Vastgoedmarkt mei 2020

Page 1

Kantoren Markt robuuster dan in 2008 ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠĘą

Retail Dordtse David wint van de reus Goliath ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠĘ­

Coronacrisis J Van Geest: leiderschap vergt lange termijnvisie, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞĘ­ J Faillissementsgolf retail dreigt, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠĘŻ

LCCTICPI OGK YYY XCUVIQGFOCTMV PN

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Weinig optimisme over herstel na corona

)TQGP NKEJV XQQT OCUVGTRNCP 4ÄŽPJCXGP

Van 98 ondervraagde vastgoedprofessionals verwacht 68 procent dat de corona-epidemie zes tot twaalf maanden haar stempel op de economie zal drukken, of zelfs langer. Dat blijkt uit de Vastgoedmonitor van Vastgoedmarkt en onderzoeksbureau USP. Als het virus is bezworen, volgt stagnatie of trage groei, denkt de ruime meerderheid van de ondervraagde vastgoedprofessionals. Nog eens 20 procent vreest dat covid-19 een langdurige recessie zal veroorzaken. Optimisme over de economie is schaars. Slechts 7 procent verwacht een kordurend effect van de virusuitbraak: herstel binnen twee tot drie maanden en daarna een net zo hoge groei als voor corona, of zelfs hoger. Vastgoedmarkt legde de vraag naar de effecten van corona op de economie ook voor aan de drie geinterviewden voor het artikel Bereid u voor op de crisis in de Outlook 2020. Alleen Dirk Brounen, hoogleraar vastgoedeconomie aan Tilburg University/Tias, acht snel herstel mogelijk. ‘Het meest waarschijnlijk lijkt me dat de recessie

een V-vorm krijgt: diep, maar kort, aangenomen dat er snel een vaccin komt’, zegt Brounen. RenĂŠ Hogenboom, voormalig algemeen directeur van vastgoedfonds Altera, is minder hoopvol gestemd. Gevraagd hoe lang de recessie gaat duren, zegt Hogenboom: ‘Lang, want die V-vormige recessie kunnen we natuurlijk vergeten. Het proces om uit de anderhalvemetereconomie te komen gaat lang duren.’ Volgens Rudy Stroink wordt de coronacrisis zelfs een systeemschok voor de economie, de samenleving en de vastgoedsector. 'Terwijl de zorg belangrijk werk doet op de intensive care om mensen te redden, dreigen twee tot drie miljoen mensen werkloos te worden', zegt Stroink, voormalig topman van de failliete projectontwikkelaar TCN en algemeen manager van meubelfabriek Pastoe. 'Wie wil weten hoe hard dat gaat, moet eens boek over de crisis van de jaren 30 lezen.' De analyse van Stroink vindt steun in een rapport van het Internationaal Monetair Fonds (IMF). De

wereldeconomie stevent dit jaar af op een recessie die vergelijkbaar of erger is dan de Grote Depressie in het begin van de twintigste eeuw. Hoe snel de economie zich zal herstellen, hangt af van hoe snel de wereld het coronavirus onder controle krijgt, aldus het IMF. Vastgoedprofessionals ondervinden nu al de effecten van de economische neergang, zo blijkt uit de Vastgoedmonitor. In maart tekende zich een ongunstig beeld af van de omzetontwikkeling op jaarbasis. Van de ondervraagden meldde 33 procent een daling en maar 9 procent een stijging. Bij 42 procent van de marktpartijen bleef de omzet ongeveer gelijk. Voor april verwachtte een meerderheid van 56 procent een omzetdaling ten opzichte van april 2019. De directe effecten van corona op de bedrijfsvoering lijken nog beperkt. 78 procent van de ondervraagde vastgoedpartijen heeft geen gebruikgemaakt van de financiele ondersteuning door de overheid, 9 procent deed dat wel.

KPXWNNKPI XCP FG 4ÄŽPJCXGP /GV FG\G UVCR MCP FG FGORKPI XCP GGP FGGN XCP FG JCXGP YQTFGP XQQTDGTGKF 6WUUGP FG 2QUVJWOCNCCP GP JGV JCXGPDGMMGP MQOV GGP PKGWYG UM[NKPG OGV JQQIDQWY &CCT OQGVGP \QoP VQV YQPKPIGP MQOGP XQQT UVCTVGTU IG\KPPGP GP UGPKQTGP 'GP FGTFG FGGN XCP JGV YCVGT KP FG 4ÄŽPJCXGP YQTFV IGFGORV XQQT GGP ITQVGPFGGNU FTÄŽXGPF RCTM XCP JGEVCTG

Schaarste is nu de kracht van koopwoningmarkt Ook de huizenmarkt lijkt op termijn niet aan de gevolgen van de coronacrisis te ontkomen. Toch wordt de vraag naar woningen nog altijd aangejaagd door kopers die nu hun kans schoon zien. De gemiddelde woningprijzen in Nederland lagen in de periode eind maart tot half april 12 procent hoger dan in dezelfde periode vorig jaar, meldt vastgoedadviseur Colliers International. Wel daalde het aantal verkochte huizen sterk en boden meer huizenbezitters hun woning aan. Huiseigenaren gaan mogelijk de

kat wat meer uit de boom kijken, verwacht hoogleraar Jan Rouwendal van de Amsterdam School of Real Estate op basis van een onderzoek naar de gevolgen van de kredietcrisis in 2008. In plaats van eerst een huis te kopen, gaan huiseigenaren onder crisisomstandigheden weer eerst verkopen en dan pas iets anders kopen. Maar de Hypotheekshop ziet ook verschillen met de vorige crisis. Er is een tekort van naar schating driehonderdduizend woningen, de woningproductie valt stil en banken staan er beter voor.

Ingezonden mededeling

'Stop epidemie, anders lockdowns in golven' Het is krankzinnig dat het Outbreak Management Team (OMT) niet probeert de coronaepidemie in Nederland te stoppen. Dat stelt innovatiedeskundige Yuri van Geest in een gesprek over leiderschap met Vastgoedmarkt. De enige manier voor een maatschappij om van het virus af te komen is extreme maatregelen nemen, denkt Van Geest. 'Iemand van het OMT zei bij Jinek dat het niet "het doel is om de epidemie te stoppen". Waarom niet? Je moet terug naar fase 0, anders blijf je jarenlang last van dit virus houden. Als het terugkomt, zitten we straks van oktober tot april weer in lockdown, in golven. Maar was zegt

het OMT? "We laten het lekker doorsudderen." Dat betekent dat er veel meer mensen ziek worden en overlijden. Die krankzinnige situatie accepteren we gewoon in Nederland', aldus Van Geest. Volgens de innovatiedeskundige getuigt de houding van het OMT van slecht leiderschap. 'Je moet uitgaan van het slechtste scenario en daarnaar handelen. Als je uitgaat van het meest optimistische scenario bij pandemieĂŤn ben je onbewust onbekwaam, omdat het een exponentieel fenomeen is met zeer veel onzekerheden. Het enige juiste beleid is antifragiel beleid: hoe kun je in elk scenario winnen als samenleving?'

SOLID & POSITIVE # $" % '!!# # ) !" % ! % ) % '!!# $%# ' # " % % '!!# # ! % $ !#! '# % ' ' ! $ ! ( ! '!!#)!# $ %# $ %& % " # '! % &($ !" '! % # ( ) ' ! # #$ ' $% ! &$ ( ' ++ '!!#& % ( $ # ! % )! $% # %

De toekomst draait om data.

Zorg jij voor het slimme inzicht? eîŠƥūƑĚŠȡ DžĿŠŒĚŕƙȡ ċĚēƑǞ IJƙƑƭĿŞƥĚŠȠ ēĚ ĺĚŕĚ ČūŞŞĚƑČĿĚĚŕ DŽîƙƥijūĚēŞîƑŒƥ ijĚŠĚƑĚĚƑƥ DŽĚĚŕ ēîƥîȦ qĚƥ ĿŠŞĿēēĚŕƙ ǯǦǦ ŕĚēĚŠ ċĚƙČĺĿŒƥ s×q ƭƙĿŠĚƙƙ ūDŽĚƑ ĚĚŠ ƙČĺîƥ îîŠ ĿŠIJūƑŞîƥĿĚȦ qîîƑ ǕūŠēĚƑ îŠîŕNjƙĚ ĚŠ ĿŠƥĚƑƎƑĚƥîƥĿĚ ċŕǞ DŽĚŠ ēĚ ƙŕĿŞŞĚ ĿŠǕĿČĺƥĚŠ DŽĚƑċūƑijĚŠȦ 'îîƑūŞ ĿŠDŽĚƙƥĚĚƑƥ s×q ƭƙĿŠĚƙƙ ĿŠ ƥĚČĺŠūŕūijĿĚ ūŞ ǕĚ ǕĿČĺƥċîîƑ ƥĚ ŞîŒĚŠȦ ~ūŒ DŽūūƑ ŏūƭȦ

;;; :)78.5,+3)618 42

3,0 Vastgoedmarkt

# ! $

Perspectief of valse hoop?

! "# # ! $&"

Met de versoepeling van de coronamaatregelen biedt het kabinet eindelijk perspectief. Een houvast voor ondernemers die geen licht meer aan het einde van de tunnel zagen. Een steun voor Nederlanders die vreesden een jaar te moeten leven zonder bezoek aan vrienden en zonder biertje op het terras. Een opluchting wellicht dat het ergste achter de rug lijkt te zijn. Het is fijn dat het kabinet perspectief op een uitweg geeft. De vraag is alleen: loopt het kabinet in zijn enthousiasme om ondernemers weer lucht te geven niet te hard van stapel? Amper twee weken geleden koos het kabinet nog voor voortzetting van de lockdown. Dat besluit lag in lijn met de ingezette strategie: eerst het virus terugdringen, dan de economie weer open. Nu die strategie zijn vruchten afwerpt, het aantal besmettingen neemt rap af, wordt deze met de haven in zicht overboord gekieperd! Wat is er in die twee weken veranderd? Is het virus zwakker geworden? Is er een vaccin? Of is de oorzaak pragmatischer: de straten werden drukker, ondernemers bozer. In een lockdown onder militaire dwang had dit kabinet geen zin. Natuurlijk klinkt het verhaal van Rutte logisch: we geven het virus meer ruimte en helpen tegelijkertijd de economie. Een typische, Hollandse polderoplossing. Maar virussen zijn geen polderaars. Je bestrijdt ze of ze bestrijden jou. Wiskundige Bert Slagter vergelijkt het met waterkranen. 'Bij een virus wordt elke besmette persoon een kraan waar besmettingen uit druppelen. Als er duizend besmettingen zijn, zijn er duizend kranen die een paar mensen besmetten. Die weer mensen besmetten. Dat heet exponentiĂŤle groei.' Met de 'intelligente lockdown' waren we goed op weg om de kranen dicht te draaien. Hierdoor was de exponentiĂŤle groei van de eerste weken omgezet in exponentiĂŤle krimp. Volgens het RIVM is de huidige reproductiefactor (R), het gemiddelde aantal personen aan wie een besmet persoon het virus overdraagt, 0,8 Dit betekent dat het aantal besmettingen met een factor van 0,8 exponentieel afneemt. Als het aantal besmettingen de nul nadert, kun je het virus insluiten door te testen en nieuwe besmettingen te isoleren. Dit is het beste scenario, omdat er zo uiteindelijk veel minder mensen onnodig aan corona sterven, en omdat de economie dan weer vrijuit de ruimte krijgt zonder zorgen over een comeback van corona. Een win-win. Duitsland volgt deze strategie sinds het begin met succes. Het wrange is dat we een paar stapjes verwijderd waren van dat scenario. Door de maatregelen te vroeg te versoepelen, zoals nu vermoedelijk onder maatschappelijke druk gebeurt, worden de kranen weer opengedraaid. Het risico bestaat dat het virus weer terugslaat naar exponentiĂŤle groei en dat we opnieuw in lockdown moeten. We zijn dan terug bij af, legt innovatiedeskundige Yuri van Geest uit in een interview op pagina's 14 en 15. Veel economisch leed was ons bespaard gebleven als we direct in het begin strenge maatregelen hadden genomen en door massaal te testen elke brandhaard hadden weten te blussen. Daarvoor is het te laat. Wel kunnen we een economische ramp nog voorkomen, door niet te accepteren dat het virus onze economie nog jaren in onzekerheid laat. Jaag het virus op en houd het klein. Dat is op lange termijn het beste voor onze gezondheid ĂŠn onze economie. Nu mogen horecaondernemers hun terras weer openen, maar moeten ze voortdurend vrezen voor een tweede golf. Dat is geen perspectief, maar valse hoop.

Ingezonden mededeling

SEGRO LOGISTICS CENTRE VENRAY WWW.SEGRO.COM/ VENRAY

' "# "# $ " " '

! # " " #" ! #

"# & "#! # !

& ! % "# # #! " ! # " $ #

( ! # ! # ! " % !

! ! # "#

# ! # ! ! # ! $$"# !

# ! % # ! # !

& ( ! % "# " ! "# " $ ! #

! % # ! !

$$! ! #

!"# % !

' $ ! % "# ! "

&

!$ !"#! " # "

!" (

$ "

SEGRO LOGISTICS CENTRE SCHIPHOL 7.750 - 43.300 m2

# !% &"

/55-+6,+)*8,96 7,6:))7:)4+,62))4 :)13,+0)4,8 42

NU BESCHIKBAAR

% & # % #

!$ $ & #

! %

!$ ! % "# ! # #

WWW.SEGRO.COM/ SCHIPHOL

Feyenoord City: Coronacrisis zit gebiedsontwik keling dwars ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŠ

Vastgoedbeleg gen: Inspelen op het anderhalveme terkantoor ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘ°

Corona: J Recessie is een verder? ČŤČœȢȤȊČœ feit: hoe nu ĘŹĘą J Bij WDP is nog afgezegd ČŤČœȢȤȊČœ geen project ĘŹĘ­ WWW.ADH OCBEHEER .NL

LCCTICPI OGK YYY XCUV IQGFOCTM V PN

MODERNE LOGISTIEKE ONTWIKKELINGEN

n r dan Kantore robuuste Markt 8 in 200 Ęą ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠ

OGK N PI CTMV P LCCTIC QGFO YYY XCUVI

Retail David wint ath Dordtse reus Goli van de Ę­ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠ

t isis hap verg Coronacr st: leidersc ČŠČœ ĘŞĘ­ Gee isie, ČŤČœȢȤ J Van termijnv tsgolf retail lange issemen ĘŻ J Faill ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠ dreigt,

L EER.N CBEH .ADHO WWW

Beleggers blijven in woningen investeren

&G YQPKPIDG NGIIKPIUOCTMV 6WUUGP JCNH O KU QQM KP ETKU CCTV GP GKPF C KUVÄŽF GGP TQD OKNLQGP G RTKN KU GT XQNIG WWUVG OCTMV WTQ IG PU %CRKVCN 8CN Ă‹PXGUVGGTF KP WG OGG 0GFGTNCPFUG JWWTYQPKPIG T FCP huurwonin Dat P gen ook een GP biele belegging stabiliteit te verwachte 4ÄŽPJCX zijn als het RNCP misch minder econon. Beleggers geven vooralsnog goed gaat, T OC UVGT hebben in bleek al tijdens de vorige aan dat er de woningma XQQ geen bijna crisis. Het directe KEJV veranderin rkt. Opvallend aan de rendement g is in de betaalhuidige transacties op woningbel )TQGP N achterstan

r

eggingen bleef stabiel rond Met een leegstand de 4 procent. onder de 2,5 procent bleven ook huurbetali gen op peil. nOok in deze crisis met een woningtek ort dat ruim twee keer zo hoog is als tijdens kredietcris de is - is

me ove timis ig op Wein na corona el st er h

den ten opzichte periode voor van de de coronacris is. Van de 800 miljoen maart is geĂŻnvestee euro die vanaf rd, is een groot deel van de biedingen in de lockdownperio de uitgebrach t, zowel door Nederland se als internatio nale

dat veel transacties is termijn onvoorwaa binnen korte rdelijk zijn. Beleggers die bieden met gunstige voorwaard en en houden, kunnen minder voorbemarkt ondersche zich in de huidige iden. Dat beleggers ook

een dergelijke nu door willen beleggers. gaan met investeren Dit bevestigt staopnieuw dat , bleek ook een recente beleggers vertrouwe uit enquĂŞte van n Capital Value, waarin meer dan de helft van de particulier e XGP beleggers en procent van P FG JC 89 G de corporatie FGGN XC G UM[NKP s aangaf teXCP GGP willen blijven

P PKGWY GP ORKPI QOV GG investeren IG\KPP in

P FG FG huurwonin GMMGP M UVCR MC gen.UVCTVGTU GP JCXGPD P XQQT GV FG\G GP JGV P MQOG Marijn CXGP / V XQQT G OCNCCP Snijders, QPKPIG G 4ĎPJ IGFGOR directeur 2QUVJW Y Capital af I XCP F van YQTFV UUGP FG VQV Value: ‘Het KPXWNNKP t dit jaar of PJCXGP TGKF 6W QoP is goed voor P FG 4Ď woningma steven XQQTDG ar QGVGP \ de YCVGT K omie lijkba YQTFGP rkt dat &CCT O CP JGV QIDQWY beleggers blijven corporaties en G FGGN X wereldecon ie die verge ssie in VCTG OGV JQ GP FGTF Depre recess JGE kort, investeren een QTGP ' Grote CTM XCP name in het op eeuw. . Met de GP UGPK ht XGPF R diep, maarvaccin nieuwbou is dan de twintigste GGNU FTĎ herwsegment krijgt: erger liggen er kansen, een krac ITQVGPF van zich zal V-vorm er snel

5YKUUEQO UVC NV +6oGT

VGTFCO

*GV <YKVUGTUG VGNGEQODGFT ÄŽH 5YKUUEQO MCPVQQTTWKOV JGGHV GGP JW G KP JGV 9QT WTQXGTGGPMQO NF 6TCFG %GPV UV IGUNQVGP XQ -20 MQOV UR GT 96% 4QV GEKCCN PCCT 0 QT O VGTFCO &G < GFGTNCPF XQQ YKVUGTUG VGIG \ÄŽP +P LWNK XG T FG +6oGTU F PXQGVGT XCP TJWKUV 5YKUUE KG KP GKIGP NC QO IGHCUGGTF PF OGV OQGK MCPVQQTTWKOV XCP GGP MCP VG VG XKPFGP G KP JGV 96% VQQT CCP JGV FCV GKIGPFQ &GNHVUGRNGKP XNQGTQRRGTXNC O KU XCP $QW PCCT FG M XCP YKPXGUV GP D O *GV DKGF GUEJKMV QXGT V JWKUXGUVKPI GGP VQVCCN CCP OGGT FC P JWWTFG TU

Tres Invest schikt met Perry Spo rt over huu r

De Dordtse vastgoedo ndernemer Pieter Eerder haalde van Loon (Tres Invest) heeft de vastgoedbe al het nieuws legger een schikking in binnengetroffen en buitenmet Perry land met zijn Sport over aankondig doorbetaling ing AS Watson voor van de huur de coronatijd. in nadat dochterbe rechter te slepen, omdat het een de n dat eenzijdig had drijf ICI Paris XL het begin de economie lijkt dat de nome bouwproductie erop en. besloten om Van Loon trekt hoe snel conedpro aange alig Broun huur meer af van geen Hoe snel gang blijft.’ op de aanvraag e vastgo nt dat onder , voorm , zegt te betalen Juist , hangt het faillisseme voor edvraagd boom komt’ avirus als gevolg proce stellen onder van de coronacris vastgo marktpartijen nu moeten nt van moederbe , cht 68 het coron het IMF. Van 98 drijf JD kijken twaalf RenĂŠ Hogen eur van ol en verwa vinwereld 155 cosmeticaw is. De keten van zes tot beter samenwer uitgemeente aldus de boomn nogen- kwam Sports in. Die aanvraag een directminder hoopvde ecofessionalsa-epidemie nals onder krijgt, inkels kwam Rouw ken algem op de half meer , is om ecoJan fessio trole el april lang eind voldoende . nieuwbou de hier nadat Perry april op terug Altera eraar edpro l of ĂŠĂŠn van kat watwplannen de coron haar stemp zelfs langer agd hoe Hogenen van Sport, fonds en besloot Schoo Vastgo uit de huurders cht hoogl voor nog de helft den op bareverwa alsrdambetaal-onderd. Gevra en, of huurwoni , zegt van winkelal de effect zo blijkt nitor maan van de huur ige panden Amstete realiseren een kt lijkt gestem duren ang, de ngen den nu zal drukk Vastgoedmo over te maken aan nmar gen Voorkome kre-recht, in de binnenstad van ie gaat die V-vorm ver-%CRKVCN 8CNWG \KGV OGV PCO basis van dal van zoeks nomie che neergnitor. In maart de verhuurde n moetopworden huize gevol recess Dordwant uit de van de. de de rlijk onder had beeld nomis en rs geweigerd G MCPUGP KP J Estate en haar van aan Ook bouwprod stig edmo winkelpan : ‘Lang, n we natuu Real uctie enorm gevolg dat de van brug GV PKGWYDQW Dat blijkt edmarkt bezwo niet ander s te den. Uiteindelij boom YUGIOGPV te komen met om over de de Vastgozich een ongun ng op naar de virus is terugvalt In plaats trok Van Loon acrisi termijn zoals inzoek huisie kunne s om uit de n k de huurpenikkeli groei, van Vastgo Als het de vorige de 2008. coron de aanvraag recess , gaan ningen. ‘Perry en tontw trage teken isis incrisis u USP. is een bankroet van de voor kopen Het proce gebeurd.’ Sport schikt tie of digie te kome van dietcr de omze ondervraagd en burea van AS Watson men. geten. huis te nu met mstan mij om een onom stagna erheid de af van ontko faillisseme eterec nadat hij via dan daling in eerst een onder crisiso pen enkomen’, ren, volgt ruime meerd edprofessisis. Van de nt naar wonin advocaten halvem duren.’ nt een ren jaarba de g. Bij 42 aldus Van Loon. te voortot een k wordt verko akkoord was door de vraag e vastgo nt vreest eigena denkt e 33 proceeen stijgin gaat lang Rudy Stroin mgekomen met jaagd vraagd . weer eerst n bleef meldd nt n systee aange Toch wordt retailbedri heden s kopen hop ziet ook schoo recesde onder eens 20 proce 9 proce marktpartije Volgens zelfs een altijd jf uit Hongkong het ander de maar Nog Er Ingezonden . Voor hun kans gen nog heeks gprij. langdurige acrisis economie, van de pas iets mededeling or. onals. coron s die nu delde wonin peri19 een de Hypot vorige crisis. procent ongeveer gelijk erheid koper voor de de vastgoedsect Maar de t ng Grootban in de dat covid- rzaken. mie is gemid schok g een meerd en werk ken econo de omze illen met naar schati veroo en partijen chtte tdalin zien. De leving land lagen april 12 versch gen, de van sie zal isme over de nt verbelangrijk namens die omze en men- (buitenla Neder samen een april verwa tekort d wonin bantot half hogere hypotheek zen in de perijl de zorg ive care om Optim is een procent s 7 proce van de beleggers maart duizen dezelf 56ndse) totinvestere a 'Terwi april 2019. istil en Slecht van nderd positie coron van de ode eindrentes. De n in Nederlan dan in de intens te van edadv n twee rend effect n twee drieho schaars. uctie valt hypothek grootbank hoger en van vastgo doet op dse oos te en verliezen n, dreige werkl nogal ten opzich e effect gprod l binne een kordu echter voor. staat meldt procent en redde n coronacri l. Wel langer wonin jaar, wacht door deing lijken k: herste daarna een alig sis onder druk. er beter sen te De direct ationa huizen n mense k, voorm onder itbraa dedeforse fsvoer staan terrein. Door ode vorig a, Intern daling miljoe ken rs virusu van chte bedrij den en tontcoron vorig Collie drie Stroin tmaan op de projec van de l verko hypotheek procent tijen heeft rente,seur jaar als voor n', zegt faillieteVolgens

tot drie kt. 78 huizenbezi het aanta worde waardoor de finanedpar jaar vast beper een mana hypotheek hoge groei meer twintig daalde boden n van van de als rentevaste winkel e vastgo net zo . . 'Wie en algem Hypotheek topma en de vraag de overhoger vraagd Deikgemaaktsteeds periode g aan. shop varen laar TCN iek Pastoe moet of zelfs edmarkt legde door dedominantersterk wonin gebru mogelijk a op de wikke elfabr raars, hun werd, buitenland geenverzekewonnenen gaan meub steuning dedat wel. ters dat gaat, van coron drie regiepartij Vastgo se banken igenar de ger van de en een effecten ciele onder hoe hard deel van van de nt deedDe grootbanken aandeel.’ Huise zogeheten

l voor aan ng naar de 9 proce regiepar wil weten over de crisis en en hun tijen er juist mie ook voor het artike labels, Ingezonden mededeli NIBC en regiepartij wel bij. heid, econo OutGrootbank den eens boeklezen.' hebben in de en als Tulp en

k vindtmarktaand rview Hypotrust 30 en Stroin hunIntergeinte op de crisis Brounen, Elan Plus, die eel in april jaren e vanzien van het u voor Dirk zich richten op de hogere aan rt dalen tot onder De de 20 Bereid De analys rappo Alleen nomie een halvering (IMF). procent, risicoklassen in een (zonder NHG), vergeleken look 2020. vastgoedeco acht snel tair Fonds steun met april hebben hun ias, eraar aal Monevorig jaar. Buitenland tarieven sinds rente hoogl rsity/T meest waarse partijen nation waren goed half maart g Unive

met 0,30 Ă 0,40 procent voor Tilbur lijk. ‘Het de recessie beling. Grootbank15%, een verdubverhoogd. l moge

Voor verzekeraars, me dat

herste en hebben lijkt buitenland volgens lijk het se banken

De Hypotheek regiepartijen schijn en die zich richten moeilijk. ‘Debiteure shop nu NHG of de ! op n met beta lagere lingsproblemen ) denk aan Argenta,risicoklassen – # # ! en lage olieprijzen ' % '!! zorgen voor Lloyds, Allianz, $%# # $" Merius en dalende beurskoer !# # Vista – geldt ) % '! % '!!# sen het lekker er dat in veel % mindere mate ' % ! nt dat " "We laten % ' (tot +0,15 procent). !" % # n en #! '# ! het OMT? n." Dat beteke worde $ ! ddere & % n ziek % het doorsu e situa $ % mense g dat ! ( ! zinnig zinni veel meer Die krank nt Team !" '! % krank n in Neder ! $ geme coronaNewomij_Adv_ %# Het is &($ Mana we gewoo overlijden. Vastgoedmarkt # $ de % reak teren _157x98mm_v1 ert #$ '!!#)! ige Outb .indd 1 te probe tie accep ! # '! Van Geest. skund ) niet rland !!#& % " # aldus atiede ' Nede (OMT ++ ' land', ) ' de innov van het OMT mie in # ( $ ( % uitepide ng Volgens & houdi ! en. 'Je moet en . de ' $% ! t Yuri stopp schap ige $ # getuig leider skund scenario ( lei $% # % atiede van slechthet slechtste je uitgaat k over innov )! Als Dat stelt in een gespre rkt. De gaan van handelen. e scena edma istisch aar van Geest met Vastgo maatschapoptim daarn onbeap een meest n is ben je dersch r voor van het mieĂŤn te kome t het een 20 15:34 manie pande virus af , omda 30/04/20 enige n, rio bij waam een is met neme van het onbek pij om maatregelen wust l fenom en. e entiee . aextrem bij Jinek erhed expon is antifr Van Geest OMT zei onzek epibeleid het denkt scena zeer veel om de juiste d van in elk doel is m niet? Je 'Ieman Het enige hoe kun je ?' niet "het 1 : leving .indd s blijf dat het stoppen". Waaro 2020-05 giel beleidn als samen 0, ander te kt 157x98_ demie naar fase dit virus hourio winne terug van we moet

ang last omt, zitten in je jarenl het terugk tot april weerzegt er den. Als was van oktob . Maar straks golven wn, in lockdo

nu de ste is ngmarkt ni Schaar opwo van ko

J

U KP 9 6% 4QV

Aandeel groo hypotheekm tbanken op arkt krim pt

ders ie, an n' epidem 'Stop wns in golve lockdo

& O L I D

S E ITIV POS

Vastgoedmarkt

Hoe Dordtse David won van Goliath UVTÄŽF CCP OGV TGVCKNIKICPVGP FKG YGIGPU EQTQPC FG JWWT PKGV OGGT YKN FGP DGVCNGP )GUEJTQMMGP XCP CNNG OGFKC CCPFCEJV MQ\GP #5 9CVUQP GP ,& 5RQTVU GKGTGP XQQT JWP IGNF Paris XL eind maart aankondigt per 1 april geen huur meer te gaan betalen omdat het zich gedwongen ziet zijn 155 Nederlandse winkels te sluiten vanwege het coronavirus. De winkels hebben volgens de retailer geen andere keuze. Door de socialdistancing-maatregelen die de regering heeft ingesteld om verdere verspreiding van het coronavirus te voorkomen, kunnen de medewerkers van ICI Paris XL klanten niet meer goed bedienen, aldus het bedrijf.

Van Loon haalde zelfs de Financial Times met zijn faillissementsaanvraag voor AS Watson. De krant omschrijft dat laatste bedrijf als een belangrijke bezitting van business tycoon Li Ka-shing uit Hongkong. Door heel Europa heeft het bedrijf achtduizend winkels, naast parfumerieketen ICI Paris XL onder meer ook de Kruidvat-drogisterijen en de Britse keten Superdrug. Van Loon besluit het, als een eigentijdse David, op te nemen tegen retailreus AS Watson, als ICI

Door deze overmacht besloot de parfumerieketen om zich niet aan de huurovereenkomst en het betalen van de huurpenningen te houden. Van Loon, die dertig winkelpanden bezit in Dordrecht en Zwijndrecht, heeft nog ruim 9.000 euro tegoed aan huur voor de maand april voor het Dordtse ICI Paris XL-filiaal. Na de eenzijdige aankondiging van ICI Paris XL vraagt hij faillissement aan voor moederbedrijf AS Watson.

2KGVGT XCP .QQP DG\KV FGTVKI YKPMGNRCPFGP KP &QTFTGEJV

In een interview met Vastgoedmarkt verklaarde Van Loon eerder dat het voor hem een principekwestie is om het grote AS Watson voor de rechter te slepen. ‘Je kunt niet als huurder eenzijdig je huurovereenkomst opzeggen en de verhuurder laten zitten met de verplichtingen die voor hem wel doorgaan. Gelukkig staan de meeste ondernemers er ook zo in, want ik heb nu al 67 procent van de totale winkelhuur voor april binnen. Het zijn juist de grootwinkelbedrijven die nu eenzijdig zeggen dat ze zich niet meer aan hun huurcontract gaan houden. Het is heel bijzonder als je dat nu als relatief kleine belegger aan je fiets hebt hangen. Ik ben nu in gevecht met een Chinese reus die in 2018 nog 19 miljard euro omzette.’ Hoewel een Nederlandse woordvoerder van ICI Paris XL de faillissementsaanvraag in de Financial Times ‘kansloos’ noemt, besluit de parfumerieketen, geschrokken van alle commotie, twee weken later alsnog de helft van de huur voor haar winkels te gaan betalen. Van Loon komt persoonlijk via zijn advocaat tot een akkoord met AS Watson. Vanaf 1 mei wordt de huur voor alle ICI Paris XL-winkels weer normaal betaald. Daarmee is het verhaal voor Van Loon nog niet af. Hij is ook eigenaar van het pand van Perry Sport, dat toevallig de buurman van ICI Paris XL is in de Dordtse binnenstad. Ook Perry Sport weigert wegens corona de huur te betalen en ook in dit geval kondigt Van Loon aan faillissement aan te vragen voor het moederbedrijf, het Britse JD Sports Fashion. Perry telt nu nog 38 filialen, Aktiesport heeft er 62. Onder de eigen naam baat JD Sports in ons land ook nog 28 sportwinkels uit.

‘Ik zit echt niet te wachten op juridisch gehakketak’, vertelt Van Loon. ‘Maar als elke reactie op een reclamatie van mijn kant uitblijft, kan ik niet anders. En dan zie je plotseling dat er wel gereageerd wordt, in eerste instantie vaak op hoge toon.’ Het steunakkoord voor de retailsector omschrijft hij als een nietbindende richtlijn. ‘Het is hartstikke goed. Maar anders dan bij pensioenbeleggers, helpt het particuliere beleggers nauwelijks. Ik moet nog steeds elke maand mijn verplichtingen richting de bank nakomen. Ook wij sluiten akkoorden met huurders, waarbij we gezamenlijk overleggen hoe we de pijn kunnen verzachten. Ik ageer alleen maar richting bedrijven die helemaal niet reageren.’ Ook in dit geval schikten Van Loon en Perry Sport hun huurconflict en werd de faillissementsaanvraag ingetrokken. Over de details van de overeenkomst laat Van Loon zich niet uit. Er valt volgens hem altijd te praten, ook met de grote winkelketens. ‘Er moet altijd een oplossing te vinden zijn, door een keer met een kop koffie om de tafel te gaan zitten.’ Zo wordt er met huurders die in de problemen dreigen te komen, gepraat over het liquide maken van de bij het huurcontract gestelde bankgarantie, zodat de ondernemer iets meer lucht krijgt. ‘In alle redelijkheid kun je dan afspreken dat die garantie vier, vijf maanden na de crisis opnieuw gesteld wordt.’ Ook het afkopen en openbreken van huurcontracten is wat Van Loon betreft bespreekbaar. ‘Dat geldt ook voor uitstel van huurbetaling voor een maand. Maar niet bij voorbaat al voor drie maanden, want dan komen wij uiteindelijk ook in de problemen.’

-NCCU *WOOGN FCPM\ÄŽ 5CPFGT 5EJKOOGNRGPPKPEM KPGGPU nVQRQPFGTPGOGTo

%1.7/0 %1410#

8QQTOCNKI JQQHFTGFCEVGWT

n*GV MCP XGTMGTGPo YCU FG NÄŽHURTGWM XCP FG #OUVGTFCOUG FKEJVGT $TGFGTQ &CV OQGV QQM -NCCU *WOOGN FG CHIGNQRGP YGMGP JGDDGP IGFCEJV n6QRQP FGTPGOGTo PQGOFG JGV RTCCVRTQITCOOC 1R JGO 'P QQM nGGP XQQTCCP UVCCPF XCUVIQGFQPFGTPGOGTo 9CV MTKVKUEJGT LQWTPCNKUVGP FQQRVGP JGO VQV nQRUVCPF n GP nQRTQGTQPFGTPGOGTo *ÄŽ MTGGI QR CRTKN GGP RNGMLG KP FG 90. XGTUKG XCP 1R OGV CNU CPEJQTU 5CPFGT 5EJKOOGNRGPPKPEM GP 9GNOQGF 5ÄŽVUOC &G OGGUVG 0GFGTNCPFGTU \GIV FG PCCO -NCCU *WOOGN YGKPKI *GV HGKV FCV JÄŽ XQQT 3WQVGPGV GGP EQNWOP UEJTGGH YCCTKP JÄŽ QRTKGR VQV GGP QRUVCPF VGIGP FG QXGTJGKF XCPYGIG JGV EQTQPCDGNGKF FKG FG GEQPQOKG PCCT FG CHITQPF \QW DTGPIGP RNCCVUVG JGO RNQVUGNKPI KP UQOOKIG UEJÄŽPYGTRGTU XCP FG RWDNKEKVGKV 3WQVG DGYGGTV FCV \ÄŽP EQNWOP OGGT FCP OKNLQGP MGGT KU IGNG\GP 8QQT FG XCUVIQGFUGEVQT KU -NCCU *WOOGN IÃ…Ã…P QPDGMGPFG +M PQGOFG JGO KP CWIWUVWU CNU JQQHFTGFCEVGWT XCP 8CUVIQGFOCTMV nQOUVTGFGPo s PC \ÄŽP CCPMQQR XCP FG XCMCPVKGRCTMGP 2QTV <Ã…NCPFG GP 2CTM <CPFXQQTV s GP XGTNQQT FG TGEJVU\CCM FCCTQXGT YCV TGUWNVGGTFG KP GGP DÄŽ\QPFGTG TGEVKˬECVKG QR FG XQQTRCIKPC XCP FG\G XCUVIQGFMTCPV *WOOGN KU XQQTCN DGMGPF IGYQTFGP CNU JGV XCUVIQGFOCCVLG XCP YÄŽNGP 9KNNGO 'PFUVTC OGV YKG JÄŽ JGV KPXGUVGTKPIUXGJK MGN /WUGWO 8CUVIQGF DGUVKGTFG 9G YGVGP CNNGOCCN FCV 'PFUVTC XQQT \ÄŽP IG YGNFFCFKIG FQQF KP s OQIGNÄŽM KP QRFTCEJV XCP \ÄŽP nXTKGPFo 9KNNGO *QN NGGFGT s QRGTGGTFG CNU nFG DCPMKGT XCP FG QPFGTYGTGNFo *WOOGN KU FG JGNG VQGUVCPF TQPF FG OQQTF QR 'PFUVTC GP JWP PCWY XGTYGXGP \CMGNÄŽMG XCUVIQGFDGNCPIGP IQGF FQQTIGMQOGP *ÄŽ KU s XQQT \QXGT DGMGPF s PQQKV CCPIGJQWFGP GP JÄŽ KU QQM PQQKV FQQT LWUVKVKG HQTOGGN CNU XGTFCEJVG CCP IGOGTMV KP JGV FWKUVGTG \CMGNÄŽMG URGN XCP 'PFUVTC /CCT GT JGGHV CNVÄŽF s \GMGT KP FG KPUVKVWVKQPGNG XCUVIQGFUGEVQT s KPVGITKVGKVUVYÄŽHGN TQPF \ÄŽP RGTUQQP IGJCP 1PFCPMU \ÄŽP KPOKFFGNU CCTFKIG UWEEGURQTVGHGWKNNG *WOOGN YQTFV FQQT 3WQVG IGUEJCV QR OKNLQGP GWTQ FCPM\ÄŽ \ÄŽP XCUVIQGF KP &WKVUNCPF GP 0GFGTNCPF *GV 1RGPDCCT /KPKUVGTKG 1/ DNGGH JGO FGUQPFCPMU CEJVGTXQNIGP PKGV XCP

YGIG \ĎP \CMGNĎMG TGNCVKG OGV 'PFUVTC OCCT XCPYGIG GGP VCZCVKG\CCM 'GP LCCT IGNGFGP YGTF JĎ GEJVGT UCOGP OGV VYGG VCZCVGWTU XCP FG XQQTOCNKIG XCUV IQGFCFXKUGWT &6< <CFGNJQHH GP \ĎP GZ XTQWY FQQT FG TGEJVDCPM KP #OUVGTFCO XTĎIGURTQMGP KP FG MYGUVKG TQPF GXGPGOGPVGPEQORNGZ )Q 2NCPGV KP 'PUEJGFG *GV 1/ JCF VGIGP JGO GGP IGXCPIGPKUUVTCH XCP VYGG LCCT IGÇKUV PC GGP CCP MNCEJV YGIGPU HTCWFG DĎ XGTMQQR GP YKVYCUUGP &G\G XTĎURTCCM JGGHV *WOOGN DNĎMDCCT FG YCCTFGTKPI IGDTCEJV FKG JĎ CN FG EGPPKC PCUVTGGHV 9CPV XCP OQIGNĎMG XCUVIQGFETKOKPGGN KU JĎ PW KPGGPU XQNIGPU 3WQVG GP 1R nVQRQPFGTPGOGTo FKG QQM KP\CMG EQTQPC UGTKGWU OQGV YQTFGP IGPQOGP &CV \GIV PKGVU QXGT JGO OCCT CNNGU QXGT FG TGFCEVKG XCP 1R GP OGV PCOG 5CPFGT 5EJKOOGNRGPPKPEM &KG KU PCOGNĎM QQM JQQHFTGFCEVGWT XCP 3WQ VG GP JGGHV GT QPIGVYĎHGNF XQQT IG\QTIF FCV *WOOGN KP \ĎP VCNMUJQY OQEJV QRVTGFGP 'P FWU OQEJV -NCCU \ĎP GGTFGT QR 3WQVGPGV IGRNCCVUVG RNGKFQQK XQQT GGP QRUVCPF VGIGP FG QXGTJGKF PQI GGPU FWPPGVLGU QXGTFQGP 9CCT KU JKGT FG RWDNKGMG LQWTPCNKUVKGMG KPVGITKVGKV IGDNGXGP! 9CV OĎ XQQTCN UVQQTFG KU FCV 5EJKOOGNRGPPKPEM JGV PKGV PQFKI XQPF QO *WOOGN DĎ JGV ITQVG RWDNKGM VG KPVTQFWEGTGP CNU KGOCPF OGV GGP QR \ĎP OKPUV URTCCMOCMGPF XGTNGFGP 1QM YGTF PGTIGPU FWKFGNĎM YCCTQO *WOOGNU OGPKPI QXGT EQTQPC GP FG GEQPQOKG PW \Q DĎ\QPFGT KU *GV GRKVJGVQP nVQ RQPFGTPGOGTo KU FCCTXQQT VG OCIGT GP VG VYĎHGNCEJVKI 9CV *WOOGN VG DGTFG DTCEJV KU VTQWYGPU DGVGT GP GGTFGT XGTYQQTF FQQT LQWTPCNKUV GP RTQITCOOC OCMGT ,QTV -GNFGT QXGTKIGPU QWF JQQHFTGFCEVGWT XCP 3WQVG GP FQQT GEQPQ OGP GP GEJVG XQQTCCPUVCCPFG XGTVGIGPYQQTFKIGTU WKV JGV DGFTĎHUNGXGP -NCCU *WOOGN XGTYĎV KM s QO GNM OKUXGTUVCPF VG XGTOĎFGP s JGNGOCCN PKGVU +GFGT GGP OCI XKPFGP YCV JĎ QH \Ď XKPFV /CCT 5EJKOOGNRGPPKPEM GP FG TGFCEVKG XCP 1R \ĎP XQQTIQGF FQQT FG OCPF IGXCNNGP YCV DGVTGHV LQWTPCNKUVKGMG EQO RGVGPVKG

''' & #$ " $

Vastgoedmarkt

+ " ' " $% ! (% " % " ' " &) %* % % ! ' , & %&' " %( % ) " " $ " ' *#% ' #! #(* " ' ) %'% ) " " & * % " ( & ' "

( &#"-& +

Adyen lost leegstand Hudson’s Bay op Rokin op

F

lexibele kantoren, woningen, horeca, misschien zelfs dansscholen en nog wat retail in de plinten. In de weken na de bekendmaking, in de herfst van 2019, van het vertrek van Hudson’s Bay uit Nederland regende het suggesties voor hergebruik van de vrijkomende panden van de Canadese warenhuisketen. Veel van de scenario’s hadden een gemeenschappelijk element en dat was opsplitsing. Want welke huurder zou nog zitten te wachten op een pand van vele duizenden vierkante meters? Adyen, zo luidt het antwoord op die vraag. De beursgenoteerde betalingsverwerker heeft een langdurige huurovereenkomst getekend voor de panden aan het Rokin 21, Rokin 49 en de Sint Pietershalsteeg 3-5 in Amsterdam, met een totale oppervlakte van ongeveer 16.000 m2. Adyen zal de gebouwen grootschalig transformeren en gefaseerd in gebruik nemen. Naar verwachting zullen de eerste medewerkers in het derde kwartaal van 2020 neerstrijken in het voormalige warenhuis van Hudson’s Bay. Adyen huurt al 11.000 m2 kantoor aan de Simon Carmiggeltstraat 6-50 op het Oosterdokseiland in Amsterdam en zal die locatie aanhouden. ‘We groeien hard en verwachten dat te blijven doen’, zegt Ingo Uytdehaage, cfo van Adyen. ‘Daarom keken we al een tijd uit naar een nieuw kantoor, dicht bij de Amsterdamse binnenstad en net als ons huidige kantoor vlak bij het centraal station. Voor ons is het belangrijk dat we dicht bij retailers zitten, want dat is een belangrijke groep klanten van ons. Een onderdeel van ons werkproces is dat onze mensen regelmatig winkels binnenlopen om te zien wat daar gebeurt. Wat doen fysieke retailers die streven naar meer online omzet? Hoe geven internetretailers invulling aan fysieke winkels? We zorgen dat we er bovenop zitten.’ Het vrijkomen van een grote oppervlakte aan winkelvastgoed op enkele tientallen meters van de Kalverstraat betekende voor Adyen een buitenkans. Zurich Gruppe Deutschland, de vermogensbeheerder die het complex in portefeuille heeft, hoefde dan ook geen moeite te doen om Adyen te interesseren voor zijn complex. Sterker nog, zegt Uytdehaage: ‘We hebben zelf contact gezocht met de eigenaren en hun een voorstel gedaan voor ombouw tot kantoren.’ In het voormalige complex van Hudson’s komen ongeveer 1.050 werkplekken op open vloeren, plus informele plekken en vergaderruimten. Voor die ombouw brengt Adyen zijn eigen experts mee. Die moeten er onder meer zorgen voor dat het nieuwe kantoor als een thuis gaat aanvoelen voor de medewerkers. Ook stelt de organisatie hoge eisen aan de geluidsdemping in de kantoortuin. De toekomstig huurder laat zich tijdens de transformatie bijstaan door SGS Search, terwijl Rijnboutt en Tank het ontwerp maken. De verhuurder laat

$ " " #$ # ' " % #

zich bij het transformatieproject begeleiden door CBRE Development Services en de beheerder Ă“bidos.

De huurtransactie komt op een moment waarop de economie in zwaar weer verkeert door de coronacrisis. Adyen regelt betalingen voor duizenden bedrijven wereldwijd en signaleert dus de effecten. Vanaf half maart liep het aantal verwerkte transacties sterk terug. Voor ondernemingen uit de toerismesector liggen de totalen zo’n 90 procent lager dan begin dit jaar. Bij fysieke winkels, die in veel landen vanwege lockdowns dichtgingen, was een net zo’n sterke terugval in volumes te zien. Dat werd wel vrijwel gecompenseerd door meer betalingen bij webwinkels. Toch laten de kwartaalcijfers van Adyen groei zien. Op jaarbasis steeg het totaal aan verwerkte betalingen met 38 procent naar 67 miljard euro en steeg de omzet met 34 procent naar 135,5 miljoen euro. De groei van het transactietotaal dateert uit januari en februari. Gevraagd of Adyen spijt heeft van het aangaan van de huurovereenkomst nu de activiteit terugvalt door de coronacrisis, zegt Uytdehaage dan ook: ‘Helemaal niet. We hebben het contract medio april ondertekend. Op dat moment waren we dus al op de hoogte van de impact van covid-19. We bouwen een bedrijf voor de lange termijn. Een crisis zoals die nu optreedt, is geen reden onze groeiplannen in de ijskast te zetten.’ Voor de huurovereenkomst werd Adyen geadviseerd door Broersma Bedrijfsmakelaardij en Zurich Gruppe Deutschland door KroesePaternotte en Valens Entwicklungs. Met de transformatie naar kantoor krijgt de locatie van Adyen aan het Rokin haar oorspron-

kelijke functie terug van kantoor voor een financiĂŤle dienstverlener. Van 1915 tot midden jaren 80 stond daar de Amsterdamse vestiging van de Rotterdamsche Bank. Die financiĂŤle instelling fuseerde in 1964 met de Amsterdamsche Bank tot Amro Bank, die op zijn beurt in 1990 opging in ABN Amro. Dat gebouw werd midden de jaren 80 gesloopt en vervangen door nieuwbouw van 100 miljoen gulden (45 miljoen euro). Hier kwam Mees Pierson terecht, een dochter van Amro Bank gericht op vermogende particulieren, en later Fortis Bank.

De locatie heeft maar enkele jaren een winkelfunctie gehad. In 2014 ging de sloopkogel tegen het Fortis-kantoor om plaats te maken voor een retailcomplex. Het nieuwe, ultraluxe warenhuis Haussmann (8.000 m2), had als trekker moeten fungeren. Toen die formule niet van de grond kwam, hapte Hudson’s Bay toe. Met dat huurcontract op zak verkocht Ivy Group het complex aan Zurich, naar verluidt voor 200 miljoen euro. Nog geen 2,5 jaar is de Zwitserse financiÍle instelling huisbaas geweest van Hudson’s Bay. Op 5 september 2017 opende de Canadese warenhuisketen de deuren van zijn eerste Nederlandse vestiging aan het Rokin. Iets meer dan twee jaar later bevestigde Hudson’s Bay de geruchten dat het alweer uit Nederland zou vertrekken. Op 31 december 2019 was de sluiting van alle filialen een feit. De transformatie aan het Rokin illustreert dat er altijd wel weer een of meer gebruikers komen voor een modern pand op een toplocatie. Of dat ook geldt voor de andere panden die door Hudson’s Bay zijn verlaten, zal nog moeten blijken.

$ ! ( #$ " $' " #$ # ' " % #

Vastgoedmarkt

Quote van de maand ‘Geen van ons heeft er belang bij wanneer een huurder omvalt’ /CWTKEG 4ĎPVLGU RQTVHQNKQ FKTGEVQT 4GFGXEQ 0GFGTNCPF

Faillissementsgolf dreigt in retail ROTTERDAM - Duizenden retailers in de sector non-food dreigen om te vallen als premier Mark Rutte (VVD) de bevolking blijft manen om binnen te blijven. Dat zegt Jan Meerman, algemeen directeur van brancheorganisatie Inretail naar aanleiding van de verlenging en gedeeltelijke versoepeling van de lockdown tegen corona. Volgens Meerman frustreert Rutte de gang van consumenten naar winkels, terwijl detailhandelsbedrijven voor de veiligheid van klanten kunnen instaan. De achterban van Inretail doet zijn best om de regels van het kabinet ter bestrijding van corona in acht te nemen, stelt Meerman. Gevraagd of er leden zijn die helemaal klaar zijn met de anderhalvemetereconomie, zegt hij: ‘Ja die zijn er, maar dat is een minderheid. De meerderheid denkt zijn klanten binnen de andehalvemetereconomie prima te kunnen

bedienen. Voor branches als wonen, schoenen, mode en tuininrichting hebben we prima protocollen opgesteld in samenwerking met het RIVM en het ministerie van Economische Zaken. Onze leden staan klaar om hun klanten op een veilige manier te ontvangen. Dan moet premier Rutte wel stoppen met zeggen: blijf binnen, blijf binnen, blijf binnen.’ Meerman hekelt ook de dubbele boodschap van het kabinet. ‘De oproep van Rutte staat haaks op wat staatssecretaris Mona Keijzer van Economische Zaken zegt: je kunt gewoon winkelen.’ De algemeen directeur van Inretail acht het van groot belang dat de koopstromen nu weer op gang komen. Winkels in de non-food draaien nu gemiddeld op 40 tot 50 procent van hun normale omzet. ‘Dat houd je niet lang vol, ook niet met de steunmaatregelen van het kabinet. Detailhandelsbedrijven moeten nog steeds 30 Ă 40 procent

van de kosten zelf dragen, soms zelfs de helft. Dat houd je misschien drie of vier maanden vol, maar niet langer. Duizenden bedrijven dreigen om te vallen als er niet snel een verbetering komt.’ Inretail noemt ondernemen in de anderhalvemetereconomie een enorme uitdaging. Hulp van de overheid en andere partijen zal voor de non-food retail nodig blijven, zolang beperkingen gelden. Vooral in Amsterdam is de nood hoog. In de hoofdstad dreigen 50.000 banen te verdwijnen door de maatregelen tegen verspreiding van het coronavirus. Veel horecaondernemingen en winkels stevenen af op een bankroet, waarschuwt het Amsterdamse bedrijfsleven in een open brief aan de fractievoorzitters in de gemeenteraad. ‘Wij roepen de gemeenteraad Amsterdam op om deze kaalslag te voorkomen’, aldus Hans Bakker, voorzitter VNO-NCW Metropool

Amsterdam. De briefschrijvers willen dat de fractievoorzitters zich inzetten voor uitstel van of korting op huurverplichtingen. Ook moeten de aangescherpte regels tegen de toeristische drukte uitstel krijgen. Verder pleiten de bedrijven voor verruiming van de bestaande regeling waarbij ondernemers maximaal 90 procent van de loonkosten terugkrijgen. Daarnaast moet het makkelijker worden om overbruggingskredieten te verkrijgen waarbij de overheid borg staat. De Amsterdamse economie wordt in verhouding sterker geraakt door de coronacrisis dan de Nederlandse economie in haar geheel, stellen de briefschrijvers. Hoewel bedrijven in de horeca en detailhandel al maximaal gebruikmaken van de steunregelingen, komt het water hen toch ‘tot aan de lippen’. Naast loonkosten is de huur een grote uitgavenpost. De vooruitzichten voor veel Amsterdamse bedrijven zijn zelfs

met een eventuele versoepeling van de maatregelen tegen het coronavirus somber. ‘Dan gaan Amsterdammers een cafĂŠ, restaurant of winkel weer bezoeken, maar de buitenlandse gasten blijven voorlopig nog weg. Een rendabele exploitatie zal voor deze ondernemers te laat komen. Zij zullen de coronacrisis niet overleven.’ Ook in de rest van Nederland loopt de horeca rake klappen op Als het kabinet niet per direct ingrijpt, moet twee derde van de Nederlandse horecazaken per 1 juli stoppen, vreest Koninklijke Horeca Nederland (KHN). Uit recent onderzoek van KHN naar de gevolgen van de verplichte ‘coronasluiting’ onder bijna vijfduizend horecaondernemers blijkt volgens de brancheorganisatie dat een kwart het nog maximaal tot eind april dacht uit te kunnen houden, terwijl een derde ervan uitgaat nog maximaal twee tot drie maanden door te kunnen.

‘Meeste winkelstraten zijn breed genoeg’ De meeste winkelstraten in Nederland zijn breed genoeg om bij drukte aan de vereisten van de anderhalvemetereconomie te voldoen.

! 6YKPVKI *GOC YKPMGNU MTÄŽIGP GT GGP HWPEVKG DÄŽ CNU QTFGTRKEMNQECVKG XQQT FG QPNKPG UJQR &CV OGNFV 'OGTEG XCMDNCF XQQT G EQOOGTEG QR DCUKU XCP GGP DTKGH XCP *GOC CCP QDNKICVKGJQWFGTU &G VYKPVKI YKPMGNU MTÄŽIGP GGP FWDDGNG TQN PCCUV GGP YKPMGN YQTFGP \G GGP OKPK JWD XQQT &*. <G ICCP FKGPGP CNU FKUVTKDWVKGEGPVTC XCP YCCTWKV &*. QTFGTU QRJCCNV QO FKG VG DG\QTIGP DÄŽ MNCPVGP XCP FG YGDYKPMGN *GOC \KGV \ÄŽP QO\GV FG NCCVUVG YGMGP JGTUVGNNGP PC FG HQTUG FCNKPI CNU IGXQNI XCP FG OCCVTGIGNGP VGIGP EQTQPC &QQT EQTQPC UVÄŽIV FG QPNKPGXGTMQQR UVGTM *GV KU PKGV JGV GPKIG DGFTÄŽH FCV VG OCMGP JGGHV OGV GGP RKGM KP G EQOOGTEG &*. OGNFFG OGFKQ CRTKN CN \ÄŽP FTWMUVG FCI QQKV 2QUV0. OCCMVG TGEGPV QQM CN DGMGPF FCV NQMCCN XGTVTCIKPI MCP QPVUVCCP DÄŽ FG RCMMGVDG\QTIKPI FQQT ITQVG FTWMVG GP FG KORCEV XCP QXGTJGKFUOCCVTGIGNGP QO FG WKVDTCCM XCP JGV EQTQPCXKTWU VG DGVGWIGNGP

Dat concludeert onderzoeksbureau Locatus. Volgens de onderzoekers zullen eventuele maatregelen om drukte te voorkomen weinig problemen opleveren. Eerder onderzoek door adviesbureau Goudappel Coffeng toont volgens Locatus aan dat per meter straatbreedte er maximaal 3.000 passanten per uur kunnen passeren. Als voorbeeld noemt Goudappel Coffeng de Kalverstraat in Amsterdam die ongeveer 8 meter breed is en waar dus maximaal zo’n 24.000 passanten per uur doorheen kunnen. Maar die aantallen worden volgens Locatus doorgaans nooit gehaald, hooguit tijdens Koningsdag. Als iedereen anderhalve meter afstand houdt, loopt de maximale capaciteit in winkelstraten met 80 tot 85 procent terug. Daarmee zouden nog 500 tot 550 passanten per

meter per uur door de straten kunnen gaan. Volgens Locatus ontstaan in zestien van de honderddertig onderzochte winkelgebieden mogelijk problemen, gelet op de normale drukte in die gebieden. Dit geldt dan ook nog eens voor de piekmomenten, doorgaans de zaterdagmiddag. In de top-tien van grootste knelpunten staat de Nieuwendijk in Amsterdam bovenaan. Ook in het centrum van Enschede, Zwolle en Den Haag kan de maximale coronacapaciteit voor problemen zorgen. De Kalverstraat staat op plaats vijf. ‘Wij verwachten niet dat bij het versoepelen van de lockdown iedereen direct teruggaat naar normaal’, aldus Gertjan Slob, directeur onderzoek van Locatus. ‘Het zal nog wel even wat rustiger blijven in de winkelstraten en we gaan sowieso de iets rustigere zomerperiode in. Ook buitenlandse toeristen zullen nog niet in groten getalen naar ons land komen.’

Vastgoedmarkt

4'6#+.

Wereldhave stelt transformaties uit 9GTGNFJCXG UEJTCRV \ÄŽP UNQVFKXKFGPF XQQT GP UVGNV FG VTCPUHQTOC VKG XCP YKPMGNEGPVTC PCCT WKV VQV PC FG EQTQPCETKUKU

&G VTCPUHQTOCVKG XCP YKPMGNEGPVTC PCCT UGTXKEG EGPVGTU DGNQQHFG XQQT 9GTGNFJCXG GGP KPITÄŽRGPFG QRGTCVKG VG YQTFGP 8QNIGPU JGV LCCTXGTUNCI DG\KV 9GTGNFJCXG KP 0GFGTNCPF \GUVKGP YKPMGNEGPVTC XCP KP VQVCCN O &G RQTVGHGWKNNG QOXCV QDLGEVGP CNU &G -QRGTYKGM KP %CRGNNG CCP FGP Ä?UUGN O -TQPGPDWTI KP #TPJGO O 2TGUKMJCCH KP #TPJGO O 8KGT /GTGP KP *QQHFFQTR O %KV[ 2NC\C KP 0KGWYGIGKP O HQVQ GP GGP FGGN XCP +P FG $QICCTF KP 4ÄŽUYÄŽM O

SCHIPHOL - Dat meldt Wereldhave in het persbericht met de resultaten over het eerste kwartaal van 2020. Het totale resultaat daalde met 23,7 procent ten opzichte van het eerste kwartaal van 2019 naar 21,8 miljoen euro Om te voorkomen dat de kas leegraakt, neemt Wereldhave maatregelen. Er gaat voorlopig een streep door 75 miljoen euro aan al gecommitteerde projecten. Ook trekt het beursgenoteerde vastgoedfonds zijn voorstel in om een slotdividend te betalen voor 2019 van 0,63 euro per aandeel. Voor 2020 komt er geen uitkering van kwartaaldividenden, maar een slotdividend dat in 2021 wordt uitgekeerd. ‘De prioriteit van Wereldhave ligt bij het bewaken van de liquiditeit. Daarom hebben we onder meer de transformatie van Belle-Ile in Luik on hold gezet’, zegt Ruud van Maanen, director Investor Relations & Corporate Development van Wereldhave. De coronacrisis belemmert Wereldhave in de uitvoering van de nieuwe strategie. In februari kondigde de vastgoedbelegger de transformatie aan van een kwart van zijn retailruimte in zijn winkelcentra naar andere functies,

zoals eten, drinken, entertainment, fitness, gezondheidszorg, flexibele kantoren, woningen en diensten.’ Belle-Ile zou als een van de objecten aan de beurt komen. Gevraagd wanneer de Wereldhave de nieuwe strategie denkt te kunnen uitvoeren, zegt Van Maanen: ‘Dat kunnen we niet zeggen, omdat we niet weten wanneer de coronacrisis voorbij is.’ Duidelijk is al wel dat Wereldhave andere accenten wil leggen als de tijd rijp is om de strategie alsnog uit te voeren. De nadruk komt meer te liggen op wonen en gezondheid in plaats van op horeca, leisure en entertainment, aldus de onderneming in het persbericht met de kwartaalresultaten. Wereldhave kreeg vanaf half maart te maken met gedwongen winkelsluitingen in Frankrijk en BelgiĂŤ en winkels in Nederland die vrijwillig de deuren sloten. Tot die tijd gingen de zaken volgens het bedrijf goed, met huren die gemiddeld boven de marktprijs lagen en een bezettingsgraad van 94,1 procent. In Frankrijk bleef 8 procent van de winkels open, in BelgiĂŤ 21 procent en in Nederland ongeveer 60 procent. Winkeliers in de drie landen waar Wereldhave actief is,

&G GGP \ÄŽP FQQF KU FG CPFGT \ÄŽP DTQQF 6GTYÄŽN JQTGECDGFTÄŽXGP QR QOXCNNGP UVCCP XGTUPGNV FG QO\GVITQGK XCP UWRGTOCTMVGP

‘Omzet supers groeit harder’

vroegen in groten getale om huurverlichting, maar de gevolgen daarvan zullen pas zichtbaar zijn in de lopende periode. In het eerste kwartaal kwam er netto 39,4 miljoen euro aan huur binnen, een daling van 9,5 procent ten opzichte van vorig jaar. De waarde van de bezittingen per aandeel volgens de Epra-methode kwam uit op 32,83 euro. Het indirecte resultaat door herwaarderingen ging van -3,3 miljoen euro naar -7,9 miljoen euro. De ‘intelligente lockdown‘ in Nederland geeft Wereldhave wel al een idee van de situatie na de coronamaatregelen. In veel van de winkelcentra van het vastgoedfonds nam het aantal bezoekers de afgelopen weken weer toe nu steeds meer winkels toch weer opengaan. Het bedrijf denkt dat bezoekers meer lokaal zullen gaan winkelen en dat dit Wereldhave goed zal uitkomen. Winkels voor essentiĂŤle aankopen zijn goed voor ongeveer 48 procent van de huur. Tot die categorie rekent Wereldhave niet alleen supermarkten en bakkers of slagers, maar ook drogisterijen en goedkope modewinkels. Door de onzekerheid geeft Wereldhave geen verwachting voor dit jaar.

DIEMEN - De omzet van supermarkten groeit dit jaar bijna twee keer zo snel als voor de uitbraak van het coronavirus. Dat voorspelt marktonderzoeker Nielsen. De organisatie voorziet een groei van 5,7 procent dit jaar. De opbrengsten dikten voor de virusuitbraak gemiddeld nog met ongeveer 2,7 procent aan. ‘Tijdens de lockdown geven consumenten meer geld uit aan boodschappen dan gewoonlijk, maar ook op de langere termijn verwachten we dat door minder horecabezoek er een verschuiving zal plaatsvinden van horeca naar

Amazon wint fors terrein dankzij corona Webwinkelreus Amazon heeft in het eerste kwartaal een fors hogere omzet geboekt dan een jaar eerder door de uitbraak van corona. SEATTLE - De drukte in onlinebestellingen nam de laatste weken van de verslagperiode sterk toe, doordat mensen door lockdownmaatregelen wereldwijd boodschappen vanuit huis deden. Dat bracht ook meer kosten met zich mee, waardoor het bedrijf onder de streep minder overhield dan een jaar eerder. De totale opbrengsten voor Amazon kwamen in de eerste drie maanden van het jaar uit op 75,5 miljard dollar (68,8 miljard euro), een stijging van 26 procent ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. De operationele winst daalde op jaarbasis met 10 procent tot 4,4 miljard dollar. Daarvan bleef 2,5 miljard dollar aan nettowinst over, tegenover 3,6 miljard dollar een jaar eerder. Amazon heeft sinds 10 maart ook een Nederlandse webwinkel. Via de site Amazon.nl zijn producten te koop op het gebied van beauty, computer, kleding, muziek en wonen. Amazon kondigde eerder dit jaar al aan dat het via de Nederlandse site miljoenen fysieke producten zou gaan aanbieden. Voor Nederland geeft Amazon geen omzetcijfers. Buiten NoordAmerika steeg de omzet (exclusief cloudcomputerdiensten) in

het eerste kwartaal met 18 procent op jaarbasis naar 19,1 miljard dollar (17,4 miljard euro). Buiten Noord-Amerika schrijft Amazon nog rode cijfers. Het nettoverlies van het segment Internationaal liep op van 90 miljoen dollar naar 398 miljoen dollar. De afgelopen weken kreeg Amazon in verschillende landen kritiek op werkomstandigheden in distributiecentra, waar maatregelen tegen coronabesmettingen veel te laks zouden zijn. De werkzaamheden gingen ondanks de virusuitbraak onverminderd door, wat tot protesten van werknemers en vakbonden leidde. In een toelichting op de kwartaalcijfers probeert topman Jeff Bezos die zorgen weg te nemen door grootscheepse uitgaven aan te kondigen. ‘Aandeelhouders kunnen beter even gaan zitten’, zo stelt hij. ‘Normaal gesproken zouden we in het tweede kwartaal zo’n 4 miljard dollar aan operationele winst verwachten. Maar dit zijn geen normale omstandigheden. We verwachten die volledige 4 miljard dollar op te maken aan coronagerelateerde uitgaven.’ Dat geld gaat onder meer op aan extra schoonmaakacties, eigen coronatests en beschermingsmiddelen als mondkapjes, schrijft Bezos. Ook zullen bestellingen de klanten via omwegen bereiken zolang dat het houden van een gepaste afstand ten goede komt.

&QQT FG NQEMFQYPOCCVTGIGNGP RNCCVUVGP JWKUJQWFGPU OGGT DGUVGNNKPIGP DÄŽ #OC\QP

supermarkten’, aldus onderzoeker Hans Feenstra van Nielsen. Hij verwacht hierdoor dat dat de omzetgroei zowel in 2020 als in 2021 op een hoger niveau zal komen te liggen. Eind april was de groei van de supers met 17,7 procent op jaarbasis eveneens bovengemiddeld. Dat verklaart de onderzoeker door toegenomen aankopen in de aanloop naar Koningsdag. Supermarkten, drogisterijen en slijterijen laten een zeer sterke groei zien ten opzichte van een jaar terug, merkt ook onderzoeksbureau IRI, dat vanwege de coronacrisis elke week met verkoopcijfers

komt van supermarkten en diverse andere winkels. ‘Deze groei is echter wat vertekend omdat dezelfde week vorig jaar zowel Koningsdag als tweede paasdag bevatte en dus minder verkoopdagen kende. Toch lijkt het erop dat vooral het vieren van Koningsdag thuis een positief effect heeft gehad op de verkopen van supermarkten en slijterijen.’ In de eerste week van de Nederlandse lockdown signaleerden onderzoeksbureaus Locatus en PFM Footfall Intelligence al stijgende bezoekersaantallen in wijkwinkelcentra.

Vastgoedmarkt

$GNGIIGTU GP TGVCKNGTU UNQVGP GGP UVGWPCMMQQTF XQQT QRUEJQTVKPI XCP FG JWWT KP EQTQPCVÄŽF &G YKN KU GT PW FG WKVXQGTKPI PQI

Polderakkoord huur niet aan alle retailers besteed ROTTERDAM - En toen lag er toch een akkoord over opschorting van huurbetalingen om retailers door de coronacrisis heen te helpen. Brancheorganisaties van detailhandelaren en vastgoedbeleggers toonden zich 10 april trots op het resultaat van weken polderen. Verhuurders van panden kunnen de huur (deels) opschorten in april, mei en juni. Ook zullen ze geen winkeliers uitzetten als die kunnen aantonen dat de problemen komen door de coronacrisis. Banken geven verhuurders en retailers met een financiering tot 2,5 miljoen euro uitstel van aflossing voor een periode van zes maanden en maatwerk voor grotere financieringen. ‘Wij vinden het zeer positief dat brancheorganisaties, banken en het ministerie van Economische Zaken en Klimaat snel een akkoord hebben kunnen bereiken’, zo reageerde Jaap van der Bijl, ceo van vastgoedfonds Altera. ‘Dat is essentieel om retailers te helpen, leegstand te voorkomen en winkelgebieden vitaal te houden’, aldus Van der Bijl. ‘Met dit akkoord en een constructieve opstelling van partijen kunnen ondersteunende maatregelen worden bepaald en daarover duidelijke afspraken worden gemaakt.’

Ook andere grote verhuurders van winkelvastgoed in Nederland schaarden zich achter het akkoord. ‘Geen van ons heeft er belang bij wanneer een huurder omvalt’, zei Maurice Rijntjes, portfolio director bij Redevco Nederland. Volgens Syntrus Achmea Real Estate & Finance is het akkoord ook in het belang van vastgoedeigenaren. Nicole Maarsen, directeur Vastgoedbeleggingen: ‘Op korte termijn leidt het opschorten van de huur tot een lager direct rendement, maar op langere termijn houden we het directe en indirecte rendement juist overeind. Onze klanten delen die visie.’ De goede wil moet niet alleen van beleggers komen, stelde ceo Van der Bijl van Altera. ‘Het is belangrijk dat alle betrokken partijen gezamenlijk dezelfde inzet hebben en in gelijke mate en naar evenredigheid meewerken om de financiĂŤle nadelen te verdelen. Een gezamenlijke aanpak om de effecten van de crisis te beteugelen vraagt ook dat retailers transparant zijn over hun bedrijfsvoering en omzet.’ Zou het akkoord ook rust brengen op het gebied van de huurverplichtingen? Daarover liet Van der Bijl zich voorzichtig uit. ‘Het akkoord zal bijdragen aan rust op

&G 0GFGTNCPFUG MCPVQTGPOCTMV NÄŽMV QR DCUKU XCP CEVWGNG UVTGUUVGUVU DGVGT DGUVCPF VGIGP GGP ETKUKU FCP XQQT FG MTGFKGVETUKU KP

CBRE: ‘Kantorenmarkt robuuster dan in 2008’

het gebied van huurbetalingen. Uiteindelijk zullen de maatwerkafspraken met huurders ook duidelijkheid verschaffen, zodat zij zich kunnen concentreren op hun business en hoe die kan worden aangepast aan de situatie.’ Vastgoedvermogensbeheerder Bouwinvest ziet het akkoord als een stap in de goede richting. ‘De onrust zal niet direct zijn weggenomen, maar de paniek van de eerste weken is wel afgenomen. Het geeft partijen ruimte om op een meer gestructureerde wijze op zoek te gaan naar concrete oplossingen.’ In de praktijk blijkt het akkoord niet altijd te werken. ‘Grofweg 70 procent van de winkels en horecazaken heeft de huur van april nog niet overgemaakt’, zo meldde BNR Nieuwsradio eind april zelfs op gezag van vastgoedadviseur Savills. ‘Er is afgesproken dat per huurder wordt bekeken in hoeverre die aan de huurverplichting kan voldoen’, aldus Jordy Diepeveen, director Investments van Savills. Een huurder zou dan naar rato betalen. ‘Maar de cijfers laten een heel ander beeld zien: er wordt bijna helemaal niet meer betaald. Dat is niet met elkaar te rijmen.’ In de voorgaande week signaleerde brancheorganisatie IVBN (de

vereniging van institutionele beleggers in Nederland) al dat het niet overal botert tussen beleggers en retailers. ‘We krijgen signalen dat er nog steeds juridische brieven worden gestuurd’, aldus Frank van Blokland, directeur van de IVBN. ‘Tegen retailers en verhuurders, leden en niet-leden, wil ik zeggen: hier hebben we helemaal niets aan.’ Van Blokland roept partijen ook op het akkoord niet in eigen voordeel uit te leggen. ‘Ongetwijfeld veroorzaakt een crisis veel ruis, rumoer en toestanden. Maar dat is geen excuus om het akkoord als basis te gebruiken om omzethuur te eisen.’ Een retailer kan de huur gedeeltelijk opschorten bij een omzetdaling van minimaal 25 procent in de periode april tot en met juni. Maar daarmee zegt het akkoord volgens Van Blokland geenszins dat er omzethuur komt. Inretail, de brancheorganisatie voor retailers in de non-food, roept alle betrokkenen op de geest van het steunakkoord te respecteren. ‘Je moet het gesprek aangaan om problemen met elkaar op te lossen. Niet eenzijdig stappen zetten die ertoe leiden dat de pijn op ĂŠĂŠn plek komt te liggen. De pijn delen, dat is de gedachte.’

(TCPM XCP $NQMNCPF FKTGEVGWT XCP +8$0 n9G MTÄŽIGP

AMSTERDAM - Dat meldt CBRE. De vastgoedadviseur voert op basis van de ontwikkelde data-analyses regelmatig stresstests uit voor de kantorenmarkt. Er is nu uitgegaan van de vier scenario’s die volgens het Centraal Planbureau denkbaar zijn voor de effecten van de coronacrisis op de landelijke economie. De vier scenario’s waarmee gerekend is, gaan uit van een herstelsituatie aan het einde van dit jaar tot – uiterst pessimistisch – een meerjarige recessie. Zelfs bij een werkloosheidspercentage van 9,4 procent in 2021 en een daling van de werkgelegenheid van 9,5 procent tot 2021, zoals verwacht in het meest negatieve scenario, blijven gevolgen voor de leegstand beperkt. Ondanks de verwachte vraaguitval is het zeer onwaarschijnlijk dat het leegstandniveau van het dieptepunt van de kantorenmarkt in 2013 bereikt wordt.

De uitgangssituatie van deze crisis verschilt volgens CBRE wezenlijk van de eerdere kredietcrisis. Vóór het uitbreken van de coronacrisis is een historisch laag leegstandsniveau bereikt. Bovendien is de nieuwbouw beperkt en staat de rem op sommige nieuwbouwprojecten. Daardoor blijft het aanbod op de korte termijn laag. Wel denkt CBRE dat de forse huurgroei van de afgelopen jaren niet zal doorzetten, maar dat de huren stabiliseren. Huurkortingen zullen toenemen. ‘Daarbij verwachten we dat de coronacrisis eerder ingezette trends zal versnellen’, zegt Rudolf de Boer, managing director bij CBRE Nederland. ‘Denk daarbij aan aandacht voor de flexibiliteit in gebruik, technologische innovatie, zoals smart buildings en outsourcing van diensten. Maar ook de ontwikkeling van gebouwen met gemengde functies. Gebouwen die

hierin voorzien zullen de impact van de coronacrisis het beste het hoofd bieden. In de komende periode zal de focus van bedrijven zijn om na groen licht van het RIVM de terugkomst op kantoor te organiseren. In de praktijk zal dit betekenen dat door alle maatregelen rondom corona er eerder meer ruimte per werkplek nodig is dan minder.’ Het gebruik van kantoren zal veranderen, verwacht CBRE. ‘Niet alleen voor de komende maanden zullen kantoren covid-19-proof gemaakt moeten worden, ook voor de tijd daarna is het goed om na te denken over de functie van het kantoor’, zegt de vastgoedadviseur op basis van een whitepaper over de invloed van de coronacrisis op het kantoorgebruik. ‘De gedwongen massale overstap naar thuiswerken leidt tot andere inzichten over werken en verandert de betekenis en functie van

Vastgoedmarkt

C&W biedt handboek werken op 1,5 meter Vastgoedadviseur Cushman & Wakefield heeft wereldwijd een uitgebreide handleiding gepubliceerd voor kantoorgebruikers en -investeerders voor een veilige en gezonde terugkeer naar kantoor.

UKIPCNGP FCV GT PQI UVGGFU LWTKFKUEJG DTKGXGP YQTFGP IGUVWWTF *KGT JGDDGP YG JGNGOCCN PKGVU CCP o

het kantoor zoals we het kennen van voor de coronacrisis.’ Een kantoorwerkplek zal in de toekomst een andere invulling krijgen. De belangrijkste conclusies uit de whitepaper: - De massale overstap naar thuiswerken zal ervoor zorgen dat organisaties gaan onderzoeken wat de juiste balans is tussen werk op kantoor en werk op andere locaties. De rol die het kantoor speelt bij het mogelijk maken van werk zal dus herzien worden. - Bij het ontwerpen en toewijzen van kantoorruimte zal vanaf nu ook rekening moeten worden gehouden met hoe de overdracht van ziektes kan worden beperkt. Er zal meer aandacht zijn voor hygiÍne en de gezondheid en het welzijn van medewerkers. - De rol van slimme kantoorgebouwen die zijn uitgerust met de nieuwste digitale technologieÍn

zal groter worden. Zo kan een grotendeels touchless werkomgeving mogelijk worden gemaakt, waarin werknemers gebruik kunnen maken van handgebaren en stemcommando’s. - Gebruikers leggen meer nadruk op de mogelijkheden die gebouwen bieden en gezonde werkplekken. Zo blijven werknemers gezond en wordt de productiviteit op de lange termijn gewaarborgd. Er moet volgens CBRE worden gestreefd naar een ‘mixed reality’ waarin werknemers beschikking hebben over een breed arsenaal aan technologische oplossingen en zelf kunnen bepalen waar en hoe ze werken. De werkplek van de toekomst zal veel minder vastomlijnd zijn dan die van nu. ‘In eerste instantie gaan bedrijven zich de komende periode natuurlijk focussen op het faciliteren van fysieke samenwerking

van teams en medewerkers die geen of beperkte mogelijkheden hebben om thuis te werken. Dit omdat het vanwege de coronamaatregelen op de werkvloer niet mogelijk is om iedereen naar kantoor te laten terugkeren’, aldus Wouter Oosting van CBRE. ‘Maar je moet ook naar de toekomst kijken’, voegt Oosting toe. ‘Je kunt je kantoor nu covid-19proof maken, allerlei regels instellen en doen alsof de wereld van voor corona weer terugkomt, maar de essentie van een kantoor is in deze eerste weken van massaal thuiswerken volledig veranderd. Dat komt niet alleen door de maatregelen tegen verspreiding van het coronavirus, maar ook door de veranderende mindset over thuiswerken. Op langere termijn is ‘nabijheidscontact’ onmisbaar. Kantoren zullen daar meer dan ooit invulling aan gaan geven.’

Het initiatief volgt op de lancering op 9 april van 6 Feet Office, het werkplekconcept van Cushman & Wakefield voor de anderhalvemeter-samenleving. De gids Recovery Readiness helpt bedrijven en organisaties zich voor te bereiden op de terugkeer naar kantoor zodra de beperkende maatregelen rond de covid-19-uitbraak versoepelen. In de implementatie van het concept staan kostenefficiĂŤntie, flexibiliteit, veiligheid en gezondheid centraal. ‘De terugkeer naar de werkvloer is voor organisaties en hun medewerkers heel belangrijk, maar dit moet wel veilig en gezond worden georganiseerd. De voorbereidingen daarvoor moeten nu starten zodat kantoorgebruikers en kantooreigenaren klaar zijn zodra de maatregelen worden versoepeld’, aldus ceo Jeroen Lokerse van Cushman & Wakefield Nederland. De Veilig-terug-naar-de-werkplek -gids is deels ook gebaseerd op de inzichten en ervaringen die het bedrijf heeft opgedaan in China. Bij de versoepeling van de maatregelen in dit land heeft Cushman & Wakefield in een joint venture met Vanke Service meer dan een miljoen medewerkers van meer dan tienduizend bedrijven begeleid bij de veilige en gezonde terugkeer naar in totaal zo’n 80 miljoen m2 kantoorvloer. De werkplekadviseurs van Cushman & Wakefield wijzen erop dat de principes uit de gids op praktisch iedere gebruiker en eigenaar van kantorenvastgoed toepasbaar zijn. Er is een The Safe Six-checklist om te controleren of er daadwerkelijk sprake is van gezonde en veilige kantoorwerkplekken in de anderhalvemeter-samenleving: - Gebouwvoorbereiding: voer reinigingsplannen, inspecties, controles op HVAC (verwarming, ventilatie en airconditioning) en mechanische controles uit; - Bereid je medewerkers voor: ontwikkel beleid op wie wanneer terugkeert en organiseer de

interne communicatie; - Toegangscontrole: handhaaf protocollen voor veiligheids- en gezondheidscontroles, gebouwrecepties, liften en het bezoekersbeleid; - Maak een anderhalvemeterplan: verruim de werkplekken en organiseer de loopstromen; - Verminder contactpunten en verhoog de schoonmaak: maak richtlijnen voor een opendeurenbeleid, clean desks, veilige catering en frequentere schoonmaak; - CreĂŤer vertrouwen – erken onzekerheden en mogelijke angsten onder medewerkers bij de terugkeer naar kantoor. Luister, wees transparant, houd een vinger aan de pols met betrekking tot het functioneren van de nieuwe werkomgeving en zorg dat medewerkers zich veilig en welkom voelen. Voor het kantoorconcept 6 Feet Office heeft Cushman & Wakefield een certificaat ontvangen van het keurmerkinstituut TĂœV Nederland. Daarmee heeft de vastgoedadviseur naar eigen zeggen een wereldprimeur. De certificering maakt volgens Cushman & Wakefield aantoonbaar dat er met de implementatie van 6 Feet Office adequate maatregelen worden genomen om risico’s op virusbesmettingen in kantooromgevingen te beperken. ‘Het protocol 6 Feet Office van Cushman & Wakefield is een goed initiatief dat een bijdrage levert aan het terugdringen van de verspreiding van het covid-19-virus’, zegt Remco Bosch, manager Security and Risk Inspections bij TĂœV Nederland. ‘Het protocol is ontwikkeld om weer veilig te kunnen werken in kantooromgevingen. Met het 6 Feet Office-certificaat van TĂœV Nederland is onafhankelijk aangetoond dat dit protocol op de juiste wijze is geĂŻmplementeerd. Het biedt medewerkers en bezoekers het vertrouwen dat de maatregelen die zijn bedacht om het besmettingsrisico te beperken ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd.’ Na de testopstelling van het 6 Feet Office-concept op een etage van het kantoor in Amsterdam, test Cushman & Wakefield momenteel twee alternatieve versies op een andere verdieping in hetzelfde kantoor en in een kantoor van Cushman in Utrecht.

9GTMRNGMMGP KP JGV EQPEGRV (GGV 1HËŹEG XCP %WUJOCP 9CMGËŹGNF

555 4 12%-#"+ 0)2 ,*

Vastgoedmarkt +#'

1QM FG JWK\GPOCTMV NÄŽMV QR VGTOÄŽP PKGV CCP FG IGXQNIGP XCP FG EQTQPCETKUKU VG QPVMQOGP 6QEJ YQTFV FG XTCCI PCCT YQPKPIGP GP FCCTOGG FG JWK\GPRTÄŽ\GP PQI CNVÄŽF CCPIGLCCIF FQQT MQRGTU FKG PW JWP MCPU UEJQQP \KGP

Schaarste is nu de kracht op de markt voor koopwoningen

D

e gemiddelde woningprijzen in Nederland lagen in de periode eind maart tot half april 12 procent hoger dan in dezelfde periode vorig jaar. De vierkantemeterprijs steeg naar 3.090 euro. Dit blijkt uit de nieuwe maandelijkse woningmarktbarometer van vastgoedadviseur Colliers International. Deze is gebaseerd op gegevens van makelaars van de belangrijkste organisaties (NVM, VBO, Vastgoedpro), waarmee ongeveer 95 procent van de markt is gedekt. In totaal is gekeken naar 20.000 woningverkopen en 35.000 nieuw aangeboden huizen. ‘De licht toenemende hypotheekrente kan een verklaring zijn voor de prijsstijging’, zegt Frank Verwoerd, hoofd onderzoek bij Colliers. ‘Hierdoor kunnen mensen het nu-of-nooit-gevoel krijgen, of

in elk geval denken nu-of-voorlopig-niet.’ Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Kadaster bevestigen dat de huizenprijzen in Nederland in maart weer wat sneller zijn gestegen dan in de maanden daarvoor. Gemiddeld kostte een woning 7 procent meer dan in maart 2019, becijferde het CBS. Sinds juli vorig jaar gingen de prijzen niet meer zo hard omhoog. Anders dan de huurmarkt, is de woningmarkt nog volop in beweging. Het aantal verkochte woningen steeg flink. Het Kadaster registreerde 18.627 woningen die een nieuwe eigenaar kregen. Dat is bijna 11 procent meer dan in dezelfde maand vorig jaar. In het eerste kwartaal werden er 51.579 woningen verkocht, wat bijna 9 procent meer is dan in 2019. De huizenprijzen laten al sinds juni 2013 een stijgende lijn zien.

Sinds dat dieptepunt werden huizen in Nederland gemiddeld al 45,6 procent meer waard. De prijzen stegen in de provincie Groningen in de eerste drie maanden van dit jaar het meest, met een plus van 9,3 procent. In Noord-Holland gingen ze met 5,4 procent het minst omhoog. Van de grote steden gingen de prijzen in Utrecht het meest omhoog, in Amsterdam het minst. De schaarste zorgt ervoor dat woningen in beide steden nog altijd grif verkocht worden, en tegen hogere prijzen. De afgelopen twee maanden werden in heel Amsterdam weliswaar 201 minder woningen verkocht dan in februari en maart 2019, maar van een crash was geen sprake. Kees Kemp, makelaar en partner bij Broersma Makelaardij: ‘Er zijn nog altijd 1.715 Amsterdamse woningen verkocht, voor in totaal 885,7 miljoen euro. De gemiddelde koopsom lag ook

nog eens 8 procent hoger dan vorig jaar: op 558.000 versus 516.000 euro in 2019. Ondanks de onzekerheid die het coronavirus met zich meebrengt en de doorgevoerde social distancing-maatregelen, gedraagt de Amsterdamse woningmarkt zich dus relatief goed.’ In Utrecht is volgens Brecheisen Makelaars hetzelfde beeld te zien als in Amsterdam. Het aanbod daalde, het aantal zoekers steeg. In het eerste kwartaal van 2020 stonden er 286 woningen te koop voor 31.000 huizenzoekers. Vorig jaar konden de aspirant-kopers in de Domstad nog kiezen uit 441 woningen. De toenemende krapte leidt ertoe dat de huizenprijzen ook in Utrecht nog altijd oplopen. Gemiddeld kostte een woning er in het eerste kwartaal 374.800 euro, een stijging van ongeveer 10 procent ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar.

Landelijk daalde het aantal verkochte huizen sterk en boden meer huizenbezitters hun woning aan. Tussen 23 maart en 12 april verwisselden maar liefst 43 procent minder huizen van eigenaar dan in dezelfde weken vorig jaar. Vooral om praktische redenen worden nu minder woningen verkocht. Voor makelaars is het lastig bezichtigingen te organiseren en potentiële kopers blijven het liefst veilig thuis in plaats van een ander huis te zoeken. Het aantal ‘Te Koop-borden’ steeg met 12.500 naar 62.500. Na een historische dip in het woningaanbod komt er dus weer wat meer keuzevrijheid voor consumenten. Huiseigenaren gaan mogelijk de kat wat meer uit de boom kijken. In plaats van eerst een huis te kopen en vervolgens hun huidige huis te verkopen, gaan huiseigenaren onder crisisomstandigheden weer voor de defensieve strategie:

#2 * 0&#'" ', "# 5-,',%+ 0)2 5 2 "-#, #*#%%#01

#0#,'%',% 4 , ,1'232'-,#*# #*#%%#01 ', 12%-#"

8 #2 * 0&#'"9 '1 ##, .-*'2'#) #* "#, #%0'. --0 * 4 ,3'2 *',)1 5-0"2 #0+## IGUEJGTOF 'TIGT KU FCV nNKPMUo JGNCCU QQM UVGNV FCV nOCTMVRCTVÄŽGPo XCP FG YQ PKPIOCTMV \QWFGP OQGVGP YQTFGP IGYGGTF <G ICCP GTCCP XQQTDÄŽ FCV RTKXCVG OCTMVRCTVÄŽGP GGP QPIGNQQË­ÄŽM DGNCPITÄŽMG TQN URGNGP KP FG PKGWYDQWY , "# $%#*-.#, . 0 ( 0 #0#')2 "# ,'#35 -35.0-"3!2'# 4 , *#"#, DÄŽPC FG VGIGPQXGT YQPKPIGP XCP FG EQTRQTCVKGU XQTKI LCCT &CV '1 #!&2 4##* 2#, -.7'!&2# 4 , "# 2-2 *# ,'#35 -35 4 , 0 --) 0#* 2'#$ '1 " 2 ##, #,-0+# .0#12 2'# . ##, 2-2 * #7'2 4 , 7-9, &3305- PKPIGP KU OCCT NKGHUV RTQEGPV VGTYÄŽN FG EQTRQTCVKGU OGV GGP DG\KV XCP \QoP OKNLQGP JWWTYQPKPIGP GGP OCIGTG RTQEGPV UEQTGP 4#0'%#,1 12 , #0 ', #"#0* ," 7#)#0 +##0 " , ##, & *$ +'*(-#, 5-,',%#, FKG UKPFU FQQT RGPUKQGPHQPFUGP GP NGXGPUXGT\GMGTCCTU \ÄŽP IGDQWYF &KG YQPKPIGP YQTFGP PW PC EQORNGZIGYÄŽ\G XGTMQQR CCP GGP DQPCˬFG RCTVKEWNKG 0# #*#%%#0 5##0 4#0"#0 4#0&330" -$ , 3'2.-,"',% #5--," "--0 "# 4--0 OCNKIG JWWTFGT QH \G \ÄŽP KPOKFFGNU YGGT XGTMQEJV #NU nOCTMVRCTVÄŽGPo XCP FG YQPKPIOCTMV YQTFGP IGYGGTF YKG FQGV FCP FG PKGWYDQWY! $NÄŽMDCCT KU GT GGP ITQQV RQNKVKGM XGTVTQWYGP KP FG DGUVCCPFG YQ PKPIEQTRQTCVKGU +M DGITÄŽR FG ENCKO XCP FG EQTRQTCVKGU PKGV \Q IQGF FCV \ÄŽ \KEJ QR FG OKFFGPJWWT VWUUGP GP GWTQ \QWFGP YKNNGP TKEJVGP &CV MCP '++#01 7- &##$2 0311#* #, 4#04-*%#,1 --) #"#0* ," 7#*$ #. *" **##, -, "#0 + 0)2-+12 ,"'%&#"#, #, 7-,"#0 12 2112#3, #2 '1 .0#!'#1 "# + 0)2 5 0 #*#%%#01 ,3 &3, #7'2 &# #, .0-!#,2 4 , &#2 2-2 *# #7'2 4 , *#"#, \KV KP FKV UGIOGPV RTQEGPV \KV QPFGT FG GWTQ GP FWU UNGEJVU RTQEGPV DQXGP FG GWTQ &G QPVYKMMGNCCTU XQQT\KGP KP MQQRYQPKPIGP GP FG YQ PKPIDGNGIIGTU KP PKGWYIGDQWYFG JWWTYQPKPIGP &CV NCPIGVGTOÄŽPYQPKPIKP XGUVGGTFGTU FCCTDÄŽ JGNCCU KP GGP CCPVCN IGOGGPVGP QPOQIGNÄŽMG GKUGP MTÄŽIGP QRIGNGIF JGNRV FCCTDÄŽ IGGP OGVGT #03% , 0 "# 8 #2 * 0&#'"9 **# *#"#,5#0)#, +#2 #. *"# ',)- +#,14--05 0"#, "'# +##12 * ##, &330/3-2# 4 , 0-," "# .0-!#,2 -.*#4#

TGP UQOU FQQTNQRGPF PCCT OCZKOCCN RTQEGPV &CCTDÄŽ YQTFV CNVÄŽF IGMGMGP , 0 "# "0 %)0 !&2 4 , &#2 ',"'4'"3 #!#,2 $%#123"##0"#, &# #, 4 ) ##, IWPUVKIG KPMQOGPUQPVYKMMGNKPI $ÄŽ IGRGPUKQPGGTFGP YQTFV GT TGMGPKPI OGG IGJQWFGP FCV JWP RGPUKQGPGP OGGUVCN CNNGGP OGV FG KPË­CVKG QOJQQIICCP + 0 2#4#,1 '1 #0 4 ) #,'% 4#0+-%#, ,5#7'% # &#0)#,,#, -4#0'%#,1 " 2 ##, )*#', "##* 4 , "# &330"#01 4 , *#"#, RTQDNGOGP JGGHV QO FG JWWT VG DGVCNGP QOFCV FQQT \KGMVG UEJGKFKPI QH QXGT NÄŽFGP XCP FG RCTVPGT JGV KPMQOGP UVTWEVWTGGN KU VGTWIIGXCNNGP 1PU CFXKGU KU , "'# +#,1#, -+ 2# 7-#)#, , 0 ##, -.*-11',% "--0 , 0 ##, %-#")-.#0# YQPKPI VG XGTJWK\GP XGGNCN MCP FCV DÄŽ FG\GNHFG XGTJWWTFGT 0KGV CNVÄŽF GEJVGT \ÄŽP JWWTFGTU DGTGKF JWP JWWTYQPKPI VG XGTNCVGP VGTYÄŽN FKG VQEJ GEJV DQXGP JWP DWFIGV KU 5VTWEVWTGGN FG JWWT XCP \QoP YQPKPI XGTNCIGP ICCV PKGV &CCT JGGHV GGP ITQGR CEVKXKUVKUEJG JWWTFGTU IGUVGWPF FQQT FG 9QQPDQPF IGGP DQQFUEJCR CCP <ÄŽ XTCIGP JGV QPOQIGNÄŽMG XCP XGTJWWTFGTU CCPRCUUKPI XCP FG &330 2-2 ##, + 6'+ * .#0!#,2 %# 4 , &#2 ',)-+#, 4#0* %',% 4 , "# &30#, 2-2 FCV OCZKOWO GP XGTJQIKPI WKVUNWKVGPF OGV KPË­CVKG , "# $%#*-.#, 7#1 ( 0 5 1 "# %#+'""#*"# &3304#0&-%',% 4 , "# %#*' #0 *' 1##0"# &3305-,',%#, ',,#, **# .-02#$#3'**#1 1*#!&21 .0-!#,2 -4#, FG KPË­CVKG 8CPYGIG FG EQTQPCETKUKU JGDDGP FG NGFGP TWKOJCTVKI OCCVYGTM VQG IG\GIF CCP JWWTFGTU FKG ˬPCPEKGGN FQQT FG ETKUKU YQTFGP IGTCCMV 1QM \CN DÄŽ "# +##12# *#"#, "# &3300-,"# -. ',"'4'"3##* 5-,',%,'4# 3 # RGTMV DNÄŽXGP VQV FG KPË­CVKG RNWU OCZKOCCN RTQEGPV 8QQT FG JWWTXGTJQIKPI DÄŽ \KVVGPFG JWWTFGTU KP FG IGNKDGTCNKUGGTFG XQQTTCCF KP FG PCDÄŽG VQGMQOUV JGGHV +8$0 XQQTIGUVGNF QO \GNHU GGP YGVVGNÄŽM OCZKOWO XCP RTQEGPV DQXGP FG KPË­CVKG QR KPFKXKFWGGN YQPKPIPKXGCW VG ICCP JCPVGTGP GTXCP WKVICCPFG FCV DG RGTMKPIGP QR FG CCPXCPIUJWWT WKVDNÄŽXGP &CCTQXGT FG XQNIGPFG MGGT

Vastgoedmarkt

&G EQTQPCETKUKU VGP URÄŽV FTCCKV FG OCTMV XQQT MQQRYQPKPIGP XQQTCNUPQI QR XQNNG VQGTGP

eerst verkopen en dan pas iets anders kopen. Dat verwacht hoogleraar Jan Rouwendal van de Amsterdam School of Real Estate op basis van een onderzoek naar de gevolgen van de kredietcrisis in 2008. Met twee collega’s onderzocht hij voor de periode kort voor en na de kredietcrisis van 2008 het effect van de verkoopstrategie van doorstromers op de huizenmarkt. ‘Nu duidelijk wordt dat de corona-uitbraak tot economische onzekerheid leidt, ligt zo’n omslag in verkoopstrategie bij doorstromers voor de hand. Helaas laat zo’n strategiewisseling zich niet makkelijk keren. Dat leidt tot meer aanbod en minder transacties, waardoor woningprijzen dalen.’ Uit het onderzoek blijkt dat voorafgaand aan de kredietcrisis van 2008 ruim 80 procent van de doorstromers eerst kocht en daarna verkocht. Dat aandeel daalde na het uitbreken van de crisis tot minder dan 50 procent. In de steden zien de onderzoekers sinds 2015 weer een stijgend aantal doorstromers dat eerst koopt. Ze volgden individuele doorstromers en hun strategieĂŤn in een gegevensbestand met data afkomstig van het CBS, het Kadaster, makelaarsvereniging NVM en gemeentelijke basisadministraties. ‘Woningmarktdeskundigen noemen de gevolgen van die strategiewisseling de verschuiving van een

verkopers- naar een kopersmarkt’, zegt Rouwendal. ‘Eerst gaan de woningen als warme broodjes over de toonbank, dan ontstaat er economische onzekerheid en vervolgens is het hangen en wurgen. Na verloop van tijd wordt een bodem in de markt bereikt en neemt de doorstroming niet verder af. Als het aantal verhuizingen vervolgens weer toeneemt, kan bij een groeiend optimisme over de woningmarkt hun strategie weer omslaan naar eerst kopen en pas daarna verkopen.’ De onderzoekers constateerden ook dat doorstromers proberen dubbele lasten te voorkomen door de overdracht van de aangekochte en verkochte woning zoveel mogelijk in dezelfde maand te laten vallen. Zo’n 40 procent slaagt hierin. Ook de hoogte van de aan- en verkoopprijs wordt medebepaald door de gevolgde strategie. Wie eerst koopt, betaalt volgens de onderzoekers doorgaans wat meer en ontvangt wat minder. Eerst verkopen is in dat opzicht een minder riskante strategie. Colliers constateerde dat in de periode tussen eind maart en half april bijna de helft van de huizen werd verkocht boven de vraagprijs. Huizenkopers boden gemiddeld 3.680 euro meer om aan een woning te komen. Vorig jaar lag de verkoopprijs nog 820 euro onder de vraagprijs. Wel is er sinds vorige week een dalende trend te zien.

Uitschieter is Utrecht, waar huishoudens bijna 11.000 euro meer wilden betalen. In Amsterdam is juist een forse daling te zien en nam de overbieding af van bijna 23.000 naar 8.000 euro. ‘Afhankelijk van de economische schade en werkloosheid verwachten wij voor dit jaar een verandering in de huizenprijzen tussen de plus 3 procent en min 5 procent’, zegt Verwoerd van Colliers. ‘De huidige ingrepen van de overheid voorkomen de extreme daling zoals we die zagen in de periode 2009-2013.’ Hoewel de impact van het coronavirus op korte termijn lijkt mee te vallen, wordt op langere termijn een daling van het aantal transacties en de huizenprijzen verwacht. De terugval van de huizenmarkt tijdens de mondiale financiĂŤle crisis (2008-2013) is volgens hypotheekwinkel De Hypotheekshop niet te vergelijken met de huidige omstandigheden. De Hypotheekshop constateert dat er overeenkomsten zijn tussen de huidige en de vorige crisis. ‘Net als tijdens de vorige crisis zien we voorspellingen over dalende huizenprijzen en over geldverstrekkers die hun hypotheekrente verhogen en het acceptatiebeleid beperken. Daarnaast is er een afnemend vertrouwen onder huizenkopers en huiseigenaren. Niet alle potentiĂŤle doorstromers durven het nog aan om eerst een nieuwe

woning te kopen – wat de laatste jaren gebruikelijk was geworden – en tijdelijk twee woningen in bezit te hebben.’ Naast deze overeenkomsten met de vorige crisis zijn er volgens de hypotheekwinkel echter ook grote verschillen:

Een verschil dat in het oog springt, is het grotere tekort aan woonruimte. Er zijn schattingen dat het tekort circa 300.000 woningen bedraagt. Bovendien wijst De Hypotheekshop op de voorziene krimp van de bouwproductie de komende twee jaar en een groot banenverlies. ‘Het woningtekort

NÄŽMV GGP JWK\GPRTÄŽ\GP

lijkt, net als de erg lage hypotheekrente, een dempende werking te hebben op de daling van de huizenprijzen.’

Daarnaast zijn de normen voor hypothecaire financieringen sinds de vorige crisis behoorlijk aangescherpt. Daarmee is de toegankelijkheid van de woningmarkt afgenomen. Huiseigenaren zijn minder kwetsbaar geworden voor een restschuld, maar zijn vanwege de hogere maandlasten van een volledige annuĂŻteitenhypotheek juist kwetsbaarder bij inkomensverlies.

Een derde verschil met de vorige crisis zijn de beleggers die actief zijn op de woningmarkt ĂŠn de hypotheekmarkt (regiepartijen, die gelden van pensioenfondsen en verzekeraars investeren in hypotheken). ‘Het is de vraag hoe zij omgaan met de grotere risico’s tijdens een crisis.’

Tot slot zijn sinds de vorige crisis veel starters en huiseigenaren niet meer in vaste loondienst, maar werken ze op flexibele contractbasis of voor zichzelf. Een gedeelte van hen wordt geraakt door het wegvallen van inkomsten. Geldverstrekkers en overheid proberen hen tegemoet te komen en een vangnet te bieden.

%%% $ !" "

Vastgoedmarkt

&G JQTGEC NÄŽMV JGV XQQTPCCOUVG GEQPQOKUEJG UNCEJVQHHGT VG YQTFGP XCP FG EQTQPCETKUKU &QQT FG NQEMFQYP FTGKIGP XGGN JQTGECQPFGTPGOGTU QO VG XCNNGP 1RGPICCP nQR CPFGTJCNXG OGVGTo KU XQQT FG OGGUVGP QQM IGGP CCPNQMMGNÄŽM RGTURGE VKGH

volgens de brancheorganisatie dat een kwart het nog maximaal tot eind april dacht te kunnen uithouden, terwijl een derde ervan uitgaat nog maximaal twee tot drie maanden door te kunnen.

De horeca loopt veel inkomsten mis nu Nederlanders onder meer niet uit eten mogen gaan. Een precieze inschatting van de schade valt nog niet te maken. KHN houdt er rekening mee dat de branche dit jaar mogelijk maar zo’n 12 miljard euro kan omzetten, waar normaal gesproken circa 24 miljard euro verdiend zou worden.

&G XGTNGPIKPI XCP FG NQEMFQYP XQQT JQTGEC\CMGP XKGN DÄŽ FG\G &QTFVUG JQTGECQPFGTPGOGT PKGV KP IQGFG CCCTFG (QVQ 4QDGTV 2CNKPI

Horeca tobt over anderhalvemeterverdienmodel

H

otels, restaurants, cafĂŠs en andere uitgaansgelegenheden moeten zeker tot halverwege mei hun deuren gesloten houden voor publiek, zo besliste het kabinet op basis van advies van het Outbreak

Management Team. Mogelijk wordt die datum nog verlengd. Koninklijke Horeca Nederland (KHN) vreest dat twee derde van de Nederlandse horecazaken als gevolg van de coronamaatregelen per 1 juli moet stoppen als het kabinet niet direct met maatregelen komt om de sector te compen-

seren. De brancheorganisatie ging eind vorige maand in gesprek met staatssecretaris van Economische Zaken Mona Keijzer (CDA) over een noodplan. Uit recent onderzoek van KHN naar de gevolgen van de verplichte ‘coronasluiting’ onder bijna vijfduizend horecaondernemers bleek

Hotels, restaurants en cafĂŠs in Nederland hebben kwijtschelding van kosten nodig om door de coronacrisis te komen. Dat zegt algemeen directeur Dirk Beljaarts van KHN. Het inhalen van omzet als de crisis voorbij is, zit volgens Beljaarts niet in het dna van zijn branche. ‘Een hotelkamer die een nacht leeg blijft, zal die nacht altijd leeg blijven. Daar valt later niets meer aan te veranderen’, legt hij uit. Vandaar de oproep aan leveranciers en huurbazen om hotels, restaurants en cafĂŠs tegemoet te komen. Beljaarts heeft al goede initiatieven gezien, bijvoorbeeld van Heineken. Die schold horecaondernemers die een pand huren van de brouwer onlangs een deel van hun huur kwijt. De brouwer besloot de huurverplichtingen voor honderddertig horecazaken waarvan Heineken pandeigenaar is, tot en met mei op te schorten. Tevens werd de helft van de verplichte huursom voor de maand april kwijtgescholden. Daarnaast doet de brouwer als huurder met circa zeshonderd andere pandeigenaren zaken. Daar waar Heineken geen eigenaar is, maar ‘tussenhuurder’, pakt de brouwer een bemiddelende rol om te kijken of pandeigenaar en uitbater er toch uit kunnen komen.

' ! & $ $ $ # " $ !! (

Andere grote brouwers als AB Inbev en Bavaria kwamen met soortgelijke regelingen voor hun huurders. Volgens Beljaarts is uitstel geven voor bijvoorbeeld het overmaken van de huur een mooi gebaar, maar lost dat de financiĂŤle problemen waarmee bijvoorbeeld kroegbazen kampen niet op. KHN wil behalve over een noodplan ook met staatssecretaris Keizer in gesprek over mogelijkheden om de zaken snel weer te kunnen openen ‘om de horeca in staat te stellen nog iets van de anderhalvemetereconomie te maken.’

Horeca waarbij de regel van anderhalve meter afstand in acht wordt genomen, is volgens de Rotterdamse horecaondernemer Herman Hell op de korte en lange termijn echter geen bestendig verdienmodel, zo vertelt hij tegen de onlinezender RUR (Recht Uit Rotterdam). Tegenover RUR gaat Hell, die begin dit jaar het iconische Zalmhuis overnam, in op de situatie in zijn eigen twaalf horecazaken binnen en buiten Rotterdam. Daar werken in totaal 350 mensen, die goed zijn voor een loonsom van grofweg 700.000 euro per maand. ‘Het kabinet zegt dat het UWV daarvan 90 procent voor zijn rekening neemt, maar in de praktijk komt die tegemoetkoming neer op 65 procent. Ik betaal dus nog steeds 115 mensen uit eigen zak. Van het eenmalige bedrag van 4.000 euro kan ik gemiddeld per zaak twee dagen de vaste lasten betalen.’

Hij rekende voor dat de crisis hem een ton of vijf in de maand kost. Het maken van goede afspraken met leveranciers en verhuurders helpt, stelt Hell. ‘De meeste horecabedrijven zullen de crisis wel overleven. Banken springen ondernemers wel bij; maar het zijn geen giften.’ Hij kan voor de financiering van zijn zaken nog wel terecht bij banken, al gaat dat ‘met het mes op de keel. Je krijgt een reddingsboei toegeworpen met zulke voorwaarden dat je twijfelt of je hem wel pakt.’ Hell acht het noodzakelijk dat de overheid met extra steunmaatregelen voor de horeca komt. ‘Of je kiest ervoor de horecabranche te laten klappen.’ Anderhalvemeter-oplossingen in de horeca werken volgens hem niet, met name niet bij drankgedreven zaken. ‘In operationele zin kun je echt wel wat verzinnen. Maar als horecazaak verkoop je beleving, een avondje uit. Daarvoor heb je massa nodig. Je kunt creatief zijn, maar gedane investeringen moeten ook terugbetaald worden. Huurcontracten moeten gewoon betaald worden. Onze branche is gebaseerd op kerncijfers van zoveel mensen per vierkante meter. En het vastgoed dat wij huren of verhuren is ook gebaseerd op die kerncijfers.’

$$$ # ! !

Vastgoedmarkt

&G EQTQPCETKUKU TCCMV QQM FG JWWTOCTMV XQQT YQPKPIGP *GV RNCHQPF XQQT FG JWWTUVÄŽIKPI NÄŽMV DGTGKMV GP DGNGIIGTU XTG \GP CHYCCTFGTKPI \Q DNÄŽMV WKV QPFGT\QGM XCP 752 /CTMGVKPI %QPUWNVCPE[ KP UCOGPYGTMKPI OGV 8CUVIQGFOCTMV

Klad in huurmarkt: renoveren of de huur verlagen

I

n samenwerking met Vastgoedmarkt bevroeg USP Marketing Consultancy 116 vastgoedprofessionals uit het bedrijfsleven en bij de overheid welke impact van de coronacrisis zij verwachten voor de vastgoedsector. Ruim de helft van de vastgoedbeleggers (58 procent) verwacht een daling van de boekwaarde van vastgoedportefeuilles. Ontwikkelaars zijn iets positiever gestemd over de toekomstige vastgoedwaarde. Overal het algemeen verwacht 50 procent van de ondervraagde vastgoedprofessionals dat de boekwaarde van hun vastgoed in enige mate zal gaan dalen. Daarnaast houdt 8 procent rekening met een sterke daling. 38 procent denkt dat de waarde gelijk blijft en 4 procent durft er nog niets over te zeggen. Ontwikkelaars zijn iets positiever dan beleggers: van de eerste groep verwacht 47 procent een daling en 7 procent een zeer sterke daling. Van de beleggers verwacht 56 procent een daling en 9 procent een zeer sterke daling. Edward Touw van Heimstaden, de grootste buitenlandse woningbelegger van Nederland, durfde in een eerder interview met Vastgoedmarkt nog geen voorspelling aan over wat deze crisis op de lange termijn doet voor woningen als beleggingsobject. ‘De coronapandemie zal economische gevolgen hebben voor iedereen, maar het is nog te vroeg om daar al dieper op in te gaan. Dat gezegd hebbende, is Heimstaden een woningverhuurder met een langetermijnvisie. Wij blijven in de huizenmarkt geloven en hebben nog steeds de doelstelling om ons woningportfolio in Nederland uit te breiden. Als we een acquisitie doen, doen we dat met het doel die woningen in principe niet meer van de hand te doen.’ In Amsterdam, Rotterdam en op de meeste andere plekken in Nederland lijken de woninghuren mede door de coronacrisis inmiddels hun plafond te hebben bereikt. Dat concludeert woningplatform Pararius op basis van cijfers over het eerste kwartaal. De gemiddelde vierkantemeterprijs van huurwoningen in de vrije sector die in het eerste kwartaal van 2020 vrijkwamen voor nieuwe huurders is gestegen met 2,6 procent naar 16,75 euro, zo blijkt uit onderzoek door Pararius. Sinds het tweede kwartaal van 2015 werd niet zo’n lage prijsstijging gemeten.

"" $ ! ! "

Van de vijf grootste steden van Nederland (Amsterdam, Den Haag, Eindhoven, Rotterdam en Utrecht) was de prijsstijging in Amsterdam het laagst. In de nog altijd duurste stad betaalden nieuwe huurders per vierkante meter gemiddeld 23,51 euro (+1 procent) per maand ten opzichte van hetzelfde kwartaal vorig jaar. Ook in Rotterdam was de prijsstijging met 1,2 procent naar 16,49 euro per vierkante meter per maand bescheiden. In Eindhoven daalden de huren zelfs, met 3,4 procent. Ten opzichte van hetzelfde kwartaal vorig jaar betaalden nieuwe huurders hier 14,43 euro per vierkante meter per maand.

De matige prijsstijging ligt volgens Pararius in de lijn der verwachting. Voor veel grote en middelgrote steden gold dat de huurprijzen het afgelopen kwartaal met maximaal 4 procent stegen. In voorgaande kwartalen waren deze huurprijsstijgingen een stuk hoger. Daarmee lijkt een huurplafond in vrijwel alle steden in zicht. Het is volgens Pararius nog te vroeg om conclusies te trekken over de invloed van de huidige coronacrisis op de vrijesectorhuur-

markt. Het aantal websitebezoekers op de huursectie van Pararius. nl was in de maand maart zo’n 7,6 procent lager dan in maart 2019. ‘Maar we zien dat dit zich stabiliseert’, aldus directeur Jasper de Groot. ‘Inmiddels zitten we weer op hetzelfde niveau als vorig jaar en we verwachten dat de groei doorzet. Woningzoekenden durven hun zoektocht naar een woning blijkbaar toch weer voort te zetten.’ Wel constateert Pararius een verschuiving van short stay naar langetermijnverhuur, onder meer door het wegvallen van de toeristische markt. De Groot: ‘We ontvangen ook geluiden van makelaars dat lopende huurovereenkomsten tussentijds worden opgezegd door kenniswerkers/expats van wie de contracten zijn beĂŤindigd.’ Makelaar Evelien Smits, van Kempen O.G. Vastgoedbeheer uit Eindhoven, kijkt niet op van de afvlakkende huurprijsstijgingen. ‘In Eindhoven hebben de gemeente, ontwikkelaars en investeerders geweldig hun best gedaan om te voldoen aan de toegenomen vraag naar (tijdelijke) huisvesting, met name voor de categorie kenniswerkers, expats en buitenlandse studenten. De afvlakking van de

stijging van de huurprijs die in de cijfers van het eerste kwartaal is te zien, zorgt voor een beter evenwicht tussen de vraag en het aanbod.’ Wat de gevolgen van de coronacrisis gaan zijn voor de vrijesectorhuurmarkt op langere termijn

hangt volgens De Groot voor een groot deel af van de ontwikkelingen op de koopmarkt. ‘Er kunnen een aantal aanbodvergrotende en vraagvertragende bewegingen gaan plaatsvinden. Deze zullen een prijsdaling in gang zetten en kunnen elkaar versterken. De verkopersmarkt verschuift naar een kopersmarkt.’

& "" # " # " # % ! ! " " CCPVTGMMGNÄŽM RTÄŽ\GPo

Voor de huurmarkt kan deze beweging betekenen dat het aanbod zal toenemen en de huurprijzen in korte tijd zullen dalen. De Groot: ‘Verhuurders die tijdens de hoogconjunctuur nog eenvoudig konden verhuren aan de vele expats, moeten hun huuraanbod nu aantrekkelijk prijzen om leegstand te vermijden. Bovendien concurreren zij met verhuurders die onder betere economische omstandigheden niet zouden kiezen voor verhuur. Om leegstand bij een stokkende huurmarkt (meer aanbod, minder vraag) te beperken heeft een verhuurder in principe maar twee instrumenten: de woning verbeteren door te renoveren of de huurprijs verlagen. Renovatie duurt lang, dus zullen veel verhuurders hun huurprijzen verlagen om leegstand tot een minimum te beperken.’

*** ) &' # ! % ' "

Vastgoedmarkt !

GGP IGDTGM CCP GGP NCPIGVGTOÄŽPXKUKG &G UVTCVGIKG QO FG GEQPQOKG \Q UPGN OQIGNÄŽM YGGT nQRGP VG IQQKGPo \CN YKPUV QR FG MQTVG VGTOÄŽP QRNGXGTGP WKVGKPFGNÄŽM \CN FG UEJCFG XGNGP OCNGP ITQVGT \ÄŽP n&G OGGUVG OGPUGP FGPMGP QR MQTVG VGT OÄŽP PKGV U[UVGOKUEJ 4GIGTGP KU XQQTWKV\KGP o

‘Deze coronacrisis vraagt om leiders met veel moed en een visie op de lange termijn’

I

n januari sprak Vastgoedmarkt Yuri van Geest thuis. Toen kon dat nog. Het coronavirus was net uitgebarsten in China. Het gesprek ging over digitale innovatie en disruptie van de vastgoedmarkt die maar traag op gang lijkt te komen. Volgens Van Geest komt dat doordat de sector erg gericht is op geld en stenen. ‘Ik ontmoet er veel praktisch ingestelde mensen. Die zijn bezig met vandaag en minder met morgen. Je kunt je die houding ook nog prima veroorloven in het vastgoed, omdat het nog steeds erg goed gaat. Hierdoor is er minder urgentie, minder pijn om dingen te veranderen. Velen denken nog steeds: ik doe wat ik altijd deed en na mij de zondvloed.’ Die zondvloed kwam eerder dan gedacht. Want slechts een paar maanden later heeft het coronavirus ook Nederland volledig op zijn kop gezet. Het land is noodgedwongen in lockdown gegaan. Een intelligente weliswaar, maar veel winkeliers, horeca-, reis- en entertainmentondernemers en ondernemers met contactberoepen, zoals kappers, kunnen de huur niet meer betalen. Massa-ontslagen en faillissementen kunnen nog worden voorkomen door overheidssteun, maar zeker is dat het land afstevent op ĂŠĂŠn van de zwaarste recessies in tijden. De noodzaak de pijn om te veranderen is er nu opeens wel. Vastgoedmarkt zoekt Yuri van Geest daarom opnieuw op, op digitale wijze dit keer, voor een gesprek over hoe Nederland deze crisis te lijf gaat en hoe dat beter zou kunnen.

# # ) & % ( # )!* %( % ! ! $ "#! % !" !$% ! % (!# $ & % # ' % ' #&$ '! ' "#! ‘Honderd procent. Ik geloof er niet in dat een god of de aarde ons straft. Maar dat de mens exponentieel aan het groeien is en dat ruimte voor natuur en dieren afneemt, is een feit. Hierdoor komen mens en dier steeds dichter op elkaar te leven en komt er meer interactie tussen die twee. Dan moet je niet raar staan te kijken als er ziektes overspringen van dier naar mens. Dat is geen straf van god, maar gewoon logisch redeneren.’

% ' #&$ $ ! %$% ( # ' # % % ' # ) &#!" ) # % ! ' ## &#!" !#! & % # ) ) ' #( % ‘Het gaat niet om de vleermuizen in China. Het probleem is veel breder. We zijn onhandig bezig. Rationeel, maar ook ethisch. Wij hebben dit probleem zelf gecreĂŤerd. Hoe wij ook hier met dieren omgaan, is gewoon niet goed. Kijk naar varkens en kippen. Dit kan overal gebeuren. Door deze crisis krijgen we een spiegel voorgehouden. Hoe gaan wij met de natuur om? We kunnen niet op de huidige manier doorgaan. Dat is voor ons mensen echt desastreus. Dat is geen theorie, maar logisch nadenken. Lees de bestseller The Uninhabitable Earth van David Wallace-Wells. We kunnen niet drie aardes consumeren terwijl er maar ĂŠĂŠn is. We moeten fundamenteel anders gaan kijken naar ons gedrag. Normaliter kunnen wij onszelf via nieuwe technologieĂŤn uit het probleem manoeuvreren, maar de vraag is of dit nu nog afdoende is, gezien de omvang van het vraagstuk.’

$ ) # $ $ )! ' ! !! ' $% ! # % ( % %!% !! ) ' # # " % %" $% ! % ) " (* "

‘Ik denk het wel, maar ik vrees dat het nĂłg erger moet worden. Men-

sen met historisch besef realiseren zich dat er een grote depressie aankomt. We zitten nu in 1929. We gaan de komende twee tot drie jaar sowieso omlaag. De pandemie was de trigger om de vele economische bubbels door te prikken. Ook los van de pandemie zou er binnenkort al een ‘de-leveraging’ plaatsvinden. In Amerika zijn dertig tot vijftig miljoen mensen zonder werk. De werkloosheid is daar 20 procent van de beroepsbevolking! En dan denken wij dat we over een maand weer doorgaan met z’n allen? Dan leef je echt in sprookjesland. Het wordt nasty. Het voordeel daarvan is inderdaad dat mensen grote, maatschappelijke veranderingen gaan vragen. In de afgelopen duizend jaar zie je na elke crisis grote maatschappelijke projecten opkomen die als doel hebben om sociale ongelijkheid te verminderen. De vastgoedsector moet zich afvragen of het woon- en vastgoedbeleid in Nederland nog effectief is, gezien de gestegen kosten. Wat is de rol van de gemeenten bij de rigide grondprijzen? Als we deze crisis niet aangrijpen om op sociaal en ecologisch gebied radicaal te veranderen, wordt het geen fijne wereld.’

$ $ $ % !& % !& % " % $ % ! $ !" ' ! ! $ ( ' #% # % & # % #!% ' # # ! ‘Er zijn in mijn ogen drie scenario’s. Het eerste is dat we doorgaan op de oude voet. Dan krijgen we binnen tien jaar een nog grotere crisis. Het tweede scenario is dat deze crisis leidt tot fragmentatie. Je krijgt meer geopolitieke spanningen, nationalisme, protectionisme en handelsoorlogen. Dat scenario is nog dramatischer dan het eerste, want je moet grote problemen zoals het klimaat, criminaliteit of een pandemie globaal oplossen. Het derde scenario, waar ik voor pleit, is dat er meer samenwerking komt om grote problemen op te lossen, dat er veranderingen in waarden komen en meer ecologi-

sche inclusiviteit. Maar ik zie te weinig debatten ontstaan over waar we naartoe willen. Visie is een vies woord geworden. Het kabinet zou moeten zeggen: dit is een signaal, we moeten dingen echt anders aan gaan pakken. Ik hoor dat niet, uitgezonderd de klimaatwetten en stikstofdiscussie. Daar zie je echter fragmentarisch beleid: de vastgoedsector wordt relatief hard aangepakt terwijl de boeren er nog redelijk vanaf komen. Als ik nu naar de wereld kijk, zie ik scenario 1 en 2 gecombineerd en is scenario 3 ver weg. Dat is zorgelijk.’

# $ # $ !!# % ! ' # % $ # %# $ % # % % % ' # ! ‘Die plannen zijn hoopgevend, maar de vraag is of hierin progressie zit. Amerika is al uit het Parijsakkoord gestapt. En als mensen minder te eten hebben, dan is het klimaat even niet belangrijk. Dat is een ijzeren wet. Dus ik vrees dat deze plannen allemaal naar achteren worden geschoven. Een crisis kan ook een versneller zijn, wanneer mensen zich realiseren dat ze die zelf veroorzaakt hebben. Maar ik zie dit nog te weinig gebeuren.’

, ('' ' + #" % #"'%# " " !' OQGKNÄŽMG & && " " OCCT JÄŽ JGGHV ' " " $ %&$ ' # "-

! # #$ IGGP VKLF XQQT \GNHTGɆGEVKG ! % !' # ' ) $% $ # % $ # !' # %# ' % % $ % % # % ‘Ik steunde premier Mark Rutte (VVD) in de intelligente lockdown. Het is het enige wat je nu nog kunt doen. Wat er eigenlijk had moeten gebeuren was direct in het begin snel en stevig ingrijpen, testen, iedereen mondkapjes en zo het virus insluiten. Dat hebben we niet gedaan, vooral door het beleid van het RIVM. Nu is het te groot en is je enige oplossing nog een intelligente lockdown die je net zo lang moet toepassen tot het virus op 0 staat. Dat is lastig voor de economie, dat snap ik, maar als je het te vroeg opengooit, zoals nu dreigt te gebeuren, krijg je sneller een tweede golf en dat is economisch ook niet slim.’

% $ # $ " % '!!# ' #$! " ' %# '!!#%) % % ' ! !( ' #% # ! ! $ $ !" % ' #&$ ) )

% % % !!# % ' # % !!# %# % ' #$! " ‘De meeste mensen denken op korte termijn, niet systemisch. Als je nu in mei opengaat, komt er zeker een tweede golf. Het kan erger worden als het virus gaat muteren. Het wordt steeds duidelijker dat dit virus veel erger is dan iedereen dacht. Het blijft uren in de lucht hangen. Dat is zorgelijk. Dat alleen ouderen overlijden, is echt onzin. Mensen krijgen embolieĂŤn, bloedproppen en hartinfarcten. Ook jonge mensen lopen risico. Het enige wat je kunt doen is extreme maatregelen nemen, testen, mondkapjes en het virus naar 0 brengen. Doe je dat niet, dan gaat het op korte termijn misschien beter, maar daarna ga je twee keer zo hard omlaag. Dan ben je netto veel slechter af.’

!! % "# # &%% ! #$ " ‘Leiderschap is vooruitzien. Daad-

/// . +,") ' *%, (&

' $ Vastgoedmarkt

kracht tonen, moedig zijn en scherpe keuzes maken. Het eerlijke verhaal vertellen. Rutte heeft de zaak onder controle, neemt moeilijke beslissingen, is stabiel, werkt hard en houdt de boel bij elkaar. Maar hij heeft te lang geen perspectief geboden. Mensen schreeuwden om het eerlijke verhaal. Hoe lang gaat dit duren, wat zijn de scenario’s? Zeg dat je dingen niet weet. Door je kwetsbaar op te stellen, gaat je geloofwaardigheid omhoog. Nu bereik je juist het omgekeerde. Door geen perspectief te bieden, krijg je onrust. Dat is precies datgene wat je probeerde te voorkomen.’

" "# ( " # # $ " $ ‘KatrĂ­n JakobsdĂłttir, de premier van IJsland, doet het uitstekend. De premier van Nieuw-Zeeland, Jacinda Ardern, is heel verfrissend. Ze stelt zich kwetsbaar op, en maakt goede keuzes. Ook Taiwan en Zuid-Korea doen het goed. Al deze landen zetten vanaf het begin in op zoveel mogelijk testen en het dragen van mondkapjes. IJsland heeft relatief gezien het meest getest van de hele wereld. Dan moet je die capaciteit wel hebben. Duitsland heeft het ook relatief goed gedaan. Vrouwelijke leiders lijken het bovengemiddeld te doen in deze crisis. Fascinerend. Regeren is vooruitzien. Als Ă­k in mijn eentje in januari al kon zien: dit wordt een pandemie, dan hadden de regering en het RIVM op zijn minst een maand eerder al moeten zeggen: dit kan een pandemie worden, laten we onze testcapaciteit opschalen, proactief en preventief. Dat hebben ze niet gedaan, waarschijnlijk omdat in 2009 op advies van Ab Obsterhaus – naar later bleek – onnodig veel vaccins

waren gekocht. Weggegooid geld, dacht men. Dat is natuurlijk flauwekul. Voor hetzelfde geld had het virus wel doorgezet. Het is eigenlijk heel simpel. Deze crisis kost de wereld 20 biljoen dollar, volgens een inschatting van Bill Gates en Ray Dalio. Als je pro-actief op een dreigende pandemie reageert, kost dat misschien 50 miljard dollar wereldwijd. Dåt is de rekensom die je moet maken. De return on investment van preventiebeleid is overtuigend. Maar zo denkt niemand. Dat is precies mijn punt. Onze focus op de korte termijn verklaart alle problemen met natuur, klimaat en nu hier met een pandemie. Dat moet echt veranderen, want nu zijn we veel duurder uit met zijn allen.’

$ $ #$" & $ # " $

$ ( "% " $ $ ' 0GFGTNCPF nGGP UEKGPEG ɅE $ # " ) ' # $ $ $ & "%# "# $ ‘Zo iemand zou onmiddellijk ontslagen moeten worden. Zoals dat ook in het bedrijfsleven gebeurt: skin in the game en de gevolgen accepteren. Als je dit soort dingen zegt, ben je wat mij betreft niet capabel. Iemand van het Outbreak Management Team (OMT) zei bij Jinek dat het niet “het doel is om de epidemie te stoppen�. Waarom niet? Je moet terug naar fase 0, anders blijf je jarenlang last van dit virus houden. Als het terugkomt, zitten we straks van oktober tot april weer in lockdown, in golven. Maar was zegt het OMT? “We laten het lekker doorsudderen.� Dat betekent gewoon dat er veel meer mensen ziek worden en overlijden. Die krankzinnige situatie accepteren we gewoon in Nederland. Ook hier toont zich

* '$ * *% -,,

weer slecht leiderschap. Je moet uitgaan van het slechtste scenario en daarnaar handelen. Als je uitgaat van het meest optimistische scenario bij pandemieÍn dan ben je onbewust onbekwaam omdat het een exponentieel fenomeen is met zeer veel onzekerheden. Het enige juiste beleid is antifragiel beleid, hoe kun je in elk scenario winnen als samenleving?’

# $ & " & "# ! % ( ' # !! $ " ( " # # &

-*$ . (

+,

),) &, * && ( #

‘Degene die de beslissingen neemt, moet volstrekt autonoom zijn. Je moet moedig zijn, preventief durven optreden tegen de stroom van de massa en de media in. Je moet niet bang zijn dat mensen gaan protesteren als je ingrijpt terwijl zij carnaval willen vieren. Je moet beter uitleggen waarom je dat doet. Jij bent de leider. Tegelijkertijd moet je wel verantwoordelijkheid nemen voor de resultaten van je beslissingen. Om de juiste beslissingen te nemen, moet je goede adviseurs hebben uit hele diverse disciplines. Niet alleen verticale specialisten, zoals artsen, maar ook horizontale holisten die naar complexe systemen kunnen kijken. Je moet op een intelligente manier polderen, maar niet te lang, want daar is geen tijd voor. En het belangrijkste is visie: weten waar je op lange termijn naartoe wil. Vroeger had je topdown-leiderschap. Dat werkt al twintig jaar niet meer. Toen kreeg je het polderen, vragen stellen, luisteren, anderen enablen. Wat je nu nodig hebt, is een combinatie van die twee. Eerst horizontaal leiderschap: open, kwetsbaar, authentiek, vanuit je hart willen streven naar een hoger doel. Maar daarna moet je top-down zijn om dat doel te bereiken. Veel meer dan we in Nederland gewend zijn.

Zie onder meer het gebrek aan centrale nationale regie bij verschillende zorgvraagstukken de laatste maanden. Als je op basis van intelligent beraad een besluit hebt genomen, dan rol je dat massief uit. Bijna militaristisch. In Nederland zijn we te horizontaal qua leiderschap. Daardoor gebeurt er te weinig.’

( " "& " $ $ " & # $ " $ "$ % $ #$%" # #!" # & & " " & " $ & "%# # "# & ‘Dat is een lastig vraagstuk. Je hebt een hoger doel nodig, een purpose en een visie. Dat is de rode lijn die iedereen met elkaar verbindt, je kompas. Daarbinnen heb je kortetermijn- en langetermijnmaatregelen. Dit is een nieuw virus. Je moet accepteren dat je niet weet wat je niet weet. Als je dat weet, dan maak je keuzes op voortschrijdend inzicht. Je moet flexibel zijn, maar tegelijkertijd moet je niet het hogere doel uit het oog verliezen. Je moet

o8TQWYGNÄŽMG NGKFGTU NÄŽMGP # , ). ( " '$ & ") , ) ( $( 0 *$+$+ + $( * ( 1

reactief zijn op details, maar proactief op je hogere doel. Dat is complex, maar je kunt niet alleen maar flexibel zijn. Dan reageer je alleen maar. Daar gaat het mis. De meeste leiders zijn alleen reactief. Dat is zorgwekkend.’

" % $ " & " # $ $ " #$ $ " & (% $ $ (% ‘Zeker, je moet scherpe keuzes maken om de kern van je organisatie te redden. Dat betekent bezuinigen. Maar je moet ook kijken naar de wereld na corona. Als je nu niet gaat innoveren in je verdienmodel, je organisatie, je producten en je diensten, dan komen er na de crisis heel snel bedrijven op die marktaandeel winnen. Je moet voorbereid zijn op de toekomst.’ De snelste manier om kosten te besparen voor bedrijven is het niet-verlengen van tijdelijke contracten en zzp’ers naar huis sturen. Is dit een verstandige besparing? ‘Zoals altijd is de flexibele schil het eerst aan de beurt. Vaak zijn dit jonge, talentvolle mensen. Dat betekent dat organisaties gaan vergrijzen. Over het algemeen zorgt dit voor nog meer conservatisme en voor minder innovatie. Je hebt die innovatie juist nodig om sterker uit de crisis te komen. Ik ben dan ook bang dat het de komende jaren vooral over bezuinigen en niet over innoveren zal gaan. De millennials worden zo de verloren generatie. Eerst de crisis van 2008 en nu deze. De generatie na hen, generation z, die hebben daarentegen waarschijnlijk een betere toekomst, mits wij nu ecologische en sociale inclusiviteit echt serieuzer gaan nemen.’ *. + . ( * ( $+ #))! * , -* . ( +,") ' *%,

000 / ,-") ' +%- (&

Vastgoedmarkt ' $

+P ETKUKUVÄŽFGP \CMV PKGV CNNGGP FG XTCCI PCCT YQPKPIGP XCP UVCTVGTU KP QQM FQQTUVTQOGTU PGOGP ICU VGTWI &KV MQOV FQQT FCV JWKUGKIGPCTGP YGGT GGTUV JWP JWKU YKNNGP XGTMQRGP XQQTFCV \G GGP CPFGT JWKU MQRGP <Q MQOV GGP XKEKGW\G EKTMGN VQV UVCPF FKG FG JWK\GPOCTMV XGTFGT VQV UVKNUVCPF DTGPIV EQPENWFGTGP QPFGT\QGMGTU

Pessimistische doorstromer drukt de woningmarkt

V

eranderingen in de manier waarop doorstromers op een lokale markt van woning wisselen, kunnen grote gevolgen hebben voor die markt. Beginnen zij met de verkoop van hun oude woning of met de aankoop van een nieuwe? Als bijvoorbeeld aanvankelijk iedere doorstromer eerst koopt, maar vanaf een bepaald moment iedere nieuwe doorstromer eerst verkoopt, leidt dat ertoe dat er veel meer woningen te koop worden aangeboden, terwijl er nog maar weinig verkocht worden. De aanleiding tot zo’n omslag kunnen gewijzigde verwachtingen over de ontwikkeling van de woningmarkt zijn: van optimisme naar pessimisme. De gedragsverandering die hiertoe leidt, draagt ertoe bij dat die verwachting werkelijkheid wordt. Ons onderzoek toont aan dat de sterke afname van de vraag naar huizen na het uitbreken van de grote crisis in 2008 niet alleen kwam door een daling van het aantal doorstromers (doordat potentiele doorstromers hun verhuisplannen uitstellen), maar ook door een wijziging in de meest voorkomende strategie door degenen die volhardden in hun verhuiswens. Uit onze analyses blijkt dat het percentage doorstromers dat eerst koopt tijdens de crisisjaren daalde van ruim 80 procent tot onder de 50 procent. De toename in de fractie doorstromers die eerst verkoopt was bovendien niet alleen het gevolg van een daling in het absolute aantal dat eerst koopt, maar ook van een stijging in het aantal dat eerst verkoopt.

+ /%)/$ #

Uiteraard verschillen de omstandigheden van individuele huishoudens. Bewoners van weinig liquide woningen zullen er ook voor de crisis al vaker voor gekozen hebben eerst te verkopen, en huishoudens met overwaarde of ander vermogen zullen eerder in staat zijn in vraagprijs te zakken en zo verkoop te bespoedigen. Mogelijk was doorstromen tijdens de crisis door toegenomen restricties op de omvang van de hypotheek voorbehouden aan mensen met vermogen of een liquide woning. In ons onderzoek constateren wij simpelweg dat de stagnatie van de Nederlandse woningmarkt samenviel met een daling in het aantal doorstromers dat eerst kocht en een stijging van het aantal doorstromers dat eerst verkocht, op een manier die overeenkomt met de theoretische voorspellingen van evenwichtsmodellen uit de literatuur.

( ).0 ( &

herleidbaar zijn, en toch enige spreiding over het land tonen.

Het aanbod laat een sterk seizoenspatroon zien en in verhouding slechts een beperkt effect van de recessie. Het volume – het totale aantal gerapporteerde (NVM-)transacties per Corop-gebied – toont een veel grotere invloed van de crisis. Het aantal transacties daalt substantieel in de tweede helft van 2008 en blijft daarna op het lagere niveau hangen tot 2013. Dan veert het aantal transacties weer op. De tijd-op-de-markt, het aantal dagen dat een huis gemiddeld te koop staat, toont wederom een sterke invloed van de crisis, hoewel er ook een opwaartse trend over de tijd zichtbaar is. Daarnaast is het duidelijk dat in de meest recente jaren de tijd-op-de-markt van woningen in Amsterdam – en in iets mindere mate – Utrecht korter is dan elders.

gevonden doorstroombewegingen. We denken niet dat de keuze voor een NVM-makelaar samenhangt met de keuze voor eerst kopen of eerst verkopen en dat daarmee onze data dus representatief zijn voor de hele woningmarkt. Met behulp van deze gegevens documenteren we een substantiĂŤle verschuiving in de fractie doorstromers die eerst koopt. Aan het begin van onze observatieperiode gebruikte ongeveer 80 procent van de doorstromers deze strategie, maar sinds 2013 is dat minder dan de helft. Deze verschuiving blijkt sterk gerelateerd aan de verandering in de krapte op de markt, zoals die wordt aangeduid door de tijd-op-de-markt, ofwel de tijd die

&)+$ ( ($ % +,

Hoewel Nederland relatief klein is, is het zeker niet als ĂŠĂŠn geografische woningmarkt te beschouwen. We hebben er daarom voor gekozen de nadere analyse toe te spitsen op vijf lokale markten. We gebruiken Corop-gebieden om de relevante woningmarkten af te bakenen. Drie daarvan zijn grote steden in het westen van het land: Amsterdam, Utrecht en Den Haag. De andere twee zijn middelgrote agglomeraties in het oostelijk deel van het land: Arnhem/Nijmegen en Eindhoven. We kiezen voor deze vijf markten omdat deze voldoende observaties hebben om te voorkĂłmen dat individuele huishoudens

Ons onderzoek levert de eerste resultaten van de analyse van een nieuwe dataset die het mogelijk maakt doorstromers op het koopgedeelte van de woningmarkt te onderscheiden van anderen, en voor een deel daarvan ook vast te stellen of eerst werd gekocht dan wel verkocht. We identificeren doorstromers op basis van de informatie van de gemeentelijke basisadministraties (GBA) en Kadaster. Uit gegevens van de NVM distilleren wij vervolgens of deze doorstromers eerst kopen of eerst verkopen. Dat is gelukt voor ongeveer de helft van de door ons

- * + (- " ))+,-+)' +, - +,- %))*- ( ( * , / +%))*- & $( / ( -)- )( + *+) (-

gemiddeld verstrijkt tussen eerste aanmelding en daadwerkelijke verkoop. We vinden bovendien dat doorstromers proberen de kosten die gemoeid zijn met bezit van twee woningen en tijdelijke huisvesting te vermijden. Zo’n 40 procent slaagt er inderdaad in om de eigendomsoverdracht van verkochte en gekochte woning in dezelfde maand te laten plaatsvinden. Ook de prijsvorming hangt samen met de doorstroomstrategie. Degenen die eerst kopen, betalen doorgaans wat meer en ontvangen wat minder. Eerst verkopen is in dat opzicht minder riskant. Woningprijzen kunnen dalen doordat doorstromende huizenkopers van strategie wisselen: in plaats van eerst een nieuwe woning te kopen, wachten zij tot hun eigen huis is verkocht. Dat leidt tot meer aanbod en minder transacties, waardoor woningprijzen dalen. Die omslag in strategie heeft een zichzelf versterkend effect. Nu duidelijk wordt dat de corona-uitbraak tot economische onzekerheid leidt, ligt zo’n omslag in verkoopstrategie bij doorstromers voor de hand. Helaas laat zo’n strategiewisseling zich niet makkelijk keren. 18'4 &' #76'745 +)! + ( ).0 ( & $, )( +1) % + ( ',- + ' #))& )! & ,- -

#54' GP JQQINGTCCT 4WKOVGNÄŽMG 'EQPQ OKG CCP FG 8TÄŽG 7PKXGTUKVGKV KP #OUVGT ' + &)+$ ( ($ % +, $, .($/ +,$- $+ FQEGPV 'EQPQOKG CCP FG 7PKXGTUKVGKV / ( $& .+" ( + + /%)/$ # 0 +%- &, RQUVFQEVQTCCN QPFGT\QGMGT CCP FG 8TÄŽG 7PKXGTUKVGKV KP #OUVGTFCO

Vastgoedmarkt

%1410#6#.-5 XGTVGNV $CNFYKP 2QQNOCP FKTGEVGWT XCP &[PCOKU 6CZCVKGU YCCTQO JÄŽ RQUKVKGH DNÄŽHV KP FG\G ETKUKU &G XKFGQECNN KU VG \KGP

‘Mijn vak wordt na corona alleen maar leuker!’ ! % %

% %

‘Gelukkig helemaal gezond. Helaas hebben we in de directe omgeving wel een paar mensen die corona hebben gekregen, maar die zijn gelukkig niet overleden. Het heeft wel een enorme impact. Schoonouders die regelmatig langskwamen, zijn nu aan huis gekluisterd. Onze kinderen brengen ze eten met mandjes door het raam die met een touwtje naar boven worden getrokken. Heel inventief, maar dat persoonlijk contact mis je toch wel heel erg. Gezondheid is essentieel, maar je beseft ook hoe gezellig het is om met collega’s en vrienden op pad te gaan, elkaar te ontmoeten in horecagelegenheden of om wat te eten en drinken met je vrienden of je vrouw en kinderen. Dat kan dus allemaal niet. Dat zijn best wel beperkingen.’

‘Als iets verplicht gesloten is, wordt het lastig. Horecagelegenheden neem ik extern op. Ik vraag de gebruiker van het pand dan om foto’s te maken. Dat is natuurlijk wel een vertrouwenskwestie. Zo probeer je dat zo praktisch mogelijk op te lossen.’

! " &&# ( # $ # % * ‘De afslag die je neemt voor horeca is vrij stevig. Zoals je weet is cashflow essentieel voor de huurwaarde. Ik heb een aantal horecavrienden: voor hen is het een drama. Maar uiteindelijk ga je ervan uit dat dingen weer wel mogen over zes of twaalf maanden. Als je ziet dat we langzaam aan het versoepelen zijn, dan heb ik er wel vertrouwen in dat die horeca ook weer opengaat.’

! # $ % ‘Op straat zie je het langzaam weer wat drukker worden. De eerste angst is wel verdwenen. Aan de anderhalve meter wordt echt heel stringent vastgehouden, behalve door een paar jongeren. Maar die lappen elke regel aan hun laars, dat deden wij vroeger ook. Ik heb het voordeel dat ik vlak bij de duinen woon. Daar loop ik elke dag tussen 6 en 7 uur. Vroeger liep daar niemand, maar nu zie je steeds dezelfde gezichten voorbij komen en ga je elkaar herkennen. Dat zijn gekke situaties. Ik zit ook weleens in de auto voor opnames. Met files hoef ik geen rekening meer te houden.’

% ( # % &$ (!! !!# ‘Jazeker, we hebben stringente regels opgesteld. Voor leegstaande panden is het geen probleem. Je moet de sleutel ophalen, tekenen met je eigen pen en de sleutel maak je schoon. Bedrijfsruimtes met mensen erin bezichtig ik ook, maar wel onder mijn voorwaarden. Ik wil dat in de ruimtes waar ik kom geen andere mensen zijn en ik wil zelf door het gebouw lopen zonder dat er iemand constant achter me loopt. Als ik iemand vragen wil stellen doe ik dat op 3 tot 4 meter. Het kost iets meer tijd, maar het kan wel.’

$ % % ! !( ' % % ' #$% ‘Wij zijn Nederlanders en wij zijn eigenwijs. We laten ons niet door ĂŠĂŠn iemand vertellen wat we moeten doen. Wij accepteren dat alleen maar op het moment dat we ons erin kunnen vinden. Daarom probeert premier Mark Rutte ons mee te nemen in het denken. Ik denk dat hij daar ontzettend goed in is. Het vertrouwen in de premier is 69 procent. Zo hoog is het nog nooit geweest, bizar! Is die vent dan zo goed? Ja, omdat hij weet wat er speelt bij de Nederlanders.

! !!# !! # % # $ # " #$" % ‘Rutte zegt: maak een plan als branche, dan kunnen wij dat beoordelen! Hij legt het bij de ondernemers neer: kom naar ons toe, want wij hebben de wijsheid niet in pacht.’

* # $ $ ' # # ( !! (! ! $ # % % $ $%# $ $ ( # ‘Wat blijft zijn de gesprekken zoals wij nu hebben. Ik vind het persoonlijk contact prettig, maar het is afhankelijk van het type afspraak. Vroeger waren we geneigd voor elke afspraak de auto in te stappen, nu maak je een afweging. Straks ben je na een ver-

gadering van anderhalf uur gewoon klaar en kun je direct iets anders gaan doen. Zo efficiÍnt! Dat gaat nooit meer weg, daarvan ben ik overtuigd.’

' # % & ( % !!# !&( ! " # ( % ' & $% % % % ) % &#$ ! % # *! ‘Sommigen wel ja. Heel veel dingen kunnen geautomatiseerd worden. Maar wat er precies speelt, zie je niet op een filmpje. Ik was laatst bij een prachtig gebouw, maar toen ik uitstapte, rook ik een enorme stank. Zat het pal naast een slachterij. Daar wil niemand zitten. Dat zie je niet op een filmpje. De rol van de taxateur wordt die van valideur. Klopt het wat de data zeggen? De menselijke slag zal altijd nodig zijn. Mijn vak is al zo leuk, maar het wordt alleen maar leuker!’

% ' # #% # ' $% ! ( # !#! ‘De horeca blijft. Een ontmoetingsplaats is essentieel voor mensen. Winkelen is wat anders. Daar zie je dat al eerder ingezette veranderingen, zoals de groei van online shoppen, tijdens deze crisis enorm versnellen. Er is een enorme evolutie gaande van de winkelbranche. Overal maar zoveel miljoen vierkante winkelmeters hebben, slaat nergens op. Consumenten gaan hardere keuzes maken: waar wil ik fysiek nog heen? Dat is toch vaak naar die ontmoetingsplaats. Je wil toch weer naar die lokale slager. Natuurlijk ga je daar vlees kopen. Maar het is ook een ontmoeting met die man of vrouw die vraagt: hoe is het met je, wat zie je er goed uit vandaag. Die 20 cent die je meer betaalt maakt mij niet uit. Dat zijn keuzes. En denk aan grote winkelcentra zoals de Mall of the Netherlands. Het is misschien een wat slechte timing, maar uiteindelijk gaat het bij die centra ook om ontmoetingen. Mensen gaan daar niet winkelen, maar een ijsje eten, naar de film, of een potje bowlen. Die functie was vroeger weggelegd voor het centrum van de stad, maar door de grote winkelketens is het karakter van een stad verdwenen. Veel steden zijn op elkaar gaan

$CNFYKP 2QQNOCP N GP 5GTXCCU XCP FGT .CCP KP IGURTGM XKC /KETQUQHV 6GCOU

lijken. Het karakter van de stad vind je nu in de aanloopstraten, waar de kleine ondernemers zitten. Die zaten vroeger in het centrum, maar die zijn weggedrukt door de grote ketens. Die ondernemers gaan straks weer het centrum maken en die ketens zijn straks allemaal weg.’

$ * # $ $ !! $$% '!!# #!% ( % $ *! $ # ‘Die zullen wel vestigingen houden in het centrum, maar veel minder. De lokale ondernemers zullen zich weer meer onderscheiden ten opzichte van die grote ketens.’

! % ( &# ! ‘Jij zegt het.’

% ( $ '# ‘Die huren kunnen vast wel omlaag. Dat zag je ook tijdens de crisis van 2008 gebeuren. Maar uiteindelijk gingen die huren toch weer omhoog. Ik sluit niet uit dat dit ook straks weer zal gebeuren, maar er zullen wel minder winkels zijn die die huren kunnen betalen. Het aantal winkels op die vierkante meters zal afnemen.’

$ % % " ‘Ik ben zeker positief. Uiteindelijk gaat het altijd weer beter. Dat is het overlevingsmechanisme van de mens. Als we meer negatief dan positief denken, waren we al lang

EQTQPC DNÄŽHV

uitgestorven. De krachtige bedrijven zullen deze crisis overleven. Dat zijn misschien wel de traditionele bedrijven, maar ook hele nieuwe. De middle of the road sterft uit. Je moet je onderscheiden, anders heb je geen bestaansrecht.’

(! ! $ & ( # & % ! % " # $ $% % * %% !& % *! # %# # & ' #!!#* ' #$% $%# ‘Absoluut. Waarom wil je dicht bij je werk wonen, vanwege de reistijd? Die heb je straks niet meer, want wij zoomen voortaan! Dat gaat nooit meer weg. Ik denk zeker dat wonen in het groen populairder wordt.’

# % $ %# '!!# ' $% ! #$ $% ‘Nee, de stad zal altijd blijven trekken. Uiteindelijk heb je ook daar goede en minder goede locaties. Maar de druk die er was wordt wat minder. En het betekent ook dat er mogelijkheden zijn voor krimpgebieden. We hebben een hele mooie vijver. Corona heeft daar een gigantische baksteen in gegooid. Het waterpeil is gestegen en er moet een nieuw evenwicht komen. Dat is wat deze crisis nu doet.’

$ %!!#%& '!!# ‘Ik vind de kantoortuin verschrikkelijk. Ik wil niet gestoord worden en anderen niet storen. Dat leidt enorm af. Ze zullen blijven, maar anders worden ingericht. Het aantal vierkante meter per werkplek zal volledig veranderen doordat mensen meer thuiswerken. Je hebt nu 0,6 plekken nodig voor 1 ft, dat gaat naar 0,3. Ik werk zelf ook veel onderweg en mobiel. Er zullen meer mensen zijn die zeggen: waarom kan ik niet werken van twee uur ‘s middags tot tien uur ‘s avonds? Dat wordt veel meer geaccepteerd. Dat gaat echt veranderen, we gaan niet meer terug naar het oude, er komt een nieuw evenwicht. Dit wordt het einde van de 9-tot-5-cultuur. Niet meer met z’n allen in de file. Heerlijk!

111 0!./&,%$*!-(/ +)

Vastgoedmarkt *%'

8QQT XTCIGP QXGT WY CDQPPGOGPV QH WY NQIKPIGIGXGPU PGGOV W EQPVCEV QR OGV -NCPVGPUGTXKEG 1H OCKN PCCT ()!+/%+.%-0'#% 0!(*%$'!+%/ +)

Transacties

)GDTWKMGTUVTCPUCEVKGU GP CCPDQF CCPOGNFGP XKC 6 # QR

QH KP GGP GOCKNDGTKEJV CCP

&G ETKVGTKC XQQT QRPCOG XCP VTCPUCEVKGU \ÄŽP r URGEKËŹGMG MCPVQQTTWKOVG XCPCH O

r DGFTÄŽHUTWKOVG XCPCH O

r YKPMGN UJQYTQQO XCPCH O QH GWTQ RGT LCCT QH MQQRUQO GWTQ

))% *%/-!&%. 0!+ 2,1%) !!+",$ !). /-!+.!#/'%. 1,-$%+ '+ QP\G FCVCDCUG FCIGNÄŽMU XGTYGTMV GP \ÄŽP QPNKPG KP\KEJVGNÄŽM

r 5[NXKC $WUGMG

3

XGTMQQR )'+% 0!+ $% %+

1885 kocht het uitvaartcentrum van 1.338 m² aan Laan van Eik en Duinen 38 in Den Haag. COG Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Monuta Begraafplaats Exploitatie.

LANDELIJK - Daelmans vastgoed kocht 36 grondgebonden woningen en een appartementencomplex met 10 woningen in Voorburg en Leidschendam. De grondgebonden woningen variÍren in grootte van 102 tot 148 m². De appartementen variÍren in grootte van 106 tot 133 m². Capital Value adviseerde de eigenaar, Wassenaarsche Bouwstichting.

WESTBLAAK 37 - Architectenbureau De Zwarte Hond kocht 665 m² kantoorruimte in het monumentale Grotiushuis aan Westblaak 37 in Rotterdam. Ooms Makelaars Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verkoper.

KEIZERSTRAAT 327 - Een beleggingsmaatschappij kocht een kantoorobject van ongeveer 500 m² aan Keizerstraat 327 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. VOORBURG - Woonhave heeft een woningcomplex met 73 appartementen en 45 parkeerplaatsen gekocht aan Burgemeester Feithplein in Voorburg. Het betreft een onaangebroken complex uit 1992 met drie- en vierkamerappartementen. Het complex ligt naast winkelcentrum Julianabaan, thea-

stand namens de huurder en Waltmann Bedrijfshuisvesting/IBG namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ter Ludens en het Noteboompark. Twee naastgelegen kantoren zijn onlangs verkocht ten behoeve van transformatie naar een woonomgeving met appartementen, diverse voorzieningen en een levendig plein. Capital Value adviseerde de verkoper, Syntrus Achmea Real Estate & Finance.

actie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

VINKENBURGSTRAAT 6 - Heck’s B.V. huurt voor een horecaonderneming 36 m² winkelruimte aan Vinkenburgstraat 6 in Utrecht. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Good Bear.

DE MEERN - Van Miltenburg Bouw & Onderhoud huurt 1.392 m² bedrijfsruimte aan Strijkviertel 63 in de Meern. Brecheisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot

NIELS BOHRWEG 161 - Een particuliere belegger kocht een volledig verhuurd bedrijfsgebouw van 6.660 m² aan Niels Bohrweg in Utrecht. Eigenaar was NSI Vastgoed.

LAAN VAN EIK EN DUINEN 38 - Uitvaartverzorging J. Henning anno

ENSCHEDE - Boll Dakmanagement heeft het huurcontract verlengd voor 1.277 m² bedrijfsruimte aan Chroomsteden 17 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Intra Vastgoed. GOOR - G.L.J. Cent Holding kocht voor een dochterbedrijf een bedrijfsgebouw van 2.575 m² aan Nijverheidsweg 13 in Goor. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, GJS Vastgoed II.

NIEUWENOORD 291-293 - Buurtwinkel IJsselmond huurt 144 m² winkelruimte aan Nieuwenoord 291-293 in Rotterdam. Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Van Herk Groep.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

BOLSWARD - Machinefabrikant Titan Holding kocht een bedrijfslocatie van 1.975 m² aan De Marne 53 in Bolsward. Het complex bestaat uit een bedrijfsruimte van 1.010 m² met een kantoor van 630 m² en een vrijstaande loods van 335 m². Hoekstra Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Almex Beheer.

Amsterdam, Prinsengracht 739 KS Bedrijfsmakelaars heeft 302 m² kantoorruimte verhuurd aan New Amsterdam Capital (NAC) in het monumentale gebouw Koningsveste in Amsterdam. Met deze transactie is het pand volledig verhuurd. Het betreft een voormalige melkfabriek die in 1890 werd gebouwd. Alleen de voorgevel is beschermd. In 1989 werd het pand verbouwd tot kantoor. Momenteel wordt het gehele gebouw gerenoveerd. Verhuurder is Cocon Vastgoedmanagment.

HARLINGEN - W.J. Kroon Holding kocht een monumentaal gebouw bestaande uit twee bedrijfsruimten op de begane grond en vier daarboven gelegen woningen aan Grote Bredeplaats 1/Prinsenstraat 1b, 3, 5, 7 en 9 in Harlingen. Hoekstra Bedrijfsmakelaars bracht de trans-

HAAKSBERGEN - Reno Vastgoed kocht voor een dochteronderneming een bedrijfsgebouw van 990 m² aan Industriestraat 54 in Haaksbergen. ten Hag Makelaarsgroep/ IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, SSP Vastgoed.

HENGELO - Bammbooo huurt 1.368 m² bedrijfsruimte aan Beitelstraat 7 in Hengelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de huurder en Euverman Bedrijfsmakelaars en Vastgoedbeheerders namens de eigenaar, Van Egmond Beheer.

,,, + )* & $ ("* %#

$ ! Vastgoedmarkt

( *( %) *! ) &' gezamenlijke woonkamer en is nog tot oktober 2020 verhuurd aan een zorginstelling. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Stichting de Twentse Zorgcentra. HENGELO - VMB Metaalbewerking huurt 1.450 m² bedrijfsruimte aan Opaalstraat 42 in Hengelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Glory Holding.

ALMELO - Bureau Peters reclame en marketing huurt 200 m² commerciÍle ruimte aan Grotestraat 118 in Almelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

OLDENZAAL - Groothandel in voedingsmiddelen Leef kocht een winkelruimte van 3.560 m² aan Eekboerstraat 65 in Oldenzaal. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere beleggersgroep.

1.300 m² met 31 parkeerplaatsen op eigen terrein aan Vlaardingenweg 7 in Arnhem. Het kantoorgebouw ligt op een zichtlocatie, direct nabij NS-Station Arnhem-Zuid. Huurder is de Gelderse Stichting voor Beheer en Bewind. BMV Bedrijfsmakelaars (voorheen Strijbosch Thunnissen), partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

HENGELO - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 8.893 m² aan Loodsstraat 22-28 in Hengelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants, collegiaal met Cushman & Wakefield, bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Hegeman Beton- en Industriebouw.

APELDOORN - Ledeboer Investments kocht voor eigen gebruik een kantoorgebouw van 2.307 m² aan Jean Monnetpark 1 op het gelijknamige kantorenpark in Apeldoorn. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Sant Stone.

Hilversum, Van Hengellaan 2 Castanea Bedrijfsmakelaars heeft 34 m² kantoorruimte verhuurd aan Beers Nascholing en Advies in de monumentale villa Berkheide in de villawijk Trompenberg. Het pand uit 1882 is een van de oudst overgebleven villa’s. De villa is enkele jaren geleden volledig gerenoveerd en door Jan des Bouvrie opnieuw ingericht. Het totale vloeroppervlak bedraagt ongeveer 1.000 m². Eigenaar is een particuliere belegger.

aan Westerbroekstraat 3 in Gaanderen. ten Hag Makelaarsgroep/ IBG bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Restant Verkoop B.V.

transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

VROOMSHOOP - Eenmanszaak G.N. Lambers huurt 68 winkelruimte in winkelcentrum ’t Hart aan Passage 6 Vroomshoop. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HENGELO - Gentlemen II kocht het voormalige restaurant Square aan Burgemeester Jansenplein 40 in Enschede. Het object heeft een totaal vloeroppervlak van 325 en wordt na een grondige verbouwing weer geĂŤxploiteerd als horecagelegenheid. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Interpark Vastgoed.

ENSCHEDE - Een particuliere belegger kocht een zorglocatie aan Olieslagweg 148 in Enschede. Het vrijstaande object van 280 m² bestaat uit 11 slaapkamers met een

APELDOORN - Groothandel in bouwmaterialen Remmers kocht een bedrijfscomplex met 1.820 m² bedrijfs- en 1.069 m² kantoorruimte aan Nagelpoelweg 30 in Apeldoorn. De koper neemt een bedrijfshal van 1.755 m² en 65 m² entresol zelf in gebruik. De resterende vierkante meters blijven in gebruik bij eigenaar Häfele Nederland. Het bijbehorende buitenterrein van 3.623 m² is nog verhuurd aan DHL. Rodenburg Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand.

NIJMEGEN - Een holding kocht voor een dochtermaatschappij een kantoorgebouw van 1.045 m² aan Energieweg 34 in Nijmegen. De locatie leent zich voor herontwikkeling. Stonevest bracht de transactie tot stand namens de verkoper, een curator. WESTERVOORT - Keukenspecialist Peter Boekesteijn kocht voor haar eerste vestiging in Nederland een pand van ongeveer 1.300 m² aan Vergun 30 in Westervoort. BMV Bedrijfsmakelaars (voorheen Strijbosch Thunnissen), partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verkoper.

ARNHEM - Een particuliere belegger kocht een kantoorgebouw van ongeveer 3.000 m² met 20 inpandige parkeerplaatsen aan Weerdjesstraat 70 in Arnhem. De nieuwe eigenaar overweegt het pand te transformeren naar een nieuwe functie. De Kempenaer Advocaten huurt tijdelijk een deel van het kantoorgebouw terug. BMV Bedrijfsmakelaars (voorheen Strijbosch Thunnissen), partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verkopers. Huisvestingsadviesbureau Activ adviseerde de koper. NIJMEGEN - Een ontwikkelaar kocht een kantoorgebouw van 3.141 m² met 83 parkeerplaatsen aan Meijhorst 6010 in Nijmegen. Mogelijkheden het pand te transformeren worden nog onderzocht. BMV Bedrijfsmakelaars (voorheen Strijbosch Thunnissen), partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een beheermaatschappij.

APELDOORN - Een particuliere belegger kocht 1.750 m² winkelruimte aan Leienplein 2-8 in Apeldoorn. Rodenburg Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

SOEST - Ons Supermarkt huurt 110 m² winkelruimte aan Tamboerijn 21 in Soest. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ARNHEM - Open HR Recruitment huurt gebouw B18 van 543 m² aan Utrechtseweg 310 in Arnhem. BMV Bedrijfsmakelaars (voorheen Strijbosch Thunnissen), partner in Dynamisch bracht de transactie tot stand namens de verhuurder.

GAANDEREN - Groothandel DLS B.V. huurt 865 m² bedrijfsruimte

ARNHEM - Claire’s huurt 110 m² winkel- en 200 m² opslagruimte aan Roggestraat 11 in Arnhem. BMV Bedrijfsmakelaars (voorheen Strijbosch Thunnissen), partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. ZUTPHEN - Atelier Dorine de Stoet huurt 69 m² winkelruimte aan Spittaalstraat 52 in Zutphen. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de

BARNEVELD - Een vastgoedmaatschappij kocht een bedrijfsgebouw van 2.375 m² aan Energieweg 23 in Barneveld. Westeneng Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Bena Holding Putten.

VEENENDAAL - Innax Dakenstroom huurt 2.787 m² kantoorruimte aan Industrielaan 34 op bedrijventerrein Het Ambacht in Veenendaal. Van Schuppen Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

ARNHEM - Een particuliere belegger kocht een kantoorgebouw van

DOORN - Een stichting kocht een wijkwinkelcentrum bestaande uit vijf winkelunits en negen bovengelegen appartementen aan Plein 1923 in Doorn. Supermarkt Jumbo en Hema zijn de belangrijkste huurders in dit complex. Eigenaar is Dela Vastgoed.

/// . +,"( & *$, '%

Vastgoedmarkt & #

*-#$ *+,* '+ ,# + ' ' ( '& % ' () (! #' HOUTEN - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 2.093 m² aan Ringveste 1/Hoofdveste 7-7a in Houten. Brecheisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

1.315 met verhard buitenterrein van 1.792 m² aan Bergweg 101c in Zeist. Nassau Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

NIEUWEGEIN - SynVest Real Estate Fund kocht een kantoorgebouw van 5.519 m² met 83 parkeerplaatsen aan Iepenhoeve 1-9 in Nieuwegein. Waltmann Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Nieuwegein C.V.

NIEUWEGEIN - Een particuliere belegger kocht de ontwikkeling de Stedeling aan Nachtwachtstede 2-134 in Nieuwgein. Het betreft een voormalig kantoorgebouw dat wordt getransformeerd naar een complex met 67 appartementen en 27 parkeerplaatsen. De woningen variÍren in grootte van 45 tot 76 m². Brecheisen Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Cornelis Huygens Projecten.

HILVERSUM - Informaat B.V. huurt 1.2590 m² kantoorruimte aan Seinstraat 32 in Hilversum. Ans de Wijn Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de huurder en ID Bedrijfsmakelaars namens de eigenaar, een particuliere belegger.

Zuid 124 in het gelijknamige wijkwinkelcentrum in Huizen. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Van de Hoef Beheer. NIEUW-VENNEP - Saco en Savin huurt voor oprichting van een kapsalon 117 m² winkelruimte aan Venneperhof 42 in het gelijknamige winkelcentrum in Nieuw-Vennep. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Reijem Investments.

PURMEREND - Plus Vastgoed heeft een koopovereenkomst afgesloten voor een winkelruimte van 239 m² in winkelcentrum de Gors aan Zwanebloem 9 in Purmerend. Kuijs Reinder Kakes Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HILVERSUM - Zes ondernemingen hebben in de afgelopen periode in totaal 653 m² kantoorruimte gehuurd aan Steijnlaan 16 in Hilversum. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

den, hebben in totaal 865 m² bedrijfs- en 255 m² kantoorruimte gehuurd aan Ringdijk 508-510 in Ridderkerk. Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting bracht beide transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ALPHEN AAN DEN RIJN - Ponsioen Installatietechniek huurt een hoogwaardig bedrijfscomplex met 783 m² bedrijfs- en 600 m² kantoorruimte verdeeld over twee verdiepingen aan Linneusweg 1 in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Sucom B.V.

DORDRECHT - Dudok Groep heeft 35.000 m² magazijn en kantoren verhuurd aan Dylan Steel Solutions op het nieuwe bedrijventerrein Distripark Dordrecht. Het distributiecentrum heeft een totaal vloeroppervlak van 57.000 m² .

ALPHEN AAN DEN RIJN - Dobbe Transport huurt 5.333 m² logistieke ruimte aan Huijgensweg 8 in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Accres Real Estate.

ZEIST - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van

' & #% '

HILLEGOM - Dreef Beheer kocht voor een dochteronderneming 2.140 m² bedrijfsruimte aan Arnoudstraat 10 in Hillegom. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Unidex Holding.

GOUDA - Een ondernemer kocht een woon-/winkelobject van 100 m² aan Wijdstraat 15 in Gouda. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

LEIDEN - Noir Home huurt 60 m² winkelruimte aan Nieuwe Rijn 44 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

WADDINXVEEN - D.J. Bac Vastgoed kocht een perceel grond van 6.335 m² aan Nijverheidsweg in Waddinxveen. De koper realiseert op de kavel nieuwbouw voor een dochtermaatschappij. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Ontwikkelingsmaatschappij Distripark A12.

HUIZEN - Target Media huurt 94 m² winkelruimte aan Oostermeent

ALPHEN AAN DEN RIJN - Tyr personal Training kocht 920 m² kantoorruimte aan Chr. Huijgensweg 17 in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, De Maatschap Van Den Berg Onroerend Goed.

Hilversum, Zuiderloswal 3 Molenbeek Bedrijfsmakelaars heeft de voormalige Mebin Betoncentrale verkocht aan 4e haven B.V. Het complex bestaat uit een gedateerde bedrijfshal, kantoorruimte en diverse opstallen. De nieuwe eigenaar zal de bestaande bebouwing slopen. Er is nieuwbouw gepland met een totaal oppervlak van 6.500 m². ID Makelaars adviseer de koper.

ALPHEN AAN DEN RIJN - Promik Beheer kocht voor een dochteronderneming een kantoorgebouw van 1.780 m² aan Handelsweg 8 in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

POORTUGAAL - Zorgorganisatie Fivoor huurt voor ondersteunende diensten 652 m² kantoorruimte en 20 parkeerplaatsen in de parkeergarage aan Hofhoek 7 in Poortugaal. Ooms Makelaars Bedrijfshuisvesting, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Next Real Estate. Drevast adviseerde de koper.

RIDDERKERK - Leverancier in bouwmaterialen Shafiq Bouw en Cabolux Travel & Shipping, een internationaal expediteur gespecialiseerd in het importeren en exporteren van vracht van en naar met name de Kaapverdische eilanden en diverse andere Afrikaanse lan-

KAAG - Een particuliere belegger kocht 37 grondgebonden woningen met toebehoren aan Julianalaan, Wilhelminalaan, Prins Bermhardlaan en Prins Willem Alexanderlaan in Kaag. Capital Value adviseerde de eigenaar, MeerWonen.

MIDDELBURG - AVV Beheer kocht een winkelruimte van 191 m² aan Vrijlandtstraat 63 in wijkwinkelcentrum Dauwendaele in Middelburg. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, CoÜperatie Rabobank U.A. TERNEUZEN - Een particuliere belegger kocht de winkelruimten

--- , *+!' % )#+ &$

% " Vastgoedmarkt

) +) &* +" * '(

drijfs- en 370 m² kantoorruimte aan Havenweg 22a in Waalwijk. Van de Zande Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

aan Noordstraat 72 en 93 in het centrum van Terneuzen. Het pand aan huisnummer 93 is verhuurd aan Vodafone. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Eris Winkelfonds.

EINDHOVEN - Voorjans Montage huurt 613 m² bedrijfs- en 301 m² kantoorruimte aan Hoevenweg 9 in Eindhoven. Bossers & Fitters bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Horsten Kozijnen.

EINDHOVEN - Topper Facilitaire Diensten huurt 792 m² bedrijfs- en 272 m² kantoorruimte aan Hoevenweg 5 in Eindhoven. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. EINDHOVEN - Water IQ Systems heeft het huurcontract verlengd voor 1.326 m² bedrijfs- en 157 m² kantoorruimte aan Hoogezijde 15a in Eindhoven. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Goevaers Beheer. EINDHOVEN - Een interieurbrouwbedrijf huurt 1.913 m² bedrijfs-

Stompetoren, Noordervaart 99 Pieter Haverkamp Bedrijfsmakelaardij heeft Buitenhuis Wittenburg verkocht aan Judith en Tom Veldt. Het monument uit 1889 dankt zijn naam aan de Alkmaarse bierbrouwer Coenraad Witte die, voor de bouw, op deze plek woonde. Herenboer Kramer Glijnis gaf opdracht voor de bouw. Het pand diende tot 1980 als woning van de familie Posch. De heer Posch was tussen 1938 en 1965 burgermeester van de gemeente Oterleek. Het voormalige gemeentehuis wordt nu verbouwd tot een zorgvilla welke voorziet in 24 appartementen en een aantal gemeenschappelijke ruimtes. Het Hoornse archtectenbureau TPAHG, gespecialiseerd in het verbouwen van monumenten, heeft het ontwerp gemaakt.

ruimte aan Hurksestraat 18-04 in Eindhoven. Bossers & Fitters bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een beheermaatschappij. EINDHOVEN - V.O.F. Peter Heerings huurt 850 m² bedrijfsruimte aan Waldeck Pyrmontkade 21 in Eindhoven. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Goevaers Beheer. KAATSHEUVEL - Huntnig & Outdoors huurt 775 m² bedrijfs- en 95 m² kantoorruimte aan Frankrijkstraat 4 in Kaatsheuvel. Van de Zande Bedrijfsmakelaardij bracht

de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

WAALWIJK - Een horecaondernemer kocht een commerciÍle ruimte van 115 m² met 39 m² opslagruimte aan Bloemenoordplein 42a en 44a in Waalwijk. Van de Zande Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, R&E Holding.

SPRANG-CAPELLE - Een particulier huurt 805 m² bedrijfs- en 95 m² kantoorruimte aan Tinus van der Sijdestraat 7a in Sprang-Capelle. Van de Zande Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, twee particulieren.

HAPERT - Twee particuliere beleggers kochten een bedrijfsgebouw van 1.075 m² aan Industrieweg 1b in Hapert. Box Makelaardij bracht de transactie tot stand namens de verkoper, een financiÍle holding.

VEEN - Een groothandel kocht een object bestaande uit een bedrijfswoning, garage, een bedrijfsruimte van 1.019 m² en een achtergelegen bouwperceel van 8.081 m² aan Veensesteeg 6 in Veen. Brands Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

WAALWIJK - Stesuka Beheer kocht voor een dochteronderneming een bedrijfsgebouw met 1.630 m² be-

MAASTRICHT - Herenmodezaak Sumo huurt 113 m² (bvo) winkelruimte aan Brugstraat 11 in Maastricht. Boek & Offermans Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

Hoogersmilde, Rijksweg 141 Lamberink Bedrijfsmakelaars heeft de voormalige kerk en pastorie langs de Drentse Hoofdvaart verkocht aan een levensbeschouwelijke organisatie. Het totale gebruiksoppervlak bedraagt 350 m² op een perceel van 3.019 m². Sinds 2009 was de voormalige kerk met de zalen in gebruik als praktijk- en oefenruimte. De voormalige pastorie was in gebruik als woning.

OOSTERHOUT - Coiffure Helmut Fleischacker huurt 113 m² winkelruimte aan Schapendries 2 in Oosterhout. Van de Water Makelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Sommet Development.

BRUNSSUM - Tandartspraktijk Dentteam huurt 285 m² commerciele ruimte aan Schildstraat 45/Orionplein 2-4 in winkelgebied Treebeek Brunssum. Boek & Offermans Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

KERKRADE - Beer Eigentijdse Meubelmaker kocht een bedrijfsruimte met bovenwoning van 860 m² aan Akerstraat 162 in Kerkrade. Boek & Offermans Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

WEERT - Een particuliere belegger kocht via een vrijwillige openbare veiling een vrijstaand kantoorcomplex van 5.910 m² aan Schatbeurderlaan 2-4c in Weert. Huurder is Enexis. Saelmans Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, NordCapital Immobilienfonds.

WEERT - Vigour Investments kocht het kantoorgebouw aan Wilhelminasingel 18 in Weert. Het voormalige kantoor van Hermes staat al ruim 10 jaar leeg. Het pand heeft een oppervlakte van 2.772 m². Het plan is om de verdiepingen om te bouwen naar 24 appartementen / urban studio’s met een gemiddelde oppervlakte van 70 m². De begane grond behoudt vooralsnog zijn commerciĂŤle functie. Saelmans Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Hermes Groep. MAASTRICHT - Een pensioenfonds kocht in totaal 69 vrij sector appartementen met bijbehorende fietsbergingen in het Sphinxkwartier in Maastricht. De woningen variĂŤren in grootte van 63 tot 87 m². Het gekochte omvat ook 43 parkeerplaatsen in de ondergrondse parkeergarage aan Maagdendries. Verkoper is Sphinx Zuid.

Vastgoedmarkt

Hans Coppus nieuwe directeur OML Met ingang van 1 mei is Hans Coppus benoemd tot statutair directeur van Ontwikkelingsmaatschappij Midden-Limburg (OML). De aandeelhouders van OML hebben hun vertrouwen uitgesproken in Coppus. In zijn nieuwe rol focust hij zich op het op koers houden van OML en het versterken van de relaties met samenwerkingspartners. Coppus heeft ruime ervaring opgedaan op het gebied van gebiedsontwikkeling bij diverse bedrijven. In zijn laatste rol was hij interimdirecteur van Stijdalon en daarvoor was hij directeur van Teunesen Zand en Grint. Daarnaast bekleedt hij

enkele nevenfuncties, zoals sinds 2019 de rol van voorzitter van de raad van commissarissen van omroep L1 en sinds 2017 lid van de raad van toezicht van Cohesie. Samen met de medewerkers van OML gaat de nieuwe directeur van OML invulling geven aan de activiteiten gericht op de (her)ontwikkeling en uitgifte van nieuwe bedrijventerreinen in Midden-Limburg. De organisatie wordt bijgestaan door een driehoofdige raad van commissarissen die op afstand toezicht houdt. Per 1 mei 2020 bestaat die raad van commissarissen uit de heren Leo Urlings, Rob Huppertz en mevrouw Cock Aquarius.

Directeur Lelystad Airport vertrekt naar Schiphol Hanne Buis stopt vanaf 1 juni als directeur van Lelystad Airport. Ze treedt toe tot het directieteam van Royal Schiphol Group, als chief projects & assets officer (cpao). Buis volgt AndrĂŠ van den Berg op, die afziet van een tweede termijn als chief commercial officer. In haar nieuwe rol wordt Buis onder meer verantwoordelijk voor projecten als de nieuwe pier en terminal, asset management, vastgoed en IT. Buis heeft ruime ervaring binnen Royal Schiphol Group. Ze heeft sinds 2004 verschillende functies bekleed, van business development manager, senior

manager airside operations tot director aviation marketing. De vrijgekomen positie van algemeen directeur Lelystad Airport wordt vanaf 1 juni ingevuld door Wilma van Dijk. Van Dijk blijft daarnaast directeur Safety, Security & Environment bij Royal Schiphol Group, maar zal een deel van haar taken overdragen. Buis was sinds 1 januari 2017 algemeen directeur van het vliegveld in Lelystad en moest de opening voor vakantieverkeer voorbereiden. Die is inmiddels al vier keer uitgesteld sinds april 2018. De opening staat nu voor november 2021 gepland.

ver-

De leden van VGM NL hebben op 20 april 2020 unaniem ingestemd met de toetreding van Pascal Elshof en Willemijn Brand tot het VGM NL-bestuur.

aan de verdere ontwikkeling van de rol van de vastgoed- en VvEmanager in dit innovatieve proces.’ Willemijn Brand wordt verantwoordelijk voor de portefeuille Huurwoningen. Brand is landelijk verhuurmanager Wonen bij MVGM. Brand: ‘Beleggingshuurwoningen spelen, als onderdeel van de gehele woningmarkt, een belangrijke rol.

Pascal Elshof en Willemijn Brand in bestuur VGM NL

Het bestuur is zeer verheugd dat VGM NL met deze twee nieuwe bestuurders een brede samenstelling kent. Hiermee kan de vereniging ook in de huidige crisistijd de belangen van de aangesloten vastgoed- en VvE-managementorganisaties goed behartigen. Pascal Elshof gaat zich richten op de portefeuille Vastgoeddata, -administratie en -automatisering en wordt penningmeester. Elshof is directeur binnen de REBO Groep. Elshof: ‘Binnen het vastgoed- en VvE-management speelt het – op een intelligente wijze – toepassen van data, vanuit ketenperspectief, een steeds grotere rol. Hierbij is een geautomatiseerd, juist administratief fundament noodzakelijk. Door samen te werken kunnen we concrete stappen zetten. Graag lever ik een bijdrage

In die woningmarkt is op dit moment zeer veel gaande. Ik heb er zin in om, namens de bij VGM NL aangesloten vastgoedmanagers, in overleg met de vastgoedeigenaren, een bijdrage te leveren aan het beter te laten functioneren van dit onderdeel van de (huur)woningmarkt en de rol die de vastgoedmanager daarin kan spelen.’

sterkt Altera per 1 juli als assetmanager Woningen. Van der Lugt is afkomstig van MVGM (en voor de fusie Verwey Vastgoed) waar zij de afgelopen 3,5 jaar onder meer accountmanager Wonen was. Daarvoor werkte zij bij Rochdale en Woonzorg Nederland. Van der Lugt heeft zeven jaar ervaring op het gebied van onder meer het verhuurproces en het exploiteren van een woningportefeuille. trad op 1 mei in dienst bij vastgoedontwikkelaar Boelens de Gruyter als junior commercieel ontwikkelaar. Van Hoof werkte hiervoor als junior projectmanager bij Heren2 en als junior consultant alternative investments bij Savills in Amsterdam. Hij studeerde bouwtechnische bedrijfskunde in Utrecht. is per 1 mei in dienst bij a.s.r. real estate als fundmanager van het ASR Dutch Mobility Office Fund. In zijn nieuwe rol als fundmanager maakt Roode samen met de fund director en fund controller deel uit van het Fund Management Team van het ASR Dutch Mobility Office Fund. versterkt vanaf april het Research & Consultancy team van Savills. Smeets studeerde af aan de Technische Universiteit Eindhoven waar zij zowel een Masterdiploma in vastgoed behaalde als in technische bedrijfskunde. Na haar studie specialiseerde zij zich in data consultancy. Binnen het onderzoeksteam zal zij zich focussen op Data Intelligence.

is per 14 april

aangesteld als asset manager offices bij Certitudo Capital. Na het afronden van de studie Vastgoed & Makelaardij aan de Hogeschool Rotterdam ging Wolters in 2012 aan de slag als commercieel vastgoedadviseur bij JLL. Zij vervolgde haar carrière als commercieel manager bij NEW NRG Real Estate waar zij als interimeigenaar betrokken was bij complexe vastgoedvraagstukken. Vervolgens werkte Wolters bijna drie jaar in Houston, Texas (Verenigde Staten) voor CBRE – Capital Markets in de functie van senior financial analyst, met als belangrijkste verantwoordelijkheden de dispositie, financiĂŤle optimalisatie en waardering van commercieel vastgoed in Texas. In haar nieuwe rol zal zij zich focussen op het management van de bestaande kantorenportefeuille en de acquisitie en dispositie van commerciĂŤle vastgoedobjecten.

is per 14 april 2020 in dienst getreden als projectontwikkelaar bij COD. Stoop zal worden ingezet op diverse binnenstedelijke (her-)ontwikkelingen in Amsterdam en Den Haag. Stoop heeft de afgelopen 4,5 jaar als ontwikkelaar bij SENS real estate gewerkt en heeft zich daar beziggehouden met ontwikkelingsprojecten in Amsterdam en Den Haag. versterkt Spring Real Estate. Vens heeft Bouwtechnische Bedrijfskunde gestudeerd aan de Hogeschool van Amsterdam (HvA). Hij gaat bij Spring Real Estate het Property Management team versterken als technisch manager. Hij zal daarin de Property Management afdeling verder opbouwen. is per 14 april in dienst bij Capital Value als vastgoedadviseur. In het nieuwbouwteam is hij verantwoordelijk voor het begeleiden van ontwikkelaars bij de verkoop van nieuwbouwontwikkelingen en zal hij adviseren over planvorming. Steverink werkte de afgelopen vijf jaar als belastingadviseur in de M&A praktijk bij Meijburg & Co. & 2#7. /11Ä? versterken het team van abcnova. Per 1 april is Deuning gestart als senior procesmanager en Mooij als senior projectmanager. Deuning zet zijn jarenlange ervaring binnen het onderwijsvastgoed in voor de Business Unit Onderwijs en Mooij zal zich voornamelijk richten op de groei van de portefeuille in de gemeentelijke sector voor de Business Unit Publiek.

/''4 (70%6+'9Ä?<+)+0)'0 ((( ' %& # ! $ & "

DDD C/@A5=32;/?9A <:

;37 Vastgoedmarkt

% '($$#! - ! Vastgoedmarkt toen

Colofon

8CUVIQGFOCTMV XGTUEJĎ PV UKPFU OGK +P FG\G TWDTKGM MĎ MGP YG OCCPFGNĎ MU VGTWI QR VTCPUCEVKGU GP QPVYKMMGNKPIGP FKG UKPFU FKG VĎ F \Ď P IGOGNF KP 8CUVIQGFOCTMV &G VTCPUCEVKGU IGXGP KP\KEJV KP RTĎ UXQTOKPI GP OCTMVXKUKG +P FG RGTKQFG XÏÏT \Ď P FG IGOGNFG RTĎ \GP KP IWNFGPU 1O FKG VQV GWTQ VG JGTNGKFGP OQGVGP FG IGPQGOFG DGFTCIGP YQTFGP IGFGGNF FQQT "

6WUUGP PW GP YKN FG 4Ď MUIG 0=BD3<273<@A ' 7< 3< //5 3< =;53C7<5 ;K <B <=5 53 6BB?23 9/<A=?3< =<A?B7;3< 3< C3? C/<53< 2==? <73BD3 530=BD3< 7< 37 IGP DG\KV *GV VQVCNG CTGCCN MCPVQTGP FCV FG 4)& KP FG\G TGIKQ KP IGDTWKM JGGHV \CN JKGTFQQT RGT UCNFQ HTCEVKQ PGGN VQGPGOGP PCOGNĎ M XCP ;7:8=3< ;K A=A ;7:8=3< ;K 3A CCPFGGN JWWTRCPFGP JKGTKP \CN FCP KP VGTWIIGNQRGP \Ď P XCP RTQ 13<A <B A=A >?=13<A 8GT\GMGTCCT #)1 XGUVKIV JGV JQQHF 9/<A==? => 63A @A/A7=< "/?7/6=3C3 7< &GP *CCI *GV \CN DGUVCCP WKV GGP IG 233:A3 C/< ;K 2/A 23 6==42 C3@A757<5 C/< $ D=?2A 3< 33< 233: C/< ;K 2/A 2==? 23 ;//A UEJCRRĎ KP GGP LQKPV XGPVWTG OGV 05 QPVYKMMGNKPIUFQEJVGT 0GOGQI \CN D=?23< 53?3/:7@33?2 7A 233: 7@ C==? :=>75 03@A3;2 C==? C3?6BB? 3? 7@ /: ;K C==? 5B:23< >3? ;K C3? 6BB?2 //< 23 ?/<@3 %3A?=:/<25?=3> OCCT \CN FWU NCVGT PCCT FG XGT\GMGTCCT 5//< 3 A=A/:3 7<C3@A3?7<5 7< 63A O ITQVG EQORNGZ YQTFV QR OKNLQGP IWNFGP IGTCCOF GZ $69 GP GZ UWDUKFKG KP JGV MCFGT XCP FG +3A <C3@A3?7<5@ '353:7<5 + ' &QQT \GU 0GFGTNCPFUG KPUVKVWVKQPGNG 03:3553?@ 3< /<23?3 7<C3@A33?23?@ PCOGNĎ M 4CDQDCPM %GPVTCCN $GJGGT GP FG RGPUKQGPHQPFUGP $QWYPĎ XGT JGKF /GVCCNPĎ XGTJGKF 8GTXQGT *C C3< 3< ==5=C3<@ 7@ A=A 2B@C3? ;7:8=3< 5B:23< 53P<C3@A33?2 7< 63A (97 ?3@=?A */:;=?3: 7< 23 ?/<@3 : >3< /A 7@ >?=13<A C/< 63A A=A//: 3 =C3?753 >?=13<A 7@ 7< 6/<23< C/< 23 7<7A7/A734<3;3? %/< B?=6=;3 *QNFKPI GP VYGG (TCPUG RCTVĎ GP FKG DĎ JGV QPVYKMMGNKPIURTQEGU DGVTQMMGP \Ď P +P FKV LCCT \CN PCCT XGTYCEJV GGP 27?31A ?3<23;3<A C/< >?=13<A D=? FGP IGJCCNF *GV IGJGNG RTQLGEV \CN KP OQGVGP \Ď P XQNVQQKF &G KPXGU VGTKPI XCP FG IGPQGOFG \GU RCTVĎ GP \CN OCZKOCCN OKNLQGP IWNFGP \Ď P

Pas verschenen " " " " XCP JGV 4Ď MUXCUVIQGFDGFTĎ H

3 C3?D/16A7<5 7@ 2/A 27@?B>A73C3 7< <=C/A73@ 23 9=;3<23 8/?3< 33< 5?=A3 KORCEV \WNNGP JGDDGP DKPPGP FG XCUV IQGFUGEVQT &G UGEVQT \GNH NĎ MV \KEJ PCWYGNĎ MU DG\KI VG JQWFGP OGV VGEJ <7@163 7<<=C/A73@ 3< 3? 7@ @>?/93 C/< 0B@7<3@@ /@ B@B/: 357< 8/?3< <353<A75 6334A C3?9==>>:/A4=?; B<2/ 23 ;/ MGNCCTFĎ QR \Ď P ITQPFXGUVGP FQGP @16B223< "/93://?@ ;=3@A3< 6B< C3?273<;=23: => 23 @16=> <3;3< 3< EQPUWOGPVGP MTGIGP OGGT KP\KEJV KP 23 D//?23 C/< 6B< D=<7<5 <<= \Ď P GT XGTMQQRRNCVHQTOU FKG \QPFGT VWUUGPMQOUV XCP OCMGNCCTU A?/<@/1A73@ A=A @A/<2 0?3<53< ==? 23 9=;@A C/< 0:=1916/7< 075

"

&G 8GT\GMGTKPIOCCVUEJCRRĎ 8KVC JGGHV GGP TGNCVKGH QOXCPITĎ MG CESWKUK A73 532//< 7< ;@A3?2/; */< 33< >/?A71B:73?3 03:3553? 7@ 63A C==?;/:7 53 530=BD C/< 23 7/;/<A03B?@ //< 63A +33@>3?>:37< 539=16A 3A 7@ 53633: C3?6BB?2 //< 23 53;33<A3 03C/A 17?1/ ;K 9/<A==??B7;A3 3< 33< >/?933?5/?/53 3A @A//A => 3753< 5?=<2 +//?<3;3?@ 7< 23 ;/?9A ?/;3< 23 =>0?3<5@A => ;7:8=3< 5B:23< =@3>6 :0B?5 0?/16A 23 A?/<@/1A73 A=A @A/<2 *=?753 D339 7@ 7< ;@A3?2/; 035=< <3< ;3A 23 0=BD C/< 63A ;B:A74B<1 A7=<3:3 >?=831A => 63A A3??37< C/< 23 5?=A3<233:@ 53@:==>A3 37<393<0?=B YGTĎ CCP FG ( $QNUVTCCV GP GGP MNGKP 233: C/< 23 (A/26=B23?@9/23 ? D=? 23< 673? ;K 9/<A==? ;K YKPMGNU GP XTĎ G UGEVQT JWWTCR >/?A3;3<A3< 3< 33< >/?933?5/?/53 C==? /BA=F@ 530=BD2 3 @A716 A7<5@9=@A3< D=?23< 2==? 23 7<7A7/A734 PGOGTU DĎ GGPIGDTCEJV FQQT *CTT[ "3<@ 273 C==? >?=13<A 233:<33;A => ?=<2 ;7:8=3< 5B:23< 53@A3:2 =<23?233: C/< 35=< 5//A \GNHUVCPFKI XGTFGT OGV FG QPVYKMMG :7<5 C/< 63A 9/<A=?3<>?=831A C/< =<A YKMMGNCCT ,WPQ KP JGV $GCVTKZMYCTVKGT 7< 3< //5 < C37:7<5 C3?D73?4 23 0/<9 C==? ;7:8=3< 23 6B72753 IGDQWYGP GP VGTTGKPGP 'T \CN JKGT KP 23 33?@A3 4/@3 ;K 9/<A==? D=?23< 530=BD 7<C3@A3?7<5@?/;7<5 ?=<2 ;7:8=3< 5B:23< //?</ D=?2A 7< AD33 4/@3< 7< A=A//: <=5 GGPU O IGDQWYF \Q KU FG 032=3:7<5 3A 53>:/<23 G;3B03:>:37<H => 23 6=39 C/< 23 -BA>63<@3D35 !//< C/< $@@3<C3:2 7< >3:2==?< ;K 5?==A 7@ 53633: CQQ?C3?6BB?2 C==? 7< 2==?@<33 17?1/ 5B:23< >3? ;K $<AD7993://? 7@ ?/<9 C/< 3?:= ;3A 23 >/?A71B:73?3 5?=3> *33<3;/< /:@ DGNGIIGT &G KPXGUVGTKPI \CN TQPF FG

;7:8=3< 5B:23< :7553< B<7<9 *QNVTKIVGT +$) XGT\QTIV FG XGTJWWT

"

<A3?>=:7@ %3<@7=3<3< <33;A </;3<@ 23 >3<@7=3<4=<2@3< ?B723<73?@03 FTĎ H &GVCKNJCPFGN GP 9QPGP XQQT ;7:8=3< 3B?= 33< 03:/<5 C/< >?= 13<A 7< >/?933?=<23?<3;7<5 & %/?9 #PFGTG CCPFGGNJQWFGTU \Ď P QPFGT /<23?3 # '3/: @A/A3 3:A/ !:=E2 /<9 '3//: 'B>/ 23 7<7A7/A734 <3;3? 3< 23 >3<@7=3<4=<2@3< % 62) -20 GP )TQPVOĎ 3 2CTM JCF 37<2 ?B7; >/?933? >://A@3< 7< B?=>/ * # 23 *3?3<757<5 C/< <@A7ABA7= <3:3 3:3553?@ 7< */@A5=32 #323? :/<2 ://9A 23 6=53 0B443?@ C==? C/@A 5=32 273 2==? 23 %3<@7=3< 3< 8GT\GMGTKPIUMCOGT YQTFGP IGUVGNF 1R DCUKU XCP GGP OCZKOCNG VGTWIXCN XCP FG ECVGIQTKG p\CMGNĎ MG YCCTFGPq @A3:A 23 /;3? 33< 0B443? C/< >?= 13<A C==? *=:53<@ 23 * # 7@ C==? 33< 53;3<523 >=?A343B7::3 27?31A #3 FGTNCPFU XCUVIQGF IG\KGP FG JKUVQTK @163 D//?23=<AD7993:7<5 33< 0B443? C/< 6==5B7A 33< >//? >?=13<A <=275 <A3?>=:7@ */@A5=32 6334A ;3A =<A D7993://?@ + 3< " 33< >?7<17>3= C3?33<9=;@A 53A393<2 C==? 23 9==> C/< 63A 27A </8//? 7< //<0=BD A3 <3 OGP YKPMGNEGPVTWO 'PVTG &GWZ KP JGV 13<A?B; C/< "//@A?716A 3A D7<93: EGPVTWO FCV \Q nP O ITQQV \CN YQTFGP YQTFV IGMQEJV QR TGPFG ;3<A /A 03A393<A 2/A 23 03:35 IKPIUYCCTFG CHJCPMGNĎ M YQTFV XCP FG A3 ?3/:7@3?3< 6B?3< *=:53<@ 23@9B< 2753< 9/< 273 D//?23 C/?7O?3< AB@@3< ;7:8=3< 3< ;7:8=3< 3B?= )63 ?33<3?E 23 5?==A@A3 5?=3<A3 GP HTWKVXGKNKPI XCP 0GFGTNCPF \GV QR PKGWY VYGG ITQVG DGFTĎ HUEQORNGZGP 7< 23 C3?9==> 3A 5//A =; 23 :=1/A73 3 !73? 03@A//<23 B7A 6/ 5?=<2 3< ?B7;

;K =>@A/::3< 3< 5?=A3< 233:@ C3?6BB? //< 23?23< /A ://A@A3 53:2A ==9 C==? 23 :=1/A73 +3?C3?@ 6==4 C/<

6/ D//?=> ;K =>@A/::3< < 23 ;/?9A D=?2A 53?//;2 2/A 23 A=A/:3 =>0?3<5@A AB@@3< 23 ;7:8=3< 3< ;7:8=3< 3B?= :75A

"

*/@A<32 6334A C==? ;7:8=3< 3B?= CCP YKPMGNXCUVIQGF KP (TCPMTĎ M XGT 9=16A 3A 5?==A@A3 =0831A 33< D7< 93:13<A?B; C/< ;K 3< 33< /4 \QPFGTNĎ M TGVCKN YCTGJQWUG XCP =<53C33? ;K D3?2 C==? ;7:8=3< 3B?= C3?9=16A //< 63A 3C3< 33<@ #323?:/<2@3 C/@A5=324=<2@ B ?=1=;;3?17/: %?=>3?A73@ @>3< '3/: @A/A3 C3?9=16A =<23? 0353:3727<5 C/< /@@3A;/</53? % <A3?</A7=</: AD33 27@A?70BA7313<A?/ 3A 13<A?B; //< 23 "/?1= %=:=D35 3< 7< *3<:= A=A//: =<53C33? ;K 3< C=::3275 C3?6BB?2 //< )=;;E *KNˬ IGT 'WTQRG IKPI PCCT FG #OGTK 9//<@3 +% /?3E C==? 33< 032?/5 C/< ;7:8=3< 3B?= 3A :=57@A7393 13<A?B; C/< =993? (3?C713@ //< =39@A33< 7< ==422=?> =<53 C33? ;K C/< (>3@ =</ D3?2 C==? ;7:8=3< 3B?= C3?9=16A > RGNJQXGP CFXKUGGTFG 92 %CTG[ DĎ FG //<9==> &G 0GFGTNCPFUEJG $CPM &0$ \CN KP ITĎ RGP YCPPGGT DCPMGP PKGV UPGN IG PQGI QXGTICCP QR $C\GN +++ 'GP IG 2D=<53< /40=BD C/< ?7@71=C=::3 :3<7<53<>=?A343B7::3@ 036==?A A=A 23 OQIGNĎ MJGFGP 8QQTCN YQTFV JKGT IG FQGNF QR XCUVIQGFˬ PCPEKGTKPIGP XGT UVTGMV GGP QPVYKMMGNCCT GP KP JGV DĎ \QPFGT RCTVKEWNKGTG DGNGIIGTU VQV GGP A=A//: C/< ;7:8/?2 3B?= +/<<33? #323?:/<2@3 0/<9 => 8B<7 //< /::3 - ! 37@3< 6/223< ;=3 VGP XQNFQGP FCP JCFFGP \G IG\C OGPNĎ M XQQT TKUKEQXQNNG XCUVIQGF GP /<23?3 :3<7<53< ;7:8/?2 3B?= //< GZVTC QH XGTXCIGPF MCRKVCCN PQFKI IG JCF +P FG RTCMVĎ M DGJQGXGP FG DCP 93< >/@ 7< //< 23 <73BD3 ?353:@ A3 C=:2=3< "//? C3?D/16A D=?2A 2/A GT DĎ FG DCPMGP GGP GPQTOG DGYG IKPI \CN QPVUVCCP QO EQOOGTEKÇNG C/@A5=32>=?A343B7::3@ A3 ?32B13?3< 3C=:5 7@ 2/A 3? ;7<23? 53:2 03@1679 DCCT \CN MQOGP XQQT FG ˬ PCPEKGTKPI C/< C/@A5=32 3< 2/A 63A 53:2 2/A 3? DM: 7@ 2BB?23? D=?2A

8CUVIQGFOCTMV KU GGP OCCPFGNĎ MUG ! " " $ %?7<@3@ "/?5?73A://< #NRJGP CCP FGP 4Ď P =??3@>=<23<A73 /2?3@ %=@A0B@ #- #NRJGP CCP FGP 4Ď P )3: ==42?32/1A3B? (3?C//@ C/< 23? !//< '32/1A73 %3A3? /<44 '=03?A %/:7<5 ?79 +7353?7<19 /<<793 B7@;/< =< :7<3 :3B?7OAA3 C/< 23 *3:23 37<2?3 2/1A73

# ?/<9 C/< :=9:/<2 * # '3<N B19 :=0/: 3?A %QNĎ P +0) 'EQPQOKUEJ B?3/B "//?A3< =<93?@ '/0= '3/: @A/A3 7</<13 "//?A3< !33< # 'EQPQOKUEJ $WTGCW *CTEQ 0Ď NCPF , 7:39 %3923;7? %' 7?9 '=; >3:;/< 3?=3< *?3393? %' 'BB2 23 +7A '=0 C/< 23 !//? " "/1739 %7/@3197 (E:C7/ B@393 )TCɅ UEJG XQTOIGXKPI =:=?@1/< * DDD 1=:=?@1/< <: " " (/93 C/< 23< ?B:3 "=A74 =<13>A 3@75< ! = / /<@ (>?/<53?@ ?B9 '=27 73;3< " " <53:/ %/@BAA= /<53:/>/@BAA= C/9;327/<3A <: :7<3 C/< 23 *3<

3:7<3C/<23C3< C/9;327/<3A <: *==? <73BD3 /0=<<3;3<A3< CFTGUYĎ \KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT DG\QTIKPI 8CMOGFKCPGV -NCPVGPUGTXKEG A3:34==< 3;/7: 9:/<A3<@3?C713 C/9;327/<3A <: ==? 23 //?2 C/< 23 B7A5/C3 5//A 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNĎ MG QXGTGGPMQOUV FG\G QXGTGGPMQOUV XCNV =<23? 63A /:53;3<3 C3?07<A3<7@@3< ?316A 2TĎ \GP LCCTCDQPPGOGPV $<:7<3 8//?/0=<<3;3<A $<:7<3 ;//<2/0=<<3;3<A 2TĎ \GP GZ DVY DGVCNKPI RGT HCEVWWT QH /BA=;/A7@163 7<1/@@= ((#

#73BD3 /0=<<3;3<A3< 9B<<3< => 7323? 53D3<@A ;=;3<A 7<5//< #FTGUYĎ \KIKPIGP VYGG YGMGP VGXQTGP QRIGXGP 1R\GIIKPIGP WKVUNWKVGPF UEJTKHVGNĎ M FTKG OCCPFGP XQQT JGV GKPFG XCP FG DGVCCNFG VGTOĎ P $Ď PKGV VĎ FKI QR\GIIGP YQTFGP CDQPPGOGPVGP CW A=;/A7@16 ;3A 33< 8//? C3?:3<52 J */@A5=32;/?9A 0KGVU KP FG\G WKVICXG OCI YQTFGP 53?3>?=2B133?2 2==? ;7223: C/< 0=392?B9 4=A= =44@3A 4=A=9=>73 OKETQˬ NO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎ MG A=3@A3;;7<5 C/< 23 B7A53C3? .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ 23 /;3? C/< ==>6/<23: 3< //5 =<23? <B;;3?

/CCPFGNĎ MU XGTUEJĎ PGP PKGWYG RWDNKECVKGU KP FG 8CUVIQGFDKDNKQVJGGM XCP FG #OUVGTFCO (16==: =4 '3/: @A/A3 (' 73? 33< 5?33> B7A 23 ;33@A ?313<A3 >B0:71/A73@

2/A/ /</:E@3 9B<@A;/A753 7<A3::753< A73 3< /<23?3 7<<=C/A73C3 =<AD7993:7< IGP \CN FG KPXNQGF XCP FKV UQQTV XGT 9==>>:/A4=?;@ @A332@ 5?=A3? D=?23< <G XQTOGP GGP DGNCPITĎ MG UEJCMGN KP 23 A=A@A/<29=;7<5 C/< C/@A5=32A?/<@ CEVKGU 1XGT FG KPXNQGF FKG FG\G XGT MQQRRQTVCNU JGDDGP DĎ FG VQVUVCPFMQ OKPI XCP VTCPUCEVKGU KP JGV DĎ \QPFGT QR FG IGTGCNKUGGTFG XGTMQQRRTĎ \GP C/< C/@A5=32 7@ <=5 ;//? D37<75 03 MGPF &KV QPFGT\QGM VQQPV CCP OKF 23:@ 33< C3?93<<3<2 A=3A@3<2 =<23? \QGM GP GGP UWTXG[QPFGT\QGM FCV GT 33< C3?0/<2 7@ AB@@3< C3?9==>>:/A 4=?; 7320=39 <: 3< 33< @B113@C=::3 VTCPUCEVKG XCP JGV 4Ď MUXCUVIQGFDG FTĎ H 5ETKRVKG KP JGV MCFGT XCP FG "' =>:3727<5 8//?5/<5 //< 23 ;@A3?2/; (16==: =4 '3/: @A/A3

2CPKGM QR FG YQPKPIOCTMV JQG MWPPGP YQPKPIDQWYRTQLGEVGP " # /CTLQNGKP FG $QGT 0C FG ˬ PCPEKÇNG ETKUKU KU JGV YQPKPIVG 9=?A 7< #323?:/<2 5?==A $<AD7993 NCCTU GP IGOGGPVGP \Ď P KP FG ETKUKU VG ?B56=B23<2 53D33@A ;3A 03A?3997<5 A=A <73BD3 D=<7<50=BD=<AD7993:7< 53< 3 ?=3> A=A 63A C3?@<3::3< C/< YQPKPIDQWYRTQLGEVGP KU ITQQV &G\G UETKRVKG QPFGT\QGMV YGNMG MPGNRWPVGP =<AD7993://?@ 3< 53;33<A3< 3?C/?3< DĎ DWKVGPUVGFGNĎ MG YQPKPIDQWYQPV YKMMGNKPIGP &KV \Ď P LWTKFKUEJG GEQ <=;7@163 3< >:/<=:=57@163 9<3:>B< A3< ;//? ==9 9<3:>B<A3< => 63A 530732 C/< B7AC=3?7<5 3< @/;3<D3? 97<5 3< 5?==A 233: C/< 23 C3?A?/53< FG HCEVQTGP KU VG YĎ VGP CCP GZQIGPG QOUVCPFKIJGFGP \QCNU FG GEQPQOK

UEJG ETKUKU /CCT QQM JGV CCPYĎ \GP XCP PKGWYG NQECVKGU YĎ \KIGPFG YGV GP TGIGNIGXKPI TKUKEQOĎ FGPF IGFTCI 3< 33< @/;3<D3?97<5 => 0/@7@ C/< 7< 27C72B3:3 03:/<53< 03:3;;3?3< 63A C3?@<3::3< C/< D=<7<50=BD>?=831A3< (1?7>A73 7< 63A 9/23? C/< 23 "' => :3727<5 8//?5/<5 //< 23 ;@A3?2/; (16==: =4 '3/: @A/A3 /''4 +0(14/#6+' YYY XCUVIQGFDKDNKQVJGGM PN

Ingezonden mededeling

&G\G YGDUKVG KU QPFGT FGGN XCP FG YGD @7A3 C/< 23 ;@A3?2/; (16==: =4 '3/: @A/A3 < 23 ?B0?739 #73BD3 )7A3:@ @A//A 33< @3:31A73 B7A 23 :7A3?/ABB? 2/A/0/@3 C/< 23 ;@A3?2/; (16==: =4 '3/: @A/A3

WWW.ADHOCBEHEER.NL

2

Elke 1,5 m telt!

Hudson’s Bay Amsterdam 16.000 m 2 Verhuurd aan Adyen Hudson’s Bay Rotterdam 10.000 m 2 Verhuurd aan De KOOPman

Feyenoord City: Coronacrisis zit gebiedsontwikkeling dwars ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŠ

Vastgoedbeleggen: Inspelen op het anderhalvemeterkantoor ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘ°

Corona: J Recessie is een feit: hoe nu verder? ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘą J Bij WDP is nog geen project afgezegd ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘ­

WWW.ADHOCBEHEER.NL

### " ! !

Beleggers blijven in woningen investeren

# ! ! $ !!

&G YQPKPIDGNGIIKPIUOCTMV KU QQM KP ETKUKUVÄŽF GGP TQDWWUVG OCTMV 6WUUGP JCNH OCCTV GP GKPF CRTKN KU GT XQNIGPU %CRKVCN 8CNWG OGGT FCP OKNLQGP GWTQ IGĂ‹PXGUVGGTF KP 0GFGTNCPFUG JWWTYQPKPIGP Dat huurwoningen ook een stabiele belegging zijn als het economisch minder goed gaat, bleek al tijdens de vorige crisis. Het directe rendement op woningbeleggingen bleef stabiel rond de 4 procent. Met een leegstand onder de 2,5 procent bleven ook huurbetalingen op peil. Ook in deze crisis met een woningtekort dat ruim twee keer zo hoog is als tijdens de kredietcrisis - is een dergelijke sta-

biliteit te verwachten. Beleggers geven vooralsnog aan dat er bijna geen verandering is in de betaalachterstanden ten opzichte van de periode voor de coronacrisis. Van de 800 miljoen euro die vanaf maart is geĂŻnvesteerd, is een groot deel van de biedingen in de lockdownperiode uitgebracht, zowel door Nederlandse als internationale beleggers. Dit bevestigt opnieuw dat beleggers vertrouwen

%CRKVCN 8CNWG \KGV OGV PCOG MCPUGP KP JGV PKGWYDQWYUGIOGPV

hebben in de woningmarkt. Opvallend aan de huidige transacties is dat veel transacties binnen korte termijn onvoorwaardelijk zijn. Beleggers die bieden met gunstige voorwaarden en minder voorbehouden, kunnen zich in de huidige markt onderscheiden. Dat beleggers ook nu door willen gaan met investeren, bleek ook uit een recente enquĂŞte van Capital Value, waarin meer dan de helft van de particuliere beleggers en 89 procent van de corporaties aangaf te willen blijven investeren in huurwoningen. Marijn Snijders, directeur van Capital Value: ‘Het is goed voor de woningmarkt dat corporaties en beleggers blijven investeren. Met name in het nieuwbouwsegment liggen er kansen, omdat het erop lijkt dat de bouwproductie op gang blijft.’ Juist nu moeten marktpartijen en gemeenten nog beter samenwerken om voldoende nieuwbouwplannen voor betaalbare huurwoningen te realiseren. Voorkomen moet worden dat de bouwproductie enorm terugvalt zoals in de vorige crisis is gebeurd.’

*GV <YKVUGTUG VGNGEQODGFTÄŽH 5YKUUEQO JGGHV GGP JWWTQXGTGGPMQOUV IGUNQVGP XQQT O MCPVQQTTWKOVG KP JGV 9QTNF 6TCFG %GPVGT 96% 4QVVGTFCO &G <YKVUGTUG VGIGPXQGVGT XCP ! " $ ! ! ! " \ÄŽP +P LWNK XGTJWKUV 5YKUUEQO IGHCUGGTF XCP GGP MCPVQQT CCP JGV &GNHVUGRNGKP PCCT FG MCPVQQTTWKOVG KP JGV 96% FCV GKIGPFQO KU XCP $QWYKPXGUV GP DGUEJKMV QXGT GGP VQVCCN XNQGTQRRGTXNCM XCP O *GV DKGFV JWKUXGUVKPI CCP OGGT FCP JWWTFGTU

Tres Invest schikt met Perry Sport over huur De Dordtse vastgoedondernemer Pieter van Loon (Tres Invest) heeft een schikking getroffen met Perry Sport over doorbetaling van de huur in coronatijd. Van Loon trekt de aanvraag voor het faillissement van moederbedrijf JD Sports in. Die aanvraag kwam half april nadat Perry Sport, ĂŠĂŠn van de huurders van winkelpanden in de binnenstad van Dordrecht, had geweigerd om over de brug te komen met de huurpenningen. ‘Perry Sport schikt nu met mij om een faillissement te voorkomen’, aldus Van Loon.

Eerder haalde de vastgoedbelegger al het nieuws in binnen- en buitenland met zijn aankondiging AS Watson voor de rechter te slepen, nadat dochterbedrijf ICI Paris XL eenzijdig had besloten om geen huur meer te betalen als gevolg van de coronacrisis. De keten van 155 cosmeticawinkels kwam hier eind april op terug en besloot alsnog de helft van de huur over te maken aan de verhuurders van haar winkelpanden. Uiteindelijk trok Van Loon de aanvraag voor een bankroet van AS Watson in nadat hij via advocaten tot een akkoord was gekomen met het retailbedrijf uit Hongkong.

Ingezonden mededeling

Aandeel grootbanken op hypotheekmarkt krimpt Grootbanken en partijen die namens (buitenlandse) beleggers investeren in Nederlandse hypotheken verliezen door de coronacrisis terrein. Volgens hypotheekwinkel De Hypotheekshop varen verzekeraars, buitenlandse banken en een deel van de zogeheten regiepartijen er juist wel bij. Grootbanken hebben hun marktaandeel in april zien dalen tot onder de 20 procent, een halvering vergeleken met april vorig jaar. Buitenlandse partijen waren goed voor 15%, een verdubbeling. Grootbanken hebben het volgens De Hypotheekshop nu moeilijk. ‘Debiteuren met betalingsproblemen en lage olieprijzen zorgen voor dalende beurskoersen

en hogere hypotheekrentes. De positie van de grootbanken staat echter al langer onder druk. Door de forse daling vorig jaar van de hypotheekrente, waardoor twintig jaar vast als rentevaste periode steeds dominanter werd, wonnen de regiepartijen aandeel.’ De grootbanken en hun labels, NIBC en regiepartijen als Tulp en Hypotrust Elan Plus, die zich richten op de hogere risicoklassen (zonder NHG), hebben hun rentetarieven sinds half maart met 0,30 à 0,40 procent verhoogd. Voor verzekeraars, buitenlandse banken en regiepartijen die zich richten op NHG of de lagere risicoklassen – denk aan Argenta, Lloyds, Allianz, Merius en Vista – geldt dat in veel mindere mate (tot +0,15 procent).

! !

222 1$/0'-&%+$.)0 ,*

Vastgoedmarkt +&(

NCPIFWTKIG KORCEV \CN JGDDGP OCCT FCV FG UGEVQT WKVGKPFGNĎM YGN \CN JGTUVGNNGP -QGRGNQTICPKUCVKG -*0 NWKFV KPVWUUGP YGN FG PQQFMNQM \QPFGT JWNR ICCP VYGG QR FG FTKG JQTGEC\CMGP QR FG ɉGU XTGGUV \Ď

! !

" "

# !

!

3

Nederlandse hoteliers rekenen op snel herstel

De binnenlandse hotelmarkt zal relatief snel herstellen en misschien zelfs sterker uit de strijd komen, maar de internationale markt ziet een langzaam herstel tegemoet. Dat blijkt uit nieuw onderzoek van Horwath HTL. Een groot deel van de gesloten hotels opent inmiddels voorzichtig weer de deuren, maar de omzet in het eerste halfjaar is volgens de hoteliers minstens gehalveerd. Ook voor de tweede helft van het jaar worden veel lagere bezettingsgraden en omzetten verwacht. Het grootste deel (52 procent) verwacht een daling van de bezettingsgraad tussen 25 procent en 50 procent. De hoteliers verwachten dat de impact van de coronacrisis langer zal duren dan de huidige lockdownmaatregelen. Meer dan 70 procent verwacht dat de impact langer dan zes maanden zal duren. Van de tweehonderd ondervraagde

hotels was medio april bijna 60 procent nog geheel gesloten, en heeft nog eens 22 procent een deel van de kamerverdiepingen gesloten. Daarbij heeft slechts 16 procent ook het hotelrestaurant en/of overige faciliteiten nog geopend. Een aantal hotels is inmiddels open, veel hoteliers verwachten in mei weer in business te gaan.

Uit het onderzoek van Horwath HTL blijkt dat ruim 80 procent van de hoteliers zich grote zorgen maakt over de personeelslasten. Daarnaast is 30 procent tot 40 procent bezorgd over energiekosten, belastingen, rente en afbetalingen en/of de huurlasten. De meeste hoteliers hopen dan ook op aanvullende steun vanuit de overheid, onder meer door een verlaging of

opschorting van de btw en de toeristenbelasting en door financiĂŤle ondersteuning voor hotelpersoneel en voor de hotelmarkt als geheel. Om kosten te besparen heeft 68 procent van de deelnemende hotels het aantal tijdelijke personeelsleden teruggebracht. Daarnaast heeft 37 procent van de ondervraagden het aantal vaste personeelsleden teruggebracht. Meer dan 42 procent heeft een huurkorting aangevraagd bij de hoteleigenaar.

Als het kabinet niet snel ingrijpt, moet twee derde van de horecazaken per 1 juli stoppen, vreest Koninklijke Horeca Nederland (KHN). De brancheorganisatie overlegde met staatssecretaris Keijzer over een specifiek steunpakket voor de sector, maar heeft nog geen toezegging gekregen: “We kregen begrip voor onze situatie, maar geen concrete oplossingenâ€?, aldus een teleurgestelde voorzitter Robèr Willemsen. Hoewel terrassen en restaurants per 1 juni weer beperkt open mogen, vreest de organisatie dat die versoepeling te laat komt. Uit recent onderzoek van KHN onder bijna vijfduizend horecaondernemers blijkt dat meer dan de helft het nog maximaal twee tot drie maanden redt.

ECB laat rentes ongemoeid, crisissteun iets uitgebreid De Europese Centrale Bank (ECB) heeft de belangrijkste rentetarieven ongemoeid gelaten. De crisissteun wordt wel aangevuld. De ECB hanteert vanaf juni een lagere rente voor goedkope leningen aan banken dan eerder het geval was. Ook roept de centrale bank nieuwe monetaire operaties in het leven, die vanaf mei tot en met september 2021 zullen lopen.

De depositorente blijft gehandhaafd op -0,5 procent. Daarmee gaat het belangrijkste rentetarief in de eurozone, dat al jarenlang negatief is, niet verder omlaag. Een depositorente onder nul betekent dat banken moeten betalen om geld bij de ECB te stallen. De herfinancieringsrente blijft op 0 procent staan. Dat betekent dat banken gratis geld kunnen lenen bij de ECB.

Banken die vanaf juni goedkoop willen lenen van de ECB kunnen dat doen tegen een rente van -1 procent, in plaats van -0,5 procent eerder. Daarnaast kunnen banken zich vanaf volgende maand tot een nieuwe ronde van goedkope noodfinanciering wenden via zeven langlopende monetaire operaties. De maatregelen zijn speciaal opgetuigd om de Europese financiĂŤle markten tijdens de coronacrisis beter te laten functioneren en de kredietverlening op peil te houden, aldus de ECB.

De centrale bank bleef daarmee weg van grote aanpassingen aan zijn crisissteun. Het grootscheepse noodopkoopprogramma van 750 miljard euro, dat de ECB vorige maand bekendmaakte, lijkt tot nu toe de financiĂŤle markten voldoende te hebben gekalmeerd.

Wel staat de ECB klaar om de crisissteun uit te breiden of te verlengen. Die uitbreiding gaat er in de Verenigde Staten in elk geval komen. De Federal Reserve gaat een financieringsprogramma starten waarmee het midden- en kleinbedrijf leningen kan sluiten buiten het bankwezen om. Het is voor het eerst sinds de crisis in de jaren dertig dat bedrijven rechtstreeks bij de Amerikaanse centrale bank geld kunnen lenen. De ‘Fed’ probeert te vermijden dat bedrijven worden gefinancierd die de coronacrisis ook zonder steun wel zullen overleven of anderzijds nu al geen overlevingskansen hebben. Wel zouden de voorwaarden voor de financiering zodanig zijn aangepast dat noodlijdende gas- en oliebedrijven wel aanspraak kunnen maken op de steun, iets wat de centrale bank op kritiek is komen te staan.

666 5!23'/%$-!1+3 .,

-%) Vastgoedmarkt

(+0#0%+''. +0&+%'5

GPR 250-index boekt in april alweer een plus van 7,7 procent )24 )GPGTCN 9GTGNF %QPVKPGPVCNG KPFKEGU

%.%1!, ).$)#%2 .!!1 2%#3/1 5000

30 apr

1 januari 1984 = 100

4800 4600 4400 4200

4034.46

4000 3800 3600 3400 3200

3000 2800

Huizen Winkels Kantoren

2600 Amerika Europa Azië Wereld

2400

3000

2200

2800 2600

2000

2400

1800

2200

2274.58

1651.08 1557.48

1600

2000

1400

1800 1600

1200

1419.40

1400

1000

1200

946.03

800

1000

832.50

800

600

600

400

400

200

200 0

30 apr

1 januari 1984 = 100

‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

,/"!, 1/0%137 %2%!1#(

De beursgenoteerde vastgoedsector herstelde zich in april 2020 van de forse verliezen van een maand eerder. Er was een 7,7 procent winst voor de GPR 250 Index, de resultante van winsten voor alle onderliggende continenten variërend van 4,5 procent voor Europa tot 21,9 procent voor – de slechtste presteerder in maart 2020 – Oceanië. Op landenniveau bleek Australië (21,9 procent) het beste te hebben gerendeerd, terwijl Zwitserland (-3,1 procent) als enige in de min dook. Alle genoemde performances luiden in euro. De Europese beursgenoteerde vastgoedsector – zoals gerepresenteerd door de GPR 250 Europe Index – kende wederom een volatiele maand maar eindigde uiteindelijk 4,5 procent hoger in april 2020. Met uitzondering van Zwitserland (-3,1 procent) eindigden alle individuele landenindices in het groen. Spanje (11,8 procent), het Verenigd Koninkrijk (9,5 procent) en Noorwegen (Entra ASA; 7,1 procent) waren de drie sterkste stijgers. Rendementen voor de individuele Europese landenindices in april 2020 waren als volgt, gemeten in euro: Spanje: 11,8 procent; VK: 9,5 procent; Noorwegen: 7,1 procent; Nederland: 4,7 procent; Frankrijk: 3,9 procent; Oostenrijk: 3,8 procent; Duitsland 3,6 procent; Zweden: 1,7 procent; België: 0,8 procent; en Zwitserland: -3,1 procent. Vonovia SE overweegt een tweede poging om rivaal Deutsche Wohnen SE over te nemen, volgens mediaberichten. Vonovia SE zou adviseurs hebben benaderd om de haalbaarheid van de transactie te onderzoeken, die vriendelijk van karakter dient te zijn en ook in overeenstemming met de relevante politieke omstandigheden. Overigens lijkt een overname nu niet waarschijnlijk gegeven de

0 2018

2019

2020

coronaviruspandemie. De beursgenoteerde vastgoedaandelensector op het Amerikaanse continent heeft afgelopen maand 8,7 procent aan beurswaarde herwonnen, met winsten voor de lokale vastgoedaandelenindices van Brazilië (0,1 procent), Mexico (5,0 procent), Verenigde Staten (8,7 procent) en Canada (10,1 procent). CBL Properties werkt samen met adviseurs bij het verkennen van strategische en financieringsmogelijkheden, waaronder een mogelijke herstructurering. De onderneming overweegt een omruilbod waarbij houders van ongedekte schulden hun beleggingen inwisselen voor gedekte schulden. CBL Properties zou ook een Chapter 11faillissementsaanvraag kunnen onderzoeken. CBL Properties heeft onlangs zijn verwachtingen voor 2020 ingetrokken en verschillende kostenbesparende maatregelen bekendgemaakt om het effect van de coronapandemie op de activiteiten te beperken. Vastgoedaandelen in Oceanië (21,9 procent), Afrika (7,1 procent) en Azië (5,0 procent) schreven een maandwinst bij. Voor het Aziatische continent varieerden de maandwinsten van 3,3 procent voor Japan tot 9,8 procent voor Singapore. Frasers Logistics & Industrial Trust is na de fusie met Frasers Commercial Trust omgedoopt tot Frasers Logistics & Commercial Trust, en de eigendommen van Frasers Commercial Trust werden opgenomen in de portefeuille van Frasers Logistics & Commercial Trust. Het bedrijf heeft nu een mandaat om te investeren in logistiek, industrieel, commercieel en bedrijventerreinen en beheert een portefeuille met onroerend goed in de Azië-Pacific, Europa en het Verenigd Koninkrijk. Overigens werd Frasers Commercial Trust op 29 april 2020 van de effectenbeurs van Singapore (SGX) verwijderd. !

‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

%1&/1-!.#% !!.$%,%.-!1+3%. 5!23'/%$ %1%,$ %1%.)'$% 3!3%. 41/0! #\KÇ

2018

-!!.$ *!!1

2019

*!!1

2020

*!!1

/,!3

#.. )GPGTCN

#..

#/ )GPGTCN

#/

41/0% %.%1!,

41/0%

#UKC )GPGTCN

#UKC

/.).'%.

!.3/1%.

).+%,2

&G )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV QPIGXGGT CCP FG DGWTU IGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP YGTGNFYÄŽF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG KPFGZ QRIGPQOGP FKG OCCPFGNÄŽMU YQTFV JGT\KGP &G )24 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV FG OGGUV NKSWKFG XCUVIQGFHQPFUGP FKG KP FG )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ \ÄŽP QRIGPQOGP &KV DGVTGHV GGP JGTDGNGIIKPIUKPFGZ FKG QR HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG KU IGYQIGP GP FCIGNÄŽMU YQTFV DGTGMGPF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG\G KPFGZ QRIGPQOGP

Geld & Kapitaalmarkt

Rentes voorlopig niet substantieel hoger

,/"!, !1+%32 %2%!1#( &G GEQPQOKG ICCV \YCCT IGDWMV QPFGT FG OCCVTGIGNGP /- %%. /."%(%%123% 5%1201%)$).' 5!. (%3 #/1/.!5)142 3% '%. 3% '!!. . (%3 %41/'%")%$ +1/-0 $% %#/./-)% '%$4 1%.$% (%3 %%123% +6!13!!, -%3 -!!1 ,)%&23 %. MTKOR XCP \QoP QOXCPI KU PKGV GGTFGT XQQTIGMQOGP 'P $!. 3% "%$%.+%. $!3 %1 5//1 (%3 '1//323% $%%, 5!. $!3 MYCTVCCN PQI IGGP URTCMG YCU XCP GGP nNQEMFQYPo 1O FG GEQPQOKUEJG RÄŽP VG XGT\CEJVGP GP JGV JGTUVGN VG DGXQTFGTGP \ÄŽP GT FQQT XGGN QXGTJGFGP GPQTOG GEQPQOK 2#(% 1%$$).'20!++%33%. ). (%3 ,%5%. '%1/%0%. 05!,,%.$ JKGTDÄŽ KU FCV LWKUV FKG NCPFGP FKG JGV OGGUVG VG NÄŽFGP JGD "%. 5!. (%3 5)142 %. $% ,/#+$/6. $% +,%).23% (%123%,01/ ITCOOCoU JGDDGP CCPIGMQPFKIF +P +VCNKÇ GP 5RCPLG JGGHV JGV ˬPCPEKGGN GEQPQOKUEJG JWNRRCMMGV GGP QOXCPI XCP $$2 +P &WKVUNCPF FCV XGGN OKPFGT VG NÄŽFGP JGGHV 5!. (%3 #/1/.!5)142 )2 $)3 )3 5%12#(), )2 .4 PQI IGGP RTQDNGGO OCCT MCP YGN VQV GGP QPIGNÄŽM GEQPQ -)2#( (%123%, ,%)$%. !,2 $% ,/#+$/6. 6/1$3 3%14''%$1!!)$ %. $% %#/./-)% 6%%1 !!.31%+3 %3 %#/./-)2#(% (%123%, XCP FG <WKF 'WTQRGUG GWTQNCPFGP \CN FCP CEJVGTDNÄŽXGP )5%1'%.3)% )2 $% !#(),,%2()%, 5!. $% 41/0%2% 23!"),)3%)3 %. (%3 5)142 +!. $% 5%12#(),,%. 3422%. //1$ %. 4)$ 6%%1

DNQQVNGIIGP 1QM DÄŽXQQTDGGNF QOFCV FG\G NCPFGP OGGT CHJCPMGNÄŽM \ÄŽP XCP JGV DWKVGPNCPFU VQGTKUOG GP FCV FKV OQIGNÄŽM OCCT NCPI\CCO YGGT \CN CCPVTGMMGP 'GP QPIG NÄŽM JGTUVGN KP JGV GWTQIGDKGF \QW DÄŽ KPOKFFGNU XGTFGT WKV JGV NQQF IGUNCIGP QXGTJGKFUˬPCPEKÇP GP PQI IGGP QXGT %%.23%--).' /5%1 (%3 %5%.34%,% $%,%. 5!. $% /5%1(%)$2 UEJWNF VQV JGTPKGWYFG URCPPKPIGP QR FG ˬPCPEKÇNG OCTM 3%. +4..%. ,%)$%. //1!,2./' '!!. $% -%%23% 5//120%,,%12 %15!. 4)3 $!3 $% %#/./-)% 5!.!& $% 36%%$% JGNHV XCP FKV LCCT YGGT \CN JGTUVGNNGP 'GP WKVIGOCCMVG \CCM KU FKV GEJVGT \GMGT PKGV /GV JGV XGTUQGRGNGP XCP FG NQEM $/6. )2 (%3 5)142 )--%12 ./' .)%3 5%1$6%.%. %. "%23!!3 (%3 1)2)#/ $!3 $% 5%1201%)$).' 6%%1 3/%.%%-3 %. %%. 36%% $% '/,& 5!. "%2-%33).'%. 5/,'3 ).!.#)%%, %#/./-)2#(% TGFFKPIURCMMGVVGP GP GGP NQEMFQYP \ÄŽP IGGP XCEEKP QH IGPGGUOKFFGN 1O JGV IG\QPFJGKFUU[UVGGO PKGV VQV JGV WK VGTUVG VG DGNCUVGP \CN GT FCCTQO YCCTUEJÄŽPNÄŽM PQI NCPIGTG VÄŽF GPKIG OCVG XCP NQEMFQYP PQFKI \ÄŽP &G DG\GVVKPIUITCCF XCP FG GEQPQOKG \CN FCCTFQQT PQI NCP IGTG VÄŽF NCCI DNÄŽXGP *KGTFQQT \CN GT \KEJ QQM PKGV XGGN KP Ë­CVQKTG FTWM QRDQWYGP &G TGPVGU ICCP FGTJCNXG XQQTNQRKI ./' .)%3 24"23!.3)%%, /-(//'

888 7$45*1('/$3-5 0.

Vastgoedmarkt /(,

Voorzichtig herstel voor Europese beursgenoteerde vastgoedsector ,0'(9 6312$

,0'(9 .1%$. 8500 8000

30 apr

31 december 1999 = 100

7500

7000 6500 6000

7000 EPRA Europe Index - Tr (€) EPRA Netherlands - Tr (€) EPRA Eurozone - Tr (€)

6500

5972.35

6000 5500

5500

5134.92

5000

5000 4500

4500

4142.82

4000

3500

3000

3000

2500

2500

2000

2000

1500

1312.26

1000

500

500

twee Australische retailspecialisten, Scentre Group (48,88 procent) en Vicinity Centres (43,96 procent), het best. Twee Japanse bedrijven boekten het slechtste

2018

2019

2020

ment is in april omgedoopt in Daiwa Securities Living Investment.

resultaat: Nippon Building Fund of Japan (-11,19 procent, Kantoren) en Nomura Real Estate Master Fund (-9,50 procent, Gediversifieerd). Japan Rental Housing Invest-

7(3 +(5 $.*(/((0 ;6..(0 '( 3(46.5$5(0 17(3 +(5 ((345( -8$35$$. 0$$3 7(38$&+5,0* 7113.12,* ((0 %(2(3-5( ,/2$&5 7$0 &17,' .$5(0 ;,(0 '(0-5 /31 $0$.,45 ,-1 (7,-$3, < ('(0 '$$37113 ,4 '$5 '( /((45( NQEMFQYPOCCVTGIGNGP KP 'WTQRC KP OCCTV GEJV \ÄŽP %(*100(0 = $GNGIIGTU MÄŽMGP XQQTCN PCCT FG KORCEV QR FG JWWTDGVCNKP *(0 ,0 +(5 58(('( -8$35$$. (0 '( %64,0(44 515 06 51( ;(*5 (7,-$3, < 3 813'5 *(-(-(0 0$$3 +1( '( +663%(5$.,0*(0 515 CCP JCNH CRTKN \ÄŽP XGTNQRGP YCV GT KU CHIGURTQMGP QXGT WKV UVGN XCP DGVCNKPI XCP JWWT GP YCV FG RNCPPGP \ÄŽP TQPFQO KPXGUVGTKPIGP +FGCNKVGT YQTFGP FG DÄŽIGYGTMVG XGTYCEJVKP *(0 7113 +((. /((*(01/(0 ,0 '( 17(38(*,0*(0 ;1 $.4 " +(()5 *('$$0 = 0$.,45 (3/$0 7$0 '(3 114 7$0 (*311) (5(3&$/ ;,(5 ((0 *315( -.11) 5644(0 '( %(5(3 (0 '( 4.(&+5 23(45(3(0'( HQPFUGP n&G TGVCKNHQPFUGP FQGP JGV PQI CNVÄŽF UNGEJV VGT YÄŽN FG GPGTIKGUGEVQT GGP RQUKVKGXG QPVYKMMGNKPI NCCV \KGP $GNGIIGTU \KGP FG TGVCKNOCTMV PQI CNVÄŽF CNU JQRGNQQU 'T KU '$$3%,00(0 8(. ((0 7(34&+,. 5644(0 '( 3(5$,. ,0 '( %,00(0 UVGFGP GP DÄŽXQQTDGGNF FG OGWDGNDQWNGXCTFU &KG NCCVUVG *31(2 '1(5 +(5 %(5(3 0 (.*,ë ;,(0 8( 7(3'(3 '$5 1*,45,(- (0 #13* ((0 ,0+$$.%(8(*,0* /$-(0 0$ +(5 ',(25(2605 ,0 /$$35 = 1QM VWUUGP NCPFGP QPFGTNKPI \ÄŽP GT ITQVG XGTUEJKNNGP n&CV +(()5 5( /$-(0 /(5 '( 7(34&+,..(0'( 41135(0 $$02$- 7$0 '( &1310$&3,4,4 0 (.*,A ,4 (3 ((0 &1/2.(5( .1&-'180 *( 8((45 ,0 ('(3.$0' 0,(5 =

!$0 '(3 114 4&+$5 ,0 '$5 )10'4(0 ',( ,0 ;13*7$45*1(' %( .(**(0 /1/(05((. ;1=0 231&(05 515 231&(05 %17(0 FG KPVTKPUKGMG YCCTFG PQVGTGP 1OIGMGGTF XGTYCEJV JÄŽ '$5 ((0 )10'4 $.4 631&1//(3&,$. 06 ;8$$3 515 8(. 231&(05 10'(3*(8$$3'((3' ,4 13*$0 8$$34&+685 %(.(**(34 17(3 '( +(.( .,0,( '$5 (3 01* ((0 58(('( /$3-5&133(&5,( $$0 ;,5 5( -1/(0 ,0 '(;( &3,4,4 ,( ;$. 10'(3 /((3 813'(0 ,0*(*(7(0 '113 +(5 /1 IGNÄŽM NCVGT FKV LCCT CHPGOGPFG QRVKOKUOG QXGT JGV UPGN QP FGT EQPVTQNG MTÄŽIGP XCP JGV XKTWU /GV JGV QQI QR FG XCUVIQGFOCTMV YÄŽUV ,2 /QTICP QR FG EÄŽHGTU XCP YKPMGNXCUVIQGFDGFTÄŽH 7PKDCKN FKG JGGHV KP CRTKN &,3&$ 231&(05 7$0 '( +663,0-1/45(0 1057$0*(0 10 FCPMU JGV ITQQVUEJCNKI XGTNGPIGP XCP FG DGVCCNVGTOÄŽPGP XQQT CRTKN GP OGK 9GN KU GGP UVTGGR IG\GV FQQT OKNLCTF GWTQ CCP PKGWYG RTQLGEVGP +P XGTDCPF OGV FG QP\GMGT +(,' ,0 '( /$3-5 *(()5 0,%$,. *((0 231*014( $) $. 45$$5 +(5 &10&(30 -.$$3 1/ 8,0-(.&(053$ '(4011'4 ,0 $$0*(2$4 5( 713/ 8((3 5( 12(0(0 1- $. 7(38$&+5 0,%$,. ,0 +(5 58(('( -8$35$$. 2$4 (&+5 '( -.$2 7$0 '( &1310$&3,4,4 !$0 '(3 114 ;(5 +(5 &10&(30 51&+ 7$0 < 1.'=12 < 6:= !$45 (' /$$-5 ,0 '( $$0%(7(.,0* 7$0 (*311) (5(3&$/ '( 1/*(-((3'( %(8(*,0* !$45 (' (.*,6/ /(.''( 17(3 '( ((345( '3,( /$$0'(0 $. ((0 *( 71(.,*( '$.,0* 7$0 '( %(;(55,0* 1- "(3(.'+$7( '$5 ;,&+ 0(5 $.4 0,%$,. 0,(5 8$$*5 $$0 ((0 231*014( 7113 '( 3(45 XCP JGV LCCT UVCCV DÄŽ 8CP FGT .QQU PW QR n*QNFo

7(3;,&+5 3$5,0*4 /(, 0,%$,. 1'$/&1

13*$0

(*311) (5(3&$/

.@2,(3(

"

"(3(.'+$7(

''

1.'

('6&(

6:

1.'

631&1//(3&,$. !$45 ('

(..

De Aziatische index verloor 7,27 procent, waarmee het rendement op jaarbasis uitkwam op 15,41 procent in maart. Australië presteerde beter met een rendement van 24,23 procent en ook andere landen in de regio leverden positieve rendementen; Singapore (8,46 procent), Hong Kong (7,87 procent), Nieuw-Zeeland (4,94 procent) en Japan (3,05 procent). Alle sectoren boekten een positief rendement in de regio Azië. Accommodaties (17,43 procent), Retail (14,04 procent) en Industrieel (9,89 procent) waren topperformers van de maand. Kantoren stond in april onderaan met 0,04 procent. Op bedrijfsniveau presteerden

Crisis slaat kloof tussen vastgoedfondsen

6:

Aanbevelingen analisten

1.'

De Noord-Amerikaanse index rapporteerde een maandrendement van 8,51 procent. Het jaarlijkse rendement van de index staat nu op -15,44 procent. De Amerikaanse index en de Canadese index wonnen respectievelijk 8,49 procent en 8,94 procent. Alle sectoren boekten een positief rendement in de regio NoordAmerika, met uitzondering van Zelfopslag (-6,56 procent). Toppresteerders waren Retail (14,03 procent), Diversified (12,90 procent), Industrieel/Kantoren (11,75 procent) en Accommodaties (11,17 procent). Bestpresterende bedrijven waren de retailspecialisten Tanger Factory Outlet Centres Inc (57,25 procent), en Macerich Company (41,00 procent) samen met Summit Hotel Properties (43,60 procent, Accommodatie). Onderaan bungelen Diversified Healthcare Trust (-14,03 procent, Zorg), Armada Hoffler Properties REIT (-10,19 procent, Gediversifieerd) en Americold Realty Trust (-9,54 procent, Industrieel).

(..

De Europese index won 3,69 procent, waardoor het rendement op jaarbasis eind april op 11,55 procent uitkwam. In de loop van de maand boekten de meeste landen een positief rendement, met licht herstel. De toppers waren Spanje (10,57 procent), Ierland (8,77 procent) en Noorwegen (7,09 procent). Oostenrijk (-5,37 procent), Italië (-3,47 procent) en Finland (-3,59 procent) deden het slecht. De sectoren Accommodaties (27,89 procent), Self-Storage (11,38 procent) en Industrieel (6,22 procent) waren toppresteerders, terwijl Zorg (-3,34 procent) en Kantoren (-0,09 procent) hekkensluiters waren. De overige sectoren boekten een positief rendement. Op bedrijfsniveau deden Pandox (25,85 procent, Zweden, accommodaties), twee retailspecialisten Deutsche EuroShop AG (25,81 procent, Duitsland) en INTU Properties (24,61 procent, VK), het Duitse ADO Properties SA (24,27 procent, residentieel) en de Spaanse Merlin Properties Socimi SA (23,14 procent, gediversifieerd) het goed in april. Het slechtst presteerden vier in het Verenigd Koninkrijk gevestigde bedrijven; BMO UK Real Estate Investments (-24,86 procent, Gediversifieerd), Picton Property Income Limited (-23,03 procent, Industrieel/Kantoor), Standard Life Inv Prop Inc Trust (-15,01 procent, Industrieel/Kantoor) en Custodian

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

REIT plc (-12,12 procent, gediversifieerd). Ook het Zweedse Atrium Ljungberg AB (-11,89 procent, gediversifieerd) stond dik in de min.

2020

Hoewel de negatieve impact van covid-19 in de afgelopen maand duidelijk werd, vertoonde de markt in april een licht herstel. Vooral de meest getroffen sectoren accommodatie en retail rapporteerden hogere rendementen in alle regio’s. Ook andere sectoren presteerden relatief beter in vergelijking met de afgelopen twee maanden. Ook op landelijk niveau veerden de resultaten op.

2019

EPRA/NAREIT Global Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT Asia Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT North America Total Return Index - TR (€) EPRA Europe Index - TR (€)

(4($3&+ /$0$*(3

0 2018

2821.58

1500

1000

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

4266.72 4142.82

4000

3500

0

30 apr

6:

7500

31 december 1999 = 100

&&& % #$ " $

Vastgoedmarkt

ECB neemt spanning geldmarkt weg

" $$ " %

.GPKPIGP MQTVGT FCP GGP LCCT KP

! $ " $$ " %

.GPKPIGP NCPIGT FCP GGP LCCT KP

1,50

0,40

1,00 0,15 0,50 -0,10 mei‘19

jul‘19

sep‘19

nov‘19

jan‘20

mrt‘20

mei‘19 0,00

mei‘20

-0,35

sep‘19

nov‘19

jan‘20

mrt‘20

mei‘20

-0,50

-1,00

-0,60 1-maands Euribor

'WTKDQT KP

jul‘19

2-jaars rente

3-maands Euribor

'WTQRGUG UVCCVUTGPVG KP

CRTKN OGK

8GTUEJKN

5YCRVKQP RC[GT

CRTKN OGK

8GTUEJKN

10-jaars rente

$ #& !

1RVKG

UYCR

UVTKMG

2TGOKG

.QQRVÄŽF

8CUVG TGPVG

OCCPFU

LCCTU

OCCPFGP

LCCT

LCCT

OCCPFU

LCCTU

OCCPFGP

LCCT

LCCT

OCCPFU

LCCTU

OCCPFGP

LCCT

LCCT

OCCPFU

LCCTU

OCCPFGP

LCCT

LCCT

LCCTU

LCCTU

LCCTU

4GPVGEQNNCT

LCCTU

.QQRVÄŽF

LCCTU

LCCT

LCCTU

LCCT

LCCTU

LCCTU

4GPVGECR (NQQT

ECR

2TGOKG

.QQRVÄŽF

UVTKMG

2TGOKG

LCCT

LCCT

LCCT

LCCT

LCCT

LCCT

+P DQXGPUVCCPFG VCDGNNGP UVCCP FG VCTKGXGP XCP XGTUEJKNNGPFG TGPVGFGTKXCVGP XGTOGNF &G\G VCTKGXGP \ÄŽP KPFKECVKGH GP GZENWUKGH MTGFKGVQRUNCI #CP FG\G VCTKGXGP MWPPGP IGGP TGEJVGP YQTFGP QPVNGGPF 8TCCI DÄŽ JGV KPFGMMGP XQQTCH GGP IQGFG TKUKEQ KPXGPVCTKUCVKG QR OCCV

*CTEQ 0ÄŽNCPF 5GPKQT CFXKUGWT ';

" $ !" $#$ #! " $ $ $ $ GGP QROGTMGNÄŽM MQGTUXGTNQQR XCP DÄŽ XQQTDGGNF FG FTKGOCCPFU 'WTKDQT &KG "$ #$ #$ QQKV DGTGKMV QR RTQEGPV &G OCCPF YGTF CHIGUNQVGP QR RTQEGPV 8CPCH JGV FKGRVGRWPV QR OCCTV YCU FKV VQEJ GGP DGJQQTNÄŽM JGTUVGN KP TWKO VYGG YGMGP +P CRTKN

%1.7/0 12+0+'

\GVVG JGV JGTUVGN \KEJ MTCEJVKI XQQTV 1R CRTKN YCU FG FTKGOCCPFU 'WTK DQT QRIGNQRGP VQV RTQEGPV 1QM FG \GU GP VYCCNHOCCPFU 'WTKDQT NKGVGP UQQTVIGNÄŽMG UVÄŽIKPIGP \KGP #PCNKUVGP XGTMNCCTFGP FG UVÄŽIKPI XCP FG 'WTKDQT FQQT FG ITQVG XTCCI PCCT MQTVNQRGPFG MTGFKGVGP 8GGN DGFTÄŽXGP JGDDGP KOOGTU IGNF QRIGPQOGP QO FG OQGKNÄŽMG GP QP\GMGTG RGTKQFG XCP FG NQEMFQYP FQQT VG MQOGP &G UVÄŽIKPI XCP FG\G KPVGTDCPECKTG VC TKGXGP VTQM QQM FG CCPFCEJV XCP FG 'WTQRGUG %GPVTCNG $CPM '%$ 5RCP

PKPIGP KP FG IGNFOCTMV \ÄŽP \GMGT KP FG\G VÄŽF PKGV YGPUGNÄŽM &G '%$ DG UNQQV KP VG ITÄŽRGP FQQT JGV XGTNCIGP % " $ $ " % ! " '#

6CTIGVGF .QPIGT 6GTO 4G˭PCPEKPI 1RGTCVKQPU &CCTOGG MWPPGP EQO OGTEKÇNG DCPMGP IQGFMQQR IGNF NGPGP DĎ FG '%$ #NU FG DCPMGP FG QRIGPQ OGP OKFFGNGP XGTXQNIGPU WKVNGPGP CCP DGFTĎXGP MCP FG TGPVG FKG FG DCPMGP CCP FG '%$ OQGVGP DGVCNGP FCNGP VQV \GNHU RTQEGPV &KV YCU GGTUV VQV RTQEGPV &G DCPMGP MTĎIGP FWU PQI OGGT IGNF VQG DĎ GGP

NGPKPI XCP FG '%$ 1QM KPVTQFWEGGTFG FG '%$ JGV RTQITCOOC 2'.641 QO FG URCPPKPIGP QR FG IGNFOCTMV VG DG UVTĎFGP &G CHMQTVKPI UVCCV XQQT FGOKE 'OGTIGPE[ .QPIGT 6GTO 4G˭PCP EKPI 1RGTCVKQPU 8KC \GXGP VTCPEJGU XCP 2'.641oU MWPPGP FG EQOOGTEKÇNG DCPMGP VGIGP GGP VCTKGH XCP RTQEGPV \ĎPFG DCUKURWPVGP QPFGT FG DGNGKFUTGPVG XCP RTQEGPV GP VG % "# ! "! % " #$ IGNF NGPGP DĎ FG '%$ QO JWP NKSWKFK VGKVURQUKVKG VG XGTDGVGTGP *GV 2'. 641 RTQITCOOC MGPV IGGP XGTRNKEJ

VKPI JGV IGNF WKV VG NGPGP QO KP CCPOGTMKPI VG MQOGP XQQT FG IWPUVK " $ *GV GHHGEV XCP FG OCCVTGIGNGP XCP FG '%$ NGKFFG VQV QPVURCPPKPI QR FG IGNFOCTMV 7KV FG JWKFKIG UVCPFGP XCP FG 'WTKDQT HWVWTGU MCP YQTFGP $ " VGGN XGTYCEJVGP FCV FG OCCPFU 'WTKDQT YGGT \CN VGTWIXCNNGP VQV QXGT GGP LCCT /''4 +0(14/#6+' YYY OQPVGUSWKGW PN

6JG )QQF VJG $CF CPF VJG 7IN[

KNNWUVTCVKG *CPU 5RTCPIGTU

/CCTVGP &QPMGTU *QQHF MGPPKU UVWTKPI 4CDQ 4GCN 'UVCVG (KPCPEG

9KG DGVCCNV FG TGMGPKPI XQQT FG EQTQPCETKUKU! &G\G XTCCI JQWFV OÄŽ DG\KI 0QI PKGV GGPU FG XTCCI JQG JQQI FKG TGMGPKPI ICCV YQTFGP 9G JGDDGP PCOGNÄŽM FKGRG \CMMGP MNKPMV JGV IGTWUVUVGNNGPF 8CPWKV JGGN XGGN MCPVGP JQQT GP NGGU KM FCV FG\G ETKUKU IG\COGPNÄŽM QRIGNQUV OQGV YQTFGP &CCT DGP KM JGV RTQEGPV OGG GGPU $ÄŽ \QoP IQNH XCP UQNKFCTKVGKV XGTYCEJV LG QQM FCV FG UVGTMUVG UEJQW FGTU FG NCUVGP YKNNGP FTCIGP 8TÄŽYKNNKI 6QEJ KU GT KP JGV XCUVIQGF CNVÄŽF IGFQG &KV FQGV OG FGPMGP CCP FG ˬNO 6JG )QQF VJG $CF CPF VJG 7IN[ YCCTKP FTKG $ ! " $ % & & " # $ & " " & " JGV VQEJ XQQTCN ICCV QO GKIGPDGNCPI +GFGTGGP DGITÄŽRV FCV GGP JQTGEC QH TGVCKNQPFGTPGOGT \QPFGT QO\GV GP OGV XCUVG MQUVGP JGV JQQHF PQQKV NCPI DQXGP YCVGT JQWFV #NNG DGITKR JGD KM XQQT JWNR CCP NQMCNG QPFGTPGOGTU KP JGV OKFFGP GP MNGKPDGFTÄŽH 8GGN QXGTJGKFUKP URCPPKPIGP \ÄŽP GTQR IGTKEJV FG\G DGFTÄŽXGP GP FG YGTMIGNGIGPJGKF QXGTGKPF VG JQWFGP +M JQQR FCV FKV ICCV NWMMGP 5EJQMMGPF XKPF KM JGV FCV ITQVG XCCM KPVGTPCVKQPCNG TGVCKNGTU \KEJ OGNFGP XQQT JGV KPHWWU &G TGMGPKPI KU PCOGNÄŽM XQQT FG XGTJWWTFGT 9CCT DNÄŽHV FG UQNK FCTKVGKV XCP FG MCRKVCCNMTCEJVKIG CCPFGGNJQWFGTU! &G DWKVGPYGTGNF UVGNV JKGT IGGP XTCIGP QXGT $GFTÄŽXGP FKG ITCVKU GGP VYGGFG DTKN YGIIGXGP QH FKG FC IGP WKVXGTMQQR QR FG TFGWT JGDDGP UVCCP JGDDGP JGV DGUVG OGV QPU XQQT &KV \ÄŽP IQQF IW[U 1QM CNU \G GGP RCCT OKNLCTF GWTQ QR JWP TGMGPKPI JGDDGP UVCCP 'KIGPCTGP XCP JGV XCUVIQGF \ÄŽP RGT FGˬPKVKG FG DCF IW[U %" $ % JWWT \ÄŽP PKGV Ë­GZKDGN QPFGTJQWFGP JGV RCPF PCWYGNÄŽMU GP YKNNGP CNVÄŽF JGV QPFGTUVG WKV FG MCP -QTVQO GGP GKIGPCCT DWKV CPFGTGP WKV GP XGTFKGPV \QPFGT PQGOGPUYCCTFKI TKUKEQ QH QPFGTPGOGTUEJCR DCMMGP OGV IGNF 'GP FGGN XCP FKV XQQTQQTFGGN \CN DGUV YCCT \ÄŽP CPFGTU DGUVCCV JGV PKGV /CCT FKV FQGV VCNNQ\G NQMCNG DGNGIIGTU GEJV VGMQTV 1QM FKG \QGMGP PW MQQTVUCEJVKI PCCT GGP QRNQU

UKPI OGV FG JWWTFGT 'P XCCM KU FCCT QQM DGUV QXGT VG RTCVGP +PVWUUGP JGDDGP YG \QoP \GU LCCT UVCCP VG LWKEJGP FCV JGV KPVGTPCVKQPCNG MC RKVCCN \ÄŽP YGI PCCT QPU NCPF XQPF 2TKXCVG GSWKV[ FWTˬPXGUVGGTFGTU KPUVKVWVKQ PGGN IGNF IGNWM\QGMGTU ;QW PCOG KV <ÄŽP FKV DCTOJCTVKIG UQNKFCKTG KPXGUVGGT FGTU! +M YCCI JGV VG DGVYÄŽHGNGP 'P FWU URGNGP \ÄŽ JGV URGN JCTF 'P QOFCV DGNGIIGTU FG UEJÄŽP VGIGP JGDDGP XKPFGP OCCT YGKPKIGP JGV GTI FCV FG TGMG PKPI FCCT YQTFV PGGTIGNGIF ,G DGPV PKGV XQQT PKGVU FG DCF IW[ &GIGPG FKG JGV IGNF JGGHV XQQTIGUEJQVGP KU FG WIN[ IW[ /GGUVCN FWU FG DCPM 8CP FG WIN[ IW[ YQTFV EQWNCPEG XGTYCEJV /GV GGP MQR CNU n)GGP ˬPCP EKGT OGGT VG XKPFGP XQQT YKPMGNU GP JQVGNUo YQTFV JKGT KP FG OGFKC ˬLPVLGU CCP JGTKPPGTF *KGTOGG NÄŽMV VG YQTFGP IGUWIIGTGGTF FCV FG DCPMGP FG\G ETKUKU OKU DTWKMGP QO \KEJ UVKNNGVLGU WKV JGV YKPMGNXCUVIQGF VGTWI VG VTGMMGP 'GP VKMMGNVLG OKURNCCVUV QOFCV KP \QoP DGGVLG GNM XGTJCCN XCP YGNMG XCUVIQGF DCPM FCP QQM KP FG NCCVUVG VKGP LCCT QR FG TKUKEQoU XCP YKPMGNXCUVIQGF KU IGYG\GP $NÄŽMDCCT YCU FKG DQQFUEJCR XQQT FQXGOCPU QTGP DGUVGOF #NU WNVKGOG QRNQUUKPI YQTFV FCCTPCCUV IGRNGKV QO TGPVGXGTRNKEJVKPIGP QR VG UEJQTVGP GP UQOU \GNH QO UEJWNFGP MYÄŽV VG UEJGNFGP &CV MNKPMV U[ORCVJKGM /CCT FG TGCNKVGKV KU FCV ITCVKU IGNF PKGV DGUVCCV *GV KU PCOGNÄŽM WY IGNF &CCT OGG DGVCCNV W FG\G ETKUKU FWDDGN 5COGP XKC GGP JQIGTG UVCCVUEJWNF 'P RGT UQQPNÄŽM QOFCV JGV WY URCCTIGNF GP XGTOQIGP KU FCV FCCTOGG QR JGV URGN UVCCV &CV NÄŽMV OÄŽ VG XGGN XCP JGV IQGFG <GMGT CNU W YGGV FCV GT DÄŽ KPVGTPCVKQPCNG TGVCKNGTU GP KPXGUVGTKPIUHQPFUGP PQI OKNLCTFGP QR GGP RNCPMLG NKIIGP VG YCEJ VGP MNCCT QO KPIG\GV VG YQTFGP QO QR JGV FKGRVGRWPV XCP FG\G ETKUKU CNU TGF FGPFG GPIGN FG TGVCKN GP XCUVIQGFUGEVQT YGGT PKGWYG INCPU VG IGXGP 4'#%6+'5 0##4 OCCTVGP FQPMGTU"TCDQDCPM PN

%%% $ "# ! #

Vastgoedmarkt

7KV GGP DTKGH XCP JGV EQNNGIG XCP $ 9 CCP FG IGOGGPVGTCCF DNÄŽMV GEJVGT FCV VYGG DGNCPITÄŽMG RTQLGEVRCTVPGTU KP GTPUVK IG ɈPCPEKÇNG RTQDNGOGP FTGKIGP VG MQOGP 'GP IQGFMQRGT CNVGTPCVKGH XQQT GGP PKGWYG -WKR JGGHV PQI YGKPKI RQNKVKGM

Coronacrisis drukt stempel op Feyenoord City

I

n de brief aan de gemeenteraad geeft het college aan dat zowel Stadion Feijenoord als de voetbalclub ernstige financiĂŤle pijn lijden door de coronacrisis. Beide entiteiten spelen een sleutelrol in het tot stand komen van de totale gebiedsontwikkeling Feyenoord City. De projectorganisatie ziet de ontwikkeling van een nieuw stadion aan de Maas als het startpunt; een concreet Plan B voor de gebiedsontwikkeling ligt er volgens diverse betrokkenen niet. Met name Stadion Feijenoord staat er op dit moment niet goed voor, erkent het college in een brief aan de gemeenteraad. ‘Door het wegvallen van alle voetbalwedstrijden, evenementen en meetings, zijn de inkomsten van het stadion plotsklaps gereduceerd tot nul. (‌) Stadion Feijenoord maakt vanzelfsprekend zoveel mogelijk gebruik van het pakket dat het Rijk heeft gepresenteerd met werktijdverkorting etc. en beraadt zich ook op aanvullende oplossingen om in deze periode het hoofd boven water te houden.’ De financiĂŤle positie van het stadion is al letterlijk met een zware hypotheek belast. De Amerikaanse zakenbank Goldman Sachs heeft een brugkrediet verstrekt voor de plannenmakerij waarbij de teller inmiddels op meer dan 20 miljoen euro staat. Daarbij dient de huidige Kuip als onderpand. Ook Feyenoord zelf, de toekomstige bespeler van het nieuwe stadion, voelt volgens het college nadrukkelijk de impact van de coronacrisis. ‘Ook voor de BVO geldt dat vele belangrijke inkomsten zijn weggevallen, nu er niet meer kan worden gevoetbald. De begroting zal hierdoor omlaag moeten, maar hoe hard de club wordt getroffen laat zich niet voorspellen. Veel zal afhangen van wanneer het normale leven en het voetbal weer op gang komen en met name of het komende seizoen 2020-2021 na de zomer gewoon van start kan onder normale omstandigheden.’ De club zelf heeft al aangeven zich tot de zomer niet meer te buigen over het stadiondossier, omdat

alle seinen nu op het overleven van de coronacrisis staan. Ook een op het laatste moment ingebracht goedkoper alternatief voor vernieuwbouw van De Kuip door het consortium De Moderne Kuip (DMK)wordt vooralsnog niet door de club bekeken. Begin april sloot de inzageprocedure voor het bestemmingsplan Feyenoord City. Dit behelst een integrale gebiedsontwikkeling op Rotterdam Zuid waarbij een nieuw stadion aan de Maas voor Feyenoord het ankerpunt is. In het gebied zijn onder meer ook veel nieuwe woningen, winkels, horeca en verblijfsgebied voorzien. Het oude stadion verliest in de plannen uiteindelijk zijn rol als professioneel voetbalstadion. In plaats daarvan worden er onder meer woningen en faciliteiten voor onderwijs en breedtesport in gerealiseerd. Op het laatste moment werden er nog bezwaren ingediend tegen het bestemmingsplan. Zo wil Feyenoord de zekerheid hebben dat het kan blijven spelen in de huidige Kuip, mocht het bestemmingsplan dit najaar definitief worden en het nieuwe stadion toch niet doorgaan. Op grond van het nieuwe bestemmingsplan voor Feyenoord City verliest het huidige stadion namelijk zijn functie. De gemeente Rotterdam had echter eerder al aangegeven dat de club op grond van overgangsrecht een eeuwigdurend recht houdt om tot de overgang naar een nieuw stadion te blijven spelen in De Kuip en dat ook verbouwingen binnen de huidige contouren van het stadion daarbij mogelijk zijn.

Opvallender was de presentatie van het alternatief De Moderne Kuip (DMK) als zienswijze op het bestemmingsplan. Volgens het consortium DMK, waarvan onder meer bureau West 8, EGM Architecten en Van Herk Groep deel uitmaken, is vernieuwbouw van De Kuip een goedkoop en snel alternatief als het nieuwe stadion aan de Maas toch niet doorgaat. Tegenstanders van een nieuw stadion wijzen bij voortduring op de in hun ogen financiĂŤle onhaalbaar-

heid van een nieuw stadion. Ook vrezen zij dat de club eraan onderdoor gaat. Zorgen die zijn toegenomen nu de club en het bestaande stadion stevig te lijden hebben van de coronacrisis. In tegenstelling tot de eerdere vernieuwbouwvariant onder de noemer Red de Kuip, die in 2015 terzijde werd geschoven, is er net als bij Feyenoord City ook in het DMKplan sprake van gebiedsontwikkeling en zijn er onder meer woningen ingetekend.

Dat Van Herk Groep het DMK-plan ondersteunt komt niet geheel onverwacht. Eerder gaf oprichter Aat van Herk, die met een bezit van tegen de zesduizend woningen de grootste particuliere huisbaas van Nederland is, al aan helemaal niets te zien in een nieuw stadion. Van Herk acht het financieel onhaalbaar. Hij ziet meer in het renoveren en upgraden van De Kuip dan dat er een nieuw stadion aan de Maas verrijst binnen de gebiedsontwikkeling Feyenoord City. Daarbij speelt wellicht mee dat de Van Herk Groep een fikse grondpositie heeft in de nabijheid van het stadion. Uit gegevens van het Kadaster blijkt dat Van Herk Groep middels het zusterbedrijf Nationaal Grondbezit maar liefst 20.500 m2 (bebouwde) grond bezit in de Stadiondriehoek. Dat is het driehoekige gebied tussen de Stadion- en Olympiaweg waar behalve De Kuip en de bijbehorende opstallen nog de nodige bedrijfshallen staan. Uit het Kadaster blijkt dat Nationaal Grondbezit in 2013 voor 8,3 miljoen euro 25 locaties aan de Olympiaweg in bezit kreeg. Locaties die ook in de plannen van Feyenoord City een nieuwe bestemming krijgen. Politiek gezien is er vooralsnog weinig animo voor het te elfder ure ingediende alternatief. Alleen bij de kleine oppositiepartijen Partij voor de Dieren en 50 Plus, samen goed voor twee van de 45 raadszetels is er nu al een voorkeur voor vernieuwbouw van de Kuip. Gerben van Dijk, burgerraadslid van de coalitiefractie van Christen-

" #

Unie-SGP en lid van de raadscommissie Bouwen, Wonen en Buitenruimte vindt de procedure rondom het bestemmingsplan voor Feyenoord City niet het moment om alsnog een alternatief te beoordelen. ‘We zitten in een proces voor een nieuw stadion. Daarin worden stappen gezet. Door nu alsnog met een nieuw plan te komen is het alsof je een nieuw huis aan het bouwen bent en plotseling verschijnt er een aannemer bij je aan de deur die zegt dat hij je oude huis ook kan verbouwen.’

& #% # "$ " " " $ # ! # '

Indachtig de coronacrisis en de impact daarvan op de financiĂŤle situatie van Feyenoord en Stadion Feijenoord vindt Van Dijk het wel een goed idee dat er wordt nagedacht over terugvalopties. ‘Maar je ontwikkelt geen gebiedsvisie op basis van een alternatief plan. Vooralsnog gaan we er vanuit dat er een nieuw stadion komt. Geen enkel proces is onomkeerbaar, maar ook als het nieuwe stadion alsnog niet doorgaat, betekent dat niet dat je direct doorschakelt naar een alternatief. Iedereen zal zich dan moeten herpakken. Ten aanzien van de vernieuwbouwoptie van De Kuip heb ik al gezegd: zet maar in de ijskast. Zelfs al komt het op een gegeven moment weer ter tafel, dan nog moet er een heel nieuw bestemmingsplan komen. De bouw van een nieuw stadion is immers een essentieel onderdeel van het huidige plan.’ Raadslid Dennis Tak van coalitiegenoot PvdA kan nog niet aangeven in hoeverre DMK wordt meegewogen in de besluitvorming over het bestemmingsplan. ‘Ik ben zelf ook benieuwd of we niet een optie moeten inbouwen voor het geval het toch niet lukt met het nieuwe stadion.’ Hoewel de projectorganisatie Feyenoord City aangeeft gewoon door

Vastgoedmarkt

*GV JWKFKIG 5VCFKQP (GÄŽGPQQTF KP FG \QIGJGVGP 5VCFKQPFTKGJQGM *GV EQPUQTVKWO &G /QFGTPG -WKR RTGUGPVGGTFG QPNCPIU GGP XGTPKGWYDQWYRNCP CNU CNVGTPCVKGH XQQT GGP PKGWY UVCFKQP (QVQ 5JWVVGTUVQEM

te kunnen werken aan de plannen, ondervindt de Stichting Gebiedsontwikkeling aan de Maas wel hinder bij het rondkrijgen van de financiering van de gebiedsontwikkeling. Het college van B&W: ‘De banken waarmee overleg wordt gevoerd, geven aan dat ze de gebiedsontwikkeling onverminderd interessant vinden en onverminderd van plan zijn de Stichting te

financieren. Vanwege de huidige situatie kan men echter minder snel tot afronding van het ingezette contracteringsproces komen. (‌) Het gevolg van deze vertraging is dat deze zou doorwerken in de verwerving en verplaatsing van enkele cruciale bedrijven waardoor er grote druk ontstaat op het moment waarop de gebiedsontwikkeling daadwerkelijk van start kan gaan.’

Als oplossing is volgens het college een pakket maatregelen samengesteld waarbij een beperkte bancaire financiering een noodzakelijke verwerving mogelijk maakt. ‘Diverse private partijen verlenen een krediet en/of staan garant voor de geplande investeringen van de stichting. De gemeente levert hierin een bijdrage door het op zich nemen van een beperkt aantal opdrachten die van nature bij de gemeente horen voor onder meer grond- en milieuonderzoeken. Die bijdrage wordt verrekend bij de levering van de gemeentegrond aan de Stichting.’ Als eerste resultaat van het pakket maatregelen kon de Stichting onlangs bekendmaken een contract met TLR International Laboratories te hebben getekend. Dat voorziet in de tijdige verplaatsing van het bedrijf uit het gebied naar een andere locatie. ‘Daarmee is de realisatie van het nieuwe stadion weer een stap dichterbij gekomen’, aldus B&W.

Of er door corona alsnog een kink in de kabel komt wat betreft het nieuwe stadion durft Van Dijk niet

te voorspellen. ‘Als je kijkt naar de financiĂŤle situatie voor de club en De Kuip, zijn er wel degelijk zorgen. Het proces doorlopen is ĂŠĂŠn ding, maar je zult ook moeten kijken wat de crisis op de korte en de langere termijn met de plannen doet. Een voetbalstadion is niet anders dan andere grote commerciĂŤle ruimtes. Als je door corona daadwerkelijk met een andere bezettingsgraad van het stadion

! DQWY XCP JGV "

moet gaan rekenen, valt ook een belangrijk deel van de exploitatie weg.’ Tak: ‘Wij maken ons zorgen over de financiĂŤle situatie van het stadion. Ik vind dat we terughoudend moeten zijn met steun en zeker niet de lening van Goldman Sachs moeten gaan aflossen.’

Dat de gemeente Rotterdam de Stichting Gebiedsontwikkeling aan de Maas financieel ondersteunt bij de verwerving van de gronden (onder meer door kosten niet in rekening te brengen) vindt Van Dijk niet erg. ‘Afgezien van de toekomst van De Kuip, een gemeentelijk monument, is voor ons vooral de gebiedsontwikkeling belangrijk. Ook als het nieuwe stadion niet doorgaat zullen de gronden een nieuwe bestemming vinden. Daarvan profiteert ook de gemeente.’ Tak: ‘De grond staat ten dienste van woningbouw, dus ook als de bouw van het stadion niet doorgaat, komen daar gewoon woningen. Voor de PvdA staat de gebiedsontwikkeling voorop. Wij zijn overigens voor het nieuwe stadion, mits het lukt binnen de gestelde voorwaarden.’

333 2 /0$,"!* .(0 +)

Vastgoedmarkt *"&

&G YGTGNFGEQPQOKG UVGXGPV FKV LCCT CH QR GGP TGEGUUKG FKG XGTIGNÄŽMDCCT KU OGV QH GTIGT KU FCP FG )TQVG &GRTGUUKG KP JGV DGIKP XCP FG VYKPVKIUVG GGWY *QG UPGN FG GEQPQOKG \KEJ \CN JGTUVGNNGP JCPIV CH XCP JQG UPGN FG YGTGNF JGV EQTQPCXKTWU QPFGT EQPVTQNG MTÄŽIV &CV KU FG YGKPKI QRDGWTGPFG DQQFUEJCR KP JGV JCNHLCCTNÄŽMUG TCRRQTV XCP JGV +PVGTPCVKQPCCN /QPGVCKT (QPFU +/(

The Great Lockdown: IMF voorziet historische economische crisis

‘D

it is een crisis als geen ander,’ schrijft IMF’s hoofdeconoom Gita Gopinath in het voorwoord om vervolgens toch een vergelijking te maken: ‘het is zeer waarschijnlijk dat de wereldeconomie dit jaar de zwaarste recessie beleeft sinds de Grote Depressie en heftiger dan de kredietcrisis van tien jaar geleden.’ Hoewel volgend jaar enig herstel wordt verwacht, zal de economische groei van voor de uitbraak van het virus niet meer terugkeren, verwacht de VN-organisatie. ‘Het is zeer onzeker hoe lang dat zal aanhouden.’ Vanwege die onzekerheid bestempelt het IMF deze crisis nu al als The Great Lock-

down, een verwijzing naar The Great Depression die de wereld vanaf 1929 ruim een decennium in zijn greep hield.

&# ( # &' De cijfers die het IMF in het rapport presenteert, komen hard aan. Voor Nederland verwacht het IMF dit jaar een krimp van 7,5 procent, vergelijkbaar met het op een na zwaarste scenario van het Centraal Planbureau (CPB) waarbij ervan wordt uitgegaan dat de beperkende maatregelen zes maanden aanhouden en de schok op de wereldeconomie groot zal zijn. Het verschil met het CPB is dat het IMF deze raming als een ‘mild scenario’ presenteert. Ook andere Europese landen komen er niet goed vanaf in de cijfers van het IMF: Duitsland (-7 pro-

cent), Frankrijk (-7 procent), Italië (-9,1 procent) en Griekenland (-10 procent) krijgen dit jaar allemaal grote klappen. Voor de hele eurozone verwacht het IMF een krimp van 7,5 procent. De recessie slaat praktisch geen plek in de wereld over. Ook de Verenigde Staten (-5,9 procent), Zuid-Amerika (-5 procent), het Midden-Oosten (-2,8 procent) en Afrika (-1,6 procent) bevinden zich in een neerwaartse spiraal. Het enige lichtpuntje is China, waar het virus grotendeels onder controle lijkt. Dat land mag rekenen op een groei van 1,2 procent. Ook India blijft vooralsnog met een plus van 1,9 procent in de groene cijfers. De vraag is of deze op export gerichte landen dit kunnen volhouden als het westen in crisis verkeert.

% & ' $ # # De plotselinge vraaguitval door de pandemie zorgt voor een wereldwijde krimp van 3 procent. Dat is een grotere schok dan tijdens de crisis in 2008-2009, toen de wereldeconomie met 1,7 procent kromp. Daar staat tegenover dat de economie, mits het virus in de tweede helft van 2020 onder controle wordt gebracht, weer een groei zal noteren van 5,8 procent. Maar veel is onzeker, waarschuwt het IMF. Zo weet niemand hoe dit virus zich gaat ontwikkelen, hoe effectief de maatregelen zullen zijn om het blijvend in te dammen, hoe zwaar het wereldwijde aanbod wordt verstoord, hoe de financiële markten gaan reageren, hoe mensen zich in de toekomst gaan gedragen. ‘Veel landen staan voor een complexe crisis met

tegelijkertijd een schok voor de gezondheidszorg, een verstoring van de binnenlandse economie, een terugvallende export, een vlucht van kapitaal en een ineenstorting van prijzen voor grondstoffen,’ aldus het IMF. Het IMF noemt een aantal indicatoren die er bij elkaar voor zorgen dat de wereldeconomie op een historische recessie afstevent.

& * # $#$" ' ' $ De covid-19-pandemie beperkt mobiliteit en heeft in het bijzonder een impact op sectoren die drijven op sociale interactie zoals reizen, horeca, entertainment en toerisme. Het sluiten van bedrijven en fabrieken zorgt ervoor dat wereldwijd productiestromen worden stilgelegd. Daar komen indi-

,.,+ "##" 0 ,- +&"13" 1&0"+) +!/" 2"/0&$&+$"+ $.,,0

!!)'(& ( #' %& # &'

#, ) &." 0"1. 1 ( ,+/1)0 +0/ +0".+ 0&,+ )

+ #" .1 .& * (0" !" "0%".) +!/ ,."&$+ +2"/0*"+0 $"+ 4 #. &" ." /1)0 0"+ "("+! ,2". %"0 +0."(("+ 2 + 1&0"+) +!/" -.,'" 0"+ &+ . DÄŽ ICCV JGV QO PKGWYG QH WKVDTGKFGPFG XGUVKIKPIGP XCP #OGTKMCCPUG #\KCVK UEJG GP 'WTQRGUG DGFTÄŽXGP PKGV QO KPVGTPCVKQPCNG KPXGUVGGTFGTU KP XCUVIQGF *"+ *"0 %" +2"/0 &+ ,)) +! "03,.( 3 .&+ ."$&,+ )" ,+03&((")&+$/ OCCVUEJCRRÄŽGP GP FG ITQVG UVGFGP YGTFGP DÄŽPC XKGTJQPFGTF RTQLGEVGP nIG UEQQTFo OGV GGP KPXGUVGTKPIUXQNWOG XCP TWKO OKNLCTF GWTQ TGUWNVGTGPF KP XGGTVKGPFWK\GPF FKTGEVG DCPGP KP FG GGTUVG FTKG LCCT 'GP IGYGNFKI TGUWNVCCV " &+0".+ 0&,+ )" ,+ 1.."+0&"-,/&0&" 2,,. %"0 +0."(("+ 2 + 1&0"+) +!/" DGFTÄŽXGP DNGGM RTG EQTQPC IQGF IWPUVKIG IGQITCˬUEJG NKIIKPI RTKOC DGTGKM DCCTJGKF IWPUVKI DGNCUVKPIMNKOCCV KM DGFQGN JKGT PKGV XQQT DTKGXGPDWUˬTOCoU /0"2&$" 0" %+,),$&/ %" /&/ "+ ""+ $"2 .&"".!" . "&!/* .(0 *"0 3")&/3 . TGNCVKGH JQIG NQPGP OCCT QQM GGP UVCDKGN CTDGKFUMNKOCCV + 0,"+ (3 * !" ,.,+ .&/&/ 0 "0"("+0 ! 0 2,,. !" 2"/0&$&+$ 2 + 1& VGPNCPFUG DGFTÄŽXGP QR FG MQTVG Ã…P OKFFGNNCPIG VGTOÄŽP! &G EQPEWTTGPVKGRQUK VKG XCP 0GFGTNCPF QQIV YGKPKI XGTCPFGTF &KUENCKOGTU \ÄŽP WKVGTCCTF FG FWWT XCP FG YGTGNFYÄŽFG NQEMFQYPU Ã…P FG FKGRVG XCP FG TGEGUUKG #NU KM CHIC QR KP VGTPCVKQPCNG DTQPPGP 70%6#& 5KVG 5GNGEVQTU )WKNF GP QP\G GKIGP GTXCTKPIGP KU GGP MTKOR XCP ¼ RTQEGPV XCP DWKVGPNCPFUG PKGWYXGUVKIKPIGP KP 0GFGT NCPF IQGF FGPMDCCT $GFTÄŽXGP JGDDGP UKORGNYGI OKPFGT IGNF XQQT PKGWYG KP XGUVGTKPIGP GP XGUVKIKPIGP GP \WNNGP GZVTC XQQT\KEJVKI \ÄŽP OGV KPVGTPCVKQPCNG GZRCPUKG CNU \G QR JWP VJWKUOCTMVGP UVGXKIG MNCRRGP MTÄŽIGP n)GNWMMKIo MTÄŽIV 0GFGTNCPF TGNCVKGH YGKPKI ITGGPˬGNF HCDTKGMGP YCPV FCCT \ÄŽP FG PGICVKGXG GHHGEVGP JGV ITQQVUV IG\KGP FG QPFGTDTQMGP YCCTFGMGVGPU XCP EQORQPGPVGP UWDCUUGODNKGU KPVGTOGFKCKTG RTQFWEVGP GP MNCPVIGTGFG GKPFRTQ FWEVGP 8QQT UQOOKIG NCPFGP KP %GPVTCCN GP 1QUV 'WTQRC YCCT XGGN DWKVGP NCPFUG EQPEGTPU FG CHIGNQRGP LCTGP HCDTKGMGP QRGPFGP YQTFV JGV IGNCI JCTFGT 0CVWWTNÄŽM \ÄŽP GT QQM UGEVQTGP FKG OKPFGT NCUV JGDDGP XCP FG ETKUKU QH GT LWKUV XCP RTQˬVGTGP HCTOCEGWVKUEJG GP OGFKUEJ VGEJPQNQIKUEJG DGFTÄŽXGP GP G EQO

OGTEGXGUVKIKPIGP 1QM FG VQGMQOUV XCP VGEJRTQLGEVGP \QCNU UQHVYCTG QPVYKM MGNKPIUEGPVTC UVCCV XGTOQGFGNĎM PKGV QPFGT FTWM OCTMVGP XGTQXGTGP IGDTWKM OCMGP XCP KPVGTPCVKQPCNG VGEJ GEQU[UVGOGP GP KPURGNGP QR VCNGPV RQQNU \ĎP PQI KOOGT FTĎXGPFG MTCEJVGP +P FG CHIGNQRGP CEJV YGMGP KU YGTGNFYĎF FG DGJQGHVG CCP UQHVYCTGQPVYKMMGNCCTU MWPUVOCVKIG KPVGNNKIGPVKGURGEKCNKUVGP GP DKIFCVC CPCNKUVGP PCWYGNĎMU IGFCCNF 'P FG FKUVTKDWVKGUGEVQT! 8QQTCN RCTVĎGP FKG FG TGIKQPCNG GP PCVKQPCNG OCTMV DGFKGPGP ITQGKGP OCCT PKGWYG KPVGTPCVKQPCNG DGFTĎXGP FKG XCPWKV 0GFGTNCPF 'WTQRC YKNNGP DGFKGPGP \WNNGP \KEJ XQQTNQRKI OKPFGT XCCM OGNFGP &G H[UKGMG TWKOVG XQQT PKGWYG FKUVTKDWVKGXGUVKIKPIGP KU DQXGPFKGP DGRGTMV FG CTDGKFU * .(0 3 / 0,0 2,,. (,.0 (. - "+ !" /0&(/0,#!&/ 1//&"/ 2".0. $"+ ,13-.,'" 0"+ 8GNGP TGMGPGP QR TG UJQTKPI QHYGN JGV RTQEGU YCCTDĎ DGFTĎXGP \KEJ OGV JWP HCDTKGMGP XGUVKIGP KP 'WTQRC FCP YGN 0GFGTNCPF FQQT OGGT VG NGVVGP QR )"2". "0.,13 .%"&! "+ ., 11/0" -.,!1 0&" "+ ),$&/0&"(" ("0"+/ ! + ,- -., FWEVKGMQUVGP &G CHYGIKPI QO \GNH VG DNĎXGP RTQFWEGTGP QH RTQFWEVGP KP VG MQ RGP KP %JKPC XGTUWU XGUVKIKPI KP 'WTQRC KU GEJVGT EQORNGZGT FCP XGNGP FGPMGP 0KGV CNNGGP DNĎXGP FG VQVCNG GKPFMQUVGP XQQT FG MNCPV GGP TQN URGNGP OCCT QQM !" * 0" 3 .&+ ""+ ("0"+ " %0 ., 11/0 &/ $"* (0 + ""+ " !"*&+$/ -- . 0 FCV QR FG KPVGPUKXG ECTG YQTFV IGDTWKMV \KVVGP DĎXQQTDGGNF QPFGTFGNGP FKG XCP GGP ITQQV CCPVCN VQGNGXGTCPEKGTU MQOGP 5VGN FG GKPFCUUGODNCIGHCDTKGM XGUVKIV \KEJ KP 0GFGTNCPF FCP KU FG CHJCPMGNĎMJGKF XCP CN FKG EQORQPGPVGPNG 2". + &"./ +&"0 ".$ 2".*&+!".! &CCTDĎ MQOV FCV PC EQXKF YGGT \CN DNĎMGP FCV FG GEQPQOKUEJG ITQGK KP #\KÇ JQIGT KU FCP KP 'WTQRG GP #OGTKMC YCV PKGV XQQT XGUVKIKPI KP FG YGUVGTUG 3".")! -)"&0 ,2&! $ 0 5 ,- 3"$ + . " ,+,*&/ % %"./0") 5 0,0 *"". 2 + !&0 /,,.0 NGKFGP XTGGU KM

& # ) !$ ! $"

Vastgoedmarkt

recte factoren bij zoals daling van inkomen en angst voor besmetting, waardoor er minder geld wordt uitgegeven, nog meer bedrijven in de problemen komen en meer mensen hun baan kwijtraken.

! Vorige crises leren dat de initiĂŤle schok wordt versterkt door een aantal factoren. De belangrijkste is de financiĂŤle markt. Onzekerheid duwt beleggers richting veilige

havens en de vlucht naar liquiditeit zet een grote druk op de leenkosten. Het schaarser worden van krediet veroorzaakt financiĂŤle stremmingen. Een groeiende werkloosheid zorgt ervoor dat er minder leningen worden terugbe-

taald. Kredietverstrekkers worden terughoudender in het verstrekken van nieuwe leningen. Dit effect wordt nog extra versterkt doordat financiĂŤle markten wereldwijd met elkaar in verbinding staan. Vooral landen die sterk afhankelijk zijn van buitenlandse investeringen ervaren een plotselinge vlucht van kapitaal met een verstoring van de interne markt als gevolg.

dampten miljarden aan kapitaal op de beurs. Wereldwijd zoeken beleggers zekere beleggingen zoals veilige valuta’s en overheidsbonds. Dit gaat in het bijzonder ten koste van beleggingen in opkomende landen en andere risicovolle beleggingen. Dit veroorzaakt wereldwijd een serie reacties van centrale banken om hun lokale economie in de lucht te houden.

De economische impact is al te zien in landen waar het virus eerder toesloeg, zoals China. Daar was een ernstige neergang te zien van industriĂŤle productie, winkelverkopen en investeringen in land, bouw en vastgoed in januari en februari. Ook in ernstige getroffen landen als ItaliĂŤ en Spanje zijn vergelijkbare effecten te zien. In de Verenigde Staten steeg het aantal werkloosheidsaanvragen drastisch.

! De coronacrisis heeft een grote impact op grondstoffen. Metaalprijzen daalden tussen januari en maart met 15 procent, ruwe olie met 65 procent. Dit heeft een grote impact op olieproducerende landen, met alle economische gevolgen van dien.

0GICVKGH UGPVKOGPV É…PCP # Angst voor corona heeft een negatieve impact op de financiĂŤle markten. De afgelopen weken ver-

Het IMF doet een aantal aanbevelingen om nog grotere schade te voorkomen. Zo pleit het instituut ervoor de allergrootste focus te leggen op het zo snel mogelijk bestrijden van het virus en het vinden van een vaccin. Er moeten middelen worden vrijgemaakt om in de zorg te investeren. Handelsrestricties voor medische en gezondheidszorgproducten moeten worden opgeheven. Arme landen moeten worden ondersteund bij het bestrijden van het virus. Centrale banken moeten er alles aan doen om mensen en bedrijven te beschermen tegen de economische gevolgen van de coronacrisis. De eurozone moet samen optrekken om de zwaarst getroffen landen te helpen bij de financiering. Daarnaast moeten overheden met gerichte, fiscale maatregelen komen om getroffen groepen te helpen deze crisis door te komen. Het IMF constateert dat de rijkere landen, zoals Nederland, deze maatregelen al effectief toepassen. De grootste zorg van het IMF ligt bij de opkomende economieĂŤn.

444 3!01&-$#+!/)1 ,*

Vastgoedmarkt +$(

IGGP GPMGNG MNCPV \ÄŽP RTQLGEV CHIG\GIF

‘Logistiek is eerste waarin mensen na crisis investeren’

W

DP boekte in het eerste kwartaal 7 procent meer winst per aandeel dan in dezelfde periode van 2019, zo maakte de beursgenoteerde belegger in logistiek vastgoed 22 april bekend. Wat zullen de effecten zijn van de uitbraak van corona op de bedrijfsvoering van WDP? Vijf vragen aan ceo Joost Uwents.

' & !$ ' ) " ( ' % ) " #%#" #$ # &' ‘Logistiek en retail zijn door de crisis in een stroomversnelling geraakt richting multichannel. En veel huishoudens hebben geleerd hun boodschappen online te doen. Wanneer de maatregelen tegen corona straks zijn teruggedraaid, hoeven vader en moeder niet meer op zaterdagochtend naar de supermarkt. Ze kunnen ook met de kinderen iets leuks gaan doen.’

#%#" ' # &' ) "( ' " $ % " " * % * # % ") %)# % " #$& " %#' ! + " " &'% & "# "#%!

‘Ik verwacht geen grootschalige verlegging of verkorting van logistieke ketens. Productie die van Nederland of BelgiĂŤ naar China is verplaatst, komt niet in een keer terug als gevolg van de coronacrisis. We hebben er hier de kennis niet meer voor. Bovendien ontbreekt het draagvlak, doordat het vaak om vervuilende productie gaat. De meest logische oplossing voor de kwetsbaarheden in de aanvoerstromen is dat bedrijven de logistiek versnellen en verbeteren. Een van de manieren om de toevoer te optimaliseren, is grotere voorraden aanhouden. Daar zijn magazijnen voor nodig en die hebben wij in portefeuille.’

' & ' ' ) " # %#" % & & #$ + '' " & % ) " ‘Onze bezettingsgraad bedroeg 98,1 procent per 31 maart 2020 en we verwachten dat die zal stijgen. De voorraden nemen op dit moment toe doordat de maatregelen tegen verspreiding van het coronavirus nog van kracht zijn. Klanten van ons huren daarvoor extra ruimte op flexibele basis.’

("" " "' " ) " ((% "# ' " ‘Verreweg de meeste klanten wel.

Bij ongeveer 20 procent heeft corona een hoge impact. Met 10 procent van onze huurders, vaak middelgrote of kleine bedrijven, werken we aan betalingsregelingen, zoals omzetting van kwartaal- naar maandbetalingen of leningen. Het grootste betalingsrisico van een individuele klant bedraagt minder dan 3 procent van onze totale huurinkomsten. We kunnen gelukkig zijn met onze spreiding over sectoren. Farmacie en agf (aardappelen, groente en fruit, red.) worden niet hard geraakt door de coronacrisis. De industrie wel, maar in die sector zijn stevige bedrijven actief. De moeilijkheden met betaling concentreren zich vooral rond retailers in de non-food. Ze maken minder dan 9 procent van ons klantenbestand uit.’

' " %#' $ $ " & " " (* * % #(& & "# # ' "( #" #! " " +* % % && #!' ‘Zeker. Voor het eerste kwartaal van 2020 hebben we 110 miljoen euro aan nieuwe investeringen vastgelegd. Het lijkt er wel op dat we dat niveau in het tweede kwartaal niet gaan halen. Klanten brengen nu hun eigen huis op orde en

--01 4$,10 "$- 3!, 6 ) 3$/4!"'1 &$$, &/--10"'!*(&$ 3$/*$&&(,& -% 3$/)-/1(,& 3!, *-&(01($)$ )$1$,0 7

zijn niet bezig met groei. Toch staat het er een stuk beter voor dan in 2009. Toen kwamen er advocaten van klanten naar ons om terug te komen op afspraken. Dat zie je nu niet. We hebben

voor 600 miljoen euro aan projecten in uitvoering. Nog geen enkele klant heeft zijn project afgezegd. Het eerste waarin mensen gaan investeren na een crisis is logistiek.’

‘Krimp in logistiek’

D

e Nederlandse logistieke vastgoedmarkt gaat dit jaar met 28 tot 38 procent op jaarbasis krimpen. Dat voorspelt Buck Consultants International op basis van een onderzoek waaraan in Nederland actieve logistieke vastgoedontwikkelaars en -investeerders meededen. Dat betekent 900.000 m2 tot 1,2 miljoen m2 minder opname dan in 2019 (3,1 miljoen m2). Voor 2021 zijn de vooruitzichten positiever, omdat er meer ruimte voor huidige en toekomstige huurders nodig is, e-commerce verder groeit en ook stadsdistributiehubs zich in een groeiende belangstelling mogen blijven verheugen.

‘De marktpartijen geven aan voor dit jaar een afname van 28 procent te verwachten als de situatie in augustus normaliseert. Wordt dat pas begin volgend jaar, dan zakt het opnamevolume naar 1,9 miljoen m2, wat een forse afname is van bijna 40 procent’, aldus RenĂŠ Buck, directeur Buck Consultants International. Bijna de helft van de bedrijven verwacht dat pijplijnprojecten en/ of mogelijke acquisities drie maanden vertraging oplopen, een derde zegt dat de projecten gĂŠĂŠn vertraging zullen hebben en de rest voorziet een vertraging met meer dan zes maanden. Sommige bedrijfstakken groeien juist in deze coronaperiode, zoals e-commerce. Ook lopen logistieke ketens zodanig vast dat tijdelijk

extra ruimte nodig is. Daarom hebben twaalf van de twintig vastgoedpartijen de afgelopen twee maanden verzoeken gekregen voor flexibele ruimte, waarbij de vraag fors varieert, van 3.000 m2 tot zelfs 200.000 m2. De verwachtingen voor de komende dertig maanden zijn positief. Een derde denkt dat de huidige huurders/klanten mÊÊr ruimte nodig zullen hebben, pakweg de helft van de huurders blijft gelijke bedrijfsruimte houden en bij 20 procent van de huurders is een afname van de benodigde ruimte van tussen de 10 en 25 procent te verwachten. De bruto-aanvangsrendementen op logistiek vastgoed in logistieke topregio’s nemen met maar 25 tot 30 basispunten toe ten opzichte

1$/) /(+.$, +(, -% +$$/ )/(+.

/KP QH OGGT UVCDKGN DNÄŽXGP

/(+.$, 1200$, +(, 1-1 +(,

/-$($, 1200$, $,

$/4!"'1$ /$!*(0!1($ 3!,

#"70 (, $, 1$, -.5("'1$ 3!, /-, 2")

-,02*1!,10 ,1$/,!1(-,!*

van het gemiddelde niveau van 4,25 procent begin dit jaar. De markt voor XXL-distributiecentra doet na recordjaar 2019 een stapje terug, maar de drijvende krachten blijven aanwezig: onder

meer efficiency door schaalvoordelen en de groei van e-commerce. Stadslogistieke hubs blijken coronaproof. De geweldige toename van onlinebestellingen doet de markt van stadsdistributiecentra groeien.

((( ' %& " $ & !

Vastgoedmarkt

$QWYKPXGUV XGTYCEJV CHYCCTFGTKPIGP XCP Âź RTQEGPV XQQT \ÄŽP RQTVGHGWKNNG n'GP OCTMVEQTTGEVKG OCCT FG NCPIGVGT OÄŽPVTGPFU YCCTQR YG QP\G UVTCVGIKG DCUGGTFGP DNÄŽXGP FG\GNHFGo \GIV EGQ &KEM XCP *CN

correctie aan zou komen. Als het rendementsverschil tussen woningen en obligaties tot een bepaald niveau daalt, zullen pensioenfondsen zich afvragen of het rendementsverschil nog opweegt tegen het nadeel van de illiquiditeit van vastgoed. Met hogere rendementen op vastgoed is het aantrekkelijker voor pensioenfondsen en komen er voor ons meer mogelijkheden voor uitbreiding van de beleggingsportefeuille.’

! # " & ! ! ! $ #$$! % " # ! ‘Bij onze retailportefeuille van ongeveer 1 miljard euro is het beeld niet eenduidig. Ongeveer 30 procent bestaat uit convenience: supermarkten en andere winkels voor de dagelijkse boodschappen. Die worden niet het hardst geraakt, maar we denken wel dat ze 5 tot 10 procent minder waard worden. De grootste kwetsbaarheid binnen het segment retail zit in wat we de experience centers noemen, binnenstedelijke winkelgebieden met modeformules. In dat laatste segment verwachten we waardedalingen van 14 of 15 procent. Voor hotels verwachten we een vergelijkbare afwaardering, maar die vormen bij ons met een totaal van 300 miljoen euro een klein deel van de totale portefeuille. Wij verwachten dat deze sector snel zal herstellen na normalisatie.’ &KEM XCP *CN n0C XĎH LCCT OGV FWDDGNEĎHGTKIG VQVCCNTGPFGOGPVGP YKUVGP YG FCV GT YGGT GGP OCTMVEQTTGEVKG CCP \QW MQOGP o

‘Bomen blijven niet tot in de hemel groeien’ # # ! ! " " # # " # # ! !" ‘De pandemie heeft beleggers onzekerder gemaakt. Ze willen een hogere risicopremie. De hogere rendementseisen leiden tot lagere waarderingen van vastgoed.’

# ' ! ! " " ! # % $& % "# ‘Op basis van de economische scenario’s van het Centraal Planburau en onze eigen analyses hebben we naar de verwachte impact op de rendementen van de portefeuilles gekeken. Uitgaande van het middelste van deze scenario’s, waarbij

de lockdown volgend jaar grotendeels voorbij is, gaan we voor dit jaar uit van 5 procent economische krimp en een rendement van iets onder 0 procent op onze Nederlandse vastgoedportefeuille. De kasstroom blijft constant. Het grootste effect op het rendement is de waardedaling van vastgoed.’

# # # " ‘Je zou kunnen zeggen dat het nog enigszins meevalt. Aan de ene kant komt dat doordat in onze Nederlandse portefeuilles geen vreemd vermogen zit. Aan de andere kant doordat we zo’n grote woningportefeuille hebben: ongeveer 6,5 miljard euro op een totaal van 9 mil-

jard aan investeringen in Nederland. Voor woningen gaan we uit van een totaalrendement van ongeveer 0 procent. Het directe rendement van 2 tot 3 procent op woningen kan in 2020 dus gedeeltelijk teniet worden gedaan door waardedalingen van enkele procenten. Voor de totale portefeuille verwachten we dat het ongewogen gemiddelde voor de daling uit zal komen op 8 à 9 procent.’

! ! " !! # ‘Is dat verkeerd? Na vijf jaar met dubbelcijferige totaalrendementen wisten we dat er weer een markt-

! $$! !" % $ "# "& " # ! $ % "$ # ! ! $ # ! ! % & % ! ' "# # ‘We hielden al langer rekening met de verschuiving van fysiek naar online winkelen. Onze beleggingsstrategie is gericht op winkels voor de dagelijkse boodschappen en de drukste winkelstraten in de grootste winkelsteden. Consumenten zullen sneller meer online gaan kopen. Maar hun behoeften om boodschappen te doen, spullen aan te raken en een praatje te maken blijven bestaan.’

" !' " $! $ #$" ! ! " " " ! % & ! # ' ## # $& % "# % "# " % & ‘Dat doen we niet graag. Ondanks de huidige problemen met huurbetalingen zien we binnenstadswinkels nog steeds als een aantrekkelijk product, met een goed direct rendement van 5 tot 6 procent en een hoge bezettingsgraad van 96 procent. En we vinden versneld afscheid van panden niet nodig, omdat we ons al op compacte binnensteden van de grotere kernen richten. Een aantal beleggers zal wel door de zure appel moeten bijten, zoals dat ook gebeurde bij de sanering van de Nederlandse kantorenmarkt. Maar voor een waardedaling krijg je ook veel terug. Je kunt er nu de basis mee leggen voor vitale binnensteden waar mensen elkaar willen ontmoeten.’

" ! ! " " % ! % ! ! "#! # % $& % "# ‘Nee, je moet als langetermijnbelegger door de crisis heen kijken. Want de langetermijntrends waar we onze strategie op baseerden, blijven dezelfde: demografische groei in grote stedelijke agglomeraties, opkomst van technologie, verduurzaming en maatschappelijk ondernemen.’

" ! ! % "# ! ! $ ' $ ' # "# " % "# # # $& % "# ' $ ' ‘We beleggen alleen in corevastgoed. Daaronder verstaan we vastgoed van hoge kwaliteit op de beste locaties voor de functie, met de mogelijkheid van functieverandering. Aan die laatste eis van alternatieve aanwendbaarheid voldoen ziekenhuizen niet. Wil je er op de lange termijn woningen, hotels of kantoren van maken, dan zit je op basis van de huidige regelgeving nog vast aan de zorgbestemming. Onze klanten zouden graag hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. Maar voordat ze overwegen om dat te doen via investeringen in ziekenhuizen, zal de overheid soepeler om moeten gaan met eventuele herbestemming.’

& $ $" !

# ! JGGHV DGNGIIGTU QP\GMGTFGT IGOCCMV \G ( ! ! " $ $ % "#$

$QWYKPXGUV JGGHV QXGT GGP VQ VCCN DGNGIIKPIUTGPFGOGPV XCP RTQ EGPV DGJCCNF \Q OGNFV FG XCUVIQGF XGTOQIGPUDGJGGTFGT KP \ÄŽP LCCTXGTUNCI &CV KU TWKO DQXGP FG FQGN %& ! ' ! #$" !& $ &% IGT FCP JGV TGEQTFPKXGCW XCP #$" !& ! ! ! UNQQV FG XGTOQIGPUDGJGGTFGT KGVU OGGT FCP OKNLCTF CCP DGNGIIKPIU % & *!' %& $ # & %& ! & #$" !& ! $ LCTF OGFG FCPM\ÄŽ FG UVGTMG ITQGK XCP JGV &WVEJ 1HËŹEG (WPF RTQEGPV GP JGV 4GUKFGPVKCN (WPF RTQEGPV

VERBIND De ontwikkeling van een gebied, groot of klein, staat nooit op zich. Maar vindt altijd plaats in een bestaande omgeving. En moet daar verbinding mee maken. Daar waarde aan toevoegen.

Dit staat centraal in al onze ontwikkelingen. Waarbij we vanuit ons thema ‘Stad- en gebiedmaker’ samen met betrokkenen en belanghebbenden betekenisvolle plekken creëren. Aantrekkelijk om te wonen, werken, winkelen, verblijven en recreëren. Plekken om te beleven en je thuis te voelen. Maatschappelijke vraagstukken zien wij niet als abstracte opgaven. Het zijn kansen om concrete vragen van mensen te beantwoorden. Dit vergt conceptuele denkkracht en inlevingsvermogen. Dan wordt visie werkelijkheid in inspirerende leefomgevingen. Wat dat voor u kan betekenen?

am.nl/stadengebiedmaker

AM geeft haar thema ‘Stad- en gebiedmaker’ concreet vorm in het project De Zalmhaven, de nieuwe icoon aan de skyline van Rotterdam.

&&& % "# ! #

Vastgoedmarkt

! # # !!$ # " % % # ! % !$"

# $## !"#

Corona: van kantoornaar gebouwbelegger

A

ls we op korte en misschien ook op langere termijn toegaan naar een zogeheten anderhalvemetereconomie zijn er een stuk minder werkplekken op kantoren nodig. Voldoende afstand houden betekent voor een gemiddeld kantoor dat zes op de tien werkplekken in elk geval tijdelijk niet bruikbaar zijn, zo blijkt uit onderzoek van vastgoedadviseur Colliers International. Voor heel Nederland gaat het om maar liefst 1,2 miljoen minder plekken, op een totaal van 2 miljoen. ‘Positief geredeneerd, komen er vanuit de huidige 100-procentthuiswerksituatie weer 800.000 werkplekken bij’, zegt Harold Coenders, directeur werkplekinnovatie bij Colliers. ‘Hoewel alle digitale mogelijkheden om thuis te werken in ĂŠĂŠn klap echt gemeengoed zijn geworden, blijft het belang van menselijk contact van onschatbare waarde.’ Als de maatregelen van langere duur zijn, kan de capaciteit worden uitgebreid door herindeling van de kantoren met daarin vooral

blokken van vier werkplekken. Deze opstelling is volgens Colliers het meest gunstig om anderhalve meter afstand te garanderen. Bij blokken van twee maal twee bureaus is het niet nodig om dicht langs een collega te lopen. Een terugkeer naar kantoor gaat op basis van strikte regels. In het Chinese Wuhan zijn afstandsmaatregelen ingevoerd bij de heropening van de kantoren en vergelijkbare acties volgen waarschijnlijk ook hier. Alleen al door de vereiste afstand tussen medewerkers moet de helft van de werkplekken leeg blijven. Het aantal neemt verder af, omdat bureaus niet meer gedeeld mogen worden op dezelfde dag. Met de nieuwe normen is er ĂŠĂŠn vaste werkplek per medewerker die dagelijks grondig schoongemaakt moet worden. Volgens Jordy Kleemans van vastgoedadviseur Savills blijft er sprake van een wenkend verdienmodel voor eigenaren van kantoorgebouwen. ‘In het verlengde hiervan zullen kantoorbeleggers steeds meer gebouwbeleggers gaan worden, waarbij zij meerdere en verschillende typen huurders hebben.

Indien mogelijk kunnen ze extra services aanbieden, maar hiervoor moeten ze wel de organisatie hebben. Zo niet, dan is uitbesteden aan gespecialiseerde operators een heel goed alternatief.’ Kleemans gelooft niet zo in een harde keuze tussen thuiswerken of op een kantoorlocatie, waar je ook collega’s in real life kunt ontmoeten. ‘De fysieke vorm ligt in mijn ogen in het verlengde van wat we al een tijdje zien in de ruimtelijke omgeving om ons heen: functies zullen nog meer gemixt gaan worden. Een goed voorbeeld hiervan is de Zuidas, maar ook Amsterdam Zuidoost. Hier zien we steeds meer functiemenging van verschillende typen gebouwen – zoals kantoren naast appartementen – maar ook binnen gebouwen. Deze trend zal gaan versnellen.’

De toekomst is volgens Kleemans aan blended working, waarbij thuiswerken en op kantoor werken samengaan. Kleemans voorziet dat flexibel werken door corona een boost gaat krijgen, al zit er volgens hem wel een grens aan. ‘Door deze situatie zien mensen ook duidelijk

de nadelen van het feit dat werk en privĂŠ meer door elkaar lopen. Bovendien bleek uit eerder What Workers Want-onderzoek dat werknemers graag naar kantoor komen om elkaar te ontmoeten. Ik denk hierbij dat er meer flexibiliteit gezocht gaat worden aan de randen van de oorspronkelijke werkdag (9-5), maar dat mensen ook duidelijker momenten gaan

! ' " #$ # ' " FWKFGNÄŽM FG % # # # & ! ! %) ! ! !

kiezen om echt vrij te zijn of echt aan het werk te zijn.’ De zoekmachine voor bedrijfsvastgoed Huurbieding.nl signaleert al een forse toename van het aantal reacties op kleinere kantoorruimte als gevolg van de coronacrisis. Ook bestaande bedrijven zijn op zoek naar nieuwe kantoorlocaties. Nu het thuis drukker is en de horeca is gesloten, is een groeiend aantal Nederlandse ondernemers en zzp’ers op zoek naar een kleine kantoorruimte en een rustige werkplek. Huurbieding.nl,krijgt normaal zo’n 1.250 reacties per maand binnen. Nu veel bedrijven sinds maart zijn gesloten en thuiswerken de norm wordt, zijn dat er 1.600. Er wordt vooral gereageerd op kantoren en werkplekken tot 200 m2, met ruimte voor maximaal vijf bureaus. Oprichter en eigenaar Kees Jan Verplanke ziet vooral zzp’ers en kleine ondernemers die op zoek zijn naar werkruimte. ‘Normaal zwoegen zij op zolderkamers of zie je ze driftig typend hun werk doen in hippe horecagelegenheden. Deze ondernemers hebben door de coronacrisis vaak niet alleen werk verloren, maar ook een werkplek. Luidruchtige kinderen en partners nemen zolderkamers over en horecagelegenheden zijn tot nader order gesloten. Daarom zijn velen op zoek naar een plek voor zichzelf om gefocust te kunnen werken’, denkt Verplanke. Sinds de crisis signaleert hij meer ‘winkelpubliek’ op Huurbieding.nl. ‘Veel zakelijke activiteiten en evenementen vinden momenteel sowieso online en op social media plaats. Doordat het bij veel bedrijven nu ook een stuk rustiger is, hebben ondernemers juist nu de tijd om zich te oriĂŤnteren op potentiĂŤle, nieuwe kantoorlocaties.’ Voor werkgevers die het liefst zo snel mogelijk weer de troepen om zich hebben, heeft vastgoedadviseur Cushman & Wakefield de Recovery Readiness-gids gelanceerd. Dit is een uitgebreide handleiding voor kantoorgebruikers en kantoorinvesteerders voor een veilige en gezonde terugkeer naar kantoor. Het initiatief volgt op 6 Feet Office, het nieuwe werkplekconcept voor de anderhalvemetersamenleving dat het bedrijf op 9 april presenteerde. De Recovery Readiness-gids helpt bedrijven en organisaties zich voor te bereiden op de terugkeer naar kantoor zodra het kabinet de beperkende maatregelen vanwege de corona-uitbraak versoepelt. Deze Veilig-terug-naar-de-Werkplekgids is deels ook gebaseerd op de inzichten en ervaringen die het bedrijf heeft opgedaan in China. Bij de versoepeling van de maatregelen in dit land heeft Cushman & Wakefield in een joint venture met Vanke Service meer dan een miljoen medewerkers van meer dan tienduizend bedrijven begeleid bij de veilige en gezonde terugkeer naar in totaal zo’n 80 miljoen m2 kantoorvloer.

((( ' $% ! # %

Vastgoedmarkt

! % " & !

De recessie is een feit, hoe verder?

D

e recessie door de coronacrisis gaat lang duren en kan ook risico’s voor huurwoningen en logistiek opleveren. Dat voorspelt RenĂŠ Hogenboom, voormalig algemeen directeur van vastgoedfonds Altera. Zodra de overheid bedrijven niet meer overeind kan houden, zal de coronacrisis ook bij woningbeleggers zijn tol eisen, vreest Hogenboom. ‘Hoe betaalbaar zijn woningen wanneer de huurders geen werk hebben?’ Ook denkt hij dat de maakindustrie weleens haar bekomst zou kunnen krijgen van de lange aanvoerlijnen tot aan China. Dat zou niet in het voordeel zijn van Nederlandse logistieke locaties.

! $ ! ! ‘Ik heb altijd gepleit voor anticyclisch investeren, omdat bij een economische recessie de conjunctuurgevoelige vastgoedsegmenten de klappen krijgen. Daarom zijn beleggers nu beter af als ze niet in hotels, kantoren of retail hebben geĂŻnvesteerd. Op de winkelmarkt zal de neergang niet alleen pijn doen in binnensteden, maar ook in de grotere stadsdeelwinkelcentra met een ruimer aanbod dan alleen dagwinkels. Op de kantorenmarkt zijn de B-locaties kwetsbaar, net als de panden waar aanbieders van flexibele werkplekken huren.’

# $ ‘Huurders die niet ruim gekapitaliseerd zijn. De verschillen in de hoeveelheid vet op de botten kun je in de detailhandel afmeten aan

het mozaïek van betalingsregimes, zoals niet betalen, later betalen of half betalen. Maar ook bij technologieondernemingen als Booking. com, Airbnb en Uber kun je problemen verwachten, omdat ze gevoelig zijn voor de conjunctuur.’

" " ! ! ‘Grote problemen met woningen zie ik nog niet, maar ook daar kan het er minder goed voor komen te staan. De daling van de aanvangsrendementen is gestopt. Ook vraag ik me af hoe het met het debiteurenbestand zal gaan. Kunnen huurders blijven betalen? Huren van woningen zijn met 3 tot 4 procent per jaar gestegen naar misschien wel een kritische grens. Hoe betaalbaar zijn woningen wanneer de huurders geen werk hebben?’

$ $ ! ! ‘Lang hoeft dat niet te duren. Taxateurs kunnen snel zijn met de afwaardering van Nederlands vastgoed. Als algemeen directeur van Altera Vastgoed zag ik bij een taxateurswissel in ĂŠĂŠn kwartaal 30 procent van de waarde van kantoorpanden af gaan. Het probleem bij taxaties is dan het gebrek aan referenties in een niet-liquide beleggingsmarkt, zoals we die nu hebben.’

$ " ! ‘In het verleden hebben we gezien dat de eerste opportunistische kopers zich binnen enkele jaren na het uitbreken van de crisis meldden. Dat zou dit keer weer

kunnen gebeuren, als de prijzen van beleggingsvastgoed dalen.’

" ‘De kans bestaat dat dit op termijn gebeurt. Op dit moment zijn banken terughoudend met de financiering van kantoren, hotels en winkels, maar ze financieren ander vastgoed nog wel. De vraag is of de banken dat zullen blijven doen. De overheid zal de maatregelen ter voorkoming van faillissementen door de lockdown niet lang volhouden. Maar hoeveel huurders failliet zullen gaan, is nu nog niet goed in te schatten.’ + ! !! '!!# # % &# ' ' $% ! ! $ % #

$ ! ! ‘Lang, want die V-vormige recessie kunnen we natuurlijk vergeten. Het proces om uit de anderhalvemetereconomie te komen gaat lang duren.’

! ! ! ! ! ! $ ‘De ECB stelpt het bloeden, maar heelt niet de wond. Na de schuldencrisis van 2008 hebben ZuidEuropese economieĂŤn te weinig hervormd en ze hebben hun overheidsfinanciĂŤn onvoldoende op orde gebracht. De klap van de coronacrisis komt hard aan. De effecten zullen nog moeten blijken. Ook beleggers hebben daar nog weinig zicht op, getuige de enorme uitslagen van de aandelenindices.’

‘Dat de globalisering uitermate indringende effecten heeft op de

D

e coronacrisis wordt een systeemschok voor de economie, de samenleving en de vastgoedsector, voorspelt Rudy Stroink, voormalig topman van de failliete projectontwikkelaar TCN en algemeen manager van meubelfabriek Pastoe. Premier Mark Rutte (VVDO moet stevige maatregelen durven nemen om niet alleen mensen in nood, maar ook de economie te redden van de coronacrisis, meent Stroink.

! ! & ) %#! '!!# %!" ' % "#! %! %( # # ' & # $%!

‘Ik wilde dat er een graadmeter was voor de afname van de kans op economisch herstel per dag dat

samenleving, de economie en de vastgoedmarkt. Ergens in de wereld gebeurt iets desastreus en dat tikt elders door. In China sluiten bedrijven, de aanvoer valt stil en tegen de tijd dat productie daar weer op gang komt, valt de vraag aan deze kant van de wereld uit. Het is de vraag of we alles weer op dezelfde manier organiseren wanneer de coronacrisis over is.’

! ‘Je kunt je afvragen wat het effect zal zijn van de coronacrisis op de goederenstromen. Hoe afhankelijk willen fabrikanten zijn van producten die in een ander deel van de wereld worden gemaakt en hier geassembleerd? Wellicht krijgen ze andere voorkeuren. Producten gemaakt op dichterbij gelegen en verspreide locaties zijn misschien wel duurder, maar het transport is goedkoper. En de risico’s die daarmee gepaard gaan, zoals besmetting van goederen of het stilvallen van de aanvoer, zijn kleiner. Als Europese bedrijven inderdaad voor

premier Rutte niet zegt: ‘We gaan weer aan het werk.’ Jort Kelder kreeg kritiek toen hij wees op de economische schade, maar hij stelde wel wat aan de orde. Terwijl de zorg belangrijk werk doet op de intensive care om mensen te redden, dreigen twee tot drie miljoen mensen werkloos te worden. Een bedrijf dat veertig jaar geweldige omzetten heeft gehaald, kan zomaar omvallen. Wie wil weten hoe hard dat gaat, moet eens boek over de crisis van de jaren 30 lezen.’

$ ! ! ‘Retailers en hun leveranciers, waaronder verhuurders, zijn pas de eerste slachtoffers van de lockdown. Kantoorbeleggers zullen te

kortere aanvoerlijnen kiezen, zal dat niet in het voordeel zijn van de Rotterdamse haven en de logistieke locaties die er direct mee in verbinding staan.’

‘De coronacrisis biedt een kans om tegen aantrekkelijke prijzen in te kopen. Heb je reserves en niet veel schulden, dan ben je in het voordeel. Want veel bedrijven met een beursnotering of in handen van een investeringsmaatschappij hebben weinig middelen achter de hand, doordat ze ingesteld zijn op groei in een opgaande markt. In de jaren 90 was Wilma, een bouwer en projectontwikkelaar, in handen van de familie Maas, zo’n bedrijf dat over die financiĂŤle middelen beschikte. Begin jaren 90 was er ook een economische recessie. In die periode heeft Wilma toch op grote schaal bouwgrond gekocht om de toekomstige productie veilig te stellen. Dat heeft het bedrijf geen windeieren gelegd toen de productie weer op gang kwam.’

maken krijgen met minder vraag naar hun product door de ervaring die organisaties nu opdoen met het noodgedwongen op afstand werken.’

$ ! $ ‘Wanneer die recessie precies was gekomen zonder corona, is moeilijk te zeggen. Duidelijk is wel dat het virus een zwakte in onze samenleving blootlegt. We leven in wat ik een mediacratie zou willen noemen. Daarmee bedoel ik een regeringsvorm waarin de besluiten gedicteerd worden door de reactie van de media, niet de effectieve aanpak van een probleem, of de directe behoefte van de stad of het land. De directe gevolgen van de corona-epidemie worden dispro-

''' & #$ ! " $

Vastgoedmarkt

N

$ !" ! " !! " # " # " $

" " # " " # " " # " $ " $ % $ $ ! ! " $ ! " #

‘Ik zie de uitbraak van corona als een les in bescheidenheid voor de vastgoedsector. We gedragen ons alsof we belangrijk zijn. Hoe terecht is dat? Toen er geklapt werd, was dat niet voor makelaars, beleggers of projectontwikkelaars. Het applaus was voor mensen in vitale beroepen, zoals medewerkers in de zorg.’

iet kantoren of winkels, maar ziekenhuizen moeten tot vitale vastgoedcategorieĂŤn worden gerekend. Dat kan consequenties hebben voor de verdeling van investeringen over vastgoedtypen, betoogt Dirk Brounen, hoogleraar vastgoedeconomie aan Tilburg University/Tias.

‘Tegen een lockdown van grote delen van de wereld is voor beleggers geen kruid gewassen. Voor de korte termijn zou ik pensioenfondsen het liefst hebben geadviseerd de hele beleggingsportefeuille om te zetten in kasgeld. Alleen is er regelgeving die dat verbiedt. Voor de lange termijn zou de basis van

mijn advies niet anders zijn: probeer het dna van waardevastheid van vastgoed te ontrafelen en te testen.’

" # " $ ! % $ !" $ $ !" " ‘Absoluut, want we ervaren nu al weken welke sectoren werkelijk van vitaal belang zijn. We hebben de zorg nodig, een dak boven ons

" "!% !! " " & #$ ! ! ! %" & "# $( #

portioneel beoordeeld versus de grotere belangen van onze economie. Dat vergroot het risico op een diepe en lange economische crisis. Het is geen keuze. Beide kanten, de epidemie en de economische crisis, moeten aangepakt worden, maar elk met een eigen plan. Nu is er geen plan om de economie op gang te helpen.’

" ' # #"" " ‘Hij zou zich niet moeten blindstaren op regels, procedures en het betrachten van zorgvuldigheid. Rutte zou niet zo bang moeten zijn dat hij op zijn donder krijgt als hij stevige besluiten neemt. De crisis van de jaren dertig eindigde ook pas nadat er ingrijpende maatregelen werden genomen. Als het huis in brand staat, ga ik niet eerst

overleggen wat de gevolgen van het bluswerk zouden kunnen zijn.’

hoofd, eten en natuurlijk de dingen om onze huishoudens draaiende te houden. Als ik dat vertaal naar vastgoed, dan zit het laagste risico in ziekenhuisvastgoed, woningen, supermarkten en de logistiek voor de bevoorrading daarvan. Winkels voor de nietdagelijkse behoeften zijn luxe, want online kun je ook slagen. Horeca is ook luxe. Zelfs een groot deel van de kantoren is niet noodzakelijk, merken we nu.’

% % % " ! " $ #! " ! $ % ‘Dat kan ik me niet voorstellen. Het grootste deel van kantoorwerkend Nederland heeft nu ervaren dat je ook prima vanuit huis kunt werken. Collega’s worden nu gemist, maar de files niet. Vóór de uitbraak van corona was het nog normaal dat je om 5.30 uur opstond om een vergadering te bereiken, terwijl het feit dat je daar zat vaak weinig toegevoegde waarde had. Ik denk dat mensen daar al langer mee klaar waren. De coronacrisis is niet meer dan een katalysator van een proces. Het grootste deel van de tijd op kantoor werken wordt als norm vervangen door op kantoor werken bij activiteiten die daar om vragen. Het is handig als een team regelmatig bij elkaar komt, maar lang niet elk team hoeft dat iedere dag. Door de spreiding van het kantoorgebruik daalt de piekbelasting. Dat betekent dat organisaties minder kantoorruimte nodig hebben, als al het andere gelijk blijft.’

' #% $ ! $ ! " # "% ! $ $ " #%

aan leveren.’

" ' " " $ ! !

" " " " " $ $ !" $

‘De zorgsector komt weer in hoog aanzien na lange tijd ondergewaardeerd te zijn. Onze omgangsvormen veranderen, want elkaar een hand geven of omhelzen wordt anders. Mijn hoop is dat we ook gaan nadenken over een duurzamere omgang met de planeet. Het is normaal geworden dat we het ene moment naar EthiopiĂŤ vliegen en het andere moment naar Nieuw-Zeeland. Hoe slim is dat? Ik zou willen dat onze directe omgeving belangrijker wordt. Dat betekent dat we minder moeten reizen. Ik geloof in een inbedding van individuen in lokale gemeenschappen. Laten we daar onze bijdrage

‘Als we minder gaan reizen, heeft dat grote consequenties voor de manier waarop we werken. Twee van de vijf dagen doen we dat vanuit huis. Het aantal vierkante meters kantoor kan dus structureel omlaag. De toekomst is voor een paar sterke kantorenlocaties in de Randstad, de Zuidas voorop. De trendmatige afname van de behoefte aan snelweglocaties zal nu nog sneller gaan door deze crisis. Kantoorwerkers gaan hun huizen anders inrichten, met grotere woonkamers of betere werkkamers. De oppervlakte van winkels zal met de helft dalen door de sti-

$ " $ ‘Ik mag hopen dat ze dat niet doen. Als we meer thuiswerken, moet de indeling van woningen daar wel geschikt voor zijn. Decennialang was de open haard het hoogtepunt bij de rondleiding door de makelaar. De nieuwe climax van de bezichtiging zou weleens de thuiswerkplek kunnen zijn, en flexibiliteit van de indeling zou de doorslag kunnen geven voor de aankoop. Ik heb niet de indruk dat ontwikkelaars hun best doen om te achterhalen wat klanten willen. Ze bieden nog te veel de standaardindeling zoals in vinexwijken.’

"% ! # % % " ' # ' " #% " " ‘Het kan blijken dat daar behoefte aan is. De rol van vastgoedondernemers is om de samenleving daarin te faciliteren. Je komt daar alleen achter door het te proberen, zoals ooit iemand bedacht dat mensen met hun auto’s hun woningen als het ware in wilden kunnen rijden: de drive-inwoning was geboren.’

! ' # ' $ $ !" ' % $ !" ! ! $ ' ! " $ ‘Veranderingen in wetgeving voor de zorg maakte het vastgoed in die sector een riskantere belegging. Dat probleem is er niet meer, nu de wetgeving is uitgekristalliseerd.’

"" ' # ! !"# " % " $ ) $ !" " ‘Ziekenhuizen kunnen de kennis

mulans die de coronacrisis geeft aan kopen op internet.’

" % " " % " ! " ‘Woningnood? Er is schaarste aan woningen op gewilde locaties, maar je kunt zo terecht in Houten, Nieuwegein of Culemborg. Voor een nieuwe crisis zal ook de woningmarkt niet immuun zijn. De verkoop van nieuwbouwwoningen zal net als in de jaren 30 van de vorige eeuw stilvallen, doordat huishoudens ze niet meer kunnen betalen. Destijds kwam die verkoop pas weer op gang na prijsverlagingen die mogelijk werden door industrialisering van de productiemethoden. Straks zal een deel van het antwoord moeten bestaan uit meer

en ervaring van commerciÍle vastgoedpartijen goed gebruiken. Vastgoed is erg kapitaalintensief. Daardoor hadden veel van de faillissementen in de zorg ook een voorgeschiedenis van problemen met het onroerend goed.’

" % ! !" % ' $ !" !" ‘Dat partijen iets al lang doen, wil niet zeggen dat ze dat ook het beste kunnen blijven doen. Met een investering in een ziekenhuis voorzien ze waarschijnlijk in een grotere behoefte dan met een investering in een winkelcentrum of kantoor in, zeg, de gemeente Sittard.’

" $ !" ! " $ ' $ !" !! " ! " " !" ‘Zo anders is zorgvastgoed niet. Wanneer je naar een neuroloog gaat, zit die in een kamer achter een bureau. Wat is het verschil met een kantoor? En hoe groot zijn de verschillen in de vereisten voor verpleeghuizen? Veel zorgvastgoed is te standaardiseren. Daarmee voldoet het aan een voorwaarde om een belegging te kunnen zijn. De Belgische vastgoedonderneming Cofinimmo liet al zien hoe je de aandacht kunt verleggen van commercieel vastgoed naar zorg. In 2007 investeerde Cofinimmo nog ruim 400 miljoen euro in horecavastgoed, nu investeert het vooral in zorgvastgoed. Als een beursgenoteerde vastgoedonderneming als Cofinimmo in de zorgmarkt kan overstappen, wat weerhoudt Nederlandse vastgoedpartijen er dan van om hetzelfde te doen?’

duurzaamheid, zuiniger materiaalgebruik en hergebruik van materialen. Maar ik denk ook aan transformatie van meer kantoren naar woningen en de ombouw van eengezinswoningen naar meer woningen voor tweepersoonshuishoudens. Waar die ombouw niet gaat, kun je ook vervanging overwegen. Wanneer je lang genoeg wacht, zullen de prijzen in de minder populaire gebieden tot het niveau dalen waarop sloop en nieuwbouw van woningen rendabel wordt.’

! ! ! !&!" ! ‘We zullen onszelf verbazen over onze vermogens om te incasseren en ons aan te passen. Maar niet voordat we door een heel diepe crisis zijn gegaan.’

(* (% ' + % " # ' ( ! ' ' + ' # & " ( '&' " ( $! )##% ( &' ' + ' ! % )##% " #$ " % " $ " " ! " &

) % #" "

QR 6CZCTQO QPNKPG XQQT W FG DGUVG QRNQUUKPI /GGT FCP ǾTGHGTGPVKGRTQLGEVGP JGNRGP W VQV GGP UPGNNG " " " (* (% % #(* #&' " % " " ' + ' # & ' ( #&' " &" ", '

&' " # ! % " #%! ' " % *** ) ! " '& #$ " ' + ' #

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.