Mentale valkuilen

Self-serving bias

Self-serving bias is een term uit de sociale psychologie die deel uitmaakt van de attributietheorie. Deze theorie heeft betrekking op de manier waarop mensen het gedrag van zichzelf en anderen verklaren in termen van oorzaak en gevolg.

TEKST DIRK DE KNECHT

De self-serving bias houdt in dat mensen hun succes vooral aan hun eigen capaciteiten of talenten toeschrijven (interne attributie). Goed examen? Tuurlijk, ik ben slim/kan goed leren. Terwijl ze hun falen meer toeschrijven aan de omstandigheden of fouten van anderen (externe attributie). Aan die fouten kunnen ze, met andere woorden, niets doen. Dan waren de vragen slecht geformuleerd of er was een hoop herrie op straat. Een schoolvoorbeeld van de self-serving bias is de corona-aanpak van president Trump. Hijzelf heeft uiteraard fantastische medicijnen laten ontwikkelen. Maar de oorzaak van alle ellende? Die ligt natuurlijk bij de Chinezen. De self-serving bias gaat ook op voor hoe hij alles in de pers per definitie wegzet als fake news. En voor hoe hij zijn herstel toeschrijft aan zijn sterke gestel.

Het attributie-effect is ook te zien als we een groep mensen vragen om een inschatting van hun capaciteiten voor het verrichten van een specifieke taak (bijv. autorijden) ten opzichte van die van anderen. Een meerderheid zegt over ‘bovengemiddelde’ capaciteiten te beschikken. Statistisch gezien is dat vrijwel onhaalbaar. Sommige mensen maken – meestal onbewust – gebruik van externe attributie, door van tevoren de situatie zo in te kleden dat die later als excuus te gebruiken is. Haalt een leerling die te weinig tijd aan zijn schoolwerk heeft besteed toch een voldoende voor een test? Dan zal hij dit (bevooroordeeld) toeschrijven aan zijn intelligentie. Haalt hij een onvoldoende? Dan wijst hij op het gebrek aan voorbereiding, zodat het niet aan zijn intelligentie kan liggen. In het veiligheidsterrein zien we de self-serving bias vaak terug na een ongeval. Het slachtoffer zelf wijt dit doorgaans aan de werkomstandigheden; het management aan het onveilige gedrag van het slachtoffer. Dat laatste om bewust of onbewust maar niet kritisch te hoeven kijken naar de middelen en de organisatie van het werk. Daarmee vormt de self-serving bias een obstakel voor het ‘leren van fouten’ en het structureel verbeteren van de veiligheid. Het staat immers een objectief en uitgebreid onderzoek naar de oorzaak in de weg.

Wat is ertegen te doen? De veiligheidskundige, manager of toezichthouder kan door een zeer grondige ongevalsanalyse proberen er iets aan te doen. Hij doet dit door te kijken naar alle aspecten die een rol kunnen spelen: techniek, organisatie, gedrag, historie en cultuur. Hier komt vooral het belang van goed (persoonlijk) leiderschap om de hoek kijken, gericht op respect, eerlijkheid en uitstekend luistergedrag. En vooral niet gericht op eigen belang en het behalen van kortetermijndoelen. Dit betekent dat we op een andere manier tegen fouten moeten aankijken: geen gebreken of afstrafmomenten, maar ultieme gelegenheden om te leren. Als individu moeten we met een open blik naar onze bijdrage kijken en daar eerlijk en transparant over zijn. In een goede veiligheidscultuur heet dat met een mooi woord accountable; ergens rekenschap over willen en durven afleggen. Maar we moeten ook open en eerlijk zijn over de positieve bijdrage van anderen. Door successen meer te delen en niet zelf met de eer te gaan strijken. Twee mooie kanten van de medaille dus.

Een schoolvoorbeeld van de selfserving bias is de coronaaanpak van president Trump