM II Kapsam Madde 3 1. E K Fde listelenen çift kullanımlı malların ihracı izne tabidir.

114

2. E K I'de listelenmeyen belirli çift kullanımlı malların bütün

veya bazı varış

noktalarına ihracı dördüncü ve beşinci maddelere uygun olarak izne tabi kılınabilir. 3. Bu tüzük gerçek kişilerin sınır geçişlerini içeren

durumlarda, hizmet arzı veya

teknoloji transferine uygulanmaz. 4. Bu Tüzük yalnızca Topluluk Gümrük Bölgesinden geçen, yani dış transit rejimi dışında her hangi bir gümrükçe onaylanmış işlem veya kullanıma tabi tutulmayan veya yalnızca bir serbest bölgeye veya serbest antrepoya konulan ve onaylanmış bir stok kaydında her hangi bir kaydının

tutulması gerekmeyen çift kullanımlı mallara

uygulanmaz. Madde 4 1. E K I'de listeli olanlar dışındaki çift kullanımlı malların ihracı için ihracatçıya yetkili merciler tarafından bahis konusu malların parça veya bütün olarak, kimyasal, biyolojik veya nükleer silahların geliştirilmesi, üretimi, idaresi, yönetimi, bakımı,

kullanımı,

depolanması, belirlenmesi, tanımlanması, yayılımı veya bu tür silahları

başlığında

taşıyabilecek füzelerin üretimi, geliştirilmesi, bakımı veya depolanması amaçları ile kullanılacağı veya kullanılabileceği bildirilmiş ise, izne tabi olacaktır. 2. E K I'de listeli olanlar dışındaki çift kullanımlı malların ihracı, alıcı ülke veya varış ülkesi Konsey tarafından karar verilmiş bir ortak pozisyon veya toplu hareket ile veya AGİT'İN bir kararı ile veya Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin bir bağlayıcı tavsiye kararı ile bir silah ambargosuna tabi ise ve ihracatçıya birinci fıkrada bahsi geçen merciler tarafından bahse konu eşyanın parça veya bütün olarak askeri bir nihai kullanıma tabi tutulacağı bildirilmiş ise, izne tabi olacaktır. Bu fıkradaki amaçlar için, askeri nihai kullanım: (a) Üye devletlerin askeri listesinde sıralanan askeri malzeme ile birleştirilmesini, (b) Anılan listedeki askeri malzemenin veya parçalarının geliştirilmesi, üretilmesi veya bakımı için kullanılmasını, (c) Tamamlanmamış bir ürünün anılan listedeki askeri malzemenin bir tesiste üretimi için kullanılmasını, İfade eder. 3. E K I'de listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracı, ihracatçıya birinci fıkrada belirtilen merciler tarafından bahse konu eşyanın parça veya bütün olarak, ülkenin ulusal askeri listesinde olan ve üye ülkenin topraklarından izinsiz veya üye ülkenin

115

ulusal mevzuatında öngörülen bir izni ihlal ederek ihraç edilmiş eşyanın parçası olarak kullanılmasının düşünüldüğü veya düşünülebileceği bildirilmiş ise izne tabi kılınabilir. 4. Eğer ihracatçı ihraç etmeyi düşündüğü ve E K l'de listelenmeyen herhangi bir çift kullanımlı malın, bütün veya parça olarak 1., 2., ve 3. fıkralarda bahsi geçen amaçlar için kullanılmasının düşünüldüğünü biliyor ise, 1. fıkrada anılan söz konusu ihracatın izne tabi kılınıp kılınmayacağına karar verecek yetkili

mercilere durumu bildirmek

zorundadır. 5. Üye ülkeler, ihracatçının

E K l'de listelenmeyen çift kullanımlı malların 1.fıkrada

değinilen herhangi bir nihai kullanım için kullanılmasının düşünüldüğünün veya düşünülebileceğinden şüphelenmesi için sebeplerin varlığı durumunda, bu ihracatı izne tabi kılacak ulusal mevzuatı kabul edebilir veya devam ettirebilirler. 6. Üye ülkeler, bir ila beşinci fıkraların uygulaması kapsamında, E K l'de listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracını

izne tabi kılarlarsa, uygun durumlarda, diğer üye

ülkeleri ve Komisyonu bilgilendirirler. Diğer üye ülkeler bu bilgiye gerekli önemi gösterir

ve mümkün olduğunca gümrük görevlilerini ve diğer ilgili

mercilerini

bilgilendirirler. 7. Dokuzuncu maddenin iki ve üçüncü fıkralarının hükümleri E K l'de listelenmeyen çift kullanımlı mallar ile ilgili durumlarda uygulanır. 8. Bu Tüzük, üye ülkelerin Tüzük (AET) No 2603/69'ün verdiği ulusal tedbirler alma hakkına halel getirmez. Madde 5 1. Üye ülkeler E K l'de listelenmeyen çift kullanımlı malların ihracını kamu güvenliği veya insan hakları mülahazaları ile yasaklayabilir veya izne tabi kılabilir. 2. Üye ülkeler birinci fıkra kapsamında aldıkları tedbirleri kabullerinden sonra derhal Komisyona bildirir ve tedbirlerin kesin sebeplerini belirtirler. 3. Üye ülkeler ayrıca Komisyona birinci fıkra kapsamında aldıkları tedbirlerde yaptıkları değişiklikleri derhal bildirirler. 4. Komisyon, kendisine ikinci ve üçüncü fıkralar kapsamında bildirilen tedbirleri Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinin C serisinde yayımlar. BÖLÜM III İhraç izni Madde 6

116

1. Liste II kapsamında belirli ihraç işlemleri için genel bir topluluk izni bu Tüzükle ihdas edilmiştir. 2. Bu Tüzük gereği alınacak bütün diğer ihraç izinleri, ihracatçının yerleşik olduğu üye ülkenin yetkili mercileri tarafından verilir. Üçüncü fıkradadaki sınırlamaya tabi ihracat işlemlerinde, bu izin bireysel, toplu veya genel olabilir. İzin Topluluk sathında geçerlidir. İzin uygun durumlarda, nihai kullanım beyanı verme zorunluluğu gibi belirli şart ve durumlara bağlanabilir. 3. Ek H'nin ikinci kısmında listelenmiş mallar için genel bir izin verilemez. 4. Üye devletler genel izinlerde, eğer ihracatçı yetkili merciler tarafından bahse konu malların bütün veya parça olarak dördüncü maddenin 1,2 ve 3'üncü paragraflarında belirtilen amaçlar için kullanılmasının düşünüldüğü veya düşünülebileceği hakkında bilgilendirilmiş

ise,

veya ihracatçı

malın

anılan

amaçlar

için

kullanılmasının

düşünüldüğünün farkında ise, iznin kullanılamayacağını belirtirler. 5. Üye devletler ulusal mevzuatlarında belirli ihracatçılara, belirli bir veya birden fazla ülkeye yapılacak, bir tür veya kategoriye ait çift kullanımlı malların ihracına toplu bir izin verme imkanını ihdas veya devam ettirirler. ö.Üye devletler Komisyona çift kullanımlı malların ihracına izin vermeye yetkili mercilerinin bir listesini verirler. Komisyon bu mercilerin listesini Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinin C serisinde yayımlar. Madde 7 l.Eğer hakkında E K II'de listelenmeyen bir varış noktasına

bireysel ihraç izni için

başvuru yapılan çift kullanımlı mallar, veya herhangi bir varış noktasına ihraç edilecek E K IV kapsamı çift kullanımlı mallar başvurunun yapıldığı üye devletten başka bir üye devlet veya üye devletlerde yer alıyor veya yer alacak ise, başvuruda bu durum belirtilir. Başvurunun yapıldığı üye devletin yetkili mercileri, bahse konu üye devletin yetkili mercilerine derhal danışır ve gerekli bilgiyi sağlarlar. Üye devlet veya devletler 10 iş günü içinde böyle bir iznin verilmesine karşı itirazları varsa bildirirler ve bu itiraz başvurunun yapıldığı üye devlet üzerinde bağlayıcıdır. 10

iş günü içerisinde her hangi bir itiraz alınmaz ise, danışılan üye devlet veya

devletlerin itirazları olmadığı kabul edilir.

117

İstisnai durumlarda, danışılan her hangi bir üye devlet 10 günlük sürenin uzatılmasını talep edebilir. Uzatma süresi 30 işgününü geçemez. 2. Bir üye devletten yapılacak ihracatın asli güvenlik çıkarlarına zarar verebileceği kanısında olan başka bir üye devlet, iznin reddedilmesini, verilmiş ise iptalini, ertelenmesini, değiştirilmesini veya geri alınmasını talep edebilir. Böyle bir talebi alan devlet, 10 gün içinde sona erdirilmek üzere talep eden devlet ile bağlayıcı olmayan nitelikte görüşmelere derhal başlar. Madde 8 Bu Tüzük kapsamında bir ihracat iznini verme veya reddetme kararını alırken, üye devletler; (a) Uluslararası silahsızlanma rejimlerinin ve ihracat kontrol düzenlemelerinin üyeleri olarak veya ilgili uluslararası anlaşmaların kabulü ile benimsedikleri taahhüt ve yükümlülükleri, (b) Konsey

tarafından

benimsenen

ortak

pozisyonlar

veya

ortak

hareketler,

AGİT'in kararları veya Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin bağlayıcı tavsiye kararlan ile konmuş yaptırımlardan doğan yükümlülükleri, (c) Avrupa Birliği Silah İhracatı Üzerine Davranış Kodu ile kapsananlar dahil ulusal dış politika ve güvenlik politikası mülahazaları, (d) Amaçlanan nihai kullanım ve sapma riski hakkında mülahazalar, Dahil olmak üzere bütün ilgili mülahazaları dikkate alırlar. Madde 9 1. İhracatçılar yetkili mercilere ihraç izni başvuruları ile ilgili gerekli bütün bilgileri sağlarlar. 2. Yetkili merciler, bu Tüzüğe uygun

olarak, ihraç izinlerini vermeyi reddebilir ve

vermiş oldukları izinleri iptal edebilir, askıya alabilir, değiştirebilir veya kaldırabilirler. İzinleri reddettikleri, iptal ettikleri,

askıya aldıkları, sınırladıkları veya kaldırdıkları

durumlarda, 15. maddenin 3. fıkrasının bu tür bilgilerin güvenliği ile ilgili hükümlerine uyarak, diğer üye ülkelerin yetkili mercilerini ve Komisyonu bilgilendirirler ve anılan merciler ve Komisyonla bilgi değişiminde bulunurlar. 3. Temelde aynı nitelikte tarafından

bir ihraç işlemi için başka bir üye devlet

veya devletler

geçmiş üç yıl içinde reddedilmiş bir ihraç iznini vermeden önce, bir üye

devlet izinleri reddeden devlet veya devletlere danışır. Görüşmeleri müteakiben, üye

118

devlet bu duruma rağmen izni vermeye karar verir ise, kararı açıklayıcı bütün bilgileri sağlayarak diğer üye devletleri ve Komisyonu bilgilendirir. Madde 10 1. Tüm bireysel ve toplu izinler E K Ma'de belirlenen modele uygun formlarda düzenlenirler. 2. İhracatçının talebi üzerine, miktar

sınrlamalarına

tabi toplu izin başvuruları

bölünerek verilir. 3. 6. maddenin 2. fıkrası

kapsamında verilen genel ihraç izinleri ulusal mevzuat ve

uygulamalara uygun olarak basılır ve E K Mb'de belirlenen yönlendirmelere uygun düzenlenirler. Bölüm IV Çift Kullanımlı Mallar Listesinin Güncelleştirilmesi Madde 11 E K I ve E K I V te düzenlenen çift kulanımlı mallar listeleri, ilgili taahhüt ve yükümlülüklere ve üye devletlerin uluslararası silahsızlanma rejimlerinin ve ihracat kontrol düzenlemelerinin üyeleri olarak veya ilgili uluslararası anlaşmaların kabulü ile benimsedikleri taahhüt ve yükümlülüklerinde yapılan değişikliklere uygun olarak güncelleştirilirler. BÖLÜM V Gümrük İşlemleri Madde 12 1.ihracatçı,

çift

kullanımlı

malların

ihracatı

sırasında

gümrük

beyannamesinin

işlemlerini ikmalle görevli Gümrük Ofisinde işlemleri tamamlarken, gerekli ihraç izinlerinin alındığını kanıtlar. 2. İhracat beyannamesi ibraz edildiği zaman, kanıt olarak sunulan bütün belgelerin üye ülkenin bir resmi diline çevirilmesi ihracatçıdan talep edilebilir. 3. Topluluk Gümrük Kanununda verilen ve anılan kanuna uygun yetkilerine halel getirmeden, üye ülkeler, dördüncü fıkrada belirtilen süreleri aşmayan bir süre için, topraklarından ihraç işlemlerini askıya alabilir, veya gerekli ise hakkında geçerli bir ihracat izni alınmış E K I'de listelenen çift kullanımlı malların Topluluğu terkine, (a) İzin verilirken ilgili bilgilerin dikkate alınmadığından veya (b) İzin verilmesinden sonra şartların esaslı ölçüde değiştiğinden

119

Şüphelenmeleri için gerekli sebepler var ise engel olabilir. 4.Üçüncü fıkrada belirtilen durumlarda, ihracat iznini veren üye devletin yetkili mercilerine Madde 9 (2)'ye uygun olarak hareket etmelerini teminen derhal danışılır. Eğer bu yetkili merciler izni aynen devam ettirmeye karar verirlerse, talepleri üzerine istisnai durumlarda sürenin 30 iş gününe uzatılması mümkün olmak üzere, 10 iş günü içinde cevap verirler. Bu durumda veya 10 ile 30 günlük sürelerde cevap alınamazsa, çift kullanımlı mallar derhal serbest bırakılır. İzni veren üye devlet diğer üye devletleri ve Komisyonu bilgilendirir. Madde 13 1. Üye devletler çift kullanımlı malların ihraç işlemlerinin yalnızca yetkili Gümrük Ofislerinden gerçekleştirileceğini hüküm altına alabilirler. 2. Birinci fıkradaki tercihi kullanan firmalar Komisyona yetkilendirilmiş

Gümrük

Müdürlükleri hakkında bilgilendirirler. Komisyon bilgiyi Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinin C serisinde yayımlar. Madde 14 Tüzük (AET) No 2454/93'ün 463 ila 470 ve 843. maddelerindeki hükümler, ihracatı bu Tüzük gereği izne tabi çift kullanımlı malların ihracat, yeniden ihracat ve gümrük bölgesini terk işlemleri ile ilgili sınırlamalara uygulanır. BÖLÜM V I İdari Yardımlaşma Madde 15 1. Komisyonla dayanışma içerisinde hareket ederek, üye devletler, özellikle çift kullanımlı malların ihracat kontrolleri arasında muhtemel uyumsuzlukların bir veya daha fazla üye devleti sıkıntıya sokacak ticaret sapmasına yol açması ihtimalini engellemek için, yetkili merciler arasında doğrudan yardımlaşma ve bilgi değişimini ihdas etmek için gerekli bütün tedbirleri alırlar. 2. Üye devletler, bu Tüzükle ilgili ihracatçılara düzenli sağlamak görüşü ile,

bir seviyede yönlendirme

yetkili merciler arasında doğrudan işbirliği ve

hassas nihai

kullanıcılar ile ilgili olarak bilgi değişimi ihdas ederler. 3.13 Mart 1997 tarihli

üye devletlerin idari mercileri arasında gümrük ve zirai

meseleler kanununun doğru uygulanmasını teminen

karşılıklı yardımlaşma

Komisyonla işbirliği üzerine Konsey Tüzüğü (AT) No 515/97, özellikle de bilginin

120

gizliliği üzerine olan hükümleri, bu Tüzüğün 18. maddesine halel getirmeden gerekli değişiklikler yapılarak uygulanır. BÖLÜM VII Kontrol Tedbirleri Madde 16 1. İhracatçılar

ilgili

üye devletteki yürürlükte

olan

uygulamaya uygun olarak,

ihracatlarının ayrıntılı kayıtlarını tutarlar. Kayıtlar özellikle faturalar, manifestolar, taşımacılık belgeleri başta olmak üzere; (a) çift kullanımlı malların tanımının, (b) çift kullanımlı malların miktarının, (c) ihracatçının ve nakliyecinin isim ve adresi ile (d) biliniyorsa çift kullanımlı malların nihai kullanımı ve nihai kullanıcısının Belirlenmesine yeterli olacak kadar bilgi içeren belgeleri muhtevi olmalıdır. 2. Birinci fıkrada anılan kayıtlar ve belgeler ihracatın gerçekleştiği takvim yılının sonundan itibaren en az üç yıl süre ile muhafaza edilirler. Talep üzerine ihracatçının yerleşik olduğun üye devletin yetkili mercilerine ibraz edilirler. Madde 17 Bu Tüzüğün tam ve düzgün

olarak uygulanmasını teminen, üye devletler yetkili

mercilerinin; (a) Çift kullanımlı malları içeren her hangi bir sipariş veya satış hakkında bilgi toplayabilmeleri ve (b) İhracat işleminde menfaati olan kişilerin özel mülklerine girmek dahil olmak üzere ihracat kontrol tedbirlerinin tam ve doğru olarak uygulanmalarını sağlayabilmeleri İçin gerekli bütün tedbirleri alır. BÖLÜM VIII Genel ve Son Hükümler Madde 18 1.Komisyonun bir temsilcisinin başkanlığında bir Koordinasyon Grubu kurulmuştur. Her üye ülke Koordinasyon Grubuna birer temsilci atayacaktır. Koordinasyon Grubu üye devletlerin

temsilcileri veya Başkan tarafından gündeme

getirilen Tüzüğün uygulaması ile ilgili bütün konuları ve diğer

121

(a) Üye devletler tarafından ihracatçıları bu Tüzük kapsamındaki yükümlülükleri hakkında bilgilendirmek için alınması gereken tedbirleri ve (c) İhracat izin belgeleri hakkında yönlendirme konularını İnceler. 2. Koordinasyon Grubu gerekli gördüğü durumlarda bu Tüzükle ilgili ihracatçıların temsilcisi olan örgütlerin görüşünü alır. Madde 19 Üye devletler bu Tüzüğün bütün hükümlerinin tam ve doğru olarak uygulanmalarını teminen uygun tedbirleri alırlar. Özellikle, Tüzük hükümlerinin veya Tüzüğün uygulanması için konulmuş kuralların

ihlali durumunda uygulanacak cezaları

belirlerler. Cezalar etkin, ölçülü ve caydırıcı olmalıdır. Madde 20 Üye devletler Komisyona 19. maddede bahsi geçen tedbirler dahil bu Tüzüğün uygulanmasında kabul edilen kanun, tüzük ve idari hükümleri bildirirler. Komisyon bu bilgiyi diğer üye devletlere iletir. Üç yılda bir Komisyon Avrupa Birliği Parlamentosu ve Konsey'e Tüzüğün uygulanması hakkında bir rapor sunar. Üye devletler Komisyona raporun hazırlanması için uygun bütün bilgiyi sağlarlar. Madde 21 1. E K IV'de listelenen çift kullanımlı malların Topluluk içi transferleri izne tabidir. E K IV'ün ikinci kısmında listelenen mallar için genel bir izin verilemez. 2. a) Üye ülkeler diğer çift kullanımlı malların topraklarından diğer üye devletlere transferini, transfer sırasında, - Transferi yapan

kişi malların nihai varış noktasının Topluluk sınırları dışında

olduğunu biliyor ise, - Malların bahse konu varış noktasına ihracı 3.,4. veya 5. maddeler kapsamında malın transferinin başlayacağı devlette izne tabi ise ve topraklarından bu ihracata toplu veya genel bir izin verilmemiş ise, -Transfer edileceği ülkede malların üzerinde Topluluk Gümrük Kanununun 24. maddesinde belirtilen her hangi bir işleme veya çalışma yapılmayacak ise İzne tabi kılabilir. b) İzin malın transferinin başlayacağı üye devlette uygulanmalıdır.

122

c) 7.maddede ortaya konan danışma mekanizmasını müteakip çift kullanımlı malların ihracı, malın transferinin başlayacağı üye devlet tarafından kabul edilir ise,

izin transferi yapan kişiye, şartlar esaslı şekilde değişmedi ise

derhal

bildirilir. d) Bu tür

bir

yükümlülük getiren

bir

mevzuatı

kabul eden

üye devlet,

Komisyonu ve diğer üye devletlere aldığı tedbirleri bildirir. Komisyon bu bilgiyi Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinin C serisinde yayımlar. 3. 1. ve 2. fıkralara uygun tedbirler Topluluk içi sınır kontrollerinin uygulanmasını değil, yalnızca Topluluğun toprakları sathında ayrımcı olmayan şekilde uygulanan normal kontrol işlemlerini içerir. 4. 1. ve 2. fıkralara uygun tedbirler hiçbir şekilde, bir üye devletten diğer üye devletlere yapılan transferlerin aynı malların üye olmayan devletlere ihracında oluşan sınırlayıcı koşullardan daha sınırlayıcı şartlar oluşmasına neden olamaz. 5. E K I'de listelenen çift kullanımlı malların Topluluk içi transferlerinin belgeleri ve kayıtları tarnsferin gerçekleştiği takvim yılının sonundan itibarern en az üç yıl süre ile muhafaza edilir ve bu malların tarnsfer edildiği üye ülkenin yetili mercilerine talep üzerine ibraz edilir. ö.Üye devletler, ulusal mevzuatlarında E K I, kısım 2 , kategori 5. kapsamı ve E K IV 'te listelenmeyen malların Topluluk içi transferleri hakkında, bu transferin başladığı üye devletlerin yetkili mercilerine ek bilgi verilmesini zorunlu kılabilirler. 7. Ek I'de listelenen çift kullanımlı malların Topluluk içi transferleri ile ilgili ticari belgelerde, bahse konu malların Topluluk dışına ihracı durumunda izne tabi oldukları belirtilir. İlgili ticari belgeler, özellikle satış sözleşmeleri, sipariş bilgisi, fatura ve taşımacılık belgelerini içerir. Madde 22 Bu Tüzük; •

Avrupa Topluluğu Kurucu Anlaşmasının 296. maddesinin uygulanmasını,

•

Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu Kuruvu Anlaşmasının uygulanmasını,

Etkilemez. Madde 23

123

Tüzük (AT) No 3381/94 mülgadır. Ancak, bu Tüzüğün yürürlüğe giriş tarihinden önce yapılan ihraç izni başvuruları için

Tüzük (AT) No 3381/94'ün ilgili hükümleri

uygulanır. Madde 24 Bu Tüzük Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinde yayımlanmasından 90 gün sonra yürürlüğe girer. Bu Tüzük üye ülkelerin tümünde bütün olarak ve doğrudan geçerlidir.

124

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler Adı ve Soyadı Doğum Yeri ve Tarihi

: BARIŞ DEMİREL • . A N K A R A 20.04.1979

Eğitim Durumu Yüksek Lisans Öğrenimi Lisans Öğrenimi Bildiği Yabancı Diller

O R T A DOĞU TEKNİK ÜNİVERSİTESİ - İŞLETME İNGİLİZCE

İş Deneyimi Çalıştığı Kurumlar

GÜMRÜK MÜSTEŞARLIĞI

İletişim E-posta Adresi

barisd@gumruk.gov.tr

Tarih

28.11.2005

125