Installatie XL 2021 by VMN Media

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 11, december 2020

NÂ°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Depot Boijmans Van Beuningen

Wonderwoods: iconisch groene hoogbouw

Met hier in opgenom en

Licht XL

(vanaf pa gina

79)

Extreem zuivere lucht voor SRON

44 wko-bronnen Hoge Regentesse

Prefab nieuwbouw voor sociale huur

! " # !$ ! " ! ! ! ! & ! !" ! ! $ $ ! " ! ! # !& ! # "! ! $ ! ! ! ! ! ! ! " ! # ! ! " # $ # ! # " $ ! # ! " ! " " ! ! ! ! ! $ % ! ! ! !

$$$ !

RENOVATIE & NIEUWBOUW

GESTAPELDE BOUW

DucoBox Silent & Focus

Duco RoofFan

De SLIMSTE ventilatieboxen van Europa!

De SLIMSTE dakventilator van Europa!

Zonale sturing tot 7 zones!

Zonale of lokale sturing

RENOVATIE & NIEUWBOUW PASSIEF WONEN

ZONE 1

ACTIEF WONEN

DucoBox Energy Premium

DucoBox Eco

De STILSTE WTW-unit van Europa!

De SLIMSTE ventilatiewarmtepomp van Europa!

ZONE 2

ALL ELECTRIC of HYBRIDE met 2-zone sturing

Met 2-zone sturing

www.duco.eu

RENOVATIE &

A++

VOORWOORD Creatiever, interessanter en relevanter Het grootste drijvende kantoorgebouw ter wereld komt in bouwlustig Rotterdam. De drijvers voor de houten constructie fungeren als warmtewisselaars en halen warmte en koude uit het water van de Rijnhaven. Verder gebruikt het energieneutrale gebouw instraling van de zon als het te koud is en past zonwering toe als het te warm is. Slim gebruik van duurzame installaties en natuurlijke bronnen wens je elk gebouw toe. Zo maakt ook de Haagse woontoren de Hoge Regentesse gebruik van warmtepomptechnologie. Maar waar het drijvende kantoor het met een kanjer van 120 kW doet, kiezen de ontwerpers van de geprefabriceerde woontoren voor relatief kleine bodemwarmtepompen voor elk van de 128 woningen. Met vermogens tussen de 2,5 en 3,5 kW wordt warmte en warm tapwater gemaakt uit ruim veertig bronnen onder de toren. Vrijheid voor de gebruiker is een belangrijk argument om voor individuele warmtepompen te kiezen. De projecten in deze Installatie XL maken duidelijk dat anno 2020 duurzame technologie de standaard is, met talloze wegen naar tevreden klanten en eindgebruikers. Het installatievak is dankzij de eisen aan verduurzaming een stuk creatiever, interessanter, maar vooral relevanter geworden. Ik teken ervoor!

INHOUD

44 wko-bronnen voor Hoge Regentesse

Den Haag is met de Hoge Regentesse een woontoren rijker. Het gebouw is vanaf de vierde verdieping volledig geprefabriceerd, waardoor een ďŹ&#x201A;ink bouwtempo mogelijk was. Het gebouw wordt gekoeld en verwarmd met een wko.

Drijvend kantoorgebouw

Het grootste drijvende kantoorgebouw ter wereld komt in Rotterdam. De drijvers voor de houten constructie fungeren als warmtewisselaars en halen warmte en koude uit het water van de Rijnhaven.

Een energieleverend houten woongebouw

Op het terrein van De Kleine Aarde wordt een nieuw houten woongebouw gebouwd voor woonstichting Joost uit Boxtel. Duurzaamheid, ecologie en circulariteit staan bij het project centraal.

Prefab nieuwbouw voor sociale huur

De 38 woningen die Zwanenburg Projecten realiseerde in nieuwbouwwijk SkoatterwĂ˘ld in Heerenveen, moeten voldoen aan de modernste eisen en betaalbaar zijn voor de doelgroep van de woningcorporatie. Maarten Legius Hoofdredacteur Gawalo en Installatie Journaal

Colofon

Extreem zuivere lucht voor SRON in Leiden Het Netherlands Institute for Space Research (SRON) krijgt een nieuw hoofdkantoor op het Leiden Bio Science Park.

Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo, Vastgoedmarkt, Cobouw en De Architect. Jaargang 11, nummer 1, december 2020 Verschijnt 1x per jaar Vakmedianet Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn Tel: 088 - 58 40 800 RedactieInstallatieJournaal@vakmedianet.nl www.vakmedianet.nl Redactie Marion de Graaff, Evi Husson, Joop van Vlerken, Harmen Weijer, Gerard Vos, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander, Hoofdredactie Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) Advertentieverkoop Jetvertising, Rijswijk Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl) T: 070 - 399 00 00 Vormgeving Colorscan in Alphen a/d Rijn Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Installatie XL December 2020

Hypermodern distributiecentrum

Jumbo heeft zijn splinternieuwe nationaal distributiecentrum (NDC) in Nieuwegein volledig automatisch gemaakt. Het bijzondere is dat de warmte die hierbij vrijkomt, wordt hergebruikt.

INHOUD

Heerlijke kaas door uitgekiende installaties

65 Bij het nieuwe distributiecentrum van Vergeer Holland mochten de betrokken installatiebedrijven zelf het ontwerp maken en kwamen gezamenlijk tot een optimaal totaalontwerp.

Binnen een jaar werden in Eindhoven driehonderd tijdelijke studentenwoningen gebouwd. Geen wonder dat de grootste uitdaging in dit project de planning was.

70 47

Razendsnel studentenwoningen bouwen

Installaties in het zicht Waar techniek in de meeste gebouwen weggestopt wordt, heeft het in de nieuwbouw van het ROVC Ede een prominente plek gekregen.

Wonderwoods: Iconisch groene hoogbouw

Milaan heeft zijn Bosco Verticale, Utrecht krijgt zijn Wonderwoods. Naar Milaans voorbeeld bouwt Utrecht namelijk zijn eigen groene, multifunctionele torens van 70 meter en 105 meter hoog.

Ventilatie en akoestiek grootste uitdagingen Rotterdam Ahoy

Het Rotterdam Ahoy Convention Centre (RACC) beschikt onder andere over het grootste auditorium van Nederland; een multifunctionele zaal die dienst kan doen als auditorium, theater, beurszaal en als concertzaal.

Hoge klimaateisen voor Depot Boijmans Van Beuningen Depot Boijmans Van Beuningen staat als een veertig meter hoge ronde spiegel in het Rotterdamse Museumpark. Het gebouw wordt met behulp van een wko van warmte en koude voorzien, maar watervoerende leidingen in de depot zijn niet gewenst.

Licht XL INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Grootschalige draadloze DMX-besturing

Het Groningse cultuurcentrum De Oosterpoort beschikt over diverse zalen. Alle publieke area’s werden van een nieuw verlichtingssysteem voorzien. Het centrum heeft nu één van Europa’s grootste Wireless DMX-installaties.

Zonlicht verlicht tunnel over glasvezel

De RijnlandRoute krijgt een wereldprimeur. Direct zonlicht zal met behulp van glasvezel de inritten van de tunnel verlichten. Deze innovatie kan leiden tot een enorme energiebesparing.

Van gasontladingslampen naar slimme led-armaturen

Port of Antwerp heeft de ambitie om het hele havengebied te verduurzamen. Op de Linkerscheldeoever zijn, verspreid over ongeveer 45 kilometer, slimme innovatieve ledverlichtingsarmaturen geplaatst. Op afstand bestuurbaar en voorbereid voor sensortaken.

Slimme onderhoudsarme verlichting voor vanHaren

Het logistiek centrum van schoenleverancier vanHaren is met 11.000 vierkante meter uitgebreid. Voor de verlichting is gekozen voor een slim, centraal noodverlichtingssysteem voor een goed gebruiksgemak en lage onderhoudskosten.

Magisch verlichte molen

Molen De Valk in Leiden is voorzien van nieuwe verlichting. Bijzonder aan het project is dat het licht meedraait met de stand van de wieken. Het spel van licht en donker zorgt bovendien voor een mystieke, theatrale sfeer.

Licht XL December 2020

Installatie XL December 2020

WOONTOREN Prefab - Gasloos - WKO

44 wko-bronnen voor Hoge Regentesse Den Haag is met de Hoge Regentesse een woontoren rijker. Het gebouw is vanaf de vierde verdieping volledig geprefabriceerd, waardoor een ﬂink bouwtempo mogelijk was. Het gebouw wordt gekoeld en verwarmd met een wko. De aanleg van het bronnenveld voor de wko was een ﬂinke uitdaging. Door Joop van Vlerken Beeld Paul Martens

De Hoge Regentesse is een woontoren van zeventig meter hoog met 128 woningen, commerciële ruimten, een parkeergarage en een ﬁetsenstalling.

Installatie XL December 2020

WOONTOREN

“Je gaat snel de hoogte in dus qua bouwtempo is prefab erg ﬁjn. Maar je moet wel zorgen dat je goed voorbereid bent. De tijdsinvestering zit dus meer aan de voorkant.” Prefab bouwen zorgt ervoor dat de bouw van de Hoge Regentesse in Den Haag snel gaat, legt Ruud Vijverberg, senior werkvoorbereider bij Van Wijnen uit. Zowel het casco als de gevels inclusief isolatie, steenstrips en kozijnen met beglazing komen uit de fabriek. Hierdoor kan een stevig bouwtempo aangehouden worden, vertelt Vijverberg. “Per week kunnen we één verdieping doen. De gevel en het casco worden compleet prefab aangeleverd en zetten we vervolgens als legosteentjes op elkaar. Het gebouw is in principe al volledig in de fabriek geproduceerd.”

‘Elk appartement heeft een eigen warmtepomp en voorraadvat’ Vanuit de wko-ruimte loopt de warmte en koude via leidingen naar de bovenliggende appartementen.”

Ontwikkeling, architectuur en realisatie De Hoge Regentesse is een woontoren van zeventig meter hoog met 128 woningen, commerciële ruimten, een parkeergarage en een ﬁetsenstalling. De toren is centraal gelegen in Den Haag op het voormalige terrein van Houthandel Jongeneel aan de rand van de wijk Regentesse. De 128 appartementen met bijbehorende parkeerplaatsen worden verhuurd door ASR. Samen met architectenbureau HD Groep is Van Wijnen verantwoordelijk voor de ontwikkeling, architectuur en realisatie van de Hoge Regentesse. De bouwstructuur van de woontoren is een efficiënte kern centraal in de toren. De woningen hebben ﬂinke balkons van zes vierkante meter en een mooi uitzicht over Scheveningen, het centrum van Den Haag, Spuiforum of Rijswijk.

Volledig geprefabriceerd Van de Hoge Regentesse worden alleen de eerste vier verdiepingen traditioneel gebouwd, de lagen erboven zijn volledig geprefabriceerd, vertelt Vijverberg. “Vanaf de vierde verdieping is het volledig prefab en komt er meer repetitie in. Maar dat betekent niet dat het eenvoudig is. De elementen wegen 16 tot 18 ton.” Het gebouw wordt in het laatste kwartaal van 2020 opgeleverd en heeft geen noemenswaardige vertraging ondervonden, merkt Vijverberg op. “We waren voor de coronacrisis al redelijk op weg. Dat heeft zeker geholpen.”

128 appartementen De Hoge Regentesse is een gasloos gebouw. Warmte en koude komen uit 44 bronnen van tussen de 152 en 200 meter diep. De bronnen liggen ongeveer twaalf meter uit elkaar. Elk appartement heeft een eigen

Door het toepassen van de bodemwarmte kon de gewenste energieprestatie makkelijk worden gehaald.

XL Installatiefeiten Projectontwikkelaar: HD Projectontwikkeling Hoofdaannemer: Van Wijnen Architect: HD Groep Verhuurder: ASR

Installateur: Giesbers Exploitatie installaties: Eteck Realisatie WKO: Klimaatgarant Warmtepompen: Itho Daalderop WPU 3,5 en 2,5

Installatie XL December 2020

# ɨƊǶǶƵȁ ɨȌȌȲ ƵƵȁ ȌȯɈǞǿƊƊǶ ȲƵȁƮƵǿƵȁɈ Ƶȁ ƧȌǿǏȌȲɈ‫ خ‬RƵɈ ǐƵƦȌɐɩ‫ ة‬ƮƵ ǞȺȌǶƊɈǞƵ‫ ة‬ǘƵɈ ǐƵƦȲɐǞǲ‫ ة‬²! §‫ڧ ة‬À‫ ة‬

% ! # $ # " !" # $ ( )' # % "! " & $

( *

WOONTOREN

warmtepomp en voorraadvat. Beneden is een groot pomphuis waar het water omhoog wordt gepompt. Het energiesysteem is ontwikkeld en wordt na oplevering geëxploiteerd door Eteck, vertelt Merijn Brouwer, contractmanager van die ﬁrma. “In het gebouw zijn 128 warmtepompen met vermogens van 2,5 en 3,5 kW geplaatst. Dat de bewoners hun eigen warmtepomp hebben, geeft ze extra vrijheid, omdat ze zo hun eigen temperatuur kunnen kiezen. Met de warmtepompen wordt ook het warm tapwater gemaakt dat is opgeslagen in 150 liter voorraadvaten per woning.”

koeling steeds belangrijker, terwijl minder capaciteit voor verwarming nodig is. Dat kun je oplossen met een individuele warmtepomp.” Bij andere energieconcepten is koelen lastiger, legt Isendoorn uit. “Bij stadsverwarming heb je geen mogelijkheden om te koelen. Luchtwarmtepompen zijn hier überhaupt geen optie. Je zou de buitenunits niet kwijt kunnen.” Volgens Brouwer is het belangrijkste criterium voor Eteck dat de energie lokaal en duurzaam opgewekt is. “We kijken op de locatie zelf wat er mogelijk is. Een belangrijke eis is dat alles hernieuwbaar moet zijn.”

Gesloten lussenveld

Exploitatie

De wko is gerealiseerd door Klimaatgarant. Robert Isendoorn van die ﬁrma vertelt dat het bij de Hoge Regentesse om een gesloten lussenveld gaat. “We hebben 44 bronposities gemaakt onder de woontoren. Dit zijn bronnen van tussen de 152 en 200 meter diep. Die zijn zo diep omdat we binnen de stempel van het gebouw moesten boren en we toch aan de energievraag van het gebouw willen voldoen.” De bodem onder het gebouw is zo een soort accu die warmte en koude opslaat en weer afgeeft als dat nodig is, legt Isendoorn uit. “In de bronnen wordt schoon water rondgepompt in een gesloten systeem. De 44 bronnen zijn gekoppeld. Centraal in het gebouw zit de wko-ruimte. Vanaf hier loopt de warmte en koude via leidingen naar de bovenliggende appartementen.”

Brouwer vertelt dat Eteck energieleverancier is in dit gebouw. “We leveren warmte en koude voor de huurders. Daarnaast realiseren we het duurzame energiesysteem op deze locatie en vervolgens exploiteren we het voor dertig jaar. We leveren warmte en koude via de voorwaarden van de Warmtewet en verhuren de warmtepompen.” In dit gedwongen huwelijk, zoals Brouwer het noemt, is communicatie van groot belang. “Goede klantenservice en klantbediening zijn belangrijk. De technieken waarmee wij werken zijn voor veel mensen nog nieuw.

De installaties worden gemonitord in opdracht van de verhuuder ASR. Dat doen we om bewoners te kunnen waarschuwen als ze te veel elektriciteit verbruiken. Vaak ligt dat aan bewonersgedrag. In een enkel uitzonderlijk geval is er iets mis met de installatie.”

Energieprestatie Voor de aannemer maakt het niet zoveel uit welke energietechniek gebruikt wordt, vindt Vijverberg. “Voor ons is het niet per se anders bouwen door deze wko. We bouwen natuurlijk normaal ook een schacht in het gebouw waar leidingen en elektra door lopen. Dat was nu niet anders. Waar je wel rekening mee moet houden als bouwer is dat je de bronnen niet mag verstoren.” Door het toepassen van de bodemwarmte kon de gewenste energieprestatie makkelijk gehaald worden, legt Vijverberg uit. “In de projectvoorbereiding wordt aan de knoppen gedraaid om de gewenste epc te bereiken. Er is hier gekozen voor een wko met warmtepompen. Dat gaf voldoende ruimte. In het project zijn bijvoorbeeld geen zonnepanelen geplaatst. Het was niet nodig om de epc te halen en er is ook geen ruimte voor.” Q

Goede bronnen boren De grootste uitdaging van het project zat in het maken van de 42 bronnen binnen de omvang het gebouw. Isendoorn: “Het was passen en meten. Je moet ook rekening houden met de poeren en palen waar het gebouw op rust. De bronnen maken we altijd als eerste. Als de hekken om het terrein staan, willen wij gaan boren.” Het boren van bronnen is een nauwkeurige klus die niet verstoord mag worden, vertelt Isendoorn. “Als de lussen er eenmaal zitten, moeten die niet kapot gedraaid worden. Daarvoor is een continu overleg met de aannemer nodig. We merken wel dat we inmiddels een plek hebben kunnen veroveren in de planning en dat aannemers steeds meer het belang van het boren van goede bronnen zien.”

Omvang project De keuze voor de individuele warmtepompen heeft met de omvang van het project te maken, vertelt Brouwer. “We kijken naar het volume van het gebouw en de duurzaamheidseisen. In dit geval was het goedkoper om voor de 128 woningen een individuele warmtepomp te plaatsen. Maar was het een groter gebouw geweest met meer dan tweehonderd woningen, hadden we eerder een collectief systeem overwogen. We zijn als organisatie echt techniekonafhankelijk en kiezen elke keer weer welke techniek het beste past bij de situatie. We werken bijvoorbeeld ook met collectieve warmte uit biomassacentrales of wko’s.”

Voordelen wko Isendoorn legt uit dat een wko voordelen heeft boven andere technieken. “In de huidige woningen wordt

Zowel het casco als de gevels - inclusief isolatie, steenstrips en kozijnen met beglazing - komen uit de fabriek.

Installatie XL December 2020

LUMIKOâ&#x20AC;&#x2122;S SMART DIMMERS AANGESTUURD VIA HET ZIGBEE OF Z-WAVE PROTOCOL

Meer informatie over deze dimmers of het volledige dimmer programma van lumiko? kijk op klemko.nl of mail naar info@klemko.nl

THEMA: RIOLERING /KANTOOR POMPEN Klimaatneutraal - Demontabel - Warmtewisselaar

Oppervlaktewater als energiebron kantoorgebouw Het nieuwe, drijvende hoofdkantoor van het Global Center on Adaptation (GCA) is klimaatbestendig en energieneutraal. Er wordt zoveel mogelijk natuurlijke energie toegepast. Warmte en koude wordt onttrokken aan het water uit de Rijnhaven en het gebouw gebruikt zoninstraling en zonwering. Door Joop van Vlerken

Het wordt het grootste drijvende, klimaatbestendige kantoor van de wereld.

Installatie XL December 2020

Wet kwaliteitsborging voor het bouwen

Ben jij al gestart met de Wkb voorbereidingen?

Nee

De Wet kwaliteitsborging voor het bouwen geldt vanaf 2022 voor de minst risicovolle gebouwen. De WKB SERVICES zorgen ervoor dat jij een Wkb-dossier kan opbouwen. Welke WKB SERVICE past het beste bij jou?

In welke fase bevindt het bouwproject zich

Belangrijke vragen om te stellen als onderaannemer

ONTWERP EN WERKVOORBEREIDING

Is het project in de (voor) ontwerpfase?

Wil de (hoofd) aannemer van jou NEE gevalideerd JA advies en informatie voor het Wkb-dossier ontvangen?

Keuze voor WBK SERVICES

UITVOERING

OPLEVERING

Voor de vergunningaanvraag wordt de keuze gemaakt voor de kwaliteitsborger en het instrument.

NEE

De opdrachtgever ontvangt het opleverdossier en levert deze aan bij de gemeente.

Wil jij aantonen dat alle werkzaamheden kundig uitgevoerd zijn?

Wil de hoofdaannemer dat jouw werk onafhankelijk getoetst is? NEE

Werkt de kwaliteitsborger met de instrumenten TIS of SWK?

NEE

Ubbink Advies

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/wkb

Wil de aannemer van bijvoor-beeld het dak of de installatie een volledig dossier van ontwerp tot ingebruikname ontvangen?

KANTOOR

Alles boven de waterlijn is van hout gemaakt en demontabel.

Met het water uit de Rijnhaven wordt het gebouw gekoeld en verwarmd

tien jaar te liggen. De bouw van het energieneutrale en zelfvoorzienende bouwwerk is in het voorjaar van 2020 begonnen. In het najaar van 2020 is het gebouw opgeleverd. “Met hout kun je ontzettend snel bouwen. De hele houten constructie is in drie maanden in elkaar gezet”, aldus De Ru.

Klimaatneutraal gebouw

“Het wordt het grootste drijvende kantoor van de wereld. En het is klimaatbestendig. Dat was belangrijk voor de opdrachtgever. Aangezien de meeste grote steden in de wereld aan het water liggen, kan dit een goede oplossing zijn.” Aan het woord is Nanne de Ru, architect bij de Powerhouse Company en projectontwikkelaar voor Red Company. Hij ontwierp voor het VN-klimaatinstituut Global Center on Adaptation (GCA) een drijvend, houten kantoorgebouw van drieduizend vierkante meter in de Rotterdamse Rijnhaven. Daar komt het kantoor voor een periode van vijf tot

De architect vertelt dat de opdrachtgever om een klimaatneutraal gebouw vroeg. “Toen zijn we gaan kijken wat daar voor nodig is en kwamen we uit bij het toepassen van circulair materiaal, energie-efficiëntie en een natuurlijke bron. Verder mocht er geen sprake zijn van nieuw landgebruik. Dat betekende dat we een bestaande locatie hadden kunnen kiezen, maar we zijn naar het water gegaan.” Dat brengt met het oog op klimaatverandering nog andere voordelen met zich mee, vertelt Rico Logman, senior adviseur bij DWA. “We zijn niet afhankelijk van de stijgende waterspiegel, omdat we een drijvend gebouw hebben. Bovendien heeft het gebouw een

zeer lage footprint op het gebied van CO2, water en materiaal. Alles boven de waterlijn is van hout gemaakt en demontabel.”

Groen dak Logman verzorgde namens DWA het installatieontwerp en vertelt dat het gebouw een mooie balans van duurzaamheid in zich heeft. “Het is niet alleen energieneutraal, ook het materiaal- en watergebruik zijn duurzaam. In het eerste ontwerp was het hele dak gereserveerd voor zonnepanelen, maar nu plaatsen we ze alleen op het zonbeschenen deel en hebben we op het noorddak een groen dak gemaakt, dat water vasthoudt, CO2 opneemt en zorgt voor meer biodiversiteit. Door de toepassing van een groen dak is de materiaalbalans zo veel mogelijk geoptimaliseerd.”

Demontabel De houten constructie is op drijvende betonnen bakken geplaatst, vertelt De Ru. “De drijvende constructie bestaat uit vijftien open betonnen bakken van 6 bij

Installatie XL December 2020

Â½ UHWRXU

QHXWUDDO YHUZDUPHQ :DW MH RRN NLHVW 0HW GH QLHXZH $ ERGHPZDUPWHSRPSHQ YDQ 1HÃ&#x20AC;W %RVFK LV QHXWUDDO YHUZDUPHQ ELQQHQ KDQGEHUHLN (Q PHW GH FRPSDFWH OXFKWZDUPWHSRPSHQ =HOIV DOV MH NLHVW YRRU HHQ +5 WRHVWHO NXQ MH QX &2 QHXWUDDO YHUZDUPHQ GDQN]LM GH FRPSHQVDWLH GRRU 1HÃ&#x20AC;W %RVFK %HQLHXZG KRH KHW ZHUNW" .LMN RS QHÃ&#x20AC;W ERVFK QO

QHÃ&#x20AC;W ERVFK QO

ClimateProtection

KANTOOR

24 meter, die gebouwd zijn in de Zaandamse werven. Voor de zomer zijn ze naar de locatie gesleept en aan elkaar gekoppeld. De constructie is honderd procent demontabel. Het hele gebouw heeft een grid van zes bij zes meter. De ramen en kozijnen zijn dan weer zes bij drie meter. Door het gebruik van deze stramienen is het gebouw makkelijk te recyclen.” Maar het gebruik van het ongebruikelijke stramien zorgde er ook voor dat het gebouw op een andere manier ontworpen moest worden. De Ru: “Door het grid en de stramienmaten hebben we het gebouw anders moeten ontwikkelen. We werken normaal met overspanningen van 16 tot 18 meter. Nu is dat zes meter, waardoor het gebouw andere maten heeft. Dit heeft weer als nadeel dat je bepaalde materialen niet toe kunt passen.”

Warmtewisselaar in drijfelementen De prestatie-eisen voor het gebouw waren stevig, vertelt Logman. “Er werd een energiezuinig gebouw gevraagd, met een goed geïsoleerde schil. Dat hebben we gerealiseerd. De epc van het gebouw is nul, wat betekent dat we de gebouwgebonden energie lokaal kunnen opwekken.” Een belangrijk onderdeel van het energieconcept is de drijvende constructie. Logman omschrijft het drijﬂichaam als het technisch hart van het gebouw. “We gebruiken het water uit de Rijnhaven, dat een stabiele temperatuur heeft, om het gebouw mee te koelen en verwarmen. De drijfelementen zijn daarvoor in de bodem voorzien van leidingwerk en zijn daarmee feitelijk een grote warmtewisselaar. De thermische energie uit de Rijnhaven wordt afgegeven aan het gebouw.”

De drijfelementen zijn in de bodem voorzien van leidingwerk en fungeren feitelijk als een grote warmtewisselaar.

XL Installatiefeiten Warmtepompen Vervolgens wordt deze thermische energie verder opgewerkt met warmtepompen, legt Logman uit. “In de tussenseizoenen kunnen we direct koelen met het water uit de haven. Maar voor verwarmen is altijd een temperatuursprong nodig. Het water in de Rijnhaven wordt nooit kouder dan twee tot drie graden, terwijl voor verwarmen water van dertig graden nodig is. Die temperatuursprong maken we met de warmtepomp van 120 kW. Dit is dezelfde warmtepomp als we bij een wko-bron zouden gebruiken, maar nu hebben we in plaats van de wko het water uit de Rijnhaven als bron.”

Oppervlaktewater als energiebron Oppervlaktewater wordt wel vaker als energiebron ingezet, maar niet zoals in dit drijvende kantoorgebouw, legt Logman uit. “Normaal wordt water opgezogen en teruggebracht, maar dat is erg onderhoudsintensief omdat er veel vervuiling uit het water in de installaties terecht komt. Daardoor verlies je een gedeelte van de effectiviteit. Door de betonbakken als warmtewisselaar te gebruiken, heb je dat probleem niet.”

Permanente zonwering De zon speelde een belangrijke rol bij het ontwerp van het gebouw. De zonnepanelen op de ene helft van het dak compenseren het gebouwgebonden

Architect: Powerhouse Company Ontwikkelaar: Red Company Projectmanager: DVP Constructie: Bartels & Vedder/Solid Timber Adviseur installaties, brandveiligheid en bouwfysica: DWA Aannemer: FOR Building

gebruik. En door de uitkragende vloeren van het gebouw heeft het gebouw permanente zonwering, terwijl door de grote ramen juist veel daglicht het kantoor binnentreedt. Eigenlijk is het hele gebouw zo ontworpen dat maximaal gebruik gemaakt wordt van natuurlijk energie, vertelt Logman. “Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de dakoverstekken. In de zomer staat de zon hoog en komt de zon niet binnen en in de winter kunnen we door de laagstaande zon juist gebruik maken van de zonnewarmte.” Ook op het dak wordt natuurlijke energie geoogst. Logman: “Het dak ligt in de schaduw van de zonnepanelen en ook het groene dak heeft een verkoelend effect. Door deze natuurlijke effecten kost het minder energie om het gebouw te klimatiseren.”

Warmtepompen: Aermec, water/waterwarmtepomp, type NXW0503, 90kW verwarming en 111kW koelcapaciteit Zonwering: Verosol rolgordijnen type QS83 Zonnepanelen: 504 panelen VSUN Full Black Omvormers: 2x Growatt

Passieve en actieve koeling De koeling van het gebouw gebeurt dus zoveel mogelijk passief, bevestigt De Ru. “Daarnaast hebben we natuurlijk ook de mogelijkheid tot koeling met rivierwater. En er is computergestuurde zonwering die de warmte buiten kan houden als dat nodig is.” Deze dynamische zonwering bestaat uit binnenzonwering met een reflecterende laag, legt Logman uit. “Zo kunnen we de warmte buitenhouden, maar het werkt ook andersom omdat we er in de winter de warmte mee binnenhouden door de extra isolerende laag achter het glas. Zo kunnen we zonder energie toe te voegen het gebouw op temperatuur houden gedurende de nacht.” Q

Installatie XL December 2017

APPARTEMENTENCOMPLEX Zonnepanelen - Infraroodpanelen - Heattubes

Het woongebouw is ontworpen aan de hand van vier themaâ&#x20AC;&#x2122;s: energie, water, materialen en ecologie.

Een energieleverend circulair houten woongebouw Op het terrein van De Kleine Aarde wordt een nieuw houten woongebouw gebouwd voor woonstichting Joost uit Boxtel. Duurzaamheid, ecologie en circulariteit staan bij het project centraal. Het gebouw wordt energieleverend en ligt voor de ene helft vol met zonnepanelen, de andere helft is gereserveerd voor de heattubes met daaronder een groen dak.

Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2020

APPARTEMENTENCOMPLEX “Het is een bijzonder gebouw op een bijzondere plek in een mooie omgeving. Daarom is het heel belangrijk dat we bekijken hoe het gebouw onderdeel gaat uitmaken van de omgeving.” Aan het woord is Niels Struijcken, commercieel manager bij Heijmans. Op het terrein van de Kleine Aarde in Boxtel bouwt Heijmans 22 duurzame appartementen voor woonstichting Joost in een massief houten gebouw. Heijmans begint juni 2021 met de bouw. Het woongebouw is ontworpen aan de hand van vier thema’s: energie, water, materialen en ecologie, vertelt Marlies Zuidam, architect bij FAAM architects. “Het gebouw is bijna autarkisch en in ieder geval energieleverend. De helft van het dak bestaat uit zonnepanelen waarmee we het gebouw van stroom voorzien. De andere helft is gereserveerd voor heattubes waarmee we warm water maken en daaronder een groen dak waarmee we zoveel mogelijk water opvangen. Het gebouw is geïntegreerd in een heuvel, zodat je zonder trap beide lagen van het gebouw kunt inlopen.”

Circulaire materialen Struijcken benadrukt dat de vier ontwerpthema’s in alle aspecten van het gebouw terugkomen. “We willen dat het gebouw energieleverend wordt. Het watergebruik moet zeventig procent lager zijn dan gewoonlijk. We willen op het gebied van materi-

‘Bijverwarming gebeurt met infraroodpanelen’

De zelfvoorzienende bolwoning. In 1972 waren ze bij De Kleine Aarde al bezig met duurzaam bouwen en de ecologische voetafdruk.

XL Installatiefeiten alen zoveel mogelijk circulair zijn. En ecologisch willen we regeneratief te werk gaan, zodat er over vijf jaar meer biodiversiteit op het terrein is dan er nu is.” De bedoeling is dat de bewoners besmet worden met het duurzaamheidsvirus in de tijd dat ze op het terrein van De Kleine Aarde wonen, vertelt Struijcken. “We verwachten dat de appartementen een hoge doorloopsnelheid hebben. Het zijn kleine appartementen voor een- of tweepersoonshuishoudens. Als ze de gedachte van duurzaam leven meenemen naar hun volgende woning zou dat heel mooi zijn.”

Tijd ver vooruit Die duurzaamheidsgedachte komt op het terrein van De Kleine Aarde zeker niet uit de lucht gevallen. Tot 2011 was het een centrum waar bewoners, bedrijven en bezoekers geïnformeerd werden over nieuwe duurzame technieken en inzichten met betrekking tot de duurzame omgang met voedsel, water en energie. Het centrum werd al in 1972 gesticht door Sietz Leeﬂang en zijn vrouw Anke de Jong die toen al

Opdrachtgever: Woningstichting Joost Architect: Faam Architecten Aannemer: Heijmans Bouw Houten constructie: Laminated Timber Solutions Installatieontwerp: Visietech

bezig waren met duurzaam bouwen en de ecologische voetafdruk. Struijcken: “Het was een gemeenschap die gericht was op de menselijke maat. Ze keken naar landbouw, energie en zelfvoorziening. Ze bouwden een zelfvoorzienende bolwoning en maakten van oude radiatorpijpen een zonnecollector en waren hun tijd ver vooruit.”

Installaties zichtbaar Sinds 2017 wordt door een consortium van bedrijven, gemeente en instellingen het terrein nieuw leven ingeblazen. Toen is ook de Voedseltuin opgestart waar door mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt voedsel verbouwd wordt voor onder meer voedselbanken. “Ook nu staat educatie over de menselijke maat weer op het

Bouwadvies: Hello New Day Ecologisch advies: Staro Warmtepomp: Ecoforest TE-booster: Fort-es Zoutwateraccu: Greenrock

programma. Er zijn weer allerlei initiatieven rond duurzaamheid en educatie op het terrein. Precies zoals dat past bij het dna van De Kleine Aarde. Daarom willen we bijvoorbeeld dat de installaties in het gebouw zichtbaar zijn. Wij zien de bouw van het appartementencomplex als een manier om nieuwe duurzame technieken uit te proberen die we later misschien op grote schaal kunnen uitrollen.”

Bijverwarming met infraroodpanelen Voor het installatie-ontwerp van het ambitieuze nieuwbouwproject in Boxtel tekende Visietech, onder leiding van Johan Koekkoek. “De ambitie die er ligt, is om energieleverend te zijn. Daarnaast is het een houten gebouw dus daar ligt de uitdaging om te

Installatie XL December 2020

Ideaal voor renovatie

lijk Natuur GWP 3

APPARTEMENTENCOMPLEX

bekijken of we de installaties erin kunnen verwerken op een duurzame manier. Omdat je werkt met hout is vloerverwarming niet vanzelfsprekend, omdat je de leidingen niet in de betonvloer kunt laten lopen. Daarom willen we in dit project een droogbouwsysteem voor vloerverwarming toepassen. Deze gaat in ĂŠĂŠn zone door het hele gebouw.â&#x20AC;? De vloerverwarming zorgt voor een constante temperatuur van 18 graden in het appartementencomplex, vertelt Koekkoek. â&#x20AC;&#x153;Bijverwarming gebeurt vervolgens met infraroodpanelen. Dit doen we onder meer omdat het lastig is om nachtverlaging toe te passen in de slaapvertrekken. Door de basistemperatuur op 18 graden te houden, is het â&#x20AC;&#x2122;s nachts in ieder geval niet te warm in de slaapvertrekken.â&#x20AC;?

vervolgens 24 graden wordt door de instraling van zon en door de leidingen van de vloerverwarming loopt water van 19 graden, wordt er gekoeld. Aan de andere kant van het gebouw kan het best nog fris zijn en wordt met dezelfde temperatuur verwarmd.â&#x20AC;? Doordat de vloerverwarming een constante temperatuur levert, is de installatie voor de bewoner supersimpel te bedienen, vertelt Koekkoek. â&#x20AC;&#x153;Als hij het te warm heeft, kan hij het raam openzetten en als het te koud is, zet hij simpelweg de thermostaat omhoog en springen de infraroodpanelen bij.â&#x20AC;?

circulair willen bouwen, maar wel zonder onnodige risicoâ&#x20AC;&#x2122;s. Belangrijke circulaire eigenschappen hier zijn dat we alleen droge verbindingen gebruiken, zodat we alles makkelijk uit elkaar kunnen halen. Daarnaast willen we het gebouw ďŹ&#x201A;exibel indeelbaar maken, waardoor de levensduur vergroot wordt.â&#x20AC;?

Lage onderhoudskosten

Circulair bouwen De woningen zijn ontwikkeld voor ĂŠĂŠn- en tweepersoonshuishoudens, vertelt Struijcken. â&#x20AC;&#x153;Het is sociale woningbouw, dus betaalbaarheid en kwaliteit zijn erg belangrijk. We hebben samen met woonstichting Joost de eisen voor het gebouw bepaald. Dat hebben we vervolgens vertaald naar technische eisen en bijvoorbeeld materiaaleigenschappen.â&#x20AC;? Het gebruik van materialen is belangrijk in dit project, omdat de opdrachtgever zoveel mogelijk circulair wil bouwen, vertelt Struijcken. â&#x20AC;&#x153;We hebben al in een vroeg stadium besloten dat we

Koelen en verwarmen Het systeem werkt op deze manier ook goed als koeling legt Koekkoek uit. â&#x20AC;&#x153;Een nadeel van houten gebouwen is dat ze snel kunnen opwarmen. Daarom is het belangrijk dat je het koel kunt houden. De zon komt op in het oosten en warmt dan de oostkant van het gebouw op. Als het in de ruimtes

Daarnaast wordt er goed gekeken waar de grondstoffen vandaan komen, vertelt Struijcken. â&#x20AC;&#x153;We gebruiken bijvoorbeeld aluminium kozijnen en we willen dat die van hergebruikt materiaal gemaakt zijn. Maar we kijken ook naar de kosten. Ranke aluminium kozijnen kunnen de tand des tijds doorstaan en hebben lage onderhoudskosten.â&#x20AC;? Hij ziet dit project dan ook als een leerschool voor andere toekomstige projecten. â&#x20AC;&#x153;Het is een kans om hergebruik toe te passen op kleine schaal en het zo te testen. Vervolgens kunnen we die kennis toepassen bij een veel groter gebouw, bijvoorbeeld een kantoorpand van twintig verdiepingen. Het gaat erom dat we in de haarvaten van verschillende ketens duiken en die informatie kunnen toepassen in andere projecten.â&#x20AC;?

,167$//$7,(35,1&,3( JHEUXLN YDQ EDVLVZDUPWH EDWWHULM DFFX RS ]HH]RXW EXIIHUYDWHQ PHW 3&0 VWXULQJ RS ZHHUVYRRUVSHOOLQJ DXWDUNLVFK PRJHOLMN SLHNHQ RSYDQJHQ RS KRRIGQHW WHFKQLVFKH UXLPWH YRRU YROOHGLJH JHERXZ

OXFKW ZDWHU ZDUPWHSRPS ZHHUVDIKDQNHOLM

VOLPPH DSSDUDWHQ ZHHUVDIKDQNHOLMN JHEUXLNHQ RS EDVLV YDQ HQHUJLHDDQERG DIYRHU YDQ OXFKW

]HH]RXW DFFX

Â&#x192; _ Â&#x192;

(3& SDQHOHQ 120 FD SDQHOHQ

SRZHUWXEHV

GRXFKH (5$'

(5$' Â&#x192;

Â&#x192;

Â&#x192; LQGLYLGXHOH YUDDJ (5$'

(5$' Â&#x192;

EDVLVZDUPWH

ZDUPH ]LMGH

Â&#x192;

NRXGH ]LMGH [ $ 1(7

XLWZLVVHOLQJ ZDUPWH HQ NRXGH DDQVOXLWLQJ LSY

De installaties in het gebouw zijn straks zichtbaar. Dit past bij het dna van De Kleine Aarde.

Installatie XL December 2020

Installatieconcept COW voor woontorens levert snelheid en flexibiliteit op. Op de noordelijke IJ-oever in Amsterdam Noord komt het multifunctionele complex Y Towers: een moderne woontoren met 250 woningen en een hoteltoren met 579 kamers. De woontoren van 101 meter is een voorbeeld van de gigantische vraag naar gestapelde woningbouw in binnensteden, vaak op bijzondere en drukbezochte locaties. Dit project wordt installatietechnisch gerealiseerd volgens het CrossOver Woningbouwconcept (COW) van HOMIJ Technische Installaties.

De bewoner kan dus elk gangbaar domoticaapparaat naadloos in het netwerk plaatsen. Daarnaast maakt het COW-concept maatwerk voor individuele bewoners mogelijk.

Individuele wensen Met het COW-concept past HOMIJ de jarenlange ervaring met slimme methodieken uit de utiliteitsbouw toe in de gestapelde woningbouw. Daarom de naam CrossOver. Door de toepassing van de modernste, liefst draadloze technologie wordt een gestapeld woongebouw in één keer slim, toekomstbestendig en flexibel gemaakt voor de bewoners. Bovendien hanteren we werkwijzen en materialen uit de utiliteitsbouw, waardoor we de installaties sneller en efficiënter realiseren. Repeterende woontorens zijn juist daarom heel geschikt voor COW.

Sneller en efficiënter Y Towers wordt gerealiseerd door middel van zogenaamde tunnelbouw. Een razendsnelle bouwwijze die veel van de installateur eist. Niets mag de

betonstort verstoren of vertragen. Dus werkt HOMIJ intensief samen met de andere tunnelpartijen. Eerder toonden we bij woontoren De SYP in Utrecht aan dat het COW-concept de realisatie van de installaties sneller en efficiënter maakt. Enerzijds door de inzet van multifunctionele monteurs, anderzijds door de toepassing van prefabricatie. Bij Y Towers doen we er nog een schepje bovenop.

Flexibiliteit in uniformiteit Doordat we bij het COW-concept nog meer gebruik gaan maken van draadloze technologie is bij toekomstige projecten extra tijdwinst te behalen. Er zijn immers minder leidingen nodig. Bovendien wordt draadloze technologie gebruikt die met de protocollen van alle slimme apparaten kan communiceren.

Zeker bij tunnelprojecten in de woningbouw was het lange tijd haast onmogelijk om verschillende koperswensen goed te verwerken. Tunnelbouw draaide immers om efficiency door uniformiteit. Bewoners hadden bijvoorbeeld geen keuze waar stopcontacten worden geplaatst. COW lost dit op. Zo worden om de paar meter multifunctionele inbouwdozen geïnstalleerd die met elkaar zijn verbonden middels 230V en glasvezel. Hierdoor is de bewoner volledig vrij in de inrichting van de woning. Bewoners kunnen zelfs eenvoudig en veilig een stopcontact verplaatsen of er een bij klikken. COW geeft gestapelde woningbouw dus ook flexibiliteit. CrossOver Woningbouw is dé toekomst voor de installatietechnische realisatie van woontorens. Meer weten? Kijk op www.homij.nl/cow.

APPARTEMENTENCOMPLEX

Keuze voor hout De keuze voor hout heeft allerlei bouwkundige gevolgen, legt Struijcken uit. “Werken met hout heeft consequenties. We moeten het materiaal echt doorgronden. Zo moeten we veel dikkere vloeren maken, waardoor de wandelementen ook hoger zijn. Daarnaast moeten we rekening houden met speciﬁeke akoestische en brandwerende eisen. Maar betaalbaarheid blijft natuurlijk van belang. Daarom willen we zoveel mogelijk binnen de standaardmaten blijven.” Een groot voordeel van hout is volgens Struijcken dat het niet snel koud wordt. “Steen wordt koud en moet je daarom op temperatuur houden. Bij hout is dat niet zo. Daarom kun je in houten gebouwen ook makkelijker met Infraroodverwarming werken.” Bouwen met hout heeft nog een ander belangrijk voordeel, voegt Zuidam toe. “Je kunt er veel sneller mee bouwen. Dat komt omdat de constructie volledig geprefabriceerd wordt in de fabriek van Laminated Timber Solutions in België. In twee weken moet het casco staan. Vervolgens moet de afbouw nog beginnen, dat duurt natuurlijk langer.”

‘Een groot voordeel van hout is dat het niet snel koud wordt’

warmte en koude voorzien.” De warmtepompen zorgen ook voor het warm tapwater legt Koekkoek uit. “De warmtepomp maakt een basistemperatuur van 45 tot 50 graden. Vervolgens plussen we dat water met de TE-Booster, een soort efficiënte close-in-boiler, nog extra op naar 55 graden. Het is niet efficiënt om water van 60 graden te maken met een warmtepomp, vandaar dat we deze elektrische oplossing hebben toegevoegd.”

Warmtepompen met tapwater-booster

Zoutwateraccu

De bron die het gebouw temperatuur van 18 graden houdt, is een luchtwaterwarmtepomp van Ecoforest. Dat is een bijzonder efficiënt apparaat, legt Koekkoek uit. “De drycooler zuigt lucht aan en geeft de temperatuur via een warmtewisselaar af aan glycol. De voordelen zijn duidelijk. Er hoeft geen bron geboord te worden. Geluidsoverlast speelt niet bij deze installatie en het is een heel eenvoudig, maar efficiënt systeem met een hoge COP. In het project in Boxtel gaan we drie van deze warmtepompen met een gezamenlijk vermogen van 45 kW plaatsen die alle 22 woningen van

Op het gebied van elektriciteit is het de bedoeling dat het woongebouw zoveel mogelijk zelfvoorzienend wordt. Daarvoor worden zonnepanelen en een zoutwateraccu van Greenrock toegepast, vertelt Koekkoek. “Deze accu slaat elektriciteit op een duurzame manier op. Hij is wel wat groter dan een lithiumbatterij en vraagt dus om iets meer ruimte. Het duurt ook langer om de accu te ontladen, wat deze techniek zeer geschikt maakt voor gebouwen, maar niet voor bijvoorbeeld elektrische auto’s. Met de accu kunnen we piekbelasting van het elektriciteitsnet voorkomen.” Q

Sinds 2017 wordt door een consortium van bedrijven, gemeente en instellingen het terrein nieuw leven ingeblazen.

Installatie XL December 2017

WONINGEN Luchtdichtheid - RC-waarde - Houtskeletbouw

Prefab nieuwbouw voor sociale huur De 38 woningen die Zwanenburg Projecten realiseerde in nieuwbouwwijk SkoatterwĂ˘ld in Heerenveen, moeten voldoen aan de modernste eisen en betaalbaar zijn voor de doelgroep van de woningcorporatie. Een ďŹ&#x201A;inke uitdaging, maar het bleek mogelijk door de toepassing van veel prefab bouwelementen van IIBO in Heerenveen. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2020

WONINGEN

“De energieprestatie was natuurlijk belangrijk, maar daarnaast waardeerde de woningcorporatie ook de circulariteit van het concept en de bouwsnelheid die door middel van prefab kon worden gerealiseerd.” Volgens Annerients Rusch, werkvoorbereider bij bouwbedrijf IIBO, speelt het MooiZEN-concept in op de actuele vraagstukken die veel opdrachtgevers bezig houden. In oktober zijn de 38 sociale huurwoningen opgeleverd die gebouwd werden in opdracht van woningcorporatie WoonFriesland in de nieuwbouwwijk Skoatterwâld in Heerenveen. WoonFriesland verhuurt de woningen onder de laagste aftoppingsgrens, vertelt projectontwikkelaar Bastiaan Dijk van Zwanenburg projecten. “Het zijn echt sociale huurwoningen met een lage huur. Omdat ze bijna geen energieverbruik hebben, zijn de woonlasten voor de huurders erg gunstig.”

De 38 woningen die Zwanenburg Projecten realiseerde in nieuwbouwwijk Skoatterwâld in Heerenveen voldoen aan de modernste eisen.

XL Installatiefeiten Luchtdichtheid Een gezond binnenklimaat is in het MooiZEN-concept geborgd door het dampopen bouwsysteem, vertelt Dijk. “Dat betekent dat de lucht niet uit de woning kan, maar het vocht wel. Hierdoor krijg je een veel ﬁjner binnenklimaat en is er in de woning minder kans op vocht of schimmel.” De woningen hebben allemaal een luchtwaterwarmtepomp, gecombineerd met een boilervat van 180 liter, een ventilatiesysteem met warmteterugwinning en zonnepanelen. De woningen zijn bovendien zeer luchtdicht, benadrukt Dijk. “We zijn uitgegaan van het hoogst haalbare op het gebied van luchtdichtheid, strenger dan de nieuwe BENG-eisen van 2021 bijvoorbeeld voorschrijven. Dat is gelukt zonder dat het duurder is dan een traditionele woning.”

Kleinere installaties Door de goede isolatie zouden de woningen in principe kunnen functioneren met een kleinere warmtepomp of zelfs met elektrische verwarming. Maar dat bleek vanwege bestaande regelgeving uiteindelijk niet mogelijk, vertelt Dijk. “We liepen daar in de epc-berekening tegenaan. De luchtdichtheid en hogere Rc-waarde van de woning doen weinig in de epc. Daarom moesten er toch zonnepanelen op en een warmtepomp in de woning. Wij zien meer in beter isoleren en kleinere installaties. Het is gek dat dat nog onvoldoende gewaardeerd wordt in de energieprestatie-eisen. Ook de nieuwe BENG-regelgeving is nog niet strikt genoeg.”

Prefab Prefabricage en circulariteit spelen een grote rol bij de installaties in dit project, vertelt Wesley Abbas, projectleider van Breman Kampen. “De elektra in dit project is stekerbaar en wordt bovendien al in de fabriek geplaatst, compleet afgemonteerd. Als de wanden van de woningen op de locatie worden geplaatst, kunnen we meteen alle elektra aansluiten. Ook de meterkast is geprefabriceerd en hoeft alleen nog gekoppeld te worden.” Zelfs het ventilatiesysteem in het project is prefab, zegt Abbas. “De ventilatiekanalen liggen kant-enklaar in de vloeren en hoeven alleen nog gekoppeld te worden van het ene element naar het andere.”

Opdrachtgever: WoonFriesland Ontwikkelaar: Zwanenburg Projecten Architect: Van Manen en Zwart Bouwbedrijf: IIBO

Robotstraat De woningen zijn voor een groot deel geproduceerd in de fabriek van bouwbedrijf IIBO, legt Rusch uit. “Onze fabriek in Heerenveen heeft een robotstraat van 150 meter. Daarop realiseren we onze biobased woningen.” De warmtepompinstallatie wordt door Breman in de fabriek van IIBO in een prefabkast van 80x80 centimeter geplaatst, vertelt Abbas. “De luchtwarmtepomp en de boiler zitten al in één unit. Daarnaast plaatsen we ook het expansievat. De aansluitingen voor de installatie hebben allemaal dezelfde koppeling, zodat ze op de bouwplaats makkelijk waterzijdig en cv-zijdig aangesloten kunnen worden. Als de wanden van de woning geplaatst zijn, zetten we de warmtepompkast in de woning en kunnen we die koppelen met de waterleidingen. Dat is vooraf allemaal uitgetekend in het BIMmodel en dat werkt allemaal prima.”

Houtskeletbouw Met het oog op circulariteit kiest IIBO voor een houten constructie, legt Rusch uit. “Het casco is van houtskelet en de isolatie hebben we gemaakt van cellulose.” De ervaringen met houtskeletbouw zijn goed, stelt Rusch. “Je merkt als je erin staat weinig verschil met een traditionele betonnen woning. We voldoen bijvoorbeeld ruimschoots aan de gestelde eisen voor geluidsoverdracht. Het is echt een fabeltje dat je in houten woningen meer last van geluid zou hebben dan in betonnen woningen.” Dijk wijst daarnaast op de duurzame voordelen van bouwen met hout. “Een groot voordeel van houtskeletbouw is de hernieuwbaarheid van hout en dat we veel minder beton gebruiken en dus minder CO2 uitstoten. Alle elementen van de woning zijn her te gebruiken en daarmee circulair. De cellulose is afkomstig van oud papier en daar wordt dus upcycling

Installatiebedrijf: Breman Ventilatiesysteem: Brink Air 300 Luchtwarmtepomp: Metro Therm SHK 200 6kw

toegepast. Dat is een hoogwaardigere toepassing van een hergebruikt product.” De buitenkant van de woningen in Skoâtterwald zien er allemaal anders uit om variatie aan te brengen in het straatbeeld, vertelt Dijk. “Met het bouwsysteem van IIBO is qua gevel van alles mogelijk. Er kunnen steenstrips gekozen worden, maar ook bijvoorbeeld bamboe, gerecyclede stalen platen, groene gevelbekleding of ruw steigerhout. De gevelafwerking wordt in de fabriek gemaakt en vervolgens op de bouwlocatie in elkaar gezet.”

Bouwtijd Ook de badkamers en toiletten in het project zijn geprefabriceerd, benadrukt Dijk. “Sanifab heeft deze ‘plug-and-play’ badkamers en toiletunits gemaakt onder ideale omstandigheden in een meubelmakerij. Deze kunnen op de bouwplaats in een paar minuten geplaatst worden. Mede hierdoor lukt het om de woningen binnen een dag winden waterdicht te maken inclusief toilet, badkamer en eventueel keuken. Dit scheelt heel veel aan bouwtijd, maar het levert daarnaast bijvoorbeeld veel minder overlast op waardoor dit systeem zeer geschikt is voor inbreidingslocaties. Per complete woning is slechts tweeënhalve dieplader nodig om hem naar de bouwlocatie te vervoeren, waar verder aan groot materiaal slechts een telescoopkraan nodig is voor de montage.” Prefab bouwen heeft dus volgens Dijk veel voordelen, maar zijn er ook nadelen? “Prefab bouwen vraagt om een vroegtijdigere voorbereiding. Je moet bijvoorbeeld al vroeg in het traject weten waar de wandcontactdozen komen. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor indeling van de badkamers. Daardoor heb je als huurder of koper iets minder keuze, maar dat wordt lang niet door iedereen als negatief ervaren.” Q

Installatie XL December 2020

“ALLEEN EEN PERFECT MATCH KAN DESIGN DE UITSTRALING GEVEN DIE HET VERDIENT”

GROHE voorziet met de complete badkamerconcepten een totaaloplossing voor de klant en leverancier. GROHE vereenvoudigt daarmee het planningsen installatieproces voor partners door hen vanuit één bron een omvangrijk totaalpakket aan kranen, douchesystemen en accessoires aan te bieden. Aangevuld met een zorgvuldig samengesteld aanbod in keramiek. Compleet badkamer concept Met de complete badkameroplossingen van GROHE hoeft u niet meer te vertrouwen op giswerk. Het toegewijde designteam van GROHE heeft naar elk individueel product gekeken om te bepalen welke kranen, douches, wastafels, baden en toiletten het beste bij elkaar passen. Het resultaat: een naadloos en compleet design. “Alleen een perfect match kan design de uitstraling geven die het verdient”, aldus Michael Seum, vicepresident product design bij GROHE. Perfect Match De perfecte badkamer draait niet alleen om het kiezen van mooie kleuren en materialen, maar ook vooral om het samenspel van designelementen en innovatieve technologieën. Kiezen voor een van de perfect matches van GROHE verzekert en creëert een samenhangend en perfect ontworpen stijl. Ongeacht levensstijl of smaak, de perfecte combinatie van producten worden gevonden in de keramiek lijnen Bau, Euro, Cube en Essence. Elke lijn heeft zijn eigen onderscheidende kwaliteiten en zorgt voor een zichtbaar samenhangende badkamer. Badkamer in kleur Op zoek naar meer kleur in de badkamer? Dan zit je bij GROHE goed. GROHE biedt een compleet assortiment aan badkamerkranen, douches en accessoires in diverse kleuren en afwerkingen. Naast chroom bestaat de GROHE Color collectie uit diverse andere prachtige kleurdesigns waaronder SuperSteel, Cool Sunrise, Warm Sunset, Nickel en Hard Graphite. Bekijk de mogelijkheden op colors.grohe.nl. Wilt u meer weten of bent u op zoek naar deskundig advies? Neem dan contact op met het GROHEprojectbureau: Tel.: 088-003 07 22 E-mail: projecten-nl@grohe.com

KANTOOR Luchtﬁltratie - Clean Room - Cryostaatruimte

Extreem zuivere lucht voor SRON in Leiden

Het Netherlands Institute for Space Research (SRON) krijgt een nieuw hoofdkantoor op het Leiden Bio Science Park. Het wordt een bijzonder gebouw, waarbij techniek een hoofdrol speelt. Zo zijn de clean rooms trillingsarm en wordt de lucht in deze ruimtes 150 keer per uur geﬁlterd. Door Joop van Vlerken Beeld Ector Hoogstad Architecten

Installatie XL December 2020

KANTOOR

“Dit project is bijzonder omdat we werken aan een onderzoeksfaciliteit voor de ruimtevaart. Maar de installaties die daar belangrijk voor zijn, maken we vaker. We hebben veel ervaring met clean rooms en onderzoeksfaciliteiten.” Aan het woord is Maurice Mahieu, projectdirecteur bij Kuijpers. In een bouwcombinatie met MedicomZes realiseert het bedrijf de nieuwbouw voor het Netherlands Institute for Space Research (SRON) op het Leiden Bio Science Park. De oplevering van de bouw is gepland voor april 2021, dan verhuizen de tweehonderd medewerkers van het hoofdkantoor van Utrecht naar Leiden. Het gebouw wordt naar de standaard van BREEAM Excellent gebouwd en krijgt kantoren, gemeenschappelijke ruimtes, clean rooms, laboratoria en werkplaatsen.

Flexibele verbindingen MedicomZes en Kuipers hebben veel ervaring met het bouwen van clean rooms voor ziekenhuizen en andere hoog-technische omgevingen. Die kennis komt hier goed van pas, vertelt Mahieu. “In het gebouw komen veel gevoelige installaties. We maken daarom een trillingsarme vloer in verschillende ruimtes. Deze ruimtes liggen op een andere fundering dan de rest van het gebouw en alle doorlopende verbindingen zijn gescheiden van de vloer. Dit moet je bouwkundig en installatietechnisch ook goed doorrekenen. Installatietechnisch betekent het scheiden van deze ruimtes bijvoorbeeld dat we ﬂexibele verbindingen gebruiken, zodat trillingen geen invloed hebben op het functioneren van de apparatuur.”

Stralingsbronnen Energieopwekking moet zover mogelijk van de clean rooms plaatsvinden, legt Mahieu uit. “Het is voor de apparatuur van belang dat die afgeschermd wordt van stralingsbronnen. De clean rooms zijn daarom afgescheiden en geaard om elektromagnetische straling tegen te houden. Statische ontlading moet voorkomen worden om te zorgen dat de microcomponenten niet beschadigd worden.” Dit soort technische eisen heeft natuurlijk zijn uitwerking op het ontwerp van een gebouw, vertelt Mahieu. “Daarom zijn we al direct in het voortraject betrokken. We hebben veel kennis over dit soort gebouwen in huis. Er is veel overleg geweest met de architect en de installatieadviseur om tot de best mogelijke architectonische én technische oplossing te komen binnen het gestelde budget. Op sommige punten zijn er compromissen gesloten tussen techniek en esthetiek. Maar door de goede samenwerking was er veel begrip tussen de partijen onderling.”

Trillingsarm Dat wordt bevestigd door Laurence van Benthem, architect bij Ector Hoogstad Architecten. “We wisten natuurlijk dat er strikte eisen golden voor dit gebouw. Er zitten clean rooms in waar grote hoeveelheden schone lucht doorheen moet. Daarom zoek je naar een lay-out die de ﬂexibiliteit van het gebouw ondersteunt en installaties goed in zich op kan nemen.” Als architect stond hij voor de uitdaging om de ver-

In het gebouw komen veel gevoelige installaties. Reden om in verschillende ruimtes een trillingsarme vloer te realiseren.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: SRON Aannemer: MedicomZes Architect: Ector Hoogstad Architecten Constructieadvies: Pieters Bouwtechniek Installateur: Kuijpers Installatieadvies: Deerns Bouwkundig ingenieur: Peutz Zonnepanelen: 520 m2 op het dak Warmtepompen: 5 stuks van Aermec - 1st. 4 pijps warmtepomp met een koelvermogen van 390 kW & verwarmingsvermogen van 265 kW - 2st. omkeerbare warmtepompen met een koelvermogen van 465 kW & verwarmingsvermogen van 290 kW - 1st. Omkeerbare warmtepomp met koelvermogen van 439 kW & verwarmingsvermogen van 365 kW - 1st. 4 pijps warmtepomp met een koelvermogen van 379 kW & verwarmingsvermogen van 349 kW

Luchtbehandelingskasten: 10 stuks van AL-KO: - 3 stuks Make-up air & 3 stuks lucht-afvoerkasten met een nominaal debiet van 20.2000 m3/h & noodbedrijf van 30.300 m 3/h. - Indien 1 van de toe & afvoerkasten uitvalt kunnen de resterende 2 kasten naar noodbedrijf optoeren om te voorzien in de vereiste lucht toe/afvoer. - 1 stuks LBK ten behoeve van luchtbehandeling in de kantoren, aanvoer & retour van 42.000 m3/h voorzien van warmteterugwinning door middel van een warmtewiel. - 1 stuks LBK t.b.v. nabehandeling cleanroom lithograﬁe om 23.000 m3/h na te behandelen. De LBK heeft geen eigen ventilator. - 1 stuks LBK t.b.v. nabehandeling cleanroom overige om 8.360 m3/h na te behandelen. De LBK heeft geen eigen ventilator. - 1 stuks LBK t.b.v. nabehandeling labs & werkplaatsen om 24.500 m3/h na te behandelen. De LBK heeft geen eigen ventilator.

Installatie XL December 2020

Geef kinderen een gezonde leeromgeving Schoolventilatie voor een betere prestatie

De nieuwe EduComfort 1000 De tweede generatie decentrale schoolventilatie

Deze nieuwe schoolventilatie unit is het resultaat van ruim 5 jaar ervaring in het toepassen van decentrale schoolventilatie. De EduComfort 1000 is de eerste decentrale unit ‘in het zicht’ die voorzien kan worden van koeling én verwarming. Zo creëert u het gehele jaar een gezond binnenklimaat.

Voldoet aan Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B Installatiegeluid maximaal 33 dB(A) Verwarmen en koelen in één compacte decentrale unit Optimale luchtstroom middels hoog inducerende JET-nozzles

www.nedair.nl

KANTOOR

schillende functies onder te brengen in één gebouw. “De kavel is niet zo groot. Het is daarom een compact gebouw geworden. Maar we moesten wel goed kijken hoe we gingen stapelen. De clean rooms moesten trillingsarm zijn en zijn daarom logischerwijs op de begane grond gepositioneerd. Je loopt dus bij binnenkomst meteen tegen de corebusiness van SRON aan, de entree is daarmee een experience centre geworden waar je cleanrooms en cryostaatruimtes ziet en waar we bezoekers informeren over SRON.”

Installaties onderdeel architectuur Boven de transparante plint is een architectonische massa geplaatst waar de techniek van de clean rooms en facilitaire ruimten ingepast zijn. Daarboven zijn drie lagen voor gemengde functies zoals kantoren, vergaderruimtes en laboratioria geplaatst rond een oplopend verbindend atrium met centrale voorzieningen. De bovenste zes meter hoge laag is voor de installaties. Van Benthem: “Deze stapeling van vier herkenbare eigen werelden, hebben we ook architectonisch herkenbaar willen verbeelden. Installaties zijn daarbij niet weggewerkt maar onderdeel van de architectuur. Dat levert een spanning op tussen bijvoorbeeld transparantie en massa. Dat gebruiken we hier juist als eyecatcher voor het gebouw.”

Alles in BIM Een van de redenen waarom de samenwerking goed verliep, is dat het hele project in BIM werd gerealiseerd, vertel Mahieu. “Alle partijen hebben daarin gewerkt. Omdat je met ontwerpafstemming werkt, verloopt het project in fases. We gaan van voorlopig ontwerp, naar deﬁnitief ontwerp en technisch ontwerp. Die fases moeten eerst afgerond worden en daarna wordt het model bevroren, waarna er geen wijzigingen meer zijn.” De bouwcombinatie Medicomzes en Kuijpers tekende niet alleen voor het ontwerp en de realisatie van het gebouw, maar ook voor het onderhoud. Mahieu: “Dat betekent dat we in de ontwerpfase al nadenken over de exploitatiefase. Hoe kun je onderhoudskosten zo laag mogelijk houden? Daarom is ons onderhoudsteam ook onderdeel van het team dat het ontwerp en de realisatie van dit gebouw doet.”

Wko-bronnen SRON vroeg in het Plan van Eisen om een energiezuinig concept, vertelt Reinier Spies, senior projectmanager bij Deerns. “De opdrachtgever ging in eerste instantie uit van een wko. Daar hebben we een haalbaarheidsonderzoek naar gedaan. Het bleek lastig te realiseren omdat zich op het terrein van Universiteit Leiden al een wko bevindt. Dit zou kunnen interfereren met de bronnen voor SRON. Er zouden bronnen verplaatst moeten worden, waar hoge kosten mee gemoeid zouden zijn.” Omdat een wko in balans gehouden moet worden, is het belangrijk dat de koude en warmte die aan de grond onttrokken worden ook weer terug de grond in gaan, vertelt Spies. “Maar waar een normaal modern gebouw al meer koude dan warmte op jaarbasis

Er is in verschillende ruimtes een trillingsarme vloer gerealiseerd. De ruimtes liggen op een andere fundering dan de rest van het gebouw en alle doorlopende verbindingen zijn gescheiden van de vloer. Dit moet je bouwkundig en installatietechnisch goed doorrekenen.

Installatie XL December 2020

! " (& !# ! $! ! # # )" (& !# & ! !" "# # # " !# (& !# % !" "# # '#$! " # % ! # ! $!

KANTOOR

gebruikt, is dat zeker zo voor de onderzoeksfaciliteit van SRON. Daarom konden we de balans niet halen en zouden we bijvoorbeeld in de winter extra koude moeten gaan produceren omdat we de bron in balans moeten houden.”

Energie-efﬁciënte warmtepompen Een wko werd dus niet haalbaar geacht. Om toch de gewenste BREEAM Excellent score te halen wordt naast alle energiebesparende maatregelen ook energie opgewekt met energie-efficiënte warmtepompen, zegt Spies. “Met warmtepompen maken we gelijktijdig koude en warmte. Uit de TCO-berekening bleek dit over dertig jaar een gunstigere optie dan een wko voor dit gebouw. Dat heeft er ook mee te maken dat de investeringskosten voor warmtepompen lager zijn. Het energiegebruik ligt wel iets hoger dan bij een wko, maar het blijft een energiezuinig concept.” Dat heeft er volgens Spies mee te maken dat een warmtepomp op een efficiënte manier warmte en koude maakt. “Je kunt met de input van één eenheid elektriciteit gelijktijdig drie eenheden koude en vier eenheden warmte maken.” Een gedeelte van de benodigde elektriciteit wordt op het dak van het gebouw opgewekt door 520 m2 aan zonnepanelen.

eigenlijk vier warmtepompen nodig, maar mocht er een uitvallen dan kunnen we terugvallen op een reserve.” Een belangrijk pluspunt van de installatie is dat de restwarmte uit de proceskoeling benut wordt voor de verwarming van het gebouw. Daarnaast wordt ook warmte teruggewonnen uit de afvoerlucht, vertelt Spies. “Als het buiten 0 graden is, kunnen we de eerste 14 graden gratis verwarmen en moeten we nog 7 graden met de warmtepomp bijplussen. Daarmee is de warmte die we terugwinnen goed voor zeventig procent van de warmtebehoefte.”

op overdruk gehouden zodat er geen lucht van buiten naar binnen kan.” Deerns heeft veel ervaring met clean rooms opgedaan bij onder meer chipfabrikant ASML. Spies: “Belangrijk is dat werknemers veilig kunnen werken. Er wordt veel gewerkt met gevaarlijke gassen zoals silaan en waterstof. Daarnaast is ultrapuur water belangrijk in de clean rooms. Het water wordt onthardt, er wordt osmose toegepast en vervolgens wordt het nog gedemineraliseerd en gedeïoniseerd. Dan blijft er nagenoeg pure H2O over.”

Schone lucht vereist

Zonwering

In de clean rooms is - zoals de naam al verraadt - schone lucht een vereiste, vertelt Spies. “Met een absoluut-ﬁlter wordt de lucht 150 keer per uur geﬁlterd. Om even het verschil aan te geven, voor een kantoor is dat ongeveer drie keer per uur.” Aanvankelijk wilden de wetenschappers van SRON zelfs dat de ruimtes 350 keer per uur gespoeld zouden worden, aldus Spies. “Dat zijn we gaan analyseren en vervolgens hebben we aangetoond dat 350 keer niet nodig is. Bij een instituut als SRON werken wetenschappers dus die willen hiervan wel een grondige analyse zien. Alleen zo kun je ze overtuigen.”

De grote koelbehoefte van SRON Leiden heeft te maken met de specialistische activiteiten die in het gebouw plaatsvinden, vertelt Spies. “SRON produceert chips in lithografische processen. Die willen ze testen bij temperaturen van bijna het absolute nulpunt van 0 Kelvin (-273 graden Celsius). Bij die koeling komt veel warmte vrij die we weer hergebruiken in het gebouw.” Om de koellast voor het gebouw zoveel mogelijk te beperken, wordt optimaal gebruik gemaakt van zonwering, vertelt Van Benthem. “Voor de oost-, zuiden westzijde hebben we per oriëntatie geoptimaliseerde zonweringsschermen ontworpen van gevouwen en geperforeerde aluminium platen. Deze hebben we samen met Peutz en Deerns zo ontwikkeld dat ze de warmtelast beperken en tegelijkertijd uitzicht en daglichttoetreding garanderen.” Q

Vijf warmtepompen

Overdruk

Op het dak worden vijf warmtepompen geplaatst die samen een theoretisch vermogen van 2 MW hebben. Spies: “Het is een vier plus één opstelling. We hebben

Daarnaast is het van het grootste belang om vervuiling buiten de deur te houden vertelt Spies. “Daarom zijn de cleanrooms luchtdicht en worden ze continu

Een impressie van het Netherlands Institute for Space Research (SRON) op het Leiden Bio Science Park. De oplevering van de bouw is gepland voor april 2021.

Installatie XL December 2020

Slimme duurzame oplossingen Voor elke vraag een passende oplossing

Remeha biedt een passende oplossing voor elke warmtevraag. Of het nu gaat om cv, hybride of all-electric, zowel lucht/water als grondgebonden. Voor renovatie en nieuwbouw. Van een kleine woning tot een groot bedrijfspand. Remeha biedt de beste oplossing.

Remeha.nl/warmtepompen

DISTRIBUTIECENTRUM Warmtepomp - Luchtreinigingsunits - Watertanks

BREEAM topscore voor hypermodern distributiecentrum

Jumbo heeft zijn splinternieuwe nationaal distributiecentrum (NDC) in Nieuwegein volledig automatisch gemaakt. Het bijzondere is dat de warmte die hierbij vrijkomt, wordt hergebruikt. Het is slechts een van de vele duurzame maatregelen die Jumbo heeft genomen. Dat heeft uiteindelijk geleid tot een even hoge als bijzondere BREEAM-NL Nieuwbouw-score van 100,2 procent. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2020

! $

"' #

& !

" & !

! & & & " &

% !" # $ ' (& # % "! " ! $%

' )

DISTRIBUTIECENTRUM

Langs de A12 net ten zuiden van Utrecht valt het nieuwe Jumbo-distributiecentrum direct op. Het geelgekleurde centrum van ruim 47.000 m2 is afgelopen augustus officieel in gebruik genomen op een vrijgekomen plek op bedrijventerrein De Liesbosch in Nieuwgein. Van begin af aan wist de supermarktketen dat dit niet alleen een geautomatiseerd centrum moest worden, maar tevens het meest duurzame van Nederland, liefst ter wereld. BREEAM-Outstanding werd het doel, en dat is met vlag en wimpel behaald, vertellen Reinier den Uijl en Simon Hogenstijn van W4Y. Dit adviesbureau heeft niet alleen het installatieontwerp gedaan en begeleid tijdens de bouw, het is ook als BREEAM-expert betrokken bij ontwerp en uitvoering.

Meer dan honderd procent Met die BREEAM-certiﬁcering is direct een bijzonder fenomeen aan de orde, want door de vele maatregelen en innovatiepunten die hier zijn gescoord, is dit gebouw het eerste ter wereld dat meer dan honderd procent scoort. “En het is waarschijnlijk meteen ook de laatste,” vertelt Simon Hogenstijn. “Het is tot nu toe niet mogelijk geweest om zoveel punten te behalen, maar we hebben met Jumbo en het gehele bouwteam alles uit de kast gehaald. Daardoor hebben we op alle punten hoge scores behaald, alsmede tien extra innovatiepunten, waardoor we boven de honderd zijn uitgekomen. Het regelement is daarop nu aangepast, zodat in de toekomst honderd procent het absolute maximum is.” Het hart van het distributiecentrum is het volledig geautomatiseerde systeem van het Duitse bedrijf Witron, dat pallets met geleverde producten naar zogeheten opslaglocaties verplaatst zonder dat er een Jumbo-medewerker aan te pas komt. De warmte die hierbij vrijkomt, wordt teruggewonnen, legt Reinier den Uijl uit. “We hebben hiervoor een intern wtw-circuit gerealiseerd. Deze transporteert de warmte naar een buffertank in de technische ruimte op de eerste verdieping. Van daaruit wordt de warmte naar behoefte via de vier luchtbehandelingskasten verdeeld in het centrum.” In deze luchtbehandelingskasten zorgen twincoils voor het terugwinnen van warmte uit de afgevoerde lucht. “Er moet veel lucht worden verplaatst, het gaat om 35.000 m3 lucht per kast, en daarnaast hebben de kantoren een eigen luchtbehandelingskast, die 40.000 m3 lucht ververst”, aldus Den Uijl.

De leidingen voor het bluswater komen hier tezamen om daarna verdeeld te worden over het gehele pand.

Warmtepompen Ook dankzij de hoge efficiëntie van de drie luchtwater-warmtepompen ten behoeve van de hallen is de BREEAM-score tot recordhoogte opgestuwd. Hogenstijn: “Deze drie in cascade geschakelde warmtepompen van elk 500 kW hebben een COP van maar liefst 4,3. Een cascade-opstelling is al efficiënt, omdat er dan niet onnodig warmtepompen worden aangezet. Daarnaast wordt veel efficiëntie behaald, omdat er grotere warmtewisselaars en compressors in zitten, waardoor ze in een lager toerental kunnen draaien.” Voor de conditionering van de kantoren is er geko-

XL Installatiefeiten Projectmanagement: Da Vinci Vastgoed Architect: Da Vinci Vastgoed Aannemer: Bouwbedrijf Van de Ven Adviseur technische installaties: W4Y W-Installateur: Van Panhuis E-Installateur: Kromwijk Adviseur BREEAM: W4Y

Belangrijkste componenten: Luchtbehandelingskasten: AL-KO Warmtepomp lucht/water: Aerkoel/AERMEC Zonnepanelen / omvormers: Jinko 335Wp, SMA 75kW omvormers Regeltechniek: Priva, Schneider en Skywalker

Installatie XL December 2020

DISTRIBUTIECENTRUM

zen voor een 4-pijps luchtgekoelde warmtepomp. Hogenstijn: “Bij gelijktijdig koelen en verwarmen ontstaat er nog een hoger rendement dan bij standaard tweepijps modellen. In dit geval is er sprake van een TER (total energy recovery) van 7. Qua gewichtsverdeling moesten we er wel rekening mee houden, het ene deel is zwaarder dan het andere deel.” Den Uijl vult aan. “Daar heeft de warmtepompleverancier ﬂink in meegedacht. Net als met de afpompunit voor het koudemiddel. Het is niet standaard op dit soort warmtepompen om dat met een lekdetectie te engineeren, maar BREEAM geeft daar extra punten voor en dus heeft de leverancier hier maatwerk geleverd.” Hoewel het merendeel van het werk in het distributiecentrum door het geautomatiseerde systeem wordt gedaan, zijn er wel degelijk medewerkers nodig. Om hen van verse lucht te voorzien zijn luchtzakken opgehangen, laten beiden zien tijdens de rondgang. Er wordt in het geheel meer geventileerd per persoon

dan volgens Bouwbesluit nodig is voor distributiecentra. “Het Bouwbesluit eist 25 m3/u per persoon, en hier zitten we in de kantoren tussen de 35 en 45 m3/u per persoon. Door de hallen blazen we zelfs meer

‘Er wordt meer geventileerd per persoon dan volgens Bouwbesluit nodig is’

lucht vanwege de installatiewarmte; dan gaat het wel om 50 m3/u per persoon. Qua gezondheid scoort het gebouw dus goed, belangrijk te weten in deze coronatijd.”

Tijdens de rondgang wijst Hogenstijn ook op de luchtreinigingsunits, waarvan er door het gehele centrum veel hangen, maar bij de laad- en lospunten nog een aantal extra. “Deze units halen ﬁjnstof uit de lucht, dat bijvoorbeeld vrijkomt bij verpakkingsmateriaal. Daarom zijn er ook meer bij plekken, waar medewerkers dozen in- en uitpakken.”

Watertanks Wat tijdens de rondgang eveneens opvalt zijn twee grote watertanks, die bij binnenkomst in de grote hal vanuit de kantoren direct opdoemen. Hogenstijn: “Hierin wordt 88 kuub regenwater opgevangen. Daarmee worden de toiletten doorgespoeld. We hebben uitgerekend dat er dagelijks gemiddeld per werknemer - er werken ongeveer 250 man tegelijkertijd in het centrum, red. - 3,5 kuub water nodig is. Dat is hiermee zeker mogelijk, in de praktijk blijkt nu al dat het gebruik lager is. Jumbo wilde dat ook duidelijk uitdragen naar werknemers en bezoekers, en daarom

In de bovenruimte zijn de luchtbehandelingsunits gerealiseerd, waarvandaan grote kanalen het centrum

Tijdens de bouw is nog goed zichtbaar dat waterleidingen (koud en warm) en ventilatiekanalen worden

van frisse lucht voorzien.

aangelegd. Inmiddels is dit niet meer zichtbaar want bedekt door het systeemplafond.

Installatie XL December 2020

Volledige controle over energieverbruik?

Ê Groot assortiment Ê Ruime voorraad Ê MID gekeurde meters Ê 24 maanden garantie Ê Hoge kortingen voor bedrijven

E&S Electrading • Distributeur van Eastron energie en kWh meters voor de Benelux Vragen? +31 645737811 info-1 kwhmeter.nl

1 fase multifunctionele kWh meter

3 fase energie paneelmeter 5A MID gekeurd

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 1 fase meter 1x 230V 100A (direct) • Meet 2 kanten op (import en export) • Modbus RS485 • 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Instelbaar via paneel op voorzijde • Meet o.a kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 3 fase meter multivoltage, (1f, 2f, 3f), 5A (indirect via •

3 fase multifunctionele kWh meter MID gekeurd

• •

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 3 fase meter 3x 230/400V 100A (direct)

•

stroomtransformatoren) Meet 2 kanten op (import en export) Modbus RS485 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) Meet o.a. kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A, THD

• Meet 2 kanten op (import en export)

Nauwkeurigheid:

• Modbus RS485

Active energy Reactive energy Current Voltage Power THD and IHD Hz

• 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Instelbaar via paneel op voorzijde • Meeto.a. kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A

Bekijk het complete aanbod op www.kwhmeter.nl

Cl. 0.5s Cl. 2 0,50% 0,50% 0,50% 2 0.20%

DISTRIBUTIECENTRUM staan de tanks behoorlijk prominent in het centrum.” Een ander opmerkelijk punt is de luchtdichtheid, iets wat in een distributiecentrum met zijn vele laad- en lospunten meestal niet hoog ligt. Den Uijl: “De gerealiseerde luchtdichtheid is een qv;10 -waarde van 0,35, waar het Bouwbesluit 0,69 als maximum eist. Ter vergelijking: een nieuwbouwwoning mag maximaal een qv;10-waarde van 0,4 hebben. Deze docks zijn zo goed als naadloos, doordat er dankzij goede rubbers minder ruimte tussen laaddeuren en muren zit dan normaal. Het gaat om hooguit 1 cm, waar normaal er wel 5 cm ruimte tussen kan zitten. Daarnaast zijn de dockdeuren extra geïsoleerd.” Een en ander zorgt voor een aangenaam binnenklimaat. Niet in de laatste plaats doordat het complete dakoppervlak bestaat uit witte dakbedekking, wat zorgt voor minder warmte-opname door het dak én

zorgt voor een hogere efficiëntie van de ruim 13.500 zonnepanelen met een totaal vermogen van 4,5 MW. Hogenstijn: “In theorie levert dat 4,2 miljoen kWh op, ook mede dankzij de oost-west opstelling. Maar we hebben de omvormers moeten terugschakelen naar zeventig procent. Dat heeft te maken met het hoogspanningsstation dat hier vlak naast het distributiecentrum staat. Daardoor kent het centrum een hoog voltage. En dat betekent dat de omvormers hier snel aan het maximumvoltage van 253 Volt zitten. Daarnaast liggen op het dak meer zonnepanelen dan op dit moment nodig zijn, waardoor het distributiecentrum snel aan zijn piek komt, en kan het zijn vermogen niet kwijt aan de installaties en het net. Dan is het nodig om terug te schakelen, en leveren de panelen minder op. Maar de verwachting is dat de installaties wel worden opgetoerd, en dus meer stroom zullen vragen.”

Gasloos Al met al leveren de e- en w-maatregelen een gasloos distributiecentrum op, waarbij Jumbo als opdrachtgever zijn nek heeft uitgestoken, benadrukken Den Uijl en Hogenstijn. “Meestal kijken opdrachtgevers naar maatregelen die binnen vijf jaar kunnen worden terugverdiend, conform de regels van de wet Milieubeheer. Maar hier heeft Jumbo positief gereageerd op maatregelen die pas binnen twaalf jaar worden terugverdiend.” Het zal niet het laatste kunststukje van Jumbo zijn op deze plek, want het braakliggende terrein naast het distributiecentrum is prima geschikt voor een uitbreiding. Jumbo gaf al aan dat het ook voor de landelijke distributie denkt aan de mogelijkheid om een deel van de verse producten onder te brengen in een gemechaniseerd nationaal distributiecentrum. Q

In de luchtbehandelingskasten zorgen twincoils voor het terugwinnen van warmte uit de afgevoerde lucht.

Installatie XL December 2020

ONZE HYGIËNEKAMPIOEN Subway 2.0 DirectFlush

In een toiletruimte zijn comfort en hygiëne onwijs belangrijk. Het toilet moet er mooi uitzien, prettig zitten en gemakkelijk schoon te maken zijn. Dankzij de nieuwste technologieën is het Subway 2.0 toilet van Villeroy&Boch een echte hygiënekampioen; hygiënisch, fris, antibacterieel en eenvoudig te reinigen.

DirectFlush De spoelrandloze toiletten maken een bijzonder snelle, grondige en spatvrije reiniging mogelijk.

ViFresh ViFresh is een onzichtbaar geïntegreerd vakje achter de toiletzitting, dat gevuld kan worden met geurblokjes of toiletgel, zonder de toiletrand aan te raken.

AntiBac De innovatieve glazuurlaag AntiBac vermindert de groei van bacteriën met meer dan 99,9%.

CeramicPlus Dankzij de CeramicPlus-toplaag wordt spoelwater direct omgezet in druppels. Vuil en kalk hebben geen kans om zich te hechten en worden direct mee gespoeld.

www.villeroy-boch.com

DISTRIBUTIECENTRUM Zonnepanelen - Railkokersysteem - BIM

Voor de verschillende installaties werd een beroep gedaan op drie verschillende partijen.

Heerlijke kaas door uitgekiende installaties In het nieuwe distributiecentrum van Vergeer Holland worden miljoenen kazen gerijpt en verpakt. De betrokken installatiebedrijven mochten zelf het ontwerp doen en kwamen samen tot een optimaal totaalontwerp. Volledig in BIM. En met BREAAM Outstanding als doel. Door Marion de Graaff

Installatie XL December 2020

DISTRIBUTIECENTRUM

Bij Vergeer gaat het om rijpen, versnijden of raspen, verpakken, opslaan en transporteren. Bij al die processen is koeling nodig.

Familiebedrijf Vergeer Holland is één van de grootste kaasrijpers en verpakkers in Nederland. Met productielocaties in Reeuwijk en Woerden verrijst naast het huidige distributiecentrum in Bodegraven een nieuw pand met een bruto vloeroppervlak van zo’n 25.000 m², waar jaarlijks miljoenen kazen gerijpt en verpakt gaan worden. Voor de diverse processen zijn uitgekiende installaties nodig die perfect op elkaar zijn afgestemd. Voor de verschillende installaties werd een beroep gedaan op drie partijen die elkaar inmiddels heel goed kennen. Mark den Boer van Kromwijk Elektro: “Met Voets & Donkers (koeltechnisch installatiebedrijf, red.) en Plomp Installatietechniek (w-installatiebedrijf, red.) vormden we een ontwerpend installatieteam. We hebben ons partnerschap inmiddels ook een ‘officiële’ naam gegeven: ‘Belegen Samenwerking’. Dat verwijst naar twee dingen: ten eerste komen we elkaar steeds weer tegen bij projecten in de voedingsindustrie en om preciezer te zijn: in de kaas. Daarnaast gaat de samenwerking inmiddels al een jaar of twintig terug. In kaastermen kun je dat belegen noemen.” Den Boer werkt met plezier aan het project Vergeer Holland. “Het is mooi als je als installateur zelf het ontwerp van de installatie mag maken en samen met de andere partijen tot een optimaal totaalontwerp kunt komen.” De samenwerking tussen de drie installatiebedrijven komt letterlijk samen in de gecombineerde leidingstraat. “Dat zie je bij ‘vreemde’ partijen niet zo snel.”

Uitbreiding

Er zijn in totaal veertienduizend sprinklerkopjes geïnstalleerd.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Vergeer Holland Architect: RDG ontwerp & advies in samenwerking met RoosRos Architecten Bouwdirectie: Van Vliet Bouwmanagement Bouwkundig aannemer: De Vries en Verburg BREEAM adviseur: W4Y adviseurs Elektrotechnische installaties: Kromwijk Elektro Koeltechnische installaties en luchtbehandeling: Voets & Donkers

Werktuigkundige installaties: Plomp Installatietechniek Brandbeveiliging: ULC Installatietechniek Luchtbehandelingskasten: Voets & Donkers / NedAir Verwarming: fancoilunits van Carrier, vloerverwarming merkloos Warmtepomp: Ammoniak-CO2 cascadesysteem

Er is rekening gehouden met de toekomst. Den Boer: “We plaatsen om te beginnen zevenhonderd zonnepanelen op het dak, maar gaan dat in de loop van de tijd uitbreiden tot 2.680 zonnepanelen.” De trafo van 2 x 2.500 Ampère levert voldoende vermogen om alle installaties van stroom te voorzien, ook in het geval van een uitbreiding. Den Boer: “Voor ons is dat wel bijzonder, een trafo met dergelijk vermogen leggen we niet iedere dag aan. De hoofdverdeelkast hebben we gekoppeld met een IP68 railkokersysteem aan de trafo’s, waarmee alle zware afgaande groepen worden verbonden met afgaande railkoker. In totaal legden we ruim 2.200 meter kabelgoten en 619 meter railkokersysteem van 250A tot 2500A. Verder installeren we de toegangscontrole, het camerasysteem, de data- en alarminstallatie, acht dubbele laadpalen, en 3,5 kilometer lichtlijnen met negenhonderd led-armaturen.” De verschillende energiestromen zijn afzonderlijk bemeterd en nauwkeurig te monitoren. De verkregen data kan het energieverbruik nog efficiënter maken en ervoor zorgen dat mogelijke pieken uit het net verdwijnen. In verband met de BREEAM-eisen en de HACCP-richtlijnen gebruiken we voor bepaalde installaties andere materialen. Een buisinstallatie mag niet in verband met de hygiëne, in plaats daarvan is gekozen voor gemakkelijk te reinigen kabelstangen.”

Veertienduizend sprinklerkopjes Voor de brandbeveiliging in het nieuwe pand tekende

Installatie XL December 2020

DISTRIBUTIECENTRUM

Er is een wateropslag van ruim 600 m3 aangelegd voor de sprinklerinstallatie, met een dieselsprinklerpomp kan deze meer dan zesduizend liter water per minuut leveren.

ULC Installatietechniek. Projectleider Richard de Kuijer: “We installeren in totaal 14.000 sprinklerkopjes, in de piek waren we er wel met een man of twintig bezig. Tamelijk uniek is dat we er een digitaal brandweerpaneel plaatsen, waarmee de locatie van een eventuele brand onmiddellijk vast te stellen is.” Verder verzorgt ULC Installatietechniek de brandmeld- en ontruimingsinstallatie, een blusgasinstallatie, en een drogeblusleiding. De Kuijer: “Vermeldenswaardig is de aanleg van een wateropslag van ruim 600 m3 onder het gebouw voor onze sprinklerinstallatie, met een dieselsprinklerpomp die ruim zesduizend liter water per minuut kan leveren. Maar hopelijk hoeven onze installaties nooit gebruikt te worden.”

Optimale condities Koeltechnisch bedrijf Voets & Donkers is verantwoor-

delijk voor de luchtbehandeling in het pand. Directeur Peter Donkers: “Wij creëren de optimale condities voor het proces van de kaasrijping. Dat doen we door middel van vier luchtbehandelingskasten met HR ontvochtigingssysteem en geïntegreerde CO2-warmtepomp op het dak. De ruimten waar de kazen rijpen, zijn negentien meter hoog. Het gaat dus om kilometers kaas en toch wordt elke kaas afzonderlijk belucht. Alleen op die manier kun je er namelijk voor zorgen dat ze allemaal exact gelijk drogen en rijpen.” Doners: “Uitgaande van de soort en de hoeveelheid kaas maken we een plan. Bij Vergeer gaat het om rijpen, versnijden of raspen, verpakken, opslaan en transporteren. Bij al die processen is koeling nodig. Tegelijkertijd is in verschillende ruimten in het pand warmte nodig, bijvoorbeeld in kantoor- en vergaderruimten, maar ook om water voor het reinigingssys-

teem op temperatuur te brengen. Door al die verschillende componenten is het een behoorlijk complexe installatie.” In verband met de omvang van het project én de ambitie om het hoogste BREEAM-niveau te halen, moest het werk tot in de puntjes voorbereid worden. Donkers: “Alles aan dit project is van tevoren tot in het kleinste detail in een BIM-model uitgewerkt en uitvoerig beoordeeld, afgewogen en gecontroleerd. De kans op verrassingen of fouten achteraf is daardoor heel klein.”

PLC-techniek Dat er in BIM werd gewerkt, was voor Plomp Installatietechniek een uitdaging. Arie Plomp: “Dit was ons eerste project dat helemaal in BIM is gemodelleerd; een vuurdoop dus. We hebben natuurlijk meer grote projecten

Installatie XL December 2020

DISTRIBUTIECENTRUM

gedaan, maar Vergeer is wel de overtreffende trap. Er is enorm veel tijd in de voorbereiding gestoken, en daar plukken we in de uitvoering de vruchten van.” Plomp zorgt er onder andere voor dat de restwarmte van de koelinstallatie wordt gebruikt voor de verwarming van de kantoren in het nieuwe pand. “Er is gekozen voor vloerverwarming aangevuld met zo’n twintig

leiding en hemelwaterafvoer, maar ook een aantal bedrijfsspeciﬁeke installaties zoals een reinigings-, vacuüm-, persluchtsysteem en een begassingssysteem voor de verpakkingslijnen.” Het compleet automatische vul- en transportsysteem dat Plomp voor de kaascoatingstank bedacht, is uniek. Arie Plomp: “Vergeer had de wens om de tankwagen buiten aan te kunnen koppelen om zodoende efficiënt en hygiënisch de tank te vullen. De chauffeur hoeft dan niet meer met slangen het pand in. Met behulp van PLC-besturingstechniek hebben we het systeem gerealiseerd. Ik moet zeggen dat ik er behoorlijk trots op ben.”

‘Er zit veel tijd in de voorbereiding, daar plukken we nu de vruchten van’

Vijf sterren

fancoilunits voor het afzonderlijk kunnen verwarmen, koelen en ventileren van ruimtes. Verder leggen we standaard voorzieningen aan, zoals riolering, water-

De BREEAM-pijlen zijn bij dit project gericht op de kwaliﬁcatie ‘outstanding’, het hoogst haalbare niveau. David Meijvogel is vanuit adviesbureau W4Y adviseurs als BREEAM-NL Nieuwbouw expert betrokken bij de bouw. “De certiﬁcering is als het ware door het hele project heen geweven. Mijn rol is om ervoor te zorgen dat de ontwerpplannen van de diverse betrokken

Een BIM van de ammoniak-CO2 cascade-installatie.

Installatie XL December 2020

partijen zodanig gefinetuned en op elkaar worden afgestemd, dat het geheel aan de BREEAM-richtlijnen voldoet. We zijn er in de ontwerpfase vanuit gegaan dat we een score van 90.14 procent zouden halen. Het werk zit er nog niet helemaal op, dus de definitieve eindscore blijft nog even een verrassing. We bouwen altijd een veiligheidsmarge van vijf procent in, dus er is wat speling.” Een enkel schoonheidsfoutje is meestal goed te verhelpen, vertelt Meijvogel. “Dan moet je denken aan het opnieuw inregelen van een installatie. Een serieus probleem is soms nog wel op te lossen, maar kan soms niet meer ongedaan gemaakt worden. Ik heb wel eens meegemaakt dat er in een fundering beton uit een verkeerde centrale was verwerkt: dat kostte flink wat procenten. Maar in dit project verwacht ik geen rare dingen, en gaan we die vijf sterren (85 procent of hoger) echt wel halen.” Op 5 juni vond de bouwkundige oplevering plaats, de eerste levering kaas is in oktober versneden en verpakt. Q

Smart Home. Smart Building. Smart Life.

Licht.

gira.nl

De nieuwe Gira jaloezieen schakelklok Display regelt de lichtinval, slaat automatische looptÄłden op of past deze dynamisch aan via de astrofunctie, maar bespaart ook nog eens energie en biedt meer ruimte voor de bedrading. Als een van de vele opzetstukken van het Gira System 3000 stelt hÄł qua comfort alles in de

Schaduw. Gira / Smart Home /

Jaloeziebesturing

Ć&#x161;Ĺ˝Ć&#x161;Ä&#x201A;Ä&#x201A;ĹŻĹ˝Ć&#x2030;ĹŻĹ˝Ć?Ć?Ĺ?ĹśĹ?Í&#x2DC; Ĺ˝ Ç&#x152;Ĺ?ĹŠĹś Ä?Ĺ˝ĹľÄ?Ĺ?ĹśÄ&#x201A;Ć&#x;Ä&#x17E;Ć? ĹľĹ˝Ĺ?Ä&#x17E;ĹŻĹ?ĹŠĹŹ ĹľÄ&#x17E;Ć&#x161; Ĺ&#x161;Ä&#x17E;Ć&#x161; Ä?Ä&#x17E;Ç&#x20AC;Ä&#x17E;Ć?Ć&#x;Ĺ?Ĺ?ĹśĹ?Ć?Í˛ ! $ Ä&#x161;ĆľĆ? Ç&#x20AC;Ĺ˝Ĺ˝Ć&#x152; ĹŠÄ&#x17E; Ä?Ĺ˝ĹľĆ&#x2030;ĹŻÄ&#x17E;Ć&#x161;Ä&#x17E; Ĺ?ĹśĆ?Ć&#x161;Ä&#x201A;ĹŻĹŻÄ&#x201A;Ć&#x;Ä&#x17E; Ć&#x161;Ä&#x17E;Ć&#x152;Ä&#x17E;Ä?Ĺ&#x161;Ć&#x161; Ä?Ĺ?ĹŠ Ä Ä Ĺś ĹŻÄ&#x17E;Ç&#x20AC;Ä&#x17E;Ć&#x152;Ä&#x201A;ĹśÄ?Ĺ?Ä&#x17E;Ć&#x152; Ä&#x161;Ĺ?Ä&#x17E; Ä&#x201A;ĹŻĹŻÄ&#x17E; ĹŹÄ&#x17E;ĹśĹśĹ?Ć? Ĺ?Ĺś Ĺ&#x161;ĆľĹ?Ć? Ĺ&#x161;Ä&#x17E;Ä&#x17E;Ĺ&#x152;Í&#x2DC; sÄ&#x201A;Ĺś Ä&#x201A;Ä&#x161;Ç&#x20AC;Ĺ?Ä&#x17E;Ć? Ĺ˝Ç&#x20AC;Ä&#x17E;Ć&#x152; Ć?Ć&#x161;Ä&#x17E;ĹŹÄ&#x17E;Ć&#x152;Ä?Ä&#x201A;Ć&#x152;Ä&#x17E; Ĺ?ĹśĆ?Ć&#x161;Ä&#x201A;ĹŻĹŻÄ&#x201A;Ć&#x;Ä&#x17E;Ć? Ć&#x161;Ĺ˝Ć&#x161; Ĺ&#x161;Ä&#x17E;Ć&#x161; ĹľÄ&#x201A;ĹŹÄ&#x17E;Ĺś Ç&#x20AC;Ä&#x201A;Ĺś Ä&#x17E;Ä&#x17E;Ĺś Ä?Ĺ˝ĹľĆ&#x2030;ĹŻÄ&#x17E;Ć&#x161;Ä&#x17E; Ć&#x2030;Ć&#x152;Ĺ˝ĹŠÄ&#x17E;Ä?Ć&#x;Ä&#x17E;Ć? Ä&#x17E;Ĺś Ä?Ä&#x17E;Ĺ?Ä&#x17E;ĹŻÄ&#x17E;Ĺ?Ä&#x161;Ĺ?ĹśĹ? Ć&#x;ĹŠÄ&#x161;Ä&#x17E;ĹśĆ? Ĺ&#x161;Ä&#x17E;Ć&#x161; ĹŻĹ˝Ĺ?Ĺ?Ć?Ć&#x;Ä&#x17E;ĹŹÄ&#x17E; Ć&#x2030;Ć&#x152;Ĺ˝Ä?Ä&#x17E;Ć?Í&#x2DC;

# Íť Ä&#x17E;Ĺś ĆľĹ?Ć&#x161;Ĺ?Ä&#x17E;Ä?Ć&#x152;Ä&#x17E;Ĺ?Ä&#x161; Ä&#x17E;Ĺś Ć&#x2030;Ä&#x17E;Ć&#x152;Ć?Ĺ˝Ĺ˝ĹśĹŻĹ?ĹŠĹŹ Ä&#x201A;Ä&#x161;Ç&#x20AC;Ĺ?Ä&#x17E;Ć? Ç&#x20AC;Ĺ˝Ĺ˝Ć&#x152; Ä&#x17E;Ĺś Ć&#x;ĹŠÄ&#x161;Ä&#x17E;ĹśĆ? Ĺ&#x161;Ä&#x17E;Ć&#x161; Ć&#x2030;Ć&#x152;Ĺ˝ĹŠÄ&#x17E;Ä?Ć&#x161; Íť Ä&#x17E;Ĺś Ć&#x2030;Ć&#x152;Ĺ˝Ä¨Ä&#x17E;Ć?Ć?Ĺ?Ĺ˝ĹśÄ&#x17E;ĹŻÄ&#x17E; Ć&#x2030;Ć&#x152;Ĺ˝ĹŠÄ&#x17E;Ä?Ć&#x161;Ä&#x17E;Ć&#x152;Ĺ?ĹśĹ? Ä&#x17E;Ĺś Ĺ˝ÄŤÄ&#x17E;Ć&#x152;Ć&#x161;Ä&#x17E; Ĺ˝Ć&#x2030; ĹľÄ&#x201A;Ä&#x201A;Ć&#x161; % Íť KĹśÇ&#x152;Ä&#x17E; Ć?ĹśÄ&#x17E;ĹŻĆ?Ä&#x17E;Ć&#x152;Ç&#x20AC;Ĺ?Ä?Ä&#x17E; Ä&#x17E;Ĺś Ĺ&#x2021;Ä&#x17E;Ç&#x2020;Ĺ?Ä?Ä&#x17E;ĹŻÄ&#x17E; Ç&#x20AC;Ä&#x17E;Ć&#x152;Ć&#x2030;Ä&#x201A;ĹŹĹŹĹ?ĹśĹ?Ć?Ä&#x17E;Ä&#x17E;ĹśĹ&#x161;Ä&#x17E;Ä&#x161;Ä&#x17E;Ĺś Ä&#x17E; Ć?Ć&#x2030;Ä&#x17E;Ä?Ĺ?Ä&#x201A;ĹŻĹ?Ć?Ć&#x161;Ä&#x17E;Ĺś Ç&#x20AC;Ä&#x201A;Ĺś ,Ä&#x17E;ĹľĹľĹ?ĹśĹŹ Ć?Ć&#x161;Ä&#x201A;Ä&#x201A;Ĺś ĹŹĹŻÄ&#x201A;Ä&#x201A;Ć&#x152; Ĺ˝Ĺľ ĹŠĹ˝Ćľ Í´ Ĺ˝Ć&#x2030; ĹŻĹ˝Ä?Ä&#x201A;Ć&#x;Ä&#x17E; Í´ # !$ & $

Ç Ç Ç Í&#x2DC;Ĺ&#x161;Ä&#x17E;ĹľĹľĹ?ĹśĹŹÍ&#x2DC;ĹśĹŻÍŹĆ?Ć&#x161;Ä&#x17E;ĹŹÄ&#x17E;Ć&#x152;Ä?Ä&#x201A;Ä&#x201A;Ć&#x152;Í˛Ĺ?ĹśĆ?Ć&#x161;Ä&#x201A;ĹŻĹŻÄ&#x17E;Ć&#x152;Ä&#x17E;Ĺś

! " #

, ( - . %% # / (. 0 ( ( $ 1 ( "

# ( (. % $ . # 2 (. % & ( 3 . % # 4 " ( ( 0 0( ( ( # 4 " ( % % & &

( $ (. . ! ! & ! $ #

% & ! $ %

(. & & #

1 ( " +++# , " + # "- - , " " -

$ % & ' & % " ( %

)

5 $ (. # ! !

) , .

( # ( %

6 0 (. !

# ( (. 7 (6( $ & # !* %

# %

0 % # /

$ . ! (. / 6 (. % & . % 89

+++# , " + # "- - , " -

! "# $ %&' (( ) " * + #

+++# , " + # "

HOOGBOUW Jaarbeursgebied - Brandveiligheidseisen - Klimaatinstallatie

Wonderwoods: Iconisch groene hoogbouw Milaan heeft zijn Bosco Verticale, Utrecht krijgt zijn Wonderwoods. Naar Milaans voorbeeld bouwt Utrecht namelijk zijn eigen groene, multifunctionele torens van 70 meter en 105 meter hoog. Projectleider Paul Brouns en zijn collega landschapsarchitect Timo Cents van van adviesen ingenieursorganisatie Arcadis geven tekst en uitleg. Door Harmen Weijer Beeld Artistâ&#x20AC;&#x2122;s Impressions: ERO Digital Schemaâ&#x20AC;&#x2122;s ARCADIS

Installatie XL December 2020

A winning team

HRC ECOMAX BALANSVENTILATIE MET WARMTETERUGWINNING Hoogste EPG winst in Uniec 2 Tot 99,7% thermisch rendement Energieklasse A+ 100% modulerende bypass V raaggestuurde regeling tot 1% nauwkeurig Standaard geschikt voor RF-bediening

T. +31 (0)318 544 700 www.orcon.nl

De toekomst van wonen is all-electric, zonder gas, met een minimaal energieverbruik en een maximaal comfort. .FU IFU CBMBOTWFOUJMBUJFTZTUFFN WBO 0SDPO FO EF XBSNUFQPNQFO WBO 'VKJUTV "UMBOUJD LVOU V EJU JO FFO IBOEPNESBBJ CFXFSLTUFMMJHFO 4BNFO bereiken XJK JNNFST ongeëvenaarde resultaten PQ IFU HFCJFE WBO UIFSNJTDI SFOEFNFOU FO &1$

Tot

€ 2.300

ISDE subsidie

ALFEA LUCHT-WATER WARMTEPOMP EPC 0,31 zonder pv-panelen 2000 à 3000 kg/j minder CO2-uitstoot Energieklasse A++ voor verwarming (35°C) COP tot 4,52 Coaxiale warmtewisselaar Ook koeling mogelijk Bedienbaar via smartphone

T: +31 (0)318 544 670 www.fujitsuclimate.nl

HOOGBOUW

realiseren, en daar was gelukkig ook plek voor. Daarom is ook het Nederlandse architectenbureau, MVSA Architects, bij het project betrokken.”

360 bomen Arcadis is verantwoordelijk voor zowel het installatieconcept, de bouwfysica, het duurzaamheidsadvies ten aanzien van BREEAM en GPR, alsmede de landschapsarchitectuur. “Het gebouw moet niet alleen groen worden met daarop liefst 360 bomen, maar ook duurzaam gebouwd”, vertelt projectleider Paul Brouns. “De torens worden gebouwd conform BENG. Dat gaat verder dan het Bouwbesluit, want dit ontwerp stamt uit 2019 en BENG gaat pas per 2021 in. De kantoren worden gebouwd volgens BREEAM Excellent, de woningen krijgen een GPR-score van 7,5. En omdat de torens hoger zijn dan zeventig meter, gelden andere brandveiligheidseisen dan de standaardeisen uit het Bouwbesluit. Zo hebben we aanvullende maatregelen genomen voor bijvoorbeeld overdrukventilatie, (nood)trappenhuizen, ontvluchten en noodstroom. Ook hebben we aanvullende maatregelen genomen voor sprinklers en natte blusleidingen met een water sprinklerbassin. Dat vraagt om slim denkwerk om een efficiënte schachtenkern te realiseren, want een te grote kern gaat ten koste van ruimte voor gebruikers.”

Er is gekozen voor ventilatie on demand, met drukgestuurde ventilatoren en warmteterugwinning

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: G&S Vastgoed Projectmanagement: G&S Vastgoed Architect: Stefano Boeri Architetti (i.c.m. Inbo) + MVSA Architects

Het initiatief van een groen mixed-use project komt van de gemeente Utrecht, een project waarbij alle aspecten samenkomen: wonen, werken, recreëren. Die wil de stad zo duurzaam én groen mogelijk maken, met in en rond de binnenstad zo min mogelijk auto’s en vooral gelukkigere mensen. Voor het Jaarbeursgebied heeft de gemeente dat vertaald naar Healthy Urban Quarter. “Dat werd afgekort tot HUQ”, vertelt Timo Cents, landschapsarchitect bij Arcadis. “Bij de aanbesteding voor deze opdracht hebben we hier invulling aangegeven middels het concept Wonderwoods. Ontwikkelaar G&SVastgoed, onderdeel van VolkerWessels, die ons heeft gevraagd mee te doen in de aanbesteding, had

Installatie XL December 2020

Adviseur energieconcept + landschapsarchitectuur: Arcadis Landschapsarchitectuur, Laura Gatti Studio & Koninklijke Ginkel Groep. E/W-installaties: Terberg Totaal Installaties

al in een vroeg stadium met Stefano Boeri gesproken. De wens werd uitgesproken om het Bosco Verticale naar Nederland te halen. Geen kopie, maar maatwerk voor de stad Utrecht.” De uitdaging bij een dergelijk project in Nederland zit hem allereerst in hoe een dergelijk hoog gebouw met veel groen het gaat houden in het gematigde zeeklimaat van Nederland. Cents: “In Nederland is het klimaat anders dan in Milaan, waar het warmer en droger is, maar ook met minder wind dan in Nederland. Wij zijn als Arcadis al snel benaderd hierover berekeningen uit te voeren. Zo kwamen we er al snel achter dat we niet één grote toren moesten bouwen. Dat zou namelijk te hoog worden. Beter zou het zijn twee torens te

De hoogte speelt ook belangrijke rol in het ontwikkelen van het energieconcept, vertelt Brouns verder. “Een goede luchtdichte schil is nodig volgens BENG en bij hoogbouw ontstaat op dat gebied een uitdaging. Omdat er op een kleiner oppervlak heel veel wordt gebouwd is er veel verliesoppervlak (gevel), waardoor een relatief minder efficiënte oppervlak/ inhoud verhouding ontstaat, wat nadelig is voor de energiehuishouding. Daarom willen we graag zo veel mogelijk duurzame energie uit de bodem ophalen, liefst op een bestaande collectieve WKO-bron. De broncapaciteit voor het gebied is echter een schaars goed.”

Stadsverwarming De oplossing die Arcadis heeft gevonden, is volgens Brouns - eigenlijk door omstandigheden gedreven zelfs de meest efficiënte en duurzame oplossing. “We hebben nog een bron gevonden van 80 m 3/h. Met circa vijftig procent van het vermogen kan ongeveer negentig procent van de gevraagde energie van lage temperatuur verwarming en hoge temperatuur koeling worden geleverd. Die overige tien procent halen

HOOGBOUW

we dus niet uit de WKO-bron, maar uit het stadsverwarmingsnet en de warmtepomp. Die stadsverwarming lag hier gelukkig al en is ook geschikt voor tapwater en de piek. De opwekking van hoge temperatuur warmte, zoals tapwater van 60°C, gaat efficiënter met stadsverwarming dan met een warmtepomp.” Om de te gebruiken hoeveelheid stroom zo duurzaam mogelijk op te wekken is tevens circa zesduizend vierkante meter aan pv-panelen nodig. Maar hoe doe je dat bij hoogbouw, waarbij ook nog eens veel daktuinen en groene balkons worden gerealiseerd? Brouns: “Dat kan dus niet op deze locatie. Volgens de berekening die in 2019 nog gold voor BENG, mag je opgewekte zonne-energie binnen een straal van tien kilometer meetellen in BENG 3. Dat wordt geregeld door Eneco door het realiseren van een zonnepark binnen tien kilometer afstand van het gebouw.”

Waterhuishouding In een gebouw zoals Wonderwoods met veel groen is de waterhuishouding eveneens een ﬂinke uitdaging, zeker als het ook nog eens heel duurzaam moet gebeuren. De uitvoering is tweeledig, legt Brouns uit. “Het gaat om het vasthouden en opslaan van water, alsmede om het sluiten van de kringloop. Er moet namelijk zo min mogelijk water op het riool worden geloosd. Dat is de reden dat we in het souterrain regenwater dat niet direct in de daktuinen wordt gebruikt, opvangen in een regenwaterbuffer. Dit water wordt hergebruikt als irrigatie van planten, die te weinig water krijgen.”

Op de daken worden waterretentieboxen geplaatst van 8,5 cm hoog, waarin de bomen en planten worden geplant. Het water uit deze ‘kunstmatige grondwaterstand’ is door middel van capillaire werking beschikbaar voor de beplanting die het hemelwater bufferen. Daaruit onttrekt de beplanting op natuurlijke wijze haar benodigde hoeveelheid water. Cents: “Daardoor moeten de plantenwortels meer moeite moeten doen om water te krijgen. Dat heb je niet als je de planten alleen maar van boven water krijgt. Zo voorkom je dat we ‘luie’ planten en bomen krijgen.” Overigens kunnen deze ‘kratten’ op het dak het hemelwater dat gemiddeld valt opvangen. Dat is ook het geval bij forse regenbuien die te verwachten zijn vanwege klimaatverandering. “Dat wordt smart geregeld: het systeem is gekoppeld aan de weersvoorspelling van een weerstation. Als die een forse bui voor Utrecht ziet aankomen, dan laat het systeem het water uit de kratten wegstromen naar het opslagvat, zodat voldoende water kan worden opgevangen en niet zou kunnen overspoelen langs de gevels.”

opgenomen, afgestemd op de afstand tot geluidgevoelige situaties zoals balkons en slaapkamerramen. Daarom betrekken we de lucht voor een aantal luchtbehandelingskasten via een vide, die uitkomt bij een van de terrassen op de daken, die halverwege gerealiseerd zijn en ook toegankelijk zijn voor bewoners en kantoorpersoneel. En op het dak hebben we ook nog ruimte gevonden voor enkele kasten.”

Groene daken Vanwege de wind is het op de hoogste toren van Stefano Boeri Architetti niet mogelijk om bomen te plaatsen, dat worden groene daken. Op de minder hoge toren, een ontwerp van Roberto Meyer van MVSA Architects, komen wel bomen, vertelt Cents. “Dat zijn jonge bomen, zogeheten veren, die kunnen de windsnelheden op zeventig meter hoogte wel aan.” Het gebouw is verder geïnspireerd door WELL, maar niet gecertiﬁceerd. “We hebben wel veel elementen meegenomen, zoals voor lucht en comfort met een goede ventilatie, hoge luchtkwaliteit en een optimaal thermisch comfort door het gekozen klimaatsysteem.”

Klimaatinstallatie De aanwezigheid van veel planten en bomen op de daken en tussendaken zorgt ervoor dat de klimaatinstallatie daarop aangepast kan worden. “We hebben gekozen voor ventilatie on demand, met drukgestuurde ventilatoren en warmteterugwinning. In zo’n compacte omgeving als deze woontorens moet je wel rekening houden met het geluid van de luchtbehandelingskasten. Er zijn geluiddempende voorziening

Eind dit jaar gaat de bouw van start; Wonderwoods wordt in 2023 opgeleverd. Dat levert Utrecht, maar zelfs Nederland, een iconisch project op, dat alles in zich heeft om in de drukke steden van Nederland de standaard te kunnen worden voor hoogbouw: groen, duurzaam en toch veel gebruiksoppervlak vanwege de hoogbouw. Q

In een gebouw zoals Wonderwoods met veel groen is de waterhuishouding een ﬂinke uitdaging.

Op de daken worden waterretentieboxen geplaatst van 8,5 cm hoog, waarin de bomen en planten worden

Het systeem is gekoppeld aan de weersvoorspelling van een weerstation. Als die een forse bui

geplant.

ziet aankomen, dan laat het systeem het water uit de kratten wegstromen naar het opslagvat.

Installatie XL December 2017

DEPOT WKO - Klimaatzones - Luchtvochtigheid

Het nieuwe depot is naast het Museum Boijmans van Beuningen gezet in het voorportaal van het Museumpark, foto Ossip ArchitectuurfotograďŹ e.

Hoge klimaateisen voor Depot Boijmans Van Beuningen Depot Boijmans Van Beuningen staat als een veertig meter hoge ronde spiegel in het Rotterdamse Museumpark. Bijzonder is dat de 151.000 kunstwerken in het depot toegankelijk zijn voor het publiek. Het gebouw wordt met behulp van een wko van warmte en koude voorzien, maar watervoerende leidingen in de depot zijn niet gewenst. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2020

DEPOT

“Bijzonder aan het Depot Boijmans Van Beuningen is dat het het eerste publiek toegankelijke depot is. De collectie kan ook aan het publiek getoond worden. Maar er is wel een maximum aan het aantal personen dat binnen kan in een depotruimte en ook de tijd is begrensd.” Yilmaz Akbina, installatie-adviseur van Royal HaskoningDHV, vertelt dat dat het bedrijf al sinds het programma van eisen bij het project Depot Boijmans van Beuningen betrokken is. “Daarna hebben we voorontwerp, deﬁnitief ontwerp en ook het bestek gemaakt. En ook in de uitvoeringsfase hebben we een rol gespeeld.”

Rond spiegelend gebouw Het nieuwe depot is naast het Museum Boijmans van Beuningen gezet in het voorportaal van het Museumpark. Het is een veertig meter hoog en spiegelend rond gebouw. In Depot Boijmans Van Beuningen wordt de collectie van 151.000 kunstobjecten zonder tussenkomst van een conservator getoond aan het publiek. Het is ontworpen door het Rotterdamse architectenbureau MVRDV. In het depot komen vier professionele restauratieateliers, twee ﬁlmcabines, een educatieve ruimte en een ﬁlmzaal. Op het dak is een bos geplant en komt een paviljoen met restauratie. Het gebouw is gedurende de coronapandemie voltooid, maar wordt pas in het najaar van 2021 officieel geopend.

Wko Marco Maas, installatieadviseur bij Royal HaskoningDHV vertelt dat de ontwikkelde wko volledig los staat van het project. “Vanuit de wko zijn vier aansluitingen die de installaties in het gebouw voeden met warmte en koude. Energiezuinige verwarming en koeling luisteren nogal nauw, vooral met een warmtepomp en warmteopslag in de bodem. Daarom is dit onderdeel losgeknipt uit het project. Boijmans Van Beuningen koopt duurzame warmte en koude van ENGIE. Die verzorgt het hele traject van het aanleggen van de bronnen en de uiteindelijke levering van koude en warmte. Het is zelfs mogelijk dat het bestaande museum na renovatie op dit zelfde systeem wordt aangesloten.”

Strenge klimaateisen Het depot wordt ingedeeld in vijf klimaatzones en er gelden zeer strenge klimaateisen, vertelt Maas. “Afhankelijk van de objecten worden eisen gesteld aan de temperatuur en de luchtvochtigheid. Daarvoor zijn beperkte bandbreedtes. In de depotruimten wordt standaard heel beperkt geventileerd om de objecten in goede staat te houden. Daarvoor hebben we een tweeen driekanelenmengsysteem bedacht waarmee we alle condities kunnen regelen die gewenst zijn.” De eisen voor het werken in depots zijn niet nieuw voor Maas. “We werken regelmatig voor musea en depots. De eisen waarmee we werken hebben we dan ook grotendeels zelf geformuleerd op basis van nationale en internationale richtlijnen.”

Geen water

In de depotruimten wordt standaard heel beperkt geventileerd om de objecten in goede staat te houden. Daarvoor is een tweeen driekanelenmengsysteem bedacht waarmee alle condities geregeld kunnen worden die gewenst zijn. Foto’s Rob Glastra.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Stichting Collectiegebouw/ Museum Boijmans Van Beuningen Architect: Architectenbureau MVRDV Aannemer: BAM Bouw & Techniek

Adviseur constructie: IMd Raadgevend Ingenieurs Adviseur: bouwfysica en Peutz brandveiligheid Installatieadvies: Royal HaskoningDHV Wko ENGIE

De opslag van kunstobjecten is de belangrijkste functie van het depot. Vanwege de aard van de opslag zijn

Installatie XL December 2020

Clean hands, clean lines New touchless design

damixa.nl/silhouet-touchless-pro

De Silhouet Touchless combineert de voordelen van een normale kraan en contactloze technologie. De sensor detecteert beweging. Wanneer je jouw handen onder de kraan houdt, begint deze te lopen. Als je jouw handen weghaalt, schakelt de kraan automatisch uit, zodat je niet meer water gebruikt dan nodig is. Je kunt de kraan aan de bovenkant afstellen, zodat je gemakkelijk de temperatuur en waterstroom kunt aanpassen naar jouw behoefte, zoals je handen wassen, je tanden poetsen, scheren of een glas vullen met koud water.

Je kunt de waterstroom vergroten of verkleinen, of het water helemaal uitzetten, door de bovenkant naar boven te trekken en te draaien.

Je kunt de temperatuur aanpassen door de bovenkant te draaien.

DEPOT

In het depot is een tussenverdieping gemaakt, de begane grond mezzanine. Daar is het hart van de elektrotechnische installaties gevestigd. Renders Bam Bouw & Techniek.

Installatie XL December 2020

DEPOT

In Depot Boijmans Van Beuningen wordt de collectie van 151.000 kunstobjecten zonder tussenkomst van een conservator getoond aan het publiek , Foto Ossip Architectuurfotograﬁe.

watervoerende leidingen in de depots niet gewenst, daarom worden deze ruimten met lucht geklimatiseerd. Zo kan het klimaat precies goed gehouden worden. Maas vertelt dat de ventilatielucht op verschillende plekken opnieuw gebruikt wordt. “Waar mogelijk wordt ventilatielucht twee keer gebruikt: eerst voor een goed klimaat voor de kunstobjecten in de depotruimten, daarna voor een goed klimaat in het atrium. Vervolgens wordt na afzuiging warmte en vocht uit de lucht gehaald en gebruikt in de toevoerlucht, waarmee we warmte en vocht terug winnen.”

door in geval van stroomonderbrekingen ononderbroken functioneren. De kritische installaties worden direct gevoed door verdeelkasten die aangesloten zijn achter de batterijen. Daarnaast is een externe aansluiting aanwezig waarop een nood-stroomaggregaat kan worden gekoppeld voor het geval dat de stroom langer onderbroken blijft.” Op het gebied van gebouwbeheer is het gebouw optimaal uitgerust, vertelt Akbina. “Temperatuur en luchtvochtigheid worden continu realtime gemeten. Als er een overschrijding van de bandbreedtes plaatsvindt, gaan de alarmbellen af en kan de gebouwbeheerder meteen ingrijpen.”

Mezzanine Het was nog wel een uitdaging om ruimte voor de installaties te creëren, legt Akbina uit. “In en om het gebouw is weinig extra ruimte om installaties te plaatsen. Daarom is er een tussenverdieping gemaakt, de begane grond mezzanine. Daar hebben we ruimte voor techniek, het is hart van de elektrotechnische installaties.” In de mezzanine is ook de backup-batterij geplaatst, vervolgt hij. “Dat is voor dit gebouw een heel belangrijke installatie. Kritische installaties zoals beveiliging, computerapparatuur en koeling daarvan blijven hier-

Wateroverlast In het verleden heeft regenwater voor overlast gezorgd in Museum Boijmans van Beuningen en de directe omgeving. Daarom was regenwaterafvoer erg belangrijk bij het ontwerp van het depot, licht Maas toe. “Voor de spoeling van de toiletten en irrigatie van de daktuin wordt grijs water gebruikt. We hebben dat onder andere gedaan zodat het water niet direct in de omgeving komt. Het verzamelde regenwater wordt gefilterd en opgeslagen in twee bassins onder het gebouw. Als er vraag is naar

grijswater wordt dat met een dompelpomp uit de bassins gepompt.” Deze installatie staat in de hydrofoorruimte op de mezzanine en heeft een suppletieaansluiting op het tapwater en is aangesloten via een breektank. Het water wordt voordat het naar de toiletgroepen en de irrigatieaansluiting voor de daktuin gestuurd wordt nog een keer geﬁlterd voor de kleur en geur.

Stroom afschakelen In het hele gebouw is ledverlichting toegepast, vertelt Akbina. “Hierdoor wordt blootstelling van kunstwerken aan Uv- en infraroodstraling voorkomen. Een centraal schakelsysteem in combinatie met aanwezigheidsdetectie zorgt voor nog meer energiebesparing. De lichtschakeling in de depots is zo ontworpen dat de stroom in de ruimte helemaal afgeschakeld wordt als er niemand aanwezig is. Hiermee wordt een eventuele kans op brandgevaar door elektra voorkomen.” Op het hoogste dak van het collectiegebouw wordt een zonnepaneleninstallatie geplaatst voor de opwek van ongeveer 50kVA, legt Akbina uit. “Daarmee kunnen we ongeveer vijf procent van het verbruik dekken. Het gebouw is dus zeker niet energieneutraal.” Q

Installatie XL December 2020

Mobiele Service Naast de vaste kalibratielaboratoria in Capelle aan den IJssel en Zaventem beschikt EURO-INDEX nu ook over een laboratorium op wielen met de naam “Mobiele Service”.

Onze vertrouwde service en kwaliteit, bij u voor de deur! 3 ISO 9001 gecertiﬁceerd voor onderhoud, reparatie en kalibratie van meetinstrumenten 3 Behandeling met hoogwaardige apparatuur bij de juiste omgevingscondities voor betrouwbare kalibraties 3 Geautoriseerd voor onderhoud en reparatie met originele onderdelen en behoud van garantie 3 Voor de meeste instrumenten is een complete KWS® behandeling mogelijk (inclusief preventief onderhoud, reparatie indien nodig, voorkalibratie, justage en nakalibratie)

Meer info op: mobieleservice.eu

NIEU

Onze nieuwe slimme thermostaat. Nu standaard bij iedere set vloerverwarming! De MAGNUM Remote Control slimme WiFi thermostaat is intuïtief te bedienen via het touchscreen, op afstand via je smartphone en hij werkt samen met de spraakassistenten van Google en Amazon. Hij wordt nu standaard geleverd bij iedere set MAGNUM Mat, Cable en Foil elektrische vloerverwarming en past, door het slimme ontwerp, op vrijwel ieder schakelmateriaal.

Meer info: www.magnumheating.nl/mrc

TUNNEL THEMA: RIOLERING / POMPEN Daglichtarmatuur - Lenssysteem - Energiereductie

De lichtpunten die zijn gekoppeld aan het SOFi-systeem worden opgehangen in een willekeurig patroon zodat je ook ziet dat er nog iets anders gebeurt dan de standaardverlichting die in een lijn hangt.

Zonlicht verlicht tunnel over glasvezel De RijnlandRoute krijgt een wereldprimeur. Direct zonlicht zal met behulp van glasvezel de inritten van de tunnel verlichten. Deze innovatie kan leiden tot een enorme energiebesparing. Door Evi Husson

Installatie XL December 2020

! " # !$ ! " ! ! ! ! & ! !" ! ! $ $ ! " ! ! # !& ! # "! ! $ ! ! ! ! ! ! ! " ! # ! ! " # $ # ! # " $ ! # ! " ! " " ! ! ! ! ! $ % ! ! ! !

$$$ !

TUNNEL

‘Eén keer per jaar de lenzen schoonmaken met water volstaat’

Wie een tunnel in rijdt, heeft vaak te maken met een plotse overgang van licht naar donker. Om deze overgang niet te groot te laten zijn, wordt in tunnels gebruik gemaakt van ingangsverlichting. Deze verlichting zorgt voor extra licht zodat een zwartlicht-reactie bij het binnenrijden van de tunnel wordt voorkomen. Brandt de zon feller, dan zal de ingangsverlichting hierop anticiperen. “Standaard is dat er gebruik wordt gemaakt van een slimme installatie die het niveau van de ingangsverlichting regelt op basis van de hoeveelheid daglicht. Het gaat om meerdere armaturen, drivers en bekabeling met ongeveer 300W vermogen per driver.” Aan het woord is Onno Sminia, innovatiemanager bij Croonwolter&dros en verantwoordelijk voor de technische installaties van het project. “In de tunnel van de Rijnlandroute hebben we gekozen voor een nieuwe oplossing: een Solar Optic Fiber-systeem (SOFi-systeem) dat via glasvezel het zonlicht in de ingangszone van de tunnel brengt. Het principe werkt als volgt: boven de ingangen van de tunnel plaatsen we lichtcollectoren van ongeveer twee vierkante meter per lichtcollector. Deze systemen bestaan uit een geanodiseerd aluminium paneel met daarop per paneel tachtig lenzen van acrylaat. De lenzen vangen het zonlicht op en leiden het naar glasvezeldraden die op hun beurt in verbinding staan met daglichtarmaturen oftewel lichtpunten in de tunnelingang.” Eén glasvezelkabel, bestaande uit twintig vezels, stuurt één speciale daglichtarmatuur aan. “Glasvezelkabels kunnen theoretisch het licht over een lengte van 150 meter transporteren zonder dat daar aanvullende energie voor nodig is. In de tunnel hebben we de lengte van de kabels gelimiteerd tot honderd meter. Mocht je met langere kabels werken, dan is er nog steeds weinig lichtverlies, maar treedt er mogelijk een verschuiving op in het spectrum. Om dat te voorkomen blijven we ruim binnen de marges.”

Onno Sminia innovatiemanager bij Croonwolter&dros.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland in samenwerking met Rijkswaterstaat Opdrachtnemer: Comol5 (Croonwolter&dros, Mobilis, Vinci en DEME)

ik onderzocht hoe we het energieverbruik in de tunnel konden reduceren. Energie besparen is tenslotte beter dan duurzaam opwekken. De ingangsverlichting van tunnels is doorgaans verantwoordelijk voor 25 procent van alle energie die een tunnel verbruikt. Als we iets met energiebesparing willen doen, dan is de installatie van energiezuinige verlichting een logische keus.”

Direct zonlicht Op dit moment wordt hard gewerkt aan de tunnel van de RijnlandRoute door aannemer Comol5, een internationale aannemerscombinatie van de TBIondernemingen Croonwolter&dros en Mobilis, Vinci Construction Grands Projets en DEME Infra Marine Contractors. Ook de voorbereidingen voor de innovatieve tunnelverlichting die gebruik maakt van direct zonlicht, zijn in volle gang. Sminia: “We streven in elk project naar energiereductie en willen ook de CO2-uitstoot omlaag brengen. Tijdens de planning van het project RijnlandRoute heb

Beweging van de zon Het lenssysteem volgt over twee assen de beweging van de zon. “Om dit mogelijk te maken, is elk systeem voorzien van een printplaat met programmabesturing, een internetverbinding en een elektromotor van ongeveer zeven watt per stuk. Het lenssysteem kan door een ingebouwd gps-systeem zijn positie op de wereld bepalen. Het besturingssysteem berekent wanneer de zon op welk punt staat en naar welke kant het systeem zich moet richten om de maximale hoeveelheid zonlicht op te kunnen vangen. Mocht

Aantal lichtpunten: tachtig Contractvorm: dbm (onderhoud vijftien jaar) Contractwaarde: 492 miljoen euro Ingebruikname: medio 2023

een lens afwijkend zijn gepositioneerd, dan zorgt een camera ervoor dat de positie alsnog kan worden bijgestuurd. Er is dus behoorlijk wat intelligentie in het lenssysteem ingebouwd.” Deze technologie vraagt een kleine hoeveelheid energie. Sminia: “We hebben onderzocht of het zinvol was om het besturingssysteem aan te sluiten op zonnepanelen, maar dat zou het onnodig ingewikkeld en duur maken. Daarom is uiteindelijk gekozen om te werken met een 220 V AC aansluiting die via een omvormer naar de elektromotoren van de individuele panelen op 15V gelijkstroom loopt.”

Zwart gat Hoe meer zonlicht er buiten is, hoe meer licht er zonder energieverlies in de tunnel schijnt. Maar niet iedere dag schijnt de zon even hard. “Dat is juist het mooie aan het systeem. Bij veel zonlicht is een hogere output van de ingangsverlichting in de tunnelmond nodig om ogen van weggebruikers te laten wennen en

Installatie XL December 2020

INSTALLATIE VOLGENS ATTEMA

BENG installeren: eenvoudig Ã©n aantoonbaar

VOOR EEN TOCHTVRIJ

De praktische alles-in-Ã©Ã©n oplossing van Attema en O-Nexus

De BENG-totaaloplossing â&#x20AC;¢

Maatwerk groepenkast met geÃ¯ntegreerd energiemanagementsysteem

â&#x20AC;¢

Geschikt voor nieuwbouw- en renovatiewoningen

â&#x20AC;¢

Plug & play

â&#x20AC;¢

Overzichtelijke dashboards; meten is weten!

â&#x20AC;¢

Inzicht in preventief onderhoud

â&#x20AC;¢

Veilig, ï¬&#x201A;exibel en geschikt voor alle huidige en toekomstige prestatienormen

Plug & Play

BINNENKLIMAAT

WWW.PLAFAIR.NL 10 JAAR FIVEA IN NEDERLAND... ...EEN FEESTELIJK JUBILEUM JAAR!

Onafhankelijk en open platform

Lage Total Cost of Ownership

Meer info? Kijk op www.attema.com

Vernieuwende ideeÃ«n voor â&#x20AC;&#x2122;n veranderende wereld.

**, ! $)-. '' .!/, $! )$!. "!'$%&- 0'*!,0!,1 ,($)" )'!". $- ! !!) /$.&*(-. 3' ! 0**, !'!) !) .$% 1$)-. 0 ) !!) 0'! #.( #$)! ( , "!!) $)0!-.!,$)" 0 ) .*. &!!, ! +,$%- 0 ) !!) !. $- !!) -'$((! 0'! #.( #$)! $! -)!' !) !!)0*/ $" 2$%) 1!,& *!. $ #. $) "!1$ #. 2/$)$" (!. , !) -.*,$)"0,$% ! " , ) !,!) 0!'! % ,!) 2*,"!'**- 1!,&!) , ).$! ( ) !) *+ ! ( #$)! ( ) !) *+ ! (-/)" /4- !0!,$)" 0$ ! ",**.# ) !' , " /1 '!0!, ) $!, *( ''! +,$%2!) , $- ' !!) 0**, 5

TTCOM EUROPE

Ë&#x2021;

6 Ç³Ç¶Ç´Ç»Ç&#x153;Ç¹Ç¸Ç´ Ç»Ç·Ç¶

TUNNEL

een ‘zwart gat’-effect te voorkomen. Is er minder of geen zonlicht aanwezig, dan hoeven weggebruikers ook niet of minder te wennen aan de overgang van licht naar donker.” Het systeem wordt echter wel nog redundant uitgevoerd. Aanvullend aan het SOFi-systeem zal eenzelfde hoeveelheid leds worden geïnstalleerd om aan de eisen vanuit de Landelijke tunnelstandaard te voldoen. “De techniek is in het buitenland al toegepast in kantoren en scholen, maar het wordt nu voor het eerst gebruikt in een tunnel. Sminia: “Als je gaat innoveren - zeker in de infrasector - heeft veiligheid altijd de hoogste prioriteit. Dit betekent dat, mocht er onverhoopt wat misgaan met de innovatieve technologie of mocht er toch onvoldoende daglicht aanwezig zijn, er nog steeds beroep kan worden gedaan op reguliere ingangsverlichting.” De technologie zal zich in de praktijk eerst nog moeten bewijzen, voor weten regelgeving wordt aangepast. Dit is vaak een langdurig traject. “ Dit neemt echter niet weg dat ze nu al kunnen proﬁteren van de energiebesparing die de innovatie oplevert, vertelt Sminia. “Naar verwachting is het

vermogen waarop de reguliere ingangsarmaturen branden in combinatie met het SOFi-systeem zeventig procent lager. Dit kan leiden tot een reductie van tien tot twintig procent van het totale energieverbruik van de tunnel.”

‘Bij onderhoud is een afsluiting van de tunnel niet nodig’

Onderhoudsarm De toepassing van het nieuwe systeem zorgt voor meer voordelen. “Comol5 verzorgt ook het onderhoud in de eerste vijftien jaar na oplevering en kan daarmee proﬁteren van de energiereductie die het oplevert. Het systeem is daarnaast onderhoudsarm.

Eén keer per jaar de lenzen schoonmaken met water volstaat. En mocht er onverhoopt toch iets stuk gaan, dan kan onderhoud eenvoudig worden uitgevoerd. Het merendeel aan belangrijke onderdelen is op het tunneldak bevestigd. Bij onderhoud is een afsluiting van de tunnel niet nodig.” Het project is tot nu toe goed verlopen. Sminia: “Het moeilijkste was wellicht de inpassing van het systeem in het geheel. Het bepalen van de precieze locatie van de lenscollectoren, daglichtarmaturen en de meest efficiënte manier om deze met elkaar te verbinden door middel van de glasvezelkabels rekening houdend met andere elektrotechnische en civiele tunnelonderdelen.” Daar heeft een BIM-model bij geholpen, legt Sminia uit. “BIM heeft ons enorm geholpen om het geheel inzichtelijk te krijgen. Tien jaar geleden zou het voor veel meer hoofdbrekens hebben gezorgd.” In 2022 wordt de tunnel opgeleverd. Sminia tot slot: “Het is nog even afwachten wat de exacte hoeveelheid energie is die kan worden bespaard, maar we hebben alle vertrouwen in een positief eindresultaat.” Q

Schematische weergave van het SOFi-systeem.

Installatie XL December 2020

" "

" ! !" # $ ' ($ !! & % %

' )

THEMA:STUDENTENWONINGEN RIOLERING / POMPEN Prefab - Montage - Installaties

Driehonderd studentenwoningen razendsnel gebouwd

Studentenhuisvesting Berenkuil aan de Insulindelaan in Eindhoven.

Binnen een jaar werden van idee tot realisatie in Eindhoven driehonderd tijdelijke studentenwoningen gebouwd. Geen wonder dat de grootste uitdaging in dit project de planning was. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2020

STUDENTENWONINGEN

Internationale studenten De driehonderd tijdelijke woningen zijn op het Slachthuisterrein aan de Insulindelaan in Eindhoven gerealiseerd en worden vooral door internationale studenten van Fontys Hogescholen en de TU Eindhoven bewoond. De woningen zijn zes bij drie meter groot en hebben allemaal een eigen keuken en sanitair. Gezamenlijke voorzieningen zijn er in de vorm van een wasmachine- en ontmoetingsruimte. Het terrein beschikt daarnaast over zestien parkeerplaatsen en een ﬁetsenstalling voor vierhonderd ﬁetsen.

De bouwvergunning was binnen vijf dagen geregeld Kwalitatief goed De studenten zijn erg te spreken over de woningen, merkt Severijns op. “We hebben een aantal van de studenten hierover geïnterviewd en die hebben positieve ervaringen. Zij zijn zich er vaak niet van bewust dat het om tijdelijke bebouwing gaat.” Want hoewel het terrein een tijdelijke woonbestemming heeft, voelen de appartementen niet tijdelijk aan, vertelt Severijns. “Het is een tussenoplossing, ingegeven door noodzaak, maar de woningen zijn kwalitatief goed. Ze zijn weliswaar tijdelijk, maar hebben een permanente look en feel. Over vijftien jaar zijn de woningen dan ook nog niet op. We willen ze dan elders terugplaatsen. Ze kunnen zeker dertig jaar of langer mee.”

Bouwvergunning De woningen zijn zes bij drie meter groot en hebben allemaal een eigen keuken en sanitair.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Vestide/Woonbedrijf Hoofdaannemer: Jan Snel B.V. Architect: Studio Selva Constructeur: Ingenieursstudio DCK W-installaties: ABM Installatietechniek Berschenhoek B.V. E-installaties: Van den Pol Elektrotechniek

Elektrische radiatoren: Glenn Dimplex 1500W Elektrische boiler: Masterwatt E-boiler Smart Zonnepanelen: Longi Solar met een vermogen van 320WP Omvormers: Goodwe

De tijdelijke woningen zijn gebouwd door bouwbedrijf Jan Snel. Max Smits, projectleider van die ﬁrma, noemt de planning van het project als het meest uitdagende aspect. “Wij bouwen modulair, dat is echt anders dan normale bouw. We werken met units van 6x3 meter, omdat die net op een vrachtwagen kunnen. Die zetten we op de locatie neer en vervolgens is het lego voor grote mensen. Er komt een mooie gevel omheen en we koppelen de installaties.” Door het modulaire bouwsysteem kan Jan Snel vlug bouwen, maar hier ging het wel heel snel, aldus Smits. “De bouwvergunning was binnen vijf dagen geregeld. Dat maak je niet vaak mee.”

Zeven woningen per dag De woningen van Jan Snel zijn volledig in de fabriek gebouwd, inclusief installaties, badkamer, keuken en toilet. Op de bouwplaats is het alleen nog een kwestie van aansluiten. Alhoewel de woningen gebouwd zijn op een tijdelijke vergunning, merken de studenten daar niks van. De woningen zien eruit als gewone appartementen. “De druk op de markt voor studentenwoningen neemt alleen maar toe, met name door de toestroom van internationale studenten. Daarom hebben we samen

Installatie XL December 2020

met de Technische Universiteit en de gemeente Eindhoven bekeken hoe we die druk konden verlichten.” Pascal Severijns, vastgoedontwikkelaar bij Woonbedrijf in Eindhoven legt uit dat het in samenwerking met de gemeente en de bouwende partijen gelukt is om heel snel driehonderd nieuwe tijdelijke studentenwoningen te bouwen. “In februari 2019 kwam de vraag naar boven en in oktober van hetzelfde jaar trokken de eerste studenten al in de nieuwe tijdelijke studentenwoningen op het Slachthuisterrein.”

Smits vertelt dat de woningunits standaard zijn. “Maar de afwerking verschilt per opdrachtgever. Als we de opdracht binnen hebben, kunnen we aan de slag. In dit geval ging het om driehonderd woningen, maar in totaal hebben we 320 units gebruikt omdat we ook gemeenschappelijke ruimten hebben gemaakt.” In de fabriek van Jan Snel worden de woningen gebouwd. Smits: “We produceren nu zeven van deze woningen per dag op twee productielijnen. De woningen voldoen aan het bouwbesluit, clausule tijdelijke gebouwen. Dat betekent dat je met iets

STUDENTENWONINGEN

minder strenge geluidseisen te maken hebt en we hoeven niet per se aan de nieuwste energienormen te voldoen.” Om het proces zo snel mogelijk te laten verlopen, was medewerking van de gemeente nodig, legt Severijns uit. “Omdat het een tijdelijke vergunning betreft, was er gelukkig geen bestemmingsplanwijziging nodig. Verder zat het ook allemaal mee. Omdat het een terrein van de gemeente was, werd het goed bijgehouden. We konden snel bouwen.”

Installaties Ook de installaties, de keuken, de badkamer en het toilet worden al in de fabriek gemonteerd, vertelt Robert Jan Kasbergen, directeur van ABM installatietechniek. “Wij hebben twee tot drie man personeel in de fabriek van Jan Snel aan het werk die dit realiseren. Op de bouwlocatie werkt hetzelfde aantal mensen. Zij sluiten de installaties op de bouwplaats aan en leggen bijvoorbeeld nog de riolering en de waterleiding. Verder hoeven we op de bouwplaats niet veel meer te doen. Het is een kwestie van koppelen, maar dat gaat razendsnel.”

Ventilatie De installaties voor het ventilatiesysteem worden ook geprefabriceerd, vertelt Kasbergen. “De ventilatie van de units gebeurt met natuurlijke toevoer via roosters

in de gevel en mechanische afzuiging via een afzuigventilator op het dak. Dit is een drukgeregeld systeem dat de luchthoeveelheden automatisch regelt. Het systeem wordt prefab aangeleverd, in de fabriek verder samengesteld en in Eindhoven worden de buizen gekoppeld en de afzuigventilator met geluiddemper in een keer op het dak gezet.”

Verwarming Kasbergen legt uit dat de woningen met elektrische radiatoren verwarmd worden. “Die zijn zeer geschikt voor dit soort woningen, omdat ze snel kunnen opwarmen. Als je radiator alleen gebruikt als je ook echt thuis bent, valt het verbruik bovendien wel mee. De investeringskosten voor deze elektrische radiatoren zijn laag en voor een tijdelijk gebouw waar een groot gedeelte van de bewoners overdag niet thuis is, is het zeker een goede oplossing.” Een verstandige keuze voor deze locatie, vindt Smits. “Als je nu al weet dat je over vijftien jaar weg wilt, wil je zo weinig mogelijk leidingwerk. Dan zijn elektrische radiatoren gecombineerd met een elektrische smartboiler ideaal. Je hoeft dan alleen een koudwaterleiding naar de units te brengen.” Elke woning heeft een technische ruimte die al in de fabriek in elkaar wordt gezet, vertelt Smits. “Daarin zijn de elektrische

smartboiler, de groepenkast en het ventilatiekanaal gemonteerd en die hoeven op de bouwplaats alleen nog gekoppeld te worden.”

Warmtepompen Het is mogelijk om de woningen van Jan Snel met een warmtepomp uit te rusten vertelt Smits. “Op een andere locatie hebben we dat gedaan. Daar worden de woningen uiteraard energiezuiniger van. Maar omdat hier alles makkelijk verplaatst moet kunnen worden, is er niet voor gekozen. Die overweging ligt vooral ook bij de opdrachtgever. Als die een woning wil met een lage epc van 0,4 kunnen we dat realiseren met warmtepompen.”

Samenwerking Samenwerking is cruciaal als er snel gebouwd moet worden, legt Smits uit. “Daarom werken we met vaste installatiebedrijven en andere partners.” Het heeft als voordeel dat de installateur ook vroeg betrokken kan worden bij het proces, vertelt Kasbergen. “We zitten al vroeg in het traject aan tafel. Prefab bouwen gaat heel snel. Dat betekent dat je veel tijd en energie moet steken in de werkvoorbereiding. Alles moet kloppen, want als je een fout maakt, maak je die meteen 320 keer.” Q

De woningunits zijn standaard, maar de afwerking verschilt per opdrachtgever.

Installatie XL December 2020

! !

" "

" ! " ' ! & $ " # !" ! $ & ! % ! " & & $ " " & " $ $# " !" ( ! " " " ! !! !" $ $ "! " $# $ $# " !" $ 2Q]LFKWEDUH YHUYXLOLQJ DOV JHYROJ YDQ GRRU GH PHQV JHFUHHUGH FKHPLVFKH VWR΍HQ YHURRU]DDNW HHQ ODQJ]DPH PDDU " $ !" " !" $ ! # $ & !" $ !" GLQJVPLGGHOHQ HQ FRDWLQJV 0DDU RRN ȵXRUYHUELQGLQJHQ XLW EOXVVFKXLP ZRUGHQ VWHHGV YDNHU WHUXJJHYRQGHQ RS "! % & " " # !

!"# !" ! " # $ " % "## & " JHOGW QLHW YRRU GH]H ȵXRUVXUIDFWDQWV ]H ]LMQ SHUVLVWHQW %RYHQGLHQ ]LMQ ]H ELR DFFXPXOHUHQG ]H KRSHQ ]LFK RS LQ GH $ "% ! ! $ # "!" & & $ $ " " " & !! $ & # & # " & ! ! $ ! " " "

" " #!$ ! # " ! # " % KHUKDDOGHOLMN KHW ȵXRUJHKDOWH LQ RQ]H VFKXLPEOXVVHUV YHUGHU ! " & # !" " ! ( !" $ % $ " # # ! # #!! ! " ! !" " $ " # YDQ KHW JHKDOWH ȵXRUVXUIDFWDQWV (HQ HHUVWH PLMOSDDO ZDV HHQ EUDQGEOXVVHU PHW HHQ ȵXRUJHKDOWH PLQGHU GDQ LQ KHW #!! # $ " # & "% ZHUG GLW JHKDOWH ODWHU WHUXJJHGURQJHQ WRW PLQGHU GDQ

'RRU GH MDUHQ KHHQ ZHUG VWHHGV PHHU GXLGHOLMN RYHU GH QHJDWLHYH H΍HFWHQ YDQ ȵXRU NRROVWRI YHUELQGLQJHQ LQ KHW PL OLHX (FKWHU YHUGHU WHUXJGULQJHQ YDQ KHW ȵXRUJHKDOWH EOHHN QLHW PRJHOLMN ]RQGHU RQDDQYDDUGEDUH DDQWDVWLQJ YDQ KHW EOXVYHUPRJHQ 'DDURP ]DJ LQ GH %LRFODVV +LJK 5DWLQJ EUDQGEOXVVHU PHW JHVFKHLGHQ VFKXLPRSVODJ KHW OLFKW 'H]H EOXVVHU FRPELQHHUGH HHQ RQJHNHQG KRRJ EOXVYHUPRJHQ PHW HHQ YHLOLJH RSVODJ YDQ GH ȵXRUVXUIDFWDQWV LQ HHQ KHUPHWLVFK JHVORWHQ FRQWDLQHU ZHONH DSDUW DIJHYRHUG NRQ ZRUGHQ DDQ KHW HLQG YDQ GH OHYHQVGXXU 1X LV KHW WLMG YRRU GH YROJHQGH VWDS 0HGH GDQN]LM GH MDUHQODQJH LQWHQVLHYH VDPHQZHUNLQJ PHW PDWHULDDOGHVNXQGL JHQ YDQ 712 LV KHW RQV QX JHOXNW RP DOV HHUVWH GH JHZHQVWH ȵXRUYULMH VFKXLPEOXVVHU RS GH PDUNW WH EUHQJHQ (Q GDW LV JRHG QLHXZV YRRUDO YRRU KHW ]HHOHYHQ

'H ZHUHOGZLMGH YHUYXLOLQJ GRRU ȵXRUFKHPLFDOLQ LV QX QRJ EHSHUNW PDDU DOV ZH QLHWV GRHQ GDQ ]XOOHQ GH FRQFHQWUDWLHV YHUGHU RSORSHQ HQ RRN HHQ JHYDDU JDDQ YRUPHQ YRRU GH JH]RQGKHLG YDQ GH PHQV 'H HQLJH RSWLH LV YRRUNRPHQ GDW ȵXRUVXUIDFWDQWV LQ KHW PLOLHX WHUHFKW NRPHQ 'DQN]LM GH QLHXZH WHFKQRORJLH YDQ 6DYDO NXQ MH GDDU ]RQGHU HQLJH LQVSDQQLQJ RI JURWH LQYHVWHULQJHQ DDQ ELMGUDJHQ +HW QLHXZH %LRFODVV ) EOXVVFKXLP LV ȵXRUYULM ]RQGHU LQ WH OHYHUHQ RS KHW EOXVYHUPRJHQ RS ]RZHO YDVWH VWR΍HQ DOV YORHLVWR΍HQ +HW EOXVVFKXLP KHHIW YROOHGLJ UHVSHFW YRRU RQV OHHIPLOLHX ]RQGHU FRQFHVVLHV WH GRHQ DDQ EUDQGYHLOLJKHLG

2P ERYHQJHPLGGHOGH EUDQGULVLFRȇV KHW KRRIG WH NXQQHQ ELHGHQ LV ȵXRU LQ VFKXLPEOXVVHUV QRJ VWHHGV JHZHQVW 9RRU GH RYHULJH YDQ DOOH JHYDOOHQ LV ȵXRU RYHUERGLJ HQ HHQ GXXU]DPH NHX]H LV QX YRRU %LM WZLMIHO EUHQJHQ ZH JUDDJ MH EUDQGULVLFR LQ NDDUW 9DOW MH EUDQGULVLFR QLHW LQ GH FDWHJRULH ȆERYHQJHPLGGHOGȇ GDQ LV KHW IOXRU LQ MH VFKXLP EOXVVHUV HHQ RYHUERGLJH WRHYRHJLQJ 0HW %LRFODVV ) LV GH NHX]H HHQYRXGLJ NLHV YRRU YHLOLJ «Q NLHV YRRU RQV OHHIPLOLHX

ONDERWIJSGEBOUW Luchtbehandeling - Klimaatsystemen - WKO

Installaties in het zicht Het ROVC in Ede werd in mei 2018 volledig verwoest door een brand. Al snel besloot de onderwijsinstelling dat er een nieuw gebouw moest komen. Waar techniek in de meeste gebouwen weggestopt wordt, heeft het in de nieuwbouw van het ROVC Ede een prominente plek gekregen, vooral als onderwijsleermateriaal. Door Joop van Vlerken

Het nieuwe gebouw wordt veel compacter dan het oude gebouw was. ROVC Ede gaat van 26.000 m2 naar 7.100 m2.

Installatie XL December 2020

ONDERWIJSGEBOUW

“Hoe mooi is het als je een cursus gaat doen over luchtbehandeling, dat je zo’n installatie ook werkend kunt bekijken?” Aan het woord is Jasper Blekkink die als projectleider bij WSi techniek werkt. Het bedrijf is verantwoordelijk voor alle E- en W-installaties in het nieuwe pand van ROVC in Ede, vertelt Blekkink. “Het gebouw wordt gasloos opgeleverd. Maar het kan best zijn dat er in de practicumlokalen toch cv-ketels komen om het gebruik te demonstreren. We hebben meerdere klimaatsystemen door het gebouw heen geïnstalleerd, zodat de cursisten de installaties in de praktijk kunnen bestuderen. De gebouwgebonden systemen zijn dus verbonden aan de leerdoeleinden. De cursisten kunnen dus het dak op om de luchtbehandelingskasten te zien en te bestuderen hoe ze werken. Daarnaast staan er in de practicumopstelling nog andere luchtbehandelingskasten waaraan ook gesleuteld kan worden.”

Brand De oplevering van ROVC Ede is gepland voor december 2020 vertelt Blekkink. “Dat gaat lukken, maar we merken wel dat de levertijden door de coronacrisis oplopen, de inkoopmomenten zijn hierdoor extra kritisch.” ROVC is een landelijk opererend opleidingsinstituut voor technische studies. Jaarlijks volgen meer dan dertienduizend scholieren er een mbo-opleiding. In mei 2018 brandde het oude pand van ROVC Ede aan de Galvanistraat volledig af. Tijdelijk week de opleiding uit naar een kantoorpand in de buurt, maar al snel werden de mogelijkheden voor een nieuw pand onderzocht. Dat wordt op dezelfde locatie gebouwd, vertelt Hugo Lenselink van ARX architecten. “Het nieuwe gebouw wordt veel compacter dan het oude gebouw was. ROVC Ede gaat van 26.000 m2 naar 7.100 m2. We zijn al in een vroeg stadium bij het nieuwbouwproject betrokken. Al snel werd duidelijk dat het nieuwe gebouw moest passen bij het onderwijsconcept. Het concept dat wij voorstelden beviel en is puur voor het ROVC gemaakt.”

Flexibiliteit Lenselink benadrukt dat de ﬂexibiliteit van het gebouw een belangrijke rol heeft gespeeld in het ontwerp. “Het gebouw kan makkelijk uitgebreid of aangepast worden. Er kan makkelijk meer ruimte gerealiseerd voor de practicumlokalen of bij een andere keuze kan er juist meer ruimte geboden worden aan andere functies. Het is bovendien zeer ﬂexibel naar de toekomst. Mocht het gebouw ooit een andere functie krijgen, dan is dat ook mogelijk. Over tien jaar ziet de wereld er misschien anders uit.” Het oude gebouw van ROVC ontbeerde een goede structuur. Daarom is het nieuwe gebouw opgedeeld in zones, vertelt de architect. “We hebben een duidelijke scheiding van functies aangebracht met korte looplijnen en goede zichtlijnen. Als je vanuit de entree binnen loopt, kom je eerst het restaurant tegen en van daaruit heb je een volledig overzicht over de theorielokalen en de practicumruimtes.”

Er is bewust gekozen voor verschillende installaties. Die worden in het gebouw straks ook zichtbaar gemaakt zodat ze gebruikt kunnen worden voor het lesprogramma.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Amplus Accretio BV Architect: ARX Architecten Hoofdaannemer: Rotsbouw Bouwmanagement: Kleissen

Géén school De duidelijke structuur van het gebouw is onder meer belangrijk omdat sommige cursisten er maar een paar keer per jaar komen, vertelt Lenselink. “Het is nadrukkelijk geen school, maar een technische opleider. Bedrijven huren veelal lesposities in en sturen hun werknemers op cursus. Het zijn dus allemaal volwassenen die bijgeschoold worden. Die werken gewoon en komen misschien maar enkele keren op de locatie in Ede.” De cursussen die aangeboden worden, liggen allemaal op het technische vlak, vertelt hij. “Het gaat

E+W-installateur: WSi Techniek Warmtepompen: Keyter VRF-installatie: Alklima

bijvoorbeeld over thema’s als industriële automatisering, aandrijftechniek en klimaattechniek. Belangrijk is dat de cursisten vaak niet meer gewend zijn om in de schoolbanken te zitten. Het gebouw moet dus aansluiten bij de belevingswereld en de interesse van de technisch georiënteerde cursisten.”

Techniek als eyecatcher Lenselink benadrukt dat het gebouw zo interessant mogelijk is gemaakt voor mensen met een technische achtergrond. “De technische ruimtes worden

Installatie XL December 2020

( ( ( ( !

( * !

( ( ( ! (

&$ '$

(

! ( (( ) ( ( !

" " " " " "

ONDERWIJSGEBOUW

echt de eyecatchers van het gebouw. De installaties in het gebouw mogen dus gezien worden. Het is een weldoordachte keuze om het zo te doen. De installaties zijn onderdeel van het lesprogramma. Het was zelfs een belangrijk onderdeel van de opdracht om de installaties zichtbaar te maken.” Dat wordt bevestigd door Blekkink. “De techniek staat in dit gebouw centraal. We hebben daarom bewust gekozen voor verschillende installaties en hebben die ook zichtbaar gemaakt zodat ze gebruikt kunnen worden voor het lesprogramma.”

Visualiseren Daarom is het gebouw naast een systeem voor luchtbehandeling ook voorzien van een wko. Blekkink legt uit: “Het ROVC heeft nog geen wko-cursus, maar op de achtergrond zijn er al concrete plannen om een wko-cursusprogramma op te zetten. Daarom hebben we wko toegepast in het gebouw, zodat ze het kunnen laten zien. Zodra de cursussen straks starten, kunnen ze meteen de werking van de wko zien.” Aan een wko is normaal niet veel te zien, omdat een

groot gedeelte van de installaties zich onder de grond bevindt. Daarom zijn een aantal onderdelen van de installatie zichtbaar, vertelt Blekkink. “Bij de receptie kun je zo de technische ruimte inkijken, omdat glazen puien zijn toegepast. Je ziet de bronleidingen omhoogkomen en je kunt ook de warmtepomp zien en de regeltechniek die het systeem aanstuurt. We willen de koelen verwarmingsmodus van de bronleiding nog visualiseren met behulp van blauwe en rode leds.”

‘De installaties zijn onderdeel van het lesprogramma’

Bouwteam Dat de installaties een belangrijke rol zouden spelen bij het ontwerp van de nieuwbouw werd al snel duidelijk, vertelt Lenselink. “Nadat het bouwteam geformeerd was en we de installateur en bouwer aan tafel hadden, konden we het installatie-ontwerp bespreken. Omdat de installaties ook voor educatie-doeleinden gebruikt worden, moesten we ook keuzes maken. Gaan we voor efficiëntie of is zichtbaarheid van de installaties het belangrijkst? Daarin hebben we gezocht naar een optimum.” Door het toepassen van zowel wko als luchtbehan-

deling nemen de installaties meer ruimte in dan in andere gebouwen, onder meer omdat er twee verschillende soorten afgiftesystemen gebruikt worden. Normaal zou een architect daarover kunnen vallen, maar in dit geval was het geen probleem, zegt Lenselink. “Het belangrijkste principe is dat de techniek gezien mag worden, die verstoppen we niet. Dat betekent dat er wel eens een ventilatiekanaal door een vide loopt. Normaal zou je dat misschien niet willen, maar hier voegt het juist iets toe.” Q

De oplevering van ROVC Ede is gepland voor december 2020.

Installatie XL December 2017

EVENEMENTENACCOMODATIE Luchtbehandeling - Isolatie - Luchtkanalen

Ventilatie en akoestiek grootste uitdagingen Rotterdam Ahoy De uitbreiding en vernieuwing van evenementenaccommodatie Rotterdam Ahoy maakt deel uit van de gebiedsontwikkeling Hart van Zuid. Het Rotterdam Ahoy Convention Centre (RACC) beschikt onder andere over het grootste auditorium van Nederland (RTM Stage genaamd); een multifunctionele zaal die dienst kan doen als auditorium, theater, beurszaal en als concertzaal, met daar omheen horeca- en hospitalityfuncties en een groot backstage gebied. Door Marion de Graaff

RTM Stage moet geschikt zijn voor een popconcert, maar moet ook ingericht kunnen worden als een beurshal, congreszaal, of als theater.

Installatie XL December 2020

EVENEMENTENACCOMODATIE

Het werk aan het convention centre is zo goed als klaar. De voorbereidingen voor de verbouwing van de bestaande zalen en de nieuwbouw startte in 2012. “Het is een lang traject”, zegt Patrick Verduijn, lead engineer werktuigbouwkunde bij Heijmans. Zelf is hij sinds 2016 betrokken, toen het deﬁnitief ontwerp gemaakt moest worden. Dat hebben we om kostentechnische redenen nog wat aan moeten passen. Van het uiteindelijke deﬁnitieve ontwerp (DO) hebben we een uitvoeringsontwerp (UO) gemaakt, en dat werd de leidraad voor de realisatie.

Snijvlak Verduijn bekleedde in de DO-fase de functie van ontwerpleider en maakte het installatieontwerp. Verder deed hij ‘slimme voorstellen’ en stuurde het engineeringsteam inclusief de modelleurs aan. Toen de UO-fase aanbrak, verschoof zijn taak naar die van lead-engineer. “Je werkt bij zo’n groot project op het snijvlak van wensen en verwachtingen van de opdrachtgever enerzijds, en normen, eisen en voorschriften anderzijds. Dat maakt ieder project een uitdaging, maar dat dit zo enorm is, maakt het wel extra spannend.”

Honderd procent buitenlucht Evenals bij de andere gebouwonderdelen van Rotterdam Ahoy is er gekozen voor honderd procent buitenlucht vanuit het principe ‘breng buiten binnen’. In de buitenlucht vinden er nauwelijks coronabesmettingen plaats. Ook worden CO2-sensoren gebruikt om de kwaliteit van de ventilatiehoeveelheden in de gaten te houden.

Uitdagingen “Het was een bijzondere opdracht”, zegt Verduijn, “vooral door de grootte van het project. De gewenste ﬂexibiliteit bracht de nodige uitdagingen met zich mee. RTM Stage moet geschikt zijn voor een popconcert, maar moet ook ingericht kunnen worden als een beurshal, congreszaal, of als theater. Aan iedere functie hangen andere wensen en eisen, qua geluid, toegankelijkheid, ventilatie etc.” Ook qua installatietechniek zat de uitdaging in de grootte. Verduijn: “Voor het aan- en afvoeren van de benodigde ventilatielucht staan luchtbehandelingskasten die zo groot zijn dat je erin zou kunnen wonen. Ze zijn zes meter lang, 4,8 meter breed en 5,20 meter hoog. Formaat maisonnettewoning dus, en daarvan staan er meerdere in de techniekruimte. De luchtkanalen zijn ook heel groot, terwijl er tegelijk hoge akoestische eisen liggen.”

Dilataties Een ander punt dat met geluid te maken heeft, is dat er in verschillende zalen verschillende soorten bijeenkomsten plaats moeten kunnen vinden, als er tegelijkertijd in RTM Stage een popconcert gaande is. Verduijn: “In de breakoutrooms mogen de groepen daar geen last van hebben. Om dat mogelijk te maken heeft RTM Stage betonnen wanden van een halve meter dikte, met een flink isolatiepakket aan

Patrick Verduijn van Heijmans bekleedde in de DO-fase de functie van ontwerpleider en maakte het installatieontwerp.

XL Installatiefeiten Elektrotechnisch: - 9.000 licht armaturen - 43 km stroomkabels - 95 km datakabels - 65 km installatiebuis - 4 transformatoren - 35 verdeelkasten Werktuigbouwkundig: - 425.000 m³/h verse lucht - 248 wc’s totaal - 25.000 m² rechthoekig gegalvaniseerd stalen kanaalwerk - circa 3.000 m² dakkanalen - 60 km aan vloerverwarmingsslang tevens vloerkoeling

zowel de binnen- als de buitenzijde. Het doet een beetje aan als een bunker. En natuurlijk is de zaal door middel van dilataties ontkoppeld van de rest van het complex. De trillingen en het geluid worden dus niet getransporteerd. Geluid mag natuurlijk ook niet via de diverse kanalen naar andere ruimtes lekken. In het 3D-model is niet alles in detail even goed te zien. Door met een akoestisch adviseur alles zorgvuldig na te lopen, komen soms nog verbeterpunten aan het licht. Zo kan het bijvoorbeeld nuttig zijn om leidingen te onderbreken door middel van een flexibele koppeling.”

- Waterleiding 110 mm om alle toiletgroepen van water te voorzien - 17 luchtgordijnen in de entree - 330 nozzle plenums voor het toevoeren van lucht uit het plafond - Toevoerlucht nozzle plenum in RTM Stage: 6 meter lang 3 meter breed 1,75 meter hoog - Grootste luchtbehandelingskast 6 meter lang 4,8 meter breed 5,2 meter hoog Betrokken partijen Bouwcombinatie: Hart van Zuid VOF Bouwbedrijven: Heijmans/Ballast Nedam E-installaties: Heijmans W-installaties: Heijmans

Toiletgroep met zeventig wc’s Tot slot wil Verduijn nog even iets opmerken over de toiletten. “In totaal zijn er 248 wc’s geplaatst, en het bijzondere is dat er op de begane grond een toiletgroep is gesitueerd die bestaat uit maar liefst zeventig damestoiletten. Echt waar: zoveel heb ik er nog nooit ergens bij elkaar gezien. Slim natuurlijk, want iedereen kent de lange rijen voor de toiletten in een pauze tijdens een voorstelling of bijeenkomst. Bij de mannen bestaat de grootste toiletgroep overigens uit 18 wc’s en 23 urinoirs, dus ook daar zullen naar verwachting geen rijen ontstaan.” Q

Installatie XL December 2020

(&* * ) &'#&)) % ,&&( % &'* $ # ) ($ % , % &$,&($ ( * % &, ()' %% % " %* % "# ( &. % 0 !% , ("( ! ( ,&&( , () ## % )/)* $)' %% % % % "+%% % -&( % # , ( $ * */' & */' &, ()' %% % ) , # % &&( 11% & $ ( % %" # !" , % ) % -&( * %)#+ * % + * ,& ( , " #- (* #) % *(&+- ( %)#+ ** % " & &%% *&( % ,&&( * &$ &(* &&( # % ,&&( ( ) %* 2# % &$$ ( 2# *& ' )) % % 3 &$' * (+ $* )' ( % &%*- (' 3 ("( ! ( % '(& + *, ( %* % ) "* 0 !% ,&&( , () ## % *& ' )) % % 3 %)#+ *"# ( &'#&)) % % ) ($ % )"# )) 3 *(&+- ( % &% ( &+ ),( ! %)#+ ** % "

Wilt u de explosieveiligheid van stookruimten onder het maaiveld borgen?

Kiwa biedt uitkomst: Advies op maat over aanvullende veiligheidstechnische maatregelen Beoordeling op locatie Afgifte van een Gelijkwaardigheidsverklaring ten opzichte van de eisen in het Bouwbesluit

Kiwa Technology BV Tel. 088 998 3521 www.kiwatechnology.nl

Advertorial

Een gezond binnenklimaat voor strakke villa dankzij ventilatiewarmtepomp Alle nieuwbouwwoningen bijna-energiezuinig vanaf 2021? De familie Wittouck nam tijdens de bouw van hun nieuwbouw nu al rekening met de strengere energie-eisen. Het woonhuis naar ontwerp van VAM architecten bevat tal van energiezuinige technieken zoals PV-panelen, vloerverwarming en ledverlichting. Ook een ventilatiewarmtepomp van Duco Ventilation & Sun Control draagt zijn steentje bij.

e nieuwbouwwoning van de familie Wittouck in Staden (BE) werd energiezuinig en compact ontworpen. “Een open ruimtegevoel met veel lichtinval was voor de bewoners een must”, verklaart Wim Vanacker van VAM Architecten. “Daarom kozen ze voor grote glaspartijen op het zuiden. Hun doelstelling? Zo energiezuinig mogelijk bouwen.”

Energiezuinige nieuwbouw Zo energiezuinig mogelijk bouwen, en dus de energievraag voor ruimteverwarming, warm tapwater, ventilatie en koeling zoveel mogelijk beperken. “We hielden met een aantal aandachtspunten rekening in het ontwerp”, vertelt Vanacker. “We hanteerden het principe van de Trias Energetica, dé klassieke vuistregel voor duurzaam bouwen. Ten eerste moet de energievraag beperkt worden. Doorgedreven isolatie van de schil dus! Aanvullend wekken duurzame systemen zoveel mogelijk de energie op. In deze woning werden een 20-tal PV-panelen geïnstalleerd. De woning werd voorzien van ledverlichting, vloerverwarming, structurele zonwering in de vorm van dakoverstekken én een ventilatiewarmtepomp. Indien de warmtevraag op koude winterdagen te hoog wordt, springt een combiketel bij.”

Breng buiten binnen “Een natuurlijk ventilatiesysteem levert een optimaal binnenklimaat”, verklaart bewoner Brecht Wittouck. “In tegenstelling tot balansventilatie voert een C-systeem verse lucht rechtstreeks toe van buitenaf. Dat vinden wij de gezondste manier van ventileren, zeker tijdens deze coronacrisis. Natuurlijke luchtstromen spoelen de lucht en beperken de verspreiding van het virus via aerosolen.” Dat beaamt ook Richard Geraerts, verkoopleider Nederland bij Duco. “De Tronicroosters voeren verse buitenlucht automatisch toe op basis van CO2-sturing. De ventilatiewarmtepomp DucoBox Eco voert de vervuilde lucht dan weer vraaggestuurd af. Van overventilatie is er dus geen sprake”, aldus Geraerts.

Installatiegemak “Het was de eerste keer dat wij de ventilatiewarmtepomp van Duco installeerden”, vertelt Alex Allaert van Installatiewerken Dialeau. “We plaatsen de DucoBox Eco in hybride opstelling met een combiketel en een bijhorend boilervat. Dit resulteert voor de bewoners in een energiebesparing tot 60 %. Het waterzijdig inregelen verliep vlekkeloos. De ventilatietechnische kant was identiek aan deze van een DucoBox Silent of DucoBox Focus.”

Aangenaam binnenklimaat “Mijn vrouw en ik zijn zeer tevreden over het binnenklimaat in de woning. De ventilatiebox zorgt niet enkel voor een aangenaam binnenklimaat, maar de stille werking garandeert ook dat onze dochter goed kan slapen”, besluit een tevreden Wittouck.

Benieuwd naar meer? Bekijk de reportage via de QR-code

LUMIKOâ&#x20AC;&#x2122;S SMART DIMMERS AANGESTUURD VIA HET ZIGBEE OF Z-WAVE PROTOCOL

Meer informatie over deze dimmers of het volledige dimmer programma van lumiko? kijk op klemko.nl of mail naar info@klemko.nl

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Grootschalige draadloze DMX-besturing

Van gasontladingslampen naar slimme led-armaturen

Slimme onderhoudsarme verlichting voor vanHaren

Magisch verlichte molen

Licht XL December 2020

CULTUREEL CENTRUM Plafondtekening - Armaturen - Sfeer

Alle publieke area’s van het Groningse cultuurcentrum De Oosterpoort zijn voorzien van een nieuw verlichtingssysteem.

Grootschalige draadloze DMX-besturing Het Groningse cultuurcentrum De Oosterpoort beschikt over diverse zalen waarvan de grootste een capaciteit heeft van 1.150 mensen. Alle publieke area’s werden van een nieuw verlichtingssysteem voorzien. Het cultuurcentrum beschikt nu over één van Europa’s grootste Wireless DMX-installaties. Door Evi Husson, Beeld Lichtpunt | Roelof Bos

Installatie XL December 2020

CULTUREEL CENTRUM

De verlichting van cultuurcentrum De Oosterpoort in Groningen is de afgelopen jaren regelmatig uitgebreid met armaturen, snoeren en DMX-kabels. De Oosterpoort had de wens om binnen een bepaald budget een nieuw verlichtingssysteem aan te brengen, dat eenvoudig is aan te sturen en waarmee diverse sferen kunnen worden gecreëerd. Lichtpunt Theatertechniek, hoofdaannemer van het project, ging met deze opdracht aan de slag. Leon van Warmerdam, lichtadviseur Lichtpunt legt uit. “Voor aanvang van het project bleken er geen recente tekeningen voorhanden van de lichtinstallatie die er op dat moment hing. We hebben oude en nieuwere tekeningen verzameld met het doel hier één gedetailleerde plafondtekening van te creëren zodat we precies wisten waar de oude bekabeling lag, in welke tegels rails moesten worden bijgeplaatst, waar de nieuwe armaturen moesten komen, enzovoort. We zochten hiervoor de samenwerking op met Jeffrey Steenbergen van JST Design & Production die we inhuurden als extern projectleider, technisch tekenaar, netwerkspecialist en programmeur.” Steenbergen: “Het was een behoorlijke klus aangezien de bestaande verlichting door de jaren heen regelmatig was uitgebreid. Zo was de verlichting in de kleine zaal van begin jaren tachtig, en kwam ik bekabeling tegen die voldeed aan de op dat moment geldende regels rond e-installaties. Denk daarbij aan oude smeltzekeringen zonder schakelaars in gedateerde besturingskasten, Perilex-aansluitingen met wandcontactdozen om de spanning plaatselijk van een bepaalde zone af te halen, enzovoorts.”

KNX-systeem Ook het plafond was in de loop der jaren veranderd. “Een van de wijzigingen die was doorgevoerd, betrof de aanleg van een gaasplafond. Alles wat zich daarboven bevond, was zwart geschilderd, inclusief alle codes en nummering van de bekabeling. Aangezien men zoveel mogelijk van de oude bekabeling en e-infrastructuur wilde behouden, hebben we met meerdere tests op locatie bepaald welke delen achter welke groep zaten. Het aanwezige KNX-systeem is daarbij aangevuld met bijkomende informatie. Het resultaat was een nieuwe gedetailleerde tekening, inclusief de intekening van de plafondplaten zodat we een goed beginpunt hadden voor het installeren van de nieuwe verlichting.” De basis was gelegd. Van Warmerdam: “Om binnen budget te blijven, hebben we zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de bestaande spanningsrail, ongeveer duizend meter in totaal. Deze is uitgebreid met ongeveer vijfhonderd meter extra rails. Voor de verlichting is gekozen voor twee type armaturen van fabrikant CLS waar we vaker mee samenwerken. Lichtadviseur Timo Verhoeven van CLS licht toe. “De keuze viel op CLS Jade RGBW (spots) en de CLS Ruby RGBW. Met deze armaturen is het mogelijk om een groot scala aan sferen op te roepen, van een warme 2700K witlicht tot aan pasteltinten en vele andere kleursferen. De spots - in totaal ongeveer 450 - werden op rails in de foyer, gangen en alle publieke ruimtes geplaatst,

Het was een behoorlijke klus aangezien de bestaande verlichting door de jaren heen regelmatig was uitgebreid.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: De Oosterpoort Groningen Hoofdaannemer: Lichtpunt Theatertechniek Extern projectleider: JST Design en Production

met uitzonderingen van de grote concertzalen. Zogenoemde beamshapers maken het mogelijk om de lichthoek naargelang de wens te veranderen. In de hoge delen van de foyers is gekozen voor CLS Ruby RGBW met WDMX (24 stuks). Dit zijn grote kokers die bovenin de concertzalen hangen op acht tot tien meter hoogte. Ze kunnen tot 4.000 lumen aan wit licht creëren, maar ook een egale kleurenmenging is mogelijk.”

‘We hebben acht zones gemaakt waar een DMXcontroller is geplaatst’

Draadloos DMX-systeem Meestal worden deze armaturen aangestuurd door een bedraad DMX-systeem. Verhoeven: “De installatiekosten zouden met een bedraad systeem al snel hoog oplopen. Een draadloos systeem bleek in alle opzichten de beste oplossing. Van Warmerdam vult aan: “Elke armatuur is in dit project afzonderlijk instelbaar. Dit betekent dat je elke armatuur moet laten weten welke kleur en met welke intensiteit hij het

Fabrikant armaturen: CLS Armaturen: 450 Jade RGBW en 24 Ruby RGBW

licht moet weergeven. Vaak wordt in de lichten evenementtechniek het communicatieprotocol DMX512 (bedraad) gebruikt om de verschillende apparaten met een lichttafel te laten communiceren. Voor dit project hebben we gekozen voor de draadloze variant hiervan. Samen met CLS ontwikkelden we printplaatjes die in het armatuur kunnen worden geklikt zodat ze draadloos signalen kunnen ontvangen.” Het plaatsen van deze ontvangers in de armaturen kan in principe in de fabriek plaatsvinden. “Dat was de theorie. Bij dit project hadden we echter erge pech. De printplaatjes - ontvangers - moesten onder tijdsdruk worden geproduceerd en werden na productie verstuurd naar een distributiecentrum. Het was de bedoeling om ze daarna ter plekke tijdens de installatie in de armaturen te klikken. Maar een inbraak in het distributiecentrum - de plaatjes werden gestolen - gooide roet in het eten. De armaturen hebben we daarom in eerste instantie met een vaste lichtinstelling geïnstalleerd zodat de eerste bijeenkomst – een meerdaagse ontvangst van studenten – in warm wit licht kon plaatsvinden. Later hebben we terplekke de armaturen opnieuw een voor een van de rails gehaald, het ontbrekende onderdeel erin geklikt, geadresseerd en teruggeplaatst.”

Testen op buikhoogte Voor het eerst is op zo’n grote schaal gewerkt met een dergelijk draadloos DMX-besturingssysteem. Van

Installatie XL December 2020

SLECHT LICHT KAN DE WORKFLOW GOED VERPESTEN. SCHAKEL OVER OP ARMATUREN VAN LEDVANCE. LEDVANCE PERFORMANCE ARMATUREN â&#x20AC;&#x201C; VOOR TOPPRESTATIES OP KANTOOR Ze zijn krachtig. Ze zorgen voor een aangenaam homogeen licht. En ze zijn bijzonder eenvoudig te installeren. Ontdek nu de nieuwste generatie van onze Performance armaturen - voor extra productiviteit op kantoor!

5 jaar garantie

BENELUX.LEDVANCE.COM

CULTUREEL CENTRUM

Per ruimte zijn scènes of zogenoemde presets geprogrammeerd voor meerdere contexten.

Warmerdam: “Omdat er nog geen ervaring was met een draadloze DMX-toepassing gecombineerd met zoveel armaturen hebben we vooraf uitgebreide tests gedaan.” Steenbergen hierover: “De tests bestonden onder meer uit het plaatsen van zender (controller) en ontvanger (armatuur) op een afstand van meer dan vijftig meter van elkaar. Dit hebben we gemeten tijdens een festival op buikhoogte, met zoveel mogelijk mensen ertussen. Mensen kunnen namelijk voor het doorgeven van signalen voor problemen zorgen. Ze bestaan voor een groot deel uit water wat voor een draadloos netwerk een lastig medium is. Maar zonder mensen geen event. De resultaten van de tests waren bijzonder goed. We voorzagen dan ook geen problemen bij het plaatsen van de delen aan het plafond.” Interferentie voorkomen Van Warmerdam: “We hebben acht zones gemaakt waar een DMX-controller is geplaatst die de signaaldistributie in dat gebied verzorgt. Deze controllers zijn via een bedraad netwerk met elkaar verbonden. Ze hangen op een strategische locatie zodat ze de signalen tot bij de armaturen kunnen brengen.” Het voornaamste waar rekening mee moest worden gehouden was de mogelijke interferentie tussen twee controllers. Steenbergen legt uit: “Elke controller stuurt een aantal spots aan die eraan zijn gekoppeld (pairing). Echter, is een signaal van een andere controller groter, dan kan dit zorgen voor ongewenste

interferenties. Om zeker te weten of een armatuur juist is gekoppeld, gaven we ze standaard een witte kleur mee. Na koppeling kregen ze een rode kleur. Op die manier konden we tijdens het ﬁnetunen duidelijk zien of en wanneer een armatuur mogelijk zijn signaal verloor en konden we bijstellen waar nodig. Daarbovenop hebben we de programmatie zodanig ingesteld dat, mocht het signaal onverhoopt toch nog tijdelijk wegvallen, het licht op de laatstgekozen setting (DMX hold) blijft staan, tot de armatuur weer nieuwe input krijgt. Op die manier zullen bezoekers, bij het tijdelijk wegvallen van een signaal, hiervan niets merken.”

‘Bij het tijdelijk wegvallen van een signaal, merken bezoekers daar niets van’

Programmatie scènes Eenmaal de installatie was opgeleverd en alles was geadresseerd en afgesteld, volgde de programmatie van de lichtstanden. Van Warmerdam: “Daar hebben we veel zorg en aandacht aan besteed omdat ze heel bepalend zijn voor het visuele eindresultaat. Meerde-

re avonden hebben we per ruimte scènes of zogenoemde presets geprogrammeerd voor meerdere contexten. Denk aan verlichting voor wereldmuziek, pop, donkere pop, klassiek, zakelijke bijeenkomsten, schoonmaak (wit licht, 5 à 6.000 kelvin), enzovoort. Deze scènes zijn door allerlei geledingen uit de organisatie beoordeeld.” Medewerkers hebben nu in diverse zones tablets tot hun beschikking, waarmee ze eenvoudig verschillende scènes kunnen oproepen. Van Warmerdam: “Ze kunnen niet op armatuurniveau het licht instellen, maar door het uitgebreide voorwerk hebben ze meerdere opties en wordt het werkbaar. Bij grote festivals waarbij specialisten worden ingehuurd om te zorgen voor een unieke lichtaansturing is een unieke programmatie wel mogelijk. Een specialist die goed is ingevoerd in de materie, kunnen we toegang geven tot het lichtsturingsnetwerk. Er is dan een speciale plek in het netwerk gecreëerd waar ze tijdelijke instellingen kunnen opslaan.” Van Warmerdam kijkt positief terug op het project: “Het is een groots project met bijzondere uitdagingen. Het komt niet vaak voor dat je te maken krijgt met een inbraak waardoor je de planning moet aanpassen. Uiteindelijk hebben we door een goede onderlinge samenwerking een project kunnen opleveren dat vrij uniek is door de draadloze oplossing in zo’n grote ruimte. We kunnen met z’n allen erg trots zijn op het resultaat. En het mooiste is dat de klant ook heel trots is!” Q

Installatie XL December 2020

LOGISTIEK CENTRUM Lichtlijnen - Noodverlichting - Dali

Slimme onderhoudsarme verlichting voor vanHaren Het logistiek centrum van schoenleverancier vanHaren is met ruim 11.000 vierkante meter uitgebreid om extra opslag te creĂŤren voor 4,5 miljoen paar schoenen. Deze extra vierkante meters vloeroppervlak moest worden voorzien van verlichting. Daarbij werd gekozen voor een slim, centraal noodverlichtingssysteem voor een goed gebruiksgemak en lage onderhoudskosten.

Door Evi Husson

Van links naar rechts: Arthur Bontekoe, Jos van Keulen en Frank Verhoeven.

Installatie XL December 2020

LOGISTIEK CENTRUM

De noodverlichting doet dienst als nacht- en waakverlichting.

Bij schoenenleverancier vanHaren is het logistiek centrum fors uitgebouwd. Technisch dienstverlener Kuijpers verzorgde zowel de W- als E-installaties. “Alle technische installaties zoals camerabeveiliging, domotica, inbraakbeveiliging, klimaatbeheersing, gebouwautomatisering tot en met de verlichting. Voordeel was dat we hierdoor intern de planning en werkzaamheden gemakkelijk op elkaar konden afstemmen. Gaat er ergens iets niet goed of kan het beter, dan kunnen we heel gericht met elkaar communiceren.” Frank Verhoeven was als projectleider verantwoordelijk voor het gehele project en had een overzicht

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: vanHaren Waalwijk Verlichting: Veko Lightsystems Central noodverlichting: Eaton W- en E-installatie: Kuijpers Groothandelpartner: Rexel Aantal armaturen: 835 stuks

over alle werkzaamheden. “Op die manier konden we heel snel schakelen en een strakke planning halen”, zegt Jos van Keulen over zijn collega. Hij is eveneens projectleider bij Kuijpers en neemt, nu het project is opgeleverd, het stokje over om het onderhoud van de installaties te coördineren. Jos van Keulen was eerder al betrokken bij de bouw van het eerste deel van het Logistiek Centrum en is het vaste aanspreekpunt voor Arthur Bontekoe, de site-manager van vanHaren.

Centrale noodverlichting “Zoals het een logistiek centrum betaamt, gaat het om een enorme ruimte die ook goed moet worden verlicht”, gaat Verhoeven verder. “We kregen de opdracht om slimme onderhoudsarme verlichting te plaatsen. Om aan deze verwachting te voldoen, hebben we gekozen voor lichtlijnen van Veko, waarin we centrale noodverlichting hebben geïntegreerd. Hiervoor werkten we samen met Eaton die de centrale noodverlichting heeft geproduceerd en afgesteld.” Bij een centraal noodverlichtingssysteem zijn de noodaccu’s niet lokaal gekoppeld aan de armatuur, maar worden deze geplaatst in een centrale nood-

verlichtingskast. Verhoeven: “Het principe werkt als volgt. De noodverlichting wordt meegeschakeld met de normale verlichting. Valt de spanning weg, dan zullen de armaturen die via de noodverlichtingskast worden gevoed, blijven branden.”

Dali-gestuurd De vluchtwegsignaleringsarmaturen boven deuren worden eveneens via dezelfde noodverlichtingskast gevoed en branden continu. Van Keulen vult aan: “Centrale noodverlichting is niet nieuw. Bijzonder is wellicht dat de armaturen die als noodverlichting dienen door een eigen adres Dali-gestuurd zijn. Hierdoor kun je ze afzonderlijk aansturen.” De zeventig armaturen die zijn geprogrammeerd als noodunit, branden in het laagste gedeelte van het logistiek centrum op 27 procent en in het hogere deel op veertig procent. Ze voldoen hiermee aan de norm voor de verlichtingssterkte op vluchtroutes. De noodunit doet daarnaast dienst als nacht- en waakverlichting. “Deze verlichting brandde in eerste instantie te fel. De lichtadviseur had zodanig veel armaturen aangegeven die als nacht- en waakverlichting brand-

Installatie XL December 2020

LOGISTIEK CENTRUM

Zoals het een logistiek centrum betaamt, gaat het om een enorme ruimte die ook goed moet worden verlicht. Er is slimme onderhoudsarme verlichting geplaatst.

Installatie XL December 2020

LOGISTIEK CENTRUM

Het logistiek centrum van schoenleverancier vanHaren is met ruim 11.000 vierkante meter uitgebreid.

den, dat de nachtbewaking regelmatig aangaf dat men was vergeten om ’s nachts de verlichting uit te schakelen. We hebben de armaturen daarom opnieuw ingesteld. Gelukkig waren hiervoor geen hoogwerkers nodig, maar volstond een laptop en wat herprogrammeerwerk. Het is meteen een groot voordeel ten opzichte van een conventioneel systeem. Geen dure hoogwerkers en veel arbeidsuren. Je hebt maar één programmeur met een laptop voor een dagdeel.”

Planning Het installeren gebeurde met hoogwerkers om de lichtlijnen op 25 meter hoogte te kunnen aanbrengen. Verhoeven: “In de noodverlichtingsarmaturen zit een klein schakelblokje voor de noodverlichting. De monteurs konden op de tekeningen zien welk adres op welke plek thuishoort en stelden zelf ter plekke het juiste adres in. Door een goede werkvoorbereiding en

duidelijke afspraken was het installeren van de lichtlijnen niet moeilijk en verliep deze volgens planning.” Vooral een goede werkvoorbereiding en goede organisatie was bij dit project belangrijk. Verhoeven: “Het pand was pas in een laat stadium van de bouw winden waterdicht. Dit had tot gevolg dat we pas vrij laat met de installatie van de lichtlijnen konden starten. De ruimte voor materiaalopslag voor de installatie was beperkt en de distributieprocessen van het bestaande logistiek centrum mochten niet worden gestoord. Om alles in goede banen te leiden, hebben we onze installatieplanning nauwgezet afgestemd met Rexel, onze groothandelaar.”

Just in time “Volgens planning leverden ze de materialen just-intime en just-in-place. Aan de achterkant van het logistiek centrum hadden we een locatie beschikbaar waar

Energieneutraal Het Logistiek Centrum is energieneutraal opgeleverd. Jos van Keulen: “Het dak hebben we voorzien van 1.620 pv-panelen die jaarlijks meer energie dan het eigen verbruik terugleveren aan het energienet. Hiermee reduceert vanHaren ongeveer 260.000 kg CO2. Dit staat gelijk aan het verbruik van honderd huishoudens. De uitdaging bij dit pv-project was het vinden van een

geschikt moment om een koppeling te maken tussen de hoofdvoeding en de nieuwe verdeelkast voor de pv-installatie. Aangezien 24/7 bestellingen binnenkomen via de online shop en deze zo snel mogelijk moeten worden verwerkt, hebben we een aggregaat geplaatst voor tijdelijke energievoorziening zodat het bedrijf nooit zonder spanning is komen te staan.”

iedereen kon parkeren en waar de leveringen toekwamen. Aan de voorkant van de hal kon de distributie van de bestellingen van vanHaren-schoenen gewoon door blijven gaan.” Om de efficiëntie nog verder te verhogen, werd ook gebruik gemaakt van Mobiele Service Units (MSU). Verhoeven: “Deze verrijdbare inbraakwerende kasten plaatsten we op strategische plekken op de bouwplaats. Monteurs hoefden daardoor niet continu naar het magazijn te lopen maar konden dagelijks putten uit een voorraad installatiemateriaal en gereedschap binnen handbereik op hun werkplek. De kasten werden iedere dag op de meest strategische plekken gepositioneerd om het de monteurs zo gemakkelijk mogelijk te maken.”

Onderhoud Gebruiksgemak is er ook na oplevering tijdens het onderhoud. Van Keulen: “Bij een defect kan per e-mail een signaal worden afgegeven aan de facility manager, die in één oogopslag kan zien welk armatuur op welke locatie niet of niet goed functioneert. Daarnaast is het elke vijf jaar noodzakelijk om de accu’s te vervangen. Met een decentraal systeem zouden we met hoogwerkers tussen de stellingen moeten manoeuvreren om de accu’s te vervangen. Dan lopen de onderhoudskosten al snel op. Nu zullen we nog steeds de accu’s moeten vervangen, maar dat is in de centrale unit een stuk gemakkelijker en het bedrijfsproces van de opdrachtgever wordt niet verstoord; een ‘ﬂuitje van een cent’.” Q

Installatie XL December 2020

HAVENGEBIED Branduren - Vermogen - Lichtniveau

Van gasontladingslampen naar slimme led-armaturen Port of Antwerp heeft de ambitie om het hele havengebied te verduurzamen. Op de Linkerscheldeoever zijn, verspreid over ongeveer 45 kilometer, slimme innovatieve ledverlichtingsarmaturen geplaatst. Op afstand bestuurbaar en voorbereid voor sensortaken. Door Evi Husson Beeld: Signify

Veiligheid stond voorop. Bepaalde routes hebben op bepaalde tijdstippen veel vrachtverkeer. Reden om vooral â&#x20AC;&#x2DC;s nachts te installeren.

Installatie XL December 2020

HAVENGEBIED

In 2018 is gestart met de transitie om van het hele havengebied een duurzame, circulaire haven te maken.

“Port of Antwerp wil een voortrekkersrol innemen op het gebied van duurzaamheid en circulariteit”, zegt Peter Melis, Senior Technisch Manager Projecten van Port of Antwerp. “Daarom zijn we in 2018 gestart met de transitie om van het hele havengebied een duurzame, circulaire haven te maken die klaar is voor de toekomst. Een van de projecten is de vervanging van de verlichting op de Linkerscheldeoever. 1.300 gasontladingsarmaturen werden vervangen door eenzelfde hoeveelheid ledarmaturen. De nieuwe verlichting moest toekomstbestendig zijn, zorgen voor een verhoogd lichtniveau, een laag energieverbruik en eenvoudiger beheer en onderhoud.”

Lichttechnologie Port of Antwerp koos voor de Interact City-armaturen

van Signify. Bjorn van Goethem sales manager Public & Sport Belux van Signify hierover: “De gekozen armaturen voor dit project bevatten twee connectoren. Een eerste verbindt de armaturen met elkaar in een Internet of Things-omgeving. Hierdoor kunnen de armaturen heel eenvoudig op afstand worden bestuurd en gemonitord op onder meer branduren, vermogen, lichtniveau, temperatuur, ... Een tweede connector is ingebouwd om in de toekomst ook andere elementen met de verlichting te verbinden. Denk bijvoorbeeld aan het meten van wagens en geluidsdetectie.” Van Goethem: “Stel dat er ’s nachts een schip moet verladen, dan zou via een sensor, gekoppeld aan de armatuur de beweging op de weg kunnen worden gedetecteerd zodat de hoeveelheid licht hierop kan

worden aangepast. Hetzelfde geldt voor sensoren die regen meten. Door de reﬂectie op het wegdek is het bij regenweer een andere hoeveelheid licht gewenst. De ontwikkeling van de tweede connector en de daaraan gekoppelde sensoren moet nog verder worden uitgerold, maar de basis is al geïntegreerd in de armaturen. Afhankelijk van de toekomstige behoefte is de connector inwisselbaar en kan deze eenvoudig een upgrade krijgen, mocht dat nodig zijn. De haven van Antwerpen heeft gekozen voor een slimme, duurzame en toekomstgerichte state-of-the-art lichttechnologie die klaar is voor de toekomst.”

Voordelen Melis vult aan. “Momenteel onderzoeken onze diensten die zich richten op innovatie hoe we de slimme arma-

Installatie XL December 2020

HAVENGEBIED

turen nog beter kunnen inzetten. Ondertussen kunnen we al proﬁteren van de eerste connector die de armaturen slim maakt. Een van de voordelen voor ons is op dit moment energiebesparing. De omschakeling naar ledverlichting zorgt voor een enorme energiebesparing. We hebben momenteel een veel hogere kleurweergave tot 4,5 keer hoger dan voorheen - waardoor de openbare weg op Linkeroever veiliger is. Toch daalt tegelijkertijd de energiefactuur met vijfentwintig tot dertig procent.” Daarnaast is het asset beheer verbeterd. “In elk armatuur zitten gps-coördinaten zodat we op armatuurni-

veau een overzicht hebben van de status, locatie en historie. Op die manier wordt het asset beheer veel eenvoudiger en goedkoper. Nog voor weggebruikers ons melden dat er een armatuur defect is, hebben wij van het systeem al een melding ontvangen en actie ondernomen. We kunnen hierdoor een veel betere service bieden en het levert bovendien veel tijdsbesparing op.”Ook de onderhoudskosten zijn gedaald. “Bij gepland onderhoud kan ongeveer 17.000 euro per jaar worden bespaard.”

Installatie “De installatie was vooral qua hoge omvang erg uitdagend”, zegt Dennis Willems, projectmanager bij Maes Industriële verlichting, verantwoordelijk voor de uitvoering van het project. “We hebben eerst een inventarisatie gemaakt van de totaliteit van het project. Hoeveel assets komen op welke wegen met welke vermogens? Ondanks het grote aantal armaturen werden slechts vier vermogens gebruikt, afhankelijk van het wegproﬁel. Hierdoor was het organisatorisch niet heel moeilijk.” Het belangrijkste aandachtspunt was de veiligheid van de monteurs en weggebruikers tijdens de installatie. “Veiligheid heeft altijd onze hoogste prioriteit. Bepaalde routes hebben op bepaalde tijdstippen zoals de ochtendspits veel vrachtverkeer. Omdat wij met hoogwerkers aan de slag zijn en daarbij ook vrachtwagens op de weg staan, hebben we ervoor gekozen om op bepaalde drukke wegen ’s nachts de installaties uit te voeren. Daarnaast hebben we vooraf de armaturen al van bekabeling voorzien zodat op locatie de installatie veel sneller kon verlopen en op veel kortere tijd de lichtpunten konden worden vervangen.”

‘We hebben een veel hogere kleurweergave, toch daalt de energierekening met 25 tot 30 procent’ Communicatie “Het project is bijzonder goed verlopen. Alle lof aan onze vakmensen”, zegt Karin Nauwelaers, bedrijfsleider bij Maes Industriële verlichting. “Tegelijkertijd is bij zo’n groot project een goede communicatie tussen alle betrokken partijen erg belangrijk. We hebben het vertrouwen van de haven gekregen om het project te mogen uitvoeren. Met alle betrokkenen hadden we erg korte lijnen waardoor als dat nodig was snel kon worden geschakeld. De samenwerking heeft van het project een succes gemaakt.”

Toekomst

Digistreet met Interact City van Signify.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Port of Antwerp Installatie: Maes Industriële verlichting

Installatie XL December 2020

Aantal armaturen: 1.300 Type armaturen: Digistreet van Signify

De vernieuwing van de verlichting op Linkeroever is niet het enige duurzame grote verlichtingsproject in de haven. Melis: “We hebben de ambitie om binnen tien jaar een energieafname van twintig procent te realiseren bij alle assets die ons bedrijf beheert. Zo worden de sluisplateaus momenteel voorzien van ledverlichting en zal ook de Rechterscheldeoever worden aangepakt. Dit project is zelfs nog groter: 2.423 armaturen zullen we hier vervangen. We zetten op die manier steeds meer duurzame stappen. In 2030 willen we onze assets quasi CO2-neutraal kunnen beheren. Een ambitieuze uitdaging, maar daar zetten we graag onze schouders onder.” Q

MONUMENT Aanlichten - Voedingskast - Strooilicht

Monumentale molen magisch verlicht Molen De Valk, een historisch monument gebouwd in de 17e eeuw is een van de pareltjes van de stad Leiden. Dit jaar werd de molen van nieuwe verlichting voorzien. Bijzonder aan het project is dat het licht meedraait met de stand van de wieken. Het spel van licht en donker zorgt bovendien voor een mystieke, theatrale sfeer. Door Evi Husson Molen De Valk is als museum toegankelijk voor publiek en trekt jaarlijks ongeveer twintigduizend bezoekers. Foto: Robert Jan Vos.

Installatie XL December 2020

MONUMENT

Molen De Valk is een monumentale in bedrijf zijnde molen in de historische binnenstad van Leiden. De molen is als museum toegankelijk voor publiek en trekt jaarlijks ongeveer twintigduizend bezoekers. “Het plein waarop de molen zich bevindt, is de afgelopen jaren heringericht. Door het multifunctionele karakter van het plein moesten de masten met spots die zorgden voor de illuminatie van de molen wijken. Hiermee ontstond de noodzaak de molen anders aan te lichten”, zegt Peter van Oosterhout, beleidsmedewerker van de stad Leiden, verantwoordelijk voor het illuminatiebeleid. De nieuwe verlichting moest aan een aantal voorwaarden voldoen. Van Oosterhout: “Ongeveer de helft van de foto’s die in de media over Leiden verschijnen, zijn

De verlichting zorgt voor een dynamisch decor

avondfoto’s. Leiden is door de Leidse lantaarns, met een warme kleurtemperatuur van 2.150 Kelvin ontzettend sfeervol. Diezelfde sfeer wilden we ook bereiken bij het aanlichten van de molen.” Tegelijkertijd moest er met meerdere aspecten rekening worden gehouden. “Bij het realiseren van de illuminatie hebben we altijd te maken met verschillende belangen. Belangen op het gebied van duurzaamheid (geen verlichting is het duurzaamst), economie (de molen moet aantrekkelijk en ‘aanwezig’ verlicht zijn voor het publiek), monumentenzorg (er mag geen aantasting van het fysieke pand en geen aantasting van de beeldkwaliteit van het monument zijn), beheer (de verlichting moet veilig en toegankelijk zijn voor onderhoud) en architectuur (illuminatie moet worden gerealiseerd zonder masten). Sommige belangen staan haaks op elkaar. Er is behoorlijk wat discussie aan het project vooraf gegaan en soms was het op de vierkante millimeter zoeken naar een oplossing, maar uiteindelijk hebben alle betrokken partijen elkaar daarin gevonden.”

Lichtontwerp

In de vloer van de omloop zelf zijn grondinbouwspots aangebracht die de bovenste helft van de molen belichten. Foto: Cees van Dijk.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Gemeente Leiden Lichtontwerp: Robert Jan Vos Lichtontwerp en -advies Installatie: Heijmans Aantal armaturen: 48

Installatie XL December 2020

Leverancier armaturen: Axioma Totaal aangesloten vermogen 1184 Watt Aangezien 6 van de 16 segmenten actief zijn (en gedimd) wordt het opgenomen vermogen geschat op 320 Watt.

Lichtontwerper en -adviseur Robert Jan Vos over het lichtontwerp. “We hebben gekozen voor contrasterend illumineren, door sommige delen van de molen wel en andere delen juist niet te verlichten. Zo is ervoor gekozen om de omloop, die al donker van kleur is, donker te houden zodat deze als een soort ketting om de molen heen hangt. Daarnaast worden alleen de ﬂanken van de molen - die haaks staan op de wieken - verlicht. Aangezien de molen overdag in bedrijf is en ’s avonds wordt stilgelegd, ziet de molen er iedere avond, afhankelijk van de windrichting, anders uit. De verlichting zorgt voor een dynamisch decor.” De gevel wordt daarbij verticaal en gelijkmatig aange-

MONUMENT

licht door spots. “De omloop is opgedeeld in zestien segmenten. Per ﬂank worden steeds drie segmenten belicht, wat leidt tot een theatraal effect.” De ﬂanken worden daarbij heel gelijkmatig over de volledige verticale lengte belicht om de karakteristieke gevel met de verschillende texturen goed zichtbaar te maken. “Om dit effect te bereiken zijn er twee rijen spots geplaatst onder de omloop om de onderzijde van de molen naar beneden toe, te belichten. De toegepaste lichtkleur is 2.700 Kelvin met kleurweergave-index van Ra90. In de vloer van de omloop zelf zijn grondinbouwspots aangebracht die de bovenste helft van de molen belichten. Deze zijn voorzien van kantelbare lichtbronnen met een correctieglas die zorgen voor een elliptisch vormige lichtbundel zodat het licht gelijkmatig over de gevel wordt verdeeld. Er is zo min mogelijk stroolicht naar de hemel, maar nog net voldoende om ook de wieken en stelling subtiel te verlichten. Volgens de berekeningen valt de hoeveelheid strooilicht ruim binnen de NSVV Richtlijn Lichthinder 2014.”

Veel voorbereiding Installatietechnisch had het project behoorlijk wat uitdagingen. Johan van Ackooy, destijds werkzaam als uitvoerder van het project bij Heijmans, licht toe. “De grootste uitdaging was wellicht de voorbereiding. Het is belangrijk dat je in dit soort projecten heel goed het technisch inhoudelijke kunt vertalen naar alle betrokkenen om Babylonische spraakverwarring te voorkomen. Je moet honderd procent zeker weten dat iedereen exact weet wat je gaat doen. Je hebt tenslotte te maken met een monument en ieder gat dat je in een monument boort om een spot aan te brengen is voor Monumentenzorg - heel begrijpelijk er een te veel. Daarom moet je vooraf goed met elkaar afstemmen waar je op welke manier welke zaken wilt monteren.” Daarbij worden zoveel mogelijk oplossingen bedacht om het monument in ere te houden. Van Ackooy: “Zoals het volgen van de route van de oude bekabeling. In de avond hebben er bovendien meerdere sessies bij de molen plaatsgevonden om ten tonele te brengen wat de bedoeling was met welk resultaat. Uiteindelijk stond iedereen achter het project. Een goede voorbereiding was bij dit project meer dan het halve werk.”

zodat het heel eenvoudig is te bedienen. Soms is een handmatige oplossing beter dan ingewikkelde automatisering. Van Ackooy: “De molenaar heeft een enorme passie voor zijn vak en was vanaf het begin nauw betrokken bij het project. Hij wilde graag meewerken en is trots dat hij (en zijn personeel) een belangrijke rol krijgen.” En als de molenaar aan het eind van zijn dienst naar huis gaat, stelt hij de verlichting in de juiste stand in.

Voedingskast De molen is overdag toegankelijk voor publiek. Na zonsondergang sluiten de deuren. Van Ackooij: “Dit betekent dat de molen zelf niet altijd toegankelijk is voor onderhoud en beheer. Daarom is ervoor gekozen om de voedingskast niet in, maar naast de molen te plaatsen. Mocht de spanning eraf moeten, dan is dat op ieder moment van de dag door beheer mogelijk. Vanaf de voedingskast is bekabeling aangebracht die via een verticale leiding naar de omloop loopt. Hiervoor is een koperen leiding geplaatst. Deze zal door oxidatie een groenachtige kleur krijgen wat ten opzichte van de muur veel minder snel zal opvallen dan bijvoorbeeld een kunststof leiding.” In eerste instantie werd nog geopperd om de regenwaterafvoer en de bekabeling voor de verlichting in één buis met een segmentering erin te plaatsen, maar omwille van de veiligheid die ook na jaren door weer en wind nog moet zijn gegarandeerd, zijn deze twee separaat geplaatst. Qua installatie zelf was het project - eenmaal duidelijk was wat waar op welke manier moest worden

geïnstalleerd - niet heel moeilijk. Van Ackooy: “Het moeilijkste in de installatiefase was wellicht nog de bereikbaarheid van de onderkant van de omloop om de spots te monteren. Met een hoogwerker met een smal bakje moesten we tussen de steunbalken van de omloop manoeuvreren waarbij we ook al het gereedschap moesten vastzetten om op een veilige manier aan het werk te kunnen. Uiteindelijk is dit zonder problemen gelukt.” Cees van Dijk, projectleider Heijmans vult aan: “Het was eveneens een uitdaging om te voorkomen dat personen onbedoeld in het werkgebied zouden kunnen komen. Dit met al de gevaren van dien van eventueel vallende voorwerpen en dergelijke. Een totale afsluiting van het gebied door middel van bouwhekken was geen optie. We hebben ervoor gekozen om bouwhekken onder het segment te plaatsen waar op dat moment werkzaamheden werden uitgevoerd. Deze hebben we steeds verplaatst naar het volgende segment waar werd gewerkt. Op die manier ondervonden bezoekers van de molen geen last van de werkzaamheden bij een bezoek van de molen. Veiligheid heeft binnen Heijmans de hoogste prioriteit op de bouwplek en is het belangrijkste item binnen ons bedrijf.” Van Dijk kijkt positief terug op het project. “Het project is goed en veilig verlopen. Tijdens de oplevering van de molen in de avonduren was er een fantastisch schouwspel van licht zodat de monumentale molen in volle glorie was te aanschouwen. Als Heijmans zijn wij trots op het resultaat en hopen dat de inwoners van Leiden hetzelfde ervaren. Q

Aanlichten De molen wordt volgens de stand van de wind via de ﬂanken aangelicht. Van Ackooy: “Dit zou je technisch kunnen oplossen met sensoren en volledig kunnen automatiseren. Echter dit zorgt voor extra kosten, is kwetsbaar en ook een beheerder wil dit niet. Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om de verlichting centraal met de hand te schakelen. Door de molenaar. Alle armaturen zijn afzonderlijk instelbaar in lichtniveau door middel van een Dali-lichtregeling. Zodra de molenaar de molen in ruststand brengt kan hij op een bedieningspaneel handmatig een knop indrukken waarmee hij een bepaalde lichtinstelling kiest zodat altijd de ﬂanken die haaks op de wiekenstand staan, worden belicht.” Een Dali-specialist heeft dit zo geprogrammeerd

Er is zo min mogelijk stroolicht naar de hemel, maar nog net voldoende om de molen subtiel te verlichten. Foto Robert Jan Vos.

Installatie XL December 2020

SLECHT LICHT KAN PIJNLIJKE GEVOLGEN HEBBEN. SCHAKEL OVER OP ARMATUREN VAN LEDVANCE. HIGH PERFORMANCE VOOR INDUSTRIE EN OUTDOOR Buitengewoon krachtig. Buitengewoon eenvoudig te installeren. Ontdek nu de nieuwste generatie prestatiegerichte LED armaturen voor betrouwbaar gebruik in industriÃ«le toepassingen.

5 jaar garantie

BENELUX.LEDVANCE.COM

Nu vanaf € 22,50 per maand te huur!

Het flexibele laadstation voor al uw projecten Webasto Live: De slimme alleskunner Betrouwbare prestaties en zeer rijk uitgerust De Webasto Live biedt de volgende voordelen: Installatiegemak • De Live heeft geïntegreerd Load Management, DC-lekstroomdetectie en wordt geleverd met ID Tokens • Duidelijke manuals en installatievideo’s via de mobiele Webasto Service App • Eenvoudig te configureren Flexibiliteit • In 11 kW of 22 kW uitvoering, 1 of 3 fasen • Communicatie via geïntegreerde 4G modem, WLAN of LAN • Te integreren in een Energie Management Systeem • OCPP 1.6 standaard Veiligheid en kwaliteit • Automatische herstart bij stroomuitval • Geproduceerd volgens hoge automotive standaard • Volledig gecertificeerd • Remote monitoring Innovatief • Remote management met automatische updates • Toekomstbestendig dankzij ISO15118, eSIM 4G, RFID DESFire, EEBus

Tijdelijk met 3 maanden gratis E-Flux Backoffice • • • •

Online gebruikersbeheer en inzicht in laadsessies en status van het laadstation Tarief instellen voor gastverbruik en automatische verrekening 24/7 helpdesk support Toegang voor installateur voor 2e lijns support

Meer info of contact opnemen?

www.webasto-charging.nl

Ontdek oneindige productvariatie Gratis catalogus op slv.com

Installatie XL 2021

Articles inside

Vragen van VvE’s over energieopslagsystemen

All-electric vergt soms een lange adem

Vijf misverstanden over elektrische verwarming

Digitalisering bepalende factor voor succes energietransitie