Mentale valkuilen

Base rate neglect

Hendrik-Jans bedrijf doet het enorm goed. Zijn jaarbonus is dermate dat het verleidelijk wordt om een jeugddroom te vervullen, een Ferrari Testarossa. Op de vrijdagavondborrel vertelt hij hierover aan Willem. Die is zo enthousiast dat hij meteen op Marktplaats kijkt wat die bolide zou kosten. In het zoekveld schrijft hij ‘Testa’ en krijgt nul resultaten. “Laat mij maar even”, zegt Hendrik-Jan. Hij gaat naar dezelfde website, schrijft ‘Testarossa’ en drukt op ‘Zoek’.

TEKST CARSTEN BUSCH

Welk resultaat verwacht u voor Hendrik-Jan? Herkenbaar? Bij ons thuis komen dergelijke situaties regelmatig voor als we iets zoeken op Google of in de elektronische televisiegids. De mentale valkuil die hier ongezien aan het werk is, noemen we base rate neglect. De persoon die hieraan ten prooi valt, denkt er niet aan dat algemene informatie een grotere kans heeft om te kloppen dan specifieke informatie. In het bovenstaande voorbeeld is er een grotere kans om ‘iets’ te vinden wanneer we maar een deel van de zoekterm invoeren, dan wanneer we zoeken op de volledige, specifieke term (op Google is het 189.000.000 tegen 19.100.000 hits).

Ons brein heeft namelijk de neiging om zich op het specifieke te richten en verliest daardoor het algemene uit het oog. Je zou kunnen zeggen: het let op de bomen, niet op het bos. En dat is misschien best logisch, want het is makkelijker om een relatie te hebben met concrete dingen dan met abstractere materie. Maar dit kan ook leiden tot ernstiger fouten.

Bekend onderzoek richtte zich bijvoorbeeld op het inschatten van de uitslagen van medisch onderzoek. Wat is de kans dat je daadwerkelijk een ziekte hebt als de uitslag van een test positief is? Als de ziekte niet vaak voorkomt, of als u in een bevolkingsgroep zit waar de ziekte zeldzaam is, is de kans dat u de ziekte heeft in de regel klein. Dat geldt zelfs als de test heel erg betrouwbaar is. Veel mensen, medici inbegrepen, vergissen zich echter en geloven dat de uitslag gewoon zegt dat je ziek bent.

Covid-maatregelen Recent zag ik een ander voorbeeld. Een arbodeskundige wilde uitleggen hoe diverse Covid-maatregelen het risico op besmetting beïnvloeden. Hij gebruikte daarvoor een afbeelding van twee personen in diverse scenario’s: met weinig of meer onderlinge afstand en met of zonder mondkapje(s) op. Eén van de twee niest. Voldoende afstand houden en allebei een mondkapje op leverde het minste risico op besmetting op, zo luidde de boodschap. Hoewel het plaatje inderdaad het effect van de diverse maatregelen verduidelijkt, is de boodschap over het risico misleidend. Want zelfs in de meest ongunstige situatie, met beide personen onbeschermd en dicht bijeen, is het risico voor de meesten mensen laag. Het risico in het eerste scenario, weinig afstand en geen mondkapjes, is namelijk alleen zeer hoog wanneer de niezer is besmet én de ander in een risicogroep zit. Dat we deze situatie uit voorzorg liever vermijden, is een ander punt. Er bestaan manieren om met deze mentale valkuil om te gaan. Bijvoorbeeld door te proberen het probleem te visualiseren en in groepen en deelgroepen te denken. Een gemakkelijke manier om dit te onthouden is door te denken aan het bekende probleem dat een zalm een vis is, maar niet iedere vis een zalm. Q

Literatuur - Gigerenzer, G. (2014) Risk Savvy. How to Make Good Decisions. London: Allen Lane. - Kahneman, D. (2011) Thinking Fast and Slow. New York: Farrar, Straus and Giroux. - Bar-Hillel, M. (1980) The Base-Rate Fallacy in Probability Judgments. Acta Psychologica, 44 (3): 211–233. doi: 10.1016/0001-6918(80)90046-3.