Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk Met minder geen genoegen nemen in opdracht van
1
Introductie
Ze worden helaas nog steeds gebruikt: de
Goed voorbeeld doet goed volgen. Want juist nu
argumenten om geen aandacht te vragen voor
liggen er kansen. Bestuurlijk en politiek gezien is
betere onderwijshuisvesting. Ontoereikende
de wil er om onderwijsgebouwen energiezuinig en
budgetten bij nieuwbouw of renovatie, niet
gezond te maken. Het thema heeft de aandacht
voldoende geïndexeerde exploitatievergoedingen,
van zowel schoolbesturen, rijksoverheid als lokale
verouderde programma’s van eisen en achter
en regionale overheden. Nieuwe subsidie
blijvende normering op het gebied van energie
regelingen en actieplannen verschijnen. Gezonde
prestatie en luchtkwaliteit. Het gaat wellicht
en energiezuinige onderwijshuisvesting móet het
allemaal nog steeds op, maar toch komen er steeds
uitgangspunt zijn. Leerlingen, leraren en andere
meer frisse scholen!
gebruikers verdienen niet minder dan dat.
Deze publicatie Financieringsconstructies Frisse
Een speciaal woord van dank gaat uit naar de
Scholen in de praktijk geeft een aantal voorbeelden
schooldirecties, schoolbesturen en gemeenten
van schoolbesturen, -directies en afdelingen
die voor dit doel informatie en deskundigheid ter
onderwijshuisvesting van gemeenten die er
beschikking hebben gesteld. Zonder hun
desondanks, vaak samen, in geslaagd zijn te
welwillende medewerking had deze publicatie niet
investeren in verbetering van de energieprestatie
tot stand gekomen. Ook voor aanvullende vragen
en de luchtkwaliteit.
mogen zij benaderd worden. In de voorbeelden zijn hiervoor de contactgegevens opgenomen.
M e e r o v e r F r iss e S c h o l e n
1
Het project Frisse Scholen is onderdeel van Kompas,
staat nuttige informatie voor iedereen die streeft naar
energiebewust wonen en werken, en wordt uitgevoerd
gezonde en energiezuinige scholen. De site is bedoeld
in opdracht van het Ministerie van VROM Wonen Wijken
voor schoolbesturen en –directies en voor ambtenaren
en Integratie. Het heeft tot doel scholen te stimuleren
onderwijshuisvesting van lokale overheden. Ook
minder energie te verbruiken en het binnenmilieu
leerkrachten, ouders en technisch adviseurs kunnen met
te verbeteren. Op de website www.frisse-scholen.nl
deze site hun voordeel doen.
Zie ook subsidiewijzer “Frisse scholen”, www.frisse-scholen.nl
2
Financieringsconstructies frisse scholen in de praktijk Waar een wil is … Het lukt steeds meer scholen en gemeenten om
aansprekende voorbeelden. Het gaat daarbij nog
scholen zodanig te bouwen of te renoveren dat er
niet vanzelf. Het blijkt dat samenwerking tussen
een gezond binnenklimaat en een betere energie
gemeenten en schoolbesturen heel belangrijk is,
prestatie wordt gerealiseerd. Dat is de indruk die
dat volharding en doorzettingsvermogen resultaat
overblijft na een inventarisatie van gerealiseerde
heeft, en dat de inbreng van marktpartijen echte
maatregelen onder ongeveer veertig verschillende
meerwaarde kan hebben, mits hier goede en
scholen, gericht op het verzamelen van
tijdige afspraken mee gemaakt worden.
F i n a n c i e r i n g sm o g e l i j k h e d e n volgens “handreiking financierings- en beheerconstructies bij verbouwing van scholen (2006)”
1. E i g e n g e l d i n ze t t e n 1
• betaling ineens
2. Ge l d l e n e n
• bij de gemeente
• gespreide betaling • bij de gemeente vanuit het fonds Volkshuisvesting • bij een bank • bij leveranciers
3. G e l d va n d e r d e n gebruiken
• subsidies van overheden • Sponsoring door bedrijven, instellingen, ouders en/of leerlingen • Fiscale maatregelen: BTW-compensatiefonds • Fiscale maatregelen: Groenfinanciering, EIA, MIA, e.d.
4. E i g e n d o m va n i n sta l l at i e s a fsta a n
• Lease, huren, huur/kopen en outsourcen van installaties
5. E i g e n d o m va n va stg o e d a fsta a n
• Verkopen/sell en lease back van vastgoed
3
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Is een weg
Naar een standaard
Met minder geen genoegen nemen, dat is de teneur
frisse school
van vrijwel alle, hierna opgenomen, voorbeelden. Doordat schoolbesturen en gemeenten diverse
Schoolbesturen en gemeenten die aan deze
extra financiële bronnen hebben weten aan te boren
publicatie hebben meegewerkt, zijn er van
zijn echt ingewikkelde financieringsconstructies tot
overtuigd de goede weg te zijn ingeslagen.
op heden niet nodig geweest. Schoolbesturen
Zij laten het niet bij de bouw of verbouw van
putten veel uit eigen middelen, ontvangen extra
één of enkele frisse scholen. Waar er een start is
bijdragen van gemeenten en maken gebruik van
gemaakt, is de motivatie groot om minimaal op
subsidieregelingen. In een enkel geval heeft de
lokaal niveau op alle scholen hetzelfde niveau te
gemeente de eigen bijdrage van het schoolbestuur
bereiken. Met hun bijdrage aan deze publicatie
voorgefinancierd. En ook het op een andere manier
hopen zij een steentje bij te dragen aan het
aanbesteden en het laten samenwerken van partijen
langzaam maar zeker tot standaard verheffen
bij nieuwbouw- of renovatieprojecten kan meer
van de energiezuinige en gezonde school.
financiële ruimte voor kwaliteitsverhogende maatregelen opleveren. Het outsourcen van alle technische installaties of vastgoed wordt op diverse plaatsen vooral bij pps-constructies wel als optie bekeken, maar echt uitgewerkte voorbeelden hiervan zijn nu nog niet gevonden.
4
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
De voorbeelden Vanuit ons streven om zoveel mogelijk verschillende financieringsvormen, type scholen en aard van het project (nieuwbouw/verbouw) aan het woord te laten, zijn uiteindelijk acht voorbeelden in deze publicatie opgenomen.
NW
BB
PO
VO
Opdracht-
Maatregelen
gever
Eigen
Geld
Geld
Geld
geld
lenen
derden
derden
school 1
Westerparkschool
X
X
Amsterdam 2
Anne de Vries
X
X
Stadskanaal
School-
Ventilatiesysteem + diverse
bestuur
energiebesparende maatregelen
School-
Ventilatiesysteem CO2-gestuurd, dubbele
bestuur
beglazing, isolatie dak, daglichtafhanke
PPS
(gemeente) (subsidie)
X
X
X
lijke vertrekregeling, monitoring op afstand 3
Vensterschool
X
X
gemeente
X
Warmte-koudeopslag, warmtepomp met
Gravenburg (Brede
HR-ketels, betonkernactivering, TSA voor
school) Groningen
koeling rechtstreeks op de bron, volledig
X
X
mechanische af- en aanvoer ventilatie lucht, daglichtafhankelijke regeling, goede zonwering 4
Trinitas College
X
X
gemeente
Heerhugowaard
Warmtepomp op wko + twee HR-ketels,
X
X
X
betonkernactivering in wanden en plafonds, balansventilatie
5
St. Jozefschool
X
X
Nootdorp
school-
Lagetemperatuur vloerverwarming
bestuur
Voorbereid op (beperkte) hoogtemperatuur-
X
koeling Balansventilatie met HR-WTW Gebouwbeheer-systeem 6
Koning Willem I
X
X
X
College Den Bosch
school-
Technisch vergaand concept toegepast
bestuur
waarbij zowel aanpak nieuwbouw als
(ROC)
X
X
bestaande bouw, toepassing energiedak, wk-opslag
7
Benedictus school
X
X
8
Christiaan Huygenscollege Eindhoven
Ventilatiesysteem CO2-gestuurd
X
X
school-
Energiedak met PV-folie in combinatie met
X
X
bestuur
warmte-koudeopslag, warmte/koude
school-
Heiloo (Brede school)
bestuur X
X
X
(X)*
mogelijk geleverd aan omringende huurwoningen/sportcomplex
* mogelijkheid tot gezamenlijke exploitatie collectieve warmtepomp met gemeente, woningbouwcorporatie en school wordt momenteel onderzocht Uitleg afkortingen NW = nieuwbouw, BB = bestaande bouw; PO = primair onderwijs; VO = voortgezet onderwijs
5
Renovatie basisschool Westerparkschool Amsterdam
Een eerste pilot op een school in Amsterdam is net succesvol afgerond. Maatregelen zijn uitgevoerd om de luchtkwaliteit en de energieprestatie in de Westerparkschool te verbeteren. Dit dankzij een sterk gemotiveerde stadsdeelwethouder, een ambitieus en jong schoolbestuur, de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, het Klimaatbureau van de gemeente Amsterdam en de GGD. En goed voorbeeld doet goed volgen. Het is de bedoeling dat voor de zomer van 2010 tachtig Amsterdamse scholen worden aangepakt en in 2011 nog eens tachtig. De gemeente wil de kosten voor verbetering van de luchtkwaliteit en energiebesparende maatregelen eerlijk verdelen tussen rijk, centrale stad, stadsdelen en schoolbestuur.
De school
N a a m sch o o l
Westerparkschool Amsterdam (locatie Van Hogendorpplein)
S ch o o lv o r m
Basisschool
A a n ta l l e e r l i n g e n
350
B o u wj a a r sch o o l
1983
A a n ta l m 2 B V O
2490
Nieuwbouw / verbouw
Renovatie
S ch o o l b e st u u r
Stichting Amsterdam West Binnen de Ring (AWBR)
Gemeente
Stadsdeel Westerpark gemeente Amsterdam
Betrokken adviseur w e r k t u i g b o u w k u n d i g e i n sta l l at i e s
ITHO / Ster Airconditioning / Grontmij
Op d r achtg e v e r
Stichting Amsterdam West Binnen de Ring (AWBR)
6
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n d e k o s t e n
M a at r e g e l e n I n 2006 g e t r o ff e n b i j r e n o vat i e
K o st e n
1. Thermische isolatie
Kosten 2006 volledig
2. HR-ketel
door gemeente betaald
3. Passieve koeling mbv zonweringwering 4. Zonnepanelen
M a at r e g e l e n I n 2009 v i a p i lot d u u r z a a mh e i d :
K o st e n
1. HF-verlichting met daglichtregeling
€ 25.000
2. Actief ventilatiesysteem met CO 2 -regeling (ITHO) met wtw
€ 110.000 € 3.000
3.Waterzijdig inregelen cv-installatie
€ 138.000
D e fi n a n c i e r i n g
D e k k i n g i n v e st e r i n g
B e d r ag
Geld derden gebruiken (subsidie gemeente)
€ 110.000
Eigen geld inzetten (betaling ineens uit onderhoudsvoorziening)
€ 28.000
Totaal
€ 138.000
Toelichting op de financiering De gemeente heeft de kosten van het ventilatiesysteem voor haar rekening genomen.
B e r e k e n d e v e r b r u i k e n e n - v e r b r u i k s ko s t e n t e n o p z i c h t e va n r e f e r e n t i e
M a at r e g e l G a sv e r b r u i k sta n d a a r d ( n a r e n o vat i e ) Besparing na aanvullende maatregelen
G a sv e r b r u i k ( m 3 / j a a r )
K o st e n ( € / j a a r )
16.300
€ 10.500
3.260
€ 2.100
13.040
€ 8.400
(met name waterzijdig inregelen)
G a sv e r b r u i k / k o st e n n i e u w
E l e k t r av e r b r u i k ( k W h / j a a r ) E l e k t r av e r b r u i k sta n d a a r d Besparing na aanvullende maatregelen
?
€ 10.000
10% besparing
– € 1.000
?
€ 9.000
(met name HF-verlichting)
E l e k t r i c i t e i tsv e r b r u i k / k o st e n n i e u w Besparing op energiekosten Extra onderhoudskosten
– € 3.100 euro per jaar € 1.600 euro per jaar
7
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie De Westerparkschool in
De beweegredenen:
Amsterdam
kostenverlaging en
De Westerparkschool te Amsterdam is één van
gedragsbeïnvloeding
de zeventien scholen, bestuurd door de in 2007 opgerichte Stichting Amsterdam West Binnen de
Verlaging van de energiekosten vormt een speer
Ring (AWBR). Op dat moment is het juridisch
punt voor de AWBR. Volgens Peter Meijboom,
eigendom van deze scholen door de gemeente
adviseur huisvesting/ict, van de Stichting AWBR,
overgedragen aan de Stichting, het economisch
kunnen scholen niet eindeloos het verschil tussen
eigendom bleef in handen van de gemeente
de werkelijke kosten voor energiegebruik en de
Amsterdam. De scholen van AWBR zijn gelegen in
door het rijk vastgestelde vergoeding voor energie
vier verschillende Amsterdamse stadsdelen Oud
gebruik (op basis van de vroegere Londo-normering)
West, de Baarsjes, Bos & Lommer en Westerpark.
uit andere inkomstenbronnen blijven betalen. Op
De locatie van de Westerparkschool aan het
dit moment legt het schoolbestuur het verschil bij
Hogendorpplein is als pilot gebruikt om te komen
uit de opbrengsten voor medegebruik van school
tot een integrale verbeteraanpak voor alle
ruimten (bijvoorbeeld gymlokalen, aula’s e.d.). Maar
schoolgebouwen in Amsterdam.
er komt een moment dat dit niet meer voldoende is. Om de energiekosten te verlagen worden technische maatregelen getroffen, maar is er ook aandacht voor duurzaam inkopen (groene stroom, energie zuinige computers e.d.) en gedragsbeïnvloeding van onderwijzend personeel en leerlingen. In 2006 is de Westerparkschool gerenoveerd. Daarbij heeft de gemeente de maatregelen betaald die moesten worden genomen om te voldoen aan de energieprestatie-eisen in het Bouwbesluitniveau. In het kader van de samenwerkingsovereenkomst Pilot Duurzaamheid met het stadsdeel Westerpark van de gemeente Amsterdam zijn in 2009 aanvullende maatregelen getroffen. Hieronder ook de installatie van een CO2-gestuurd ventilatie systeem (ITHO) die per lokaal de ventilatietoevoer en -afvoer regelt en uitgevoerd is in combinatie met warmteterugwinunits. Ondanks de behoorlijke
8
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
investering, wordt verwacht dat deze maatregel zich snel terugverdient door verhoging van leer prestaties en verlaging van het ziekteverzuim bij leerlingen, én onderwijzers. Grote maatschappelijke
En verder: tussen 2009 en 2011 160 andere
winst dus.
Amsterdamse scholen
Minister Cramer van Milieu heeft het ventilatie
aan de beurt!
systeem in mei 2009 officieel in werking gesteld en tot op heden functioneert het ventilatiesysteem
De plannen van Amsterdam zijn ambitieus, tachtig
goed. Er zijn volgens de AWBR geen klachten.
scholen in Amsterdam moeten het komende jaar
Doordat de ventilatie per lokaal wordt geregeld en
volgen. In het jaar daarna nog eens tachtig. Voor
er zonodig ’s nacht koele lucht kan worden
veertig scholen ligt er een verbeterpakket klaar. De
ingeblazen is er veel verbeterd. De kast wordt
aanpak voor scholen maakt ook onderdeel uit van
onopvallend net onder het systeemplafond
de plannen van Amsterdam om in 2020 40% CO2 te
opgehangen. Komende winter zal blijken of het
hebben gereduceerd ten opzichte van 1990.
systeem ook het koudeseizoen goed doorstaat… Om ook voor de resterende scholen de verbeter Veel nieuwe scholen worden nog steeds uitgerust
mogelijkheden in kaart te brengen, heeft AWBR aan
met mechanische ventilatie. Voor scholen geen
Grontmij opdracht verstrekt voor het maken van
goede keuze, stelt Peter Meijboom. Hij hoopt dat er
maatwerkadviezen per school. Gekeken wordt naar
snel een moment komt dat het ontwerp van nieuwe
de energieprestatie en de luchtkwaliteit, naar
basisscholen meer toegespitst worden op de
thermisch, visueel en akoestisch comfort, maar ook
veranderde manier van lesgeven (digitale lesborden,
naar de hygiënische staat van het schoolgebouw.
computers) en het steeds meer multifunctionele
Want volgens Peter Meijboom zijn ook de sanitaire
gebruik van schoolgebouwen.
blokken binnen een schoolgebouw een groot probleem. Volgens de exploitaitienormen moeten deze veertig jaar meegaan, de destijds gekozen wijze van afwerking, met name van de vloer, nood zaken echter tot het eerder treffen van maatregelen.
9
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Per school zal aan de hand van onderstaande tabel met mogelijke maatregelen vervolgens een integraal verbeterpakket worden samengesteld.
C at e g o r i e
M a at r e g e l e n
T h e r m i sch e i s o l at i e
Vervang slecht isolerende kozijnen door goed
Vervang enkel door HR++ glas
Invloed op energie verbruik
Invloed op bi n n e n mi l i e u k wa l i t e i t
++
++
+
+
isolerende varianten Isoleer dak
+
+
Isoleer de begane grond vloer
+
++
Isolatiepaneel / reflectiescherm borstwering
+
0
++
+
+
+
+
++
+
+
(achter radiatoren / convectoren)
V e r wa r m i n g
Vervang verwarmingsketel (ouder dan 15 jaar) door HR variant, warmtepomp, ander innovatief opwekkingssysteem Voeg weersafhankelijke regeling en overwerktimer toe Plaats thermosstatische radiatorkranen of dito wandthermostaat Regel de cv-installatie waterzijdig in
Pa ss i e v e k o e l i n g
Voorzie (zonbelaste) gevels van buitenzonwering
0 / ++
++
V e n t i l at i e
Introduceer een nieuw CO 2 -geregeld
––/–
+++
–
++
++
0
–
++
–
++
++
+
+
+
Introduceer een veegschakeling
+
0
Voorzie armaturen van daglichtafhankelijke
+
+
luchttoevoersysteem (natuurlijk of mechanisch) Introduceer mechanische afzuiging (direct in lokalen) Plaats warmteterugwinningssysteem (alleen relevant bij mechanische ventilatie) Verbeter spuiventilatie: hang/sluitwerk, uitzetmechanisme toevoegen e.d.
Lu cht k wa l i t e i t overig
Plaats een (wand) CO 2 indicator
V e r l i cht i n g
Vervang conventionele TL’s door HF spiegeloptiekarmaturen Plaats een extra (asymmetrisch) bordarmatuur (apart regelbaar)
(dim) regeling
bron: uitvoeringsplan Klimaatbureau Amsterdam
10
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
In samenwerking met het klimaatbureau, de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, stadsdelen en schoolbesturen wordt momenteel de financiering van het verbeterprogramma uitgewerkt. Dit op basis van de huisvestingsverordening, de
Suggesties van AWBR voor andere schoolbesturen / gemeenten
lumpsumvergoeding en andere financierings mogelijkheden, zoals de Rijksbijdrage van het
1. Zet in op doorcentralisatie. Hierdoor wordt een
crisisplan en de subsidieregeling van provincie
schoolbestuur volledig verantwoordelijk voor
Noord-Holland. Als alle middelen tijdig beschikbaar
de kwaliteit van de scholen en kan een school
komen, kan de financiering in grote lijnen volgens
ook zelf keuzes maken ten aanzien van die
onderstaand overzicht verlopen. De kosten zijn
kwaliteit, de schoolomvang e.d. Ook kunnen
ingeschat op basis van de ervaringen in de
andere voordelen zoals een lager ziekteverzuim
Westerparkschool.
of betere leerprestaties “geldelijk” opwegen tegen investeringen in het gebouw. 2. Schoolbesturen en gemeenten moeten in een
M a at r e g e l
Ventilatiesysteem
H o e v e e l is nodig voor 160 scholen?
Wie Wa a r u i t ? fi n a n c i e r t ?
positieve setting inzetten op de luchtkwaliteit in scholen. Dit vergt inzet en doorzettings
*)
Ca. 16 miljoen euro
vermogen, maar in het licht van veranderd en/of Rijk Centrale stad
multifunctioneel gebruik van schoolgebouwen
Rijk: Aanvullend beleidskader 2009-
voldoet het Bouwbesluitniveau (met name waar
2015 (crisisplan)
het gaat om de ventilatie) voor scholen
CS/stadsdelen:
absoluut niet.
extra bijdrage, die verloopt via
3. Een lokaal of regionaal energieagentschap of
de Materiële
klimaatbureau - zoals het NieuwAmsterdams
en Financiële
Klimaat vervullen een goede intermediaire rol
Gelijkstelling (MFG)
in het proces.
Energiebesparende
Ca. 8 - 12 miljoen
Centrale stad,
Huisvestings
maatregelen buitenkant
euro
stadsdelen
verordening
4. Betrek ook de gebruikers goed, de efficiency
schoolgebouw (glas,
van een nieuw systeem hangt voor een
isolatie)
belangrijk deel ook van een goed gebruik af.
Energiebesparende
Ca. 4 - 8 miljoen euro
maatregelen binnenkant
Schoolbestuur
Lumpsum
5. Het waterzijdig inregelen van de installatie kost
vergoeding
niet veel, maar levert direct een aanzienlijke
schoolgebouw
besparing op het gasverbruik op.
(verlichting, verwarming) bron: uitvoeringsplan DMO Amsterdam
Contactpersonen voor meer informatie Schoolbestuur Westerpark: AWBR, Peter Meijboom, adviseur huisvesting/ict; Emailadres: p.meijboom@awbr.nl Klimaatbureau Amsterdam: Giel Linthorst Emailadres: g.linthorst@dmb.amsterdam.nl
2
Het aanvullend beleidsakkoord bij het Regeerakkoord samen werken, samen leven bevat een pakket aan versnelde investeringen in (onderhoud van)
infrastructuur en in (versnelde) bouw, onder andere in de zorg en het onderwijs
11
Renovatie basisschool Anne de Vries Stadskanaal
Bij de renovatie van de school in 2007 bleek het voor de Anne de Vries school verrassend genoeg mogelijk om binnen het door de gemeente beschikbaar gestelde bedrag een aantal maatregelen te treffen die hebben bijgedragen aan een energiezuiniger en gezonder gebouw. De Anne de Vriesschool is de eerste school die is uitgerust met het zogenaamde. Scholenconcept, een klimaatsysteem dat onafhankelijk per lokaal verwarmt, koelt en ventileert. Een kwestie van geluk? Misschien, maar je moet als school deze items “boven aan de lijst met eisen stellen” vertelt Ben Wiersema, directeur van de school.
De school
N a a m sch o o l
Anne de Vriesschool Stadskanaal
S ch o o lv o r m
Basisschool
A a n ta l l e e r l i n g e n
113 (stand per juni 2009)
B o u wj a a r sch o o l
1964
A a n ta l
m2
BVO
720 m 2
Nieuwbouw / verbouw
Renovatie
S ch o o l b e st u ( u ) r ( e n )
VPCO-Zuid-Oost Groningen, Stadskanaal
Gemeente
Gemeente Stadskanaal
Betrokken adviseur werktuigbouwkundige i n sta l l at i e s
Bouw- en adviesbureau Syplon Groningen
Op d r achtg e v e r
VPCO Zuid-Oost Groningen
12
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n d e k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
• CO 2 -gestuurd ventilatiesysteem (scholenconcept)
Bouwkundige kosten ca. € 400.000
• P er lokaal instelbare unit + bediening
Werktuigbouwkundige en elektrotechnische kosten ca. € 225.000
• Verwijderen radiatoren
(incl. klimaatsysteem € 125.000
• Toepassing systeemplafond
Kosten architectuur en adviezen
• Dubbele beglazing
ca. € 75.000
• Dakisolatie • T L/HF vertrekschakeling met scheiding daglicht / kunstlicht • Energiemonitoring op afstand
D e fi n a n c i e r i n g
D e k k i n g i n v e st e r i n g
B e d r ag
Geld derden gebruiken (subsidie gemeente)
€ 700.000
Totaal
€ 700.000
Toelichting op de
Klimaatgroep Holland, leverancier van het Scholenconcept, heeft vooraf berekend dat het
financiering
systeem leidt tot een energiebesparing van 25%. Op het gasverbruik wordt deze besparing het
De kosten zijn volledig door de gemeente betaald
eerste jaar al gehaald, het elektriciteitsgebruik ligt
op basis van het Integraal Huisvestingsprogramma
na de renovatie iets hoger. Een garantie op de
2007 (IHP 2007). Het is bijzonder dat de gemeente
berekende besparing is niet schriftelijk afgegeven.
vooral de “maatschappelijke winst” van betere
Wel heeft het bestuur bedongen dat mocht de
leerprestaties als argument heeft gehanteerd om
verwarmingscapaciteit onvoldoende zou zijn, er op
toch de meerinvestering voor het klimaatsysteem
kosten van de Klimaatgroep radiatoren worden
voor haar rekening te nemen.
bijgeplaatst.
B e r e k e n d g a s - e n e l e k t r i c i t e i t s v e r b r u i k v o o r e n n a r e n o v at i e
G a sv e r b r u i k
E l e k t r i c i t e i tsg e b r u i k
2005-2006 (voor renovatie)
7300 m 3
12500 kWh
2006-2007 (na renovatie)
5500 m 3 (–25%)
12900 kWh (+3%)
2007-2008 (na renovatie)
5823 m 3 (–21%)
13200 kWh (+5%)
Besparing per jaar
Ca. € 1.000,-
13
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie De Anne de Vriesschool Stadskanaal
aandurfde om als eerste school in Nederland een nieuw installatieconcept te installeren, kunnen ook andere scholen in de toekomst profiteren van een betere luchtkwaliteit en comfort.
De Anne de Vriesschool is een relatief kleine basisschool met ca. 115 leerlingen in Stadskanaal. De school is in 1964 gebouwd. De school valt – samen met 15 andere scholen – onder het bestuur van de Vereniging voor Protestants Christelijk Onderwijs Zuidoost Groningen.
De beweegreden: kansen scheppen voor een nieuw klimatologisch concept
Suggesties van de Anne de Vriesschool voor andere scholen / schoolbesturen 1. Leraren en leerlingen verdienen een comfortabel en fris schoolgebouw. Om écht een beter binnenklimaat te realiseren, moeten scholen dit expliciet én boven aan de lijst met eisen richting gemeenten stellen; 2. M aak bij renovatie gebruik van huisadviseurs
Een noodzakelijk geworden renovatie in 2007 bood
(bouwkundig / werktuigbouwkundig; zij kennen
kansen voor energiebesparing en verbetering van
de situatie en de specifieke mogelijkheden en
het binnenklimaat. En die kansen zijn gegrepen.
onmogelijkheden van een gebouw;
Vooral dankzij de persoonlijke inzet van Ben Wiersema, directeur van de school. Naast dubbele beglazing, dakisolatie en energiezuinige verlichting
3. Laat de beloofde prestaties door het bedrijf vastleggen en vraag om een garantie; 4. M onitoring op afstand is van essentieel belang,
werd een per lokaal onafhankelijk werkende
even als het regelmatig ter plekke meten en
klimaatregeling geïnstalleerd. Bij dit zg. Scholen
vastleggen van prestaties;
concept wordt per lokaal de temperatuur en de
5. Een gebruiksvriendelijk energiebeheersysteem
luchtkwaliteit gemeten. Op basis van de aanwezige
is onmisbaar bij het beperken van de energie
CO2 wordt er geventileerd en verse warmte of
vraag: veel lokalen worden immers een groot
koude lucht aangevoerd. Hierdoor heerst er altijd
deel van de dag niet gebruikt.
een aangename temperatuur en stijgt de concentratie CO2 niet boven de gestelde normen. Het is hygiënischer doordat de radiatoren zijn verdwenen. “Een genot om les in te geven”, aldus
Contactpersoon voor meer informatie
Ben Wiersema, “we zijn blij dat we het gedaan
CBS Anne de Vries, Ben Wiersema, directeur
hebben”. Doordat de Anne de Vriesschool het
Emailadres: cbs_annedevries@hotmail.com
14
Nieuwbouw basisschool Gravenburg Groningen
De bouw van een duurzame school in de Vinexwijk Gravenburg in Groningen kostte meer geld dan het normbudget voor een nieuwe school toelaat. Een deel van de meerkosten werd gedekt door een extra bijdrage van de gemeente, de provincie, en subsidie van SenterNovem. De resterende eigen bijdrage van de school van ca. € 45.000,00 euro werd gedekt via een lening, verstrekt door de dienst Onderwijs Cultuur Sport en Welzijn van de gemeente. De lening wordt gedekt door het exploitatie voordeel. In een contract met de school is vastgelegd dat de school gedurende een periode van 10 jaar een vast bedrag terug betaalt.
De school
N a a m sch o o l
Gravenburgschool Groningen
S ch o o lv o r m
Schoolgebouw voor o.a. twee basisscholen: De Vlint (openbaar onderwijs) De Hoeksteen (bijzonder onderwijs) En andere functies (christelijk e.d.)
A a n ta l l e e r l i n g e n
Totaal ca. 550
B o u wj a a r sch o o l
2007, uitbreiding voor kinderopvang vindt in 2009 plaats
A a n ta l m 2 B V O
5400 (waarvan voor de scholen ca. 4000 m 2 )
Nieuwbouw / verbouw
Nieuwbouw
S ch o o l b e st u ( u ) r ( e n )
Vereniging voor Christelijk Onderwijs Groningen Openbare school voor Daltononderwijs Vlint
Gemeente
Gemeente Groningen
B e t r o k k e n a d v i s e u r W - i n sta l l at i e s
Adviesbureau Van der Weele
Op d r achtg e v e r
Gemeente Groningen
Betrokken afdeling gemeente
Accommodaties & Vastgoedbeheer
15
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n ( m e e r ) k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
• Warmte-koude bodemopslag (gesloten bron)
Kosten E + W: € 217 /m 2 (excl. btw)
• Warmtepomp met 2 HR wandketels • TSA voor koeling rechtstreeks op de bron • Volledig mechanische luchttoevoer en afvoer • HR boiler voor warm tapwater gymzaal
Meerkosten ten opzichte van traditioneel concept: van € 310.000 euro (incl btw) betaald door:
• Betonkernactivering • Daglicht afhankelijk gestuurde armaturen • Goede zonwering met daglichtregeling
D e fi n a n c i e r i n g
D e k k i n g i n v e st e r i n g
B e d r ag
Geld van derden gebruiken (subsidie energieconvenant Groningen)
€ 40.000
Geld van derden gebruiken (subsidie (EOS:DEMO)
€ 40.000
Geld van derden gebruiken (subsidie gemeente)
€ 185.000
Geld lenen (gemeente)
€ 45.000
Totaal
€ 310.000
* de school betaalt gedurende een periode van 10 jaar het voorgeschoten bedrag terug aan de gemeente.
Toelichting op de financiering
uiteindelijk vanuit de exploitatie terug te verdienen bedrag van € 45.000 euro. Dit bedrag is intern binnen de gemeente gefinancierd. De scholen hebben het gebouw in gebruik gekregen van de
Om de meerkosten te dekken heeft de gemeente
gemeente, zij betalen de gemeente gedurende tien
een extra krediet ter beschikking gesteld en zijn
jaar het normexploitatiebedrag voor gas, water en
aanvullende bijdragen verstrekt door het Energie
elektriciteit. Hiermee wordt vervolgens de externe
convenant Groningen en SenterNovem. Daardoor
lening afbetaald.
zijn de meerkosten teruggebracht tot een
16
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
V e r wac h t e v e r b r u i k e n e n - v e r b r u i k s ko s t e n t e n o p z i c h t e va n r e f e r e n t i e
M a at r e g e l
G a sv e r b r u i k ( m 3 / j a a r )
K o st e n ( € / j a a r )
G a sv e r b r u i k sta n d a a r d
46.400
18.096
Rc 4 i.p. 3
– 500
– 195
WTW voor ventilatie
– 9.000
– 3.510
Betonkernactivering met warmtepomp
– 30.000
– 11.700
G a sv e r b r u i k n i e u w
6.900
2.691
E l e k t r av e r b r u i k ( k W h / j a a r )
K o st e n ( € / j a a r )
E l e k t r av e r b r u i k sta n d a a r d
44.000
6.600
Aanwezigheid
– 6.000
– 900
Daglichtregeling lokalen
– 3.000
– 450
Daglichtoptimalisering lokalen
– 1.500
– 225
Warmtepomp
+ 40.000
+ 6.000
Bronpomp
+ 4.000
+ 600
E l e k t r av e r b r u i k n i e u w
77.500
11.625
ENER G IE H UIDI G
24.696 euro
ENER G IE NIEU W
14.316 euro
BE S PARIN G O P ENER G IEKO S T EN
10.380 euro
Op dit moment is nog niet duidelijk wat de werke
betrokken. Ook is er sprake van een lange
lijke besparing is. Dit komt omdat momenteel het
inregelperiode. In 2010 zal vermoedelijk pas
gebouw nog uitgebreid wordt. De voor de bouw
duidelijk worden of de berekende besparing
benodigde energie wordt uit het eigen pand
ook gerealiseerd gaat worden.
17
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie
PPS-constructie aanbieden, is bewust niet gekozen voor een PPS-constructie. De gemeente Groningen houdt het juridisch en economisch
De Gravenburgschool in Groningen
eigendom van de onderwijsaccommodaties graag bij de lokale overheid, omdat ze vindt dat dit de beste waarborg is voor het realiseren van gemeen telijke ambities op het gebied van spreiding van (multifunctionele) voorzieningen, het onderhoud
In de Gravenburgschool worden twee basisscholen
van gebouwen, de wijkaanpak en stedenbouw
– De Vlint, voor openbaar onderwijs, en De Hoeksteen
kundige ontwikkelingen (bron nota openbare
voor christelijk onderwijs – en een buitenschoolse
scholen in de stad op eigen benen, mei 2008).
opvang verenigd in één gebouw. De school valt op qua vormgeving, maar tegelijk is de school ook duurzaam en energiezuinig.
De beweegreden: keuze voor duurzame onderwijshuisvesting
En verder: na Gravenburgschool ook andere Groningse scholen Sommige maatregelen ter verbetering van de lucht kwaliteit zijn economisch minder rendabel te treffen. Afhankelijk van het type maatregel leiden deze
Volgens Hans Flapper, projectleider van Gravenburg,
investeringen immers niet alleen tot een verhoging
dagelijks bezig met de nieuwbouw van scholen in
van de kapitaalslasten, maar ook tot een verhoging
de gemeente, ontbreekt het scholen dikwijls aan
van de onderhouds- en energiekosten. Het onder
financiële middelen om duurzame en klimaat
scheid tussen rendabele (energiebesparende maat
neutrale scholen te bouwen. Toen de gemeente
regelen) en minder of onrendabele investeringen is
Groningen een duurzame school wilde bouwen in
voor de gemeente Groningen aanleiding geweest
de Vinexwijk Gravenburg, heeft zij hiervoor dan
tot het voorbereiden van een co-financierings
ook extra geld ter beschikking gesteld. De getroffen
constructie ten behoeve van de stimulering van
maatregelen leveren niet alleen een enorme
duurzaamheidmaatregelen.
besparing op het energiegebruik op – er is een EPC
Voor dit doel heeft de gemeente Groningen in het
van 0,63 gerealiseerd – maar ook het binnenklimaat
kader van de onderwijshuisvesting op de gemeente
is sterk verbeterd. Het concept van lage temperatuur
begroting 2009 2,5 miljoen euro voor de bekostiging
verwarming met vloerverwarming en platfond
van duurzaamheidmaatregelen bij nieuwbouw van
koeling als afgiftesystemen voelt zeer comfortabel
onderwijsvoorzieningen ter beschikking gesteld. De
aan. En stofgevoelige en ruimtevretende radiatoren
gemeente heeft het plan om scholen een bijdrage
zijn er niet meer.
van 60% van de meerkosten (het onrendabele investeringsdeel) te vergoeden, mits de nieuwbouw
De gemeente is opdrachtgever en eigenaar van het
aan een minimale norm (GPR) voldoet. In de zomer
gebouw. Binnen de budgetten voor nieuwbouw en
van 2009 wordt definitief bekend hoe de regeling
beheer zouden de extra kosten van € 310.000 euro
er uit komt te zien.
niet gefinancierd kunnen worden. Een innovatieve financiële constructie bracht uitkomst.
Contactadres voor meer informatie Afdeling Accommodaties en Vastgoed Gemeente
Omdat de gemeente Groningen niet uitsluitend
Groningen
wilde samenwerken met bouwbedrijven die een
Emailadres: a&vocsw@groningen.nl
3
GPR staat voor gemeentelijke praktijk richtlijn duurzaam bouwen. GPR-gebouw geeft op 5 duurzaamheidsthema’s (energie,
milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde) een rapportcijfer op basis van uitgevoerde maatregelen. 5 = Bouwbesluitniveau, hoe hoger het rapportcijfer, hoe duurzamer de ambitie)
18
Nieuwbouw Trinitas College Heerhugowaard
Door integraal te ontwerpen is de nieuwbouw van het Trinitas college in Heerhugowaard een uitstekend voorbeeld voor industrieel, flexibel en demontabel bouwen. Daarnaast staat de school echter model voor een duurzame, energiezuinige en frisse school. Bezuinigingen tijdens het bouwproces zijn dankzij de inspanning van alle betrokken partijen niet ten koste gegaan van het duurzame energiesysteem, gebaseerd op de toepassing van warmtepompen met warmte-koudeopslag, en maatregelen die bijdragen aan een goed binnenk limaat . Dankzij een innovatieve aanbestedingsprocedure, verschillende subsidies en bijdragen van het schoolbestuur is de school uiteindelijk nagenoeg binnen het afgesproken budget gerealiseerd. En blijken de gebruikers zeer tevreden!
De school
N a a m sch o o l
Trinitas College Heerhugowaard
S ch o o lv o r m
School voor voortgezet onderwijs
A a n ta l l e e r l i n g e n
Ca. 3900
B o u wj a a r sch o o l
2006
A a n ta l m 2 B V O
23.800 m 2 BVO (twee locaties, incl. sporthal)
Nieuwbouw / verbouw
Nieuwbouw
S ch o o l b e st u ( u ) r ( e n )
Trinitas College
Gemeente
Gemeente Heerhugowaard
A d v i s e u r w e r k t u i g b o u w k u n d i g e i n sta l l at i e s
DWA
Op d r achtg e v e r
Gemeente Heerhugowaard
19
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n ( m e e r ) k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
Warmtepomp voor warmte en koude opwekking
Totale project
Balansventilatie
Totale investering ca. € 30.200.000
Luchtinblaas en -afzuiging onder plafond en gang
Bijdrage Trinitas ca. € 5.333.000
TL-HF verlichting met veegpulsschakeling
Energetisch duurzame installaties
Warmtewerende beglazing
Meerinvestering ca. € 1.100.000 Betonkernactivering
Aanwezigheidsdetectie (EPC = 1,2)
D e fi n a n c i e r i n g
D e k k i n g i n v e st e r i n g ( t ota l e p r o j e ct )
B e d r ag
Eigen middelen inzetten (betaling ineens)
ca. € 5.330.000
Geld derden gebruiken (gemeente)
ca. € 24.269.400
Geld derden gebruiken
ca. € 600.600
(subsidies Industrieel, Flexibel Demontabel Bouwen en Energie Onderzoek Subsidie) Totaal
ca. € 30.200.000
Toelichting op de
belangrijke mate aan bijgedragen. De totale meer investering in de energetisch duurzame installaties
financiering
bedroeg in totaal ca. € 1.1 mln euro.
Ten opzichte van andere grote scholen is de
Door de wijze van aanbesteden en samenwerken is
gerealiseerde kostprijs van het Trinitas College per
de benodigde financiële ruimte gecreëerd om met
m2
BVO ten
dit installatieconcept toch bij te dragen aan een
m2
duurzame kwaliteit van het schoolgebouw. In deze
BVO relatief laag (€ 1.266 per
m2
opzichte van gemiddeld € 1.750 per
BVO van
twee vergelijkbare scholengemeenschappen). Een
situatie wordt duurzaamheid “gewoon” als uitgangs
gunstige aanbesteding en het werken in bouw
punt genomen en blijkt het moeten terugverdienen
teamverband hebben hier volgens de gemeente in
ineens veel minder relevant.
B e r e k e n d g a s - e n e l e k t r i c i t e i t s g e b r u i k T r i n i ta s c o l l e g e v e r s u s “ r e f e r e n t i e ”
B e r e k e n i n g e n e r g i e b e spa r i n g p e r j a a r i n e u r o ’ s Uitgangspunten
Elektriciteitsprijs
0,11 Euro/Nm 3
Gasprijs
0,32 Euro/Nm 3
E l e k t r i c i t e i tsv e r b r u i k
Referentie
Warmtepomp Warmte onttrekken uit
T r i n i ta s
B e spa r i n g
223.250,00
223.250,00
kWh/jaar
35.720,00
35.720,00
kWh/jaar
energieopslag Koeling met energieopslag Koelmachine Totaal
18.800,00
18.800,00
kWh/jaar
134.285,71
0
–134.285,71
kWh/jaar
134.285,71
277.770,00
Financieel voordeel
143.484,29
kWh/jaar
–15.783,27
Euro/jaar
G a sv e r b r u i k 134.415,08
26.883,02
107.532,06
Nm 3 /jaar
134.415,08
26.883,02
107.532,06
Nm 3 /jaar
Financieel voordeel
34.410,26
Euro/jaar
V o o r d e e l e n e r g i e b e spa r i n g i n e u r o ’ s
18.626,99
Euro/jaar
Ketels Totaal
Bron: eindrapport EOS Demo-project Duurzaam IFD-bouwen in Heerhugowaard DWA
4
Bron: raadsvoorstel gemeente Heerhugowaard maart 2009
20
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie Het Trinitas College in
De beweegreden: hogere
Heerhugowaard
prestaties integraal
In 2007 heeft het Trinitas College (school voor
ontwerpen!
VMBO, HAVO en VWO) in Heerhugowaard twee nieuwe gebouwen met een gezamenlijk vloer
Tussen schoolbestuur en gemeente is afgesproken
m2
neergezet. Dankzij een
dat de gemeente als opdrachtgever voor de nieuw
groot aantal technische maatregelen hebben de
bouw van het Trinitas college zou fungeren. Samen
gebouwen een flexibele indeling gekregen.
met de school is een voorlopig ontwerp gemaakt
Daarnaast is er een duurzaam energieconcept
op basis waarvan belangstellenden konden
toegepast. Duurzame energieopwekking vindt
inschrijven. Daarbij was het aan de inschrijvende
plaats door middel van warmtepompen en warmte/
partij zelf oplossingen aan te dragen voor hoe de
koude opslag in de bodem. Daarnaast wordt lage
gevraagde prestaties te realiseren. De gemeente is
temperatuurverwarming via de vloer toegepast,
een groot voorstander van deze vorm van
vindt warmtebuffering in de betonnen wanden en
aanbesteden omdat op deze manier optimaal
plafonds plaats, wordt gebruik gemaakt van
gebruik wordt gemaakt van het bij ontwerpende,
gebalanceerde ventilatie en is warmtewerende
uitvoerende en uitvoerende partijen aanwezige
beglazing aangebracht.
innoverend vermogen.
oppervlak van 23.800
Klaas Jan van Leeuwen, beleidsadviseur bij de afdeling Sociaal Ruimtelijke Ontwikkeling, sector stadsontwikkeling, is zeer tevreden met het resultaat. Doordat de verschillende partijen zoals architect, bouwfysische en werktuigbouwkundige adviseurs en aannemer van meet af aan in bouw teamverband met elkaar samenwerkten, zijn bouwkundig ontwerp en installaties optimaal op elkaar afgestemd. Zo kan een maximale energie reductie worden gerealiseerd. Tijdens de uitvoering was één partij verantwoordelijk. Handig omdat de verschillende partijen bij gemaakte fouten dan niet naar elkaar kunnen wijzen.
21
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
En verder voor
En verder met bestaande
nieuwbouw: innoveren
bouw: het Frisse Scholen
met aanbesteding en
project
“energieambitie”
Voor bestaande scholen bereidt de gemeente Heerhugowaard momenteel een pilot voor met
De gemeente Heerhugowaard wil verder op de
een co-financieringsconstructie bij vijf scholen.
ingeslagen weg van innovatief en prestatiegericht
De bedoeling is dat 50% van de kosten gefinancierd
aanbesteden. Het uitgangspunt daarbij is dat
wordt door de gemeente; de andere 50% wordt
partijen langjarige garanties afgeven op bepaalde
betaald door het schoolbestuur. De fase van de
prestaties. Het uitbesteden van onderhoud,
nulmeting is geweest en ook is er een ambitie
eigendom van installaties of gebouwen kan daarbij
bepaald. Concretisering van de afspraken met de
ook in handen van andere partijen dan scholen of
schoolbesturen is nu aan de orde. Er liggen
schoolbesturen komen te liggen. In bepaalde
subsidietoezeggingen van provincie, regionale
wijken in Heerhugowaard zijn er bijvoorbeeld al
Rabobank en ook de nieuwe regeling van de
woningbouwverenigingen die eigenaar worden van
rijksoverheid levert extra middelen op. Jan van
schoolgebouwen, meestal wel dan in combinatie
Leeuwen hoopt dan ook de betrokken school
met de ontwikkeling van huurwoningen. Maar ook
besturen nu snel concrete toezeggingen voor hun
andere partijen zouden dit kunnen doen.
bijdrage doen. Want gemeenten kunnen het niet
Hoofddoel daarbij is een brug te slaan tussen
alleen.
nieuwbouw- en exploitatiegelden waardoor een life-cycle benadering uiteindelijk mogelijk wordt. Kosten en baten van energiebesparende maat regelen kunnen daardoor eerlijker verdeeld
Suggesties van de
worden.
gemeente Heerhugowaard
Metingen in het Trinitas College hebben uitgewezen
voor andere gemeenten en
dat de waardering voor het binnenmilieu boven het rapportcijfer 8 ligt. De gemeente Heerhugowaard
schoolbesturen
wil ook in andere scholen de energievraag terug dringen en in combinatie daarmee te voorzien in
1. Samenwerking tussen opdrachtgevende,
een goed binnenklimaat. Op dit moment is door de
ontwerpende en uitvoerende partijen in een
gemeente in het kader van de UKP NESK regeling
bouwproces is essentieel; maak gebruik van
een voorstel voor subsidie aangevraagd voor een
ieders specifieke expertise!
haalbaarheidsstudie naar de mogelijkheden om op
2. Besteedt aan op basis van prestaties waardoor
nieuw te bouwen scholen een EPC van 0,6 of 0,9 te
a. I nnovatiekracht in de markt optimaal wordt
realiseren.
benut b. Exploitatievoordelen eerlijker kunnen worden verdeeld 3. Vraag ook om langjarige garanties. Uitbesteding van installaties en gebouwen is een belangrijke, verder te onderzoeken, optie voor de toekomst Contactpersoon voor meer informatie
5
Bron: DWA
Klaas Jan van Leeuwen, afdeling Sociaal
6
voor meer informatie: www.senternovem.nl/eos
Ruimtelijke Ontwikkeling emailadres: k.j.vanleeuwen@heerhugowaard.nl 22
Nieuwbouw extra lokalen basisschool St. Jozef Nootdorp
Onderwijsgebouwen horen gezond en energiezuinig te zijn. De Laurentius Stichting in Delft neemt met minder dan een frisse school geen genoegen. Een programma van eisen met ambitieuze uitgangspunten op het gebied van lucht kwaliteit en energiezuinigheid geldt als vertrekpunt voor elk nieuwbouw- of renovatieproject. Eén van de projecten waarin deze punten nagenoeg zijn gereali seerd, is de uitbreiding van de St. Jozefschool in Nootdorp. De inmiddels in diverse scholen getroffen maatregelen zijn tot nu toe voor eigen rekening en risico genomen. Via het project Energieke Scholen heeft nu ook de gemeente zich gecommitteerd om alle Delftse scholen gezond en energiezuinig te maken. Via het voorliggende plan voor co-financiering deelt de gemeente de financiële verantwoordelijkheid met de Delftse schoolbesturen. Bijzonder is dat dit met terugwerkende kracht gebeurt!
De school
N a a m sch o o l
St. Jozefschool Nootdorp
S ch o o lv o r m
Basisschool
A a n ta l l e e r l i n g e n
Nu 530 leerlingen (verdeeld over 22 groepen), na uitbreiding ca. 750 leerlingen
B o u wj a a r sch o o l
1960, uitbreidingen in 2001 en 2008
A a n ta l m 2 B V O u i t b r e i d i n g
1060 m 2
Nieuwbouw / verbouw
Nieuwbouw extra 8 lokalen
S ch o o l b e st u ( u ) r ( e n )
Laurentius Stichting Delft
Gemeente
Gemeente Pijnacker-Nootdorp
B e t r o k k e n a d v i s e u r W - i n sta l l at i e s
Beekink Installatieadviseurs
Op d r achtg e v e r
Laurentius Stichting
23
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n ( m e e r ) k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
• Lagetemperatuur verwarming (vloerverwarming)
€ 9.000
• Voorbereid op (beperkte) hoogtemperatuurkoeling
€ 5.000
• Balansventilatie met HR-WTW
€ 60.000
• Gebouwbeheersysteem
€ 13.000
Totaal
Totaal ca. € 87.000
D e fi n a n c i e r i n g
Dekking door Eigen geld inzetten (betaling ineens)
B e d r ag € 87.000 € 87.000
Toelichting op de financiering
De beschikbare normbedragen en eisen voor technische installaties zijn volgens Dave Wijsman, beleidsmedewerker beleidsmedewerker huisvesting-facilitair-ict, veel te beperkt om
De Laurentius Stichting vindt een goed binnen
nieuwe scholen te voorzien van energiezuinige
klimaat van schoolgebouwen erg belangrijk. Zo
en comfortabele technische installaties. De
belangrijk dat zij al vanaf 2005 hierin met eigen
installaties die wel voldoen zijn veel duurder
geld investeert. Dit kan ook. De stichting heeft
dan de conventionele oplossing, maar de meeste
voldoende financiële reserves en veel maatregelen
gemeenten doen nog niets met deze wetenschap.
verdienen zich via een lagere energierekening
De Laurentius Stichting investeert daarom zelf.
terug. Investeringen worden, zoals bij een normale
De stichting zegt regelmatig aanbiedingen
onderneming, als activa op de balans opgenomen.
van fabrikanten te krijgen om installaties of
Om vervolgens in een aantal jaar, vaak overeen
producten te leasen. Via een leaseconstructie
komend met de verwachte terugverdientijd,
kan mogelijk ook gebruik worden gemaakt
afgeschreven. Warmteterugwinunits worden
van een fiscale aftrekregeling als de Energie
bijvoorbeeld in zeven jaar afgeschreven, balans
Investerings Aftrekregeling (EIA). Volgens Pieter
ventilatiesystemen in 10 jaar.
Zweekhorst, financieel directeur, is leasen in een situatie waarbij een schoolbestuur voldoende eigen middelen bevat een te dure en dus onaantrekkelijke optie.
V e r w a c h t e v e r b r u i k e n e n - v e r b r u i k s k o s t e n t e n o p z i c h t e v a n “ s ta n d a a r d ”
Geen informatie voorhanden
24
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie De St. Jozefschool in Nootdorp
• nachtventilatie c.q. free cooling • aanbrengen van een gebouwbeheersysteem (datalogging, CO2-meting, meting binnen- en buitentemperatuur, gebruikersinterface)
De St. Jozefschool in Nootdorp is een school voor
De uitbreiding van de St. Jozefschool met acht
katholiek onderwijs in Nootdorp. Op dit moment
extra lokalen voldoet het meest aan de door het
heeft de St. Jozefschool school 530 leerlingen
schoolbestuur gestelde uitgangspunten.
verdeeld over 22 groepen. Na aanbouw van acht extra lokalen kan de school ca. 750 leerlingen huis
Gebouwen komen alleen in aanmerking als zij nog
vesten. De school valt onder het bestuur van de
minimaal 10 jaar door de school gebruikt blijven
Laurentius Stichting. In totaal vallen 23 basisscholen,
worden.Daarnaast worden maatregelen zoveel
één school voor praktijkonderwijs (speciaal voort
mogelijk gecombineerd uitgevoerd.
gezet onderwijs) en vijf peuterspeelzalen onder het bestuur van de Laurentius Stichting. De (school) gebouwen bevinden zich in de gemeenten Delft, Den Haag, Lansingerland, Midden Delfland, Pijnacker-Nootdorp en Rijswijk.
De beweegreden: elk lokaal een fris lokaal!
En verder: alle scholen aanpassen tot Energieke scholen Co-financiering in Delft Vanaf het moment dat de Laurentius Stichting met het binnenklimaat aan de slag is gegaan, heeft zij
Volgens Pieter Zweekhorst en Dave Wijsman staat
zich ook ingezet om dit onderwerp bij gemeenten
het bevorderen van kwalitatief hoogwaardig
en de landelijke politiek onder de aandacht te
onderwijs natuurlijk voorop. Een fris lokaal is
brengen. De gemeente Delft is de eerste gemeente
hiervoor een belangrijke vereiste. De Laurentius
die nu medeverantwoordelijkheid gaat dragen voor
Stichting doet er álles aan om hiervoor te zorgen.
het binnenklimaat in de Delftse basisscholen. Er ligt een principeafspraak dat de gemeente 50% van
Al in 2005 is de Stichting op eigen initiatief
de kosten van de overeengekomen maatregelen
begonnen met het treffen van maatregelen om
voor haar rekening neemt. Maatregelen op het
het binnenklimaat te verbeteren. In combinatie
gebied van binnenklimaat, maar ook op het gebied
daarmee werd gezocht naar mogelijkheden om ook
van verbetering van de energieprestatie. Bijzonder
energie te besparen. Er is een programma van eisen
is dat de regeling ook voor de al gerealiseerde
opgesteld waaraan de aangesloten scholen bij
projecten geldt. De Laurentius Stichting krijgt dus
nieuwbouw of renovatie zoveel mogelijk dienen te
zelfs nog geld terug!
voldoen. Op het gebied van binnenmilieu zijn hierin de volgende uitgangspunten opgenomen:
Ook nog geld terug
• CO2-gestuurde gebalanceerde ventilatie met
In samenwerking tussen schoolbestuur en gemeente
warmteterugwinning • voldoende te openen geveldelen, mogelijk in
is recentelijk het hele gebouwenbestand van de Laurentius Stichting doorgelicht op mogelijkheden
combinatie met isolerende (zonwerende)
voor energiebesparing en verbetering van de
beglazing, screens, extra isolatie
binnenklimaatcondities. Op basis hiervan vindt
• inblaas door middel van textiele luchtkanalen
momenteel de uitwerking naar verbeterplannen
• setpoint binnenmilieu 1000 ppm (standaard eis
voor de nog niet aangepakte scholen plaats.
1200 ppm) 25
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
O v e r z i c h t g e r e a l is e e r d e e n p r o j e c t e n i n u i t v o e r i n g
M a at r e g e l e n
(Meer)i n v e st e r i n g (in euro)
B i j d r ag e gemeente
Petrusschool Rijswijk
• Volledig CO 2 -gestuurd
€ 165.000
geen
(14 lokalen)
• Vier decentrale units
€ 195.000
50% (met
Gerealiseerd
• Textiele luchtkanalen • Ketelvervanging (VR naar HR • Gebouwbeheersysteem Titus Brandsma Delft
• Alle kanalen bovendaks
(hoofdgebouw) 9 lokalen +
• Volledig CO 2 -gestuurd
terugwerkende
aula + overige ruimten
• Vier decentrale units met WTW
kracht)
• Gebouwbeheerssysteem € 113.000
50% (met
Titus Brandsma Delft
• Alle kanalen bovendaks
(kleutergebouw) 4 lokalen +
• Volledig CO 2 -gestuurd
terugwerkende
speelzaal + overige ruimten
• Twee decentrale units met WTW
kracht)
• Gebouwbeheersysteem € 250.000
50% (met
Bernadette Mariaschool Delft
• Decentrale (individuele) WTW-units
(12 lokalen + speelzaal + aula)
• Directe doorvoeren door dak
terugwerkende
• Geen luchtkanalen binnen
kracht)
• S turing WTW units op basis van CO 2 meting met als ondergrens het ontwerpdebiet • Gebouwbeheersysteem Poolster Langsingerland
• Uitgebreide mogelijkheden mbt nachtventilatie
(9 lokalen + aula + speelzaal)
• Gebouwbeheersysteem
€ 210.000
Geen
€ 90.000
50% (met
• 2 WTW units met extra stoffilters • Kanalen binnendaks • CO 2 registratie SVO Praktijkschool Delft
• Twee WTW-units
(alleen 2 praktijklokalen)
• Voorbereid voor overige lokalen
terugwerkende
• Gebouwbeheersysteem
kracht)
• CO 2 registratie Pius X Lansingerland
• Centrale WTW-unit
€ 60.000 Fase 1
(uitbreiding 6 lokalen)
• Uitgebreide mogelijkheden mbt nachtventilatie
€ 158.000 Fase 2
Geen
• Volledig CO 2 -gestuurd • Gebouwbeheersysteem St. Jozefschool Nootdorp
• zie hiervoor vermeld
€ 87.000
Geen
Gabrielschool Delft
• Centrale WTW-unit
€ 251.000,--
50%
(14 lokalen + aula + speelzaal
• Uitgebreide mogelijkheden mbt nachtventilatie
+ nevenruimten)
• Gebouwbeheersysteem
€ 210.000
Geen
(uitbreiding 8 lokalen)
I n u i tv o e r i n g
• Ketelvervanging • CO 2 registratie Mariaschool Rijswijk
• Centrale WTW-unit
(12 lokalen + aula)
• Uitgebreide mogelijkheden mbt nachtventilatie • Gebouwbeheersysteem • Ketelvervanging • Kanalen binnendaks • CO 2 registratie
26
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Overzicht nog uit te voeren projecten
U i t t e v o e r e n i n h e t k a d e r va n 3 j a r i g p l a n E n e r g i e k e sch o l e n g e m e e n t e D e l ft
N o g t e r e a l i s e r e n zo n d e r m e d e w e r k i n g gemeente
– De Bonte Pael
– Mariaschool in Den Hoorn
– De Regenboog
– Wilgenhoek Lansingerland
– Mgr. Bekkersschool
– Jozefschool Nootdorp (rest van het gebouw)
– Laurentiusschool voor SBO
– Pius X te Lansingerland Fase 2
– Cornelis Musiusschool – SVO Praktijkschool (rest van het gebouw)
Tips van de Laurentiusstichting voor andere schoolbesturen
• Een schoolbestuur kan ook veel zelf doen. Vaak is er sprake van rendabel te treffen maatregelen die ons uiteindelijk voordeel opleveren via een lagere energierekening. Wij nemen de maatregelen als activa op de balans op en schrijven de investeringen hiervoor gewoon af;
• Het onderwijsproces wordt ondersteund via een
• M aak je als schoolbestuur hard voor een goed
frisse en energiezuinige school. Wij hopen dat
onderwijsgebouw zonder de grens van de
steeds meer schoolbesturen en gemeenten een
verantwoordelijkheid uit het oog te verliezen.
hoger belang toekennen aan betere onderwijs huisvesting. Volgens ons zijn er voldoende
Contactpersoon voor meer informatie
financiële middelen, er dient alleen een andere
Dave Wijsman, beleidsmedewwerker huisvesting-
belangenafweging te worden gemaakt.
facilitair-ict Emailadres: dwijsman@laurentiusstichting.nl
27
ROC Koning Willem I College in Den Bosch
“Het Koning Willem I College heeft verschillende onderwijslocaties verkocht en onderwijsafdelingen gecentraliseerd op twee hoofdlocaties. Daardoor beschikt onze school gelukkig over een goede financiële positie”. Voor de financiering van een innovatief systeem voor warmte- en koudeopwekking in een nieuw gebouw op de locatie Vlijmenseweg in Den Bosch, kon dan ook voor het grootste deel gebruik worden gemaakt van eigen middelen. Door in combinatie met een hybride warmtepomp, ook een Energiedak toe te passen, werd bovendien succesvol een beroep gedaan op de subsidieregeling EOS DEMO.
De school
N a a m S ch o o l
ROC Koning Willem I Den Bosch
S ch o o lv o r m
Regionaal Opleidingscentrum voor Funderend beroepsonderwijs (voorheen niveau 1-2) Middelbaar Beroepsonderwijs (voorheen niveau 3-4) Volwasseneneducatie Contractonderwijs
A a n ta l l e e r l i n g e n A a n ta l
m2
BVO
13.000 Twee hoofdlocaties: Vlijmenseweg (ca. 38.500 m 2 BVO); betreft oude legerkazerne, vanaf 1994 gebouwen gerenoveerd, ca. 7 nieuwe gebouwen gerealiseerd; Onderwijsboulevard (ca. 24.627 m 2 BVO)
Nieuwbouw / verbouw
Fasegewijze verbouw/nieuwbouw; laatste nieuwe gebouw dateert van 2008
B e st u u r
College van Bestuur en Raad van Toezicht Koning Willem I College
Gemeente
Den Bosch
Betrokken adviseurs
Volantis BV (Venlo-Maastricht-Eindhoven) (energiezuinig systeem gekoppeld aan nieuwbouw 2006)
Eigenaar
ROC Koning Willem I
Op d r achtg e v e r
ROC Koning Willem I
28
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n ( m e e r ) k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
1. Hybride warmtepomp inclusief opstelplaats
€ 345.000
2. Energiedak
€ 130.000
3. Warmteterugwinningen
€ 600.000
4. Meet- en regelinstallatiesw
€ 235.000
5. Monitoring en optimalisering
€ 35.000
6. Onderzoek, ontwerp en begeleiding
€ 85.000 € 1.430.000
D e fi n a n c i e r i n g
D e k k i n g i n v e st e r i n g
B e d r ag
Eigen geld inzetten (gespreide betaling)
€ 877.500
Eigen geld inzetten (vooruitschuiven voorziening meerjarenonderhoud)
€ 305.500
Geld van derden gebruiken (subsidies van overheden EOS:DEMO)
€ 247.000
Totaal
€ 1.430.000
Berekende jaarlijkse besparing (vanaf 3e jaar)
Toelichting op de financiering
ca. € 180.000
Volgens Geert Jan van der Aa – manager bouw zaken – was “het College van Bestuur ook zonder subsidie bereid te investeren. Door locaties af te stoten en de huisvesting te centraliseren op twee
De totale investering voor het innovatieve installatie
grote locaties in Den Bosch heeft het Koning
concept bedroeg ruim € 1.400.000. Met het naar
Willem I College geprofiteerd van de waarde
voren schuiven van begrotingsposten vanuit het
stijging van vastgoed in de laatste decennia. Er is
meerjarenonderhoudsprogramma (in totaal ca.
sprake van een gezonde financiële situatie en dat
€ 300.000) en na subsidie van SenterNovem uit het
betekent ook dat er vanuit eigen middelen kan
EOS:DEMO programma (ca. € 250.000), bedroeg de
worden geïnvesteerd in maatregelen die het
netto-investering van de school nog ongeveer
energieverbruik verlagen of bijdragen aan
€ 875.000,00. Dit bedrag is, verspreid over twee jaar,
verbetering van het binnenklimaat en dus het
volledig uit eigen middelen betaald. Berekend is dat
comfort. De subsidie van SenterNovem voor het
de investering in circa zes jaar wordt terugverdiend.
Energiedak was daarom niet doorslaggevend, maar wel een mooi extraatje”.
7
De EOS: DEMO regeling is een subsidieregeling in het kader van het programma Energie Onderzoek Subsidie, gericht op projecten op het gebied van
duurzame energie of energiebesparing die gebruik maken van een voor Nederland nieuwe of vernieuwende technologie, een nieuw systeem of een combinatie van nieuwe en bestaande technologie, zie voor meer informatie www.senternovem.nl/eos en www.senternovem.nl/frissescholen voor een op scholen toegesneden subsidiewijzer.
29
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
i n v e s t e r i n g s k o s t e n i n s ta l l at i e o n t w e r p n i e u wb o u w i n c l u si e f v e r w a c h t e b e sp a r i n g e n
M a at r e g e l e n 1. Hybride warmtepomp incl. opstelplaats
1e jaar
2e jaar
260000
85000
345000
130000
130000
2. Energiedak
3e jaar
4e jaar
5e jaar
6e jaar
7e jaar
8e jaar
T ota a l
3. Warmte terugwinningen
100000
500000
600000
4. Meet- en regelinstallaties
75000
160000
235000
15000
10000
30000
50000
5000
465000
940000
15000
10000
0
0
192000
20000
35000
5. Monitoring en optimalisering 6. Onderzoek, ontwerp en begeleiding Investering Subsidie EOS:DEMO
0
Bijdragen lange termijn onderhoudsbudget Bijdragen derden
10000
35000 85000 0
0
0 247000
305500
305500
0
Netto kosten school
465000
0 634500
–177000
–10000
–35000
0
0
0
Verwachte besparing energiekosten per jaar
94000
132000
188000
194000
200000
206000
Extra onderhoudskosten per jaar
18265
18812
19376
19957
20556
21173
118139
5665
5835
6010
6190
6375
6574
36649
70070
107353
162614
167853
173069
178253
859212
Inspectie en beheerskosten
Netto besparing per jaar
0
0
Op complexniveau wordt verwacht dat het gas verbruik afneemt met ruim 450.000 een totaal van 780.000
m3
m3
per jaar, op
(–57%). Met verrekening
877500
Daarvan neemt de warmtelevering via het Energiedak 10% voor zijn rekening, de buitenlucht en de gebouwen leveren elk 40% van de warmte.
van het extra elektriciteitsverbruik levert dit een jaarlijkse besparing van ca. € 180.000 euro op.
30
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie Het ROC Koning Willem I College in Den Bosch
voor de toepassing van een hybride warmtepomp. Deze maakt zowel gebruik van warmte uit de buitenlucht, uit andere gebouwen op het terrein, en het Energiedak. Met dit systeem wordt niet alleen
Het Koning Willem I College in Den Bosch is sinds
een nieuw gebouw, maar ook een groot deel van de
1996 grotendeels gehuisvest op de locatie van de
andere panden op het terrein verwarmd en deels
vroegere legerkazerne aan de Vlijmenseweg te Den
gekoeld. En het comfort is aanzienlijk verbeterd, zo
Bosch. Deze locatie telt inmiddels 15 gebouwen
stelt ook het College van Bestuur vast. Tijdens de
met in totaal ca. 33.000
m2
bruto vloeroppervlak.
In 2008 is in combinatie met de nieuwbouw van
eerste serieuze warmteperiode in juni 2009 heeft het systeem de gebouwen goed gekoeld.
gebouw Z een energiezuinige warmte- en koude opwekking voor het gehele complex gerealiseerd.
Ruud Reinders van Volantis BV (Venlo-Eindhoven-
Het concept gaat uit van drie speerpunten: een
Maastricht), ontwerper van het systeem, licht toe
warmtepomp, een energiedak als directe warmtebron
dat het hart van het toegepaste systeem wordt
en maximale warmte-uitwisseling op het complex.
gevormd door een hybride warmtepomp. Deze maakt gebruik van verschillende warmtebronnen
De beweegreden: rendabel verbeteren van energieprestatie en luchtkwaliteit
waaronder een energiedak. Een energiedak bevat een stelsel van kunststof slangen direct onder de dakbedekking. Hierin stroomt vloeistof, die warmte opneemt en ergens anders weer afgeeft. Een andere warmtebron voor de warmtepomp vormt de warmteterugwinning uit andere gebouwen op het complex. Warmteterugwinning uit de serverruimte levert daarbij een belangrijke bijdrage. En tot slot wordt ook warmte uit de
Het College van Bestuur van ROC Koning Willem I
buitenlucht betrokken.
heeft zich bij het opstellen van het programma van
De warmtepomp moet die laagwaardige warmte
eisen voor dit gebouw uitgesproken voor een
omzetten in hoogwaardige warmte. Daarvoor was
energiezuinig, duurzaam en comfortabel pand.
het nodig om de regel- en besturingstechniek van
Enige randvoorwaarde daarbij was dat de te treffen
alle bestaande installaties op het complex aan te
maatregelen zich tussen een periode van vijf à
passen.
zeven jaar terug zouden terugverdienen. De eerste keuze, de toepassing van een warmtepomp met ondergrondse energieopslag om bodemtechnische redenen, bleek niet haalbaar. Daarom is gekozen
31
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
En verder: ervaringen
Suggesties van het Koning
doortrekken naar
Willem I College voor
onderhoud en exploitatie
andere scholen /
Na veel aanpassingen aan bestaande installaties en
schoolbesturen
optimalisering van de inregeling is het systeem in 2009 echt operationeel. De eerste aanwijzingen zijn
1. Kijk breder dan alleen naar de enkelvoudige
dat er echt substantieel bespaard wordt op het gas
bouw- of renovatieopgave. Kijk of de totale
verbruik. Pas volgend jaar zal pas meer duidelijk
locatie of leefomgeving mogelijkheden voor
worden wat de daadwerkelijke besparing op het
opschaling bieden; hierdoor komen meer
totale energiegebruik (gas- en elektriciteits
concepten in aanmerking;
gebruik) is.
2. Laat besparingsopties en verbeteropties door deskundigen goed in beeld brengen, vergezeld
Parallel aan het ontwerpen van een systeem voor
van een goede financiële onderbouwing/terug
het nieuwe gebouw, is er voor alle bestaande
verdientijden; hiermee kan een schoolbestuur
gebouwen van het Koning Willem I onderzoek
goed onderbouwd investeringsbeslissingen
gedaan naar de kwaliteit van het binnenklimaat en
nemen;
de energieprestatie. Op basis van deze adviezen zijn
3. Let op dat er reële berekeningen gemaakt
rendabele maatregelen waaronder bijvoorbeeld
worden. Vaak komen er nog heel wat kosten bij
energiezuinige verlichting vervolgens opgenomen
(optimalisering-/inregeling, installatiekosten,
in het meerjarenonderhoudsprogramma.
energiebeheer); 4. K ijk naar subsidieregelingen (in ontwikkeling):
Rob de Vrind, duurzaamheidcoördinator binnen het
de website van SenterNovem levert al een goed
Koning Willem I College, hoopt dat de aandacht voor
overzicht. Om inzicht te krijgen in de specifieke
energiezuinigheid ook in de beheersfase verder
mogelijkheden voor het project, is het nuttig
toeneemt. “Want vooral in de exploitatie valt nog
om contact met een adviseur van SenterNovem
veel winst te behalen”. Hij is sterk voorstander van
te zoeken.
een systeem voor het op afstand monitoren en beheren van de energiestromen in de verschillende
Contactpersoon voor meer informatie
gebouwen. “Het werk is nog lang niet af, maar we
G.J. van der Aa, manager bouwzaken Koning
hebben wel een goede start gemaakt”.
Willem I College; emailadres: g.vanderaa@kw1c.nl
32
Nieuwbouw basisschool Benedictus te Heiloo
De nieuwbouw van de Benedictus school in Heiloo wordt in oktober 2009 opgeleverd. In de school wordt een integraal klimaatsysteem voor verwarmen en ventileren toegepast. Bijzonder is dat het ontwerp van de technische installaties door Stichting Flore in eigen beheer is gemaakt. Het verzamelen en interpreteren van de hiertoe benodigde kennis is een intensief traject, maar blijkt de moeite waard. Extra financiële middelen door de gemeente Heiloo en het bestuur van Stichting Flore maken het mogelijk een ontwerp te realiseren op basis waarvan straks een comfortabel, gezond, energiezuinig en schoon gebouw wordt opgeleverd. En Stichting Flore wil ook in andere scholen energie besparen. Broodnodig, want jaarlijks bedragen de werkelijke energiekosten al 40% meer dan de vergoeding die het schoolbestuur hiervoor van het rijk ontvangt.
De school
N a a m sch o o l
Benedictusschool Heiloo
S ch o o lv o r m
Basisschool
A a n ta l l e e r l i n g e n
215
B o u wj a a r sch o o l
2009
A a n ta l
m2
B V O sch o o l / B S O
1206 m 2 resp. 220 m 2
Nieuwbouw / verbouw
Nieuwbouw
S ch o o l b e st u ( u ) r ( e n )
Stichting Flore
Gemeente
Gemeente Heiloo
B e t r o k k e n i n sta l l at e u r w e r k t u i g b o u w k u n d i g e i n sta l l at i e s
Hofland Installatiebedrijf i.s.m. Klimaatgroep Holland
Op d r achtg e v e r
Stichting Flore
33
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
M a at r e g e l e n e n k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
CO 2 -gestuurd ventilatiesysteem met
Totale kosten ca. € 200.000
warmteterugwinning EPC = 1,38
Toelichting op de D e fi n a n c i e r i n g
financiering
D e k k i n g i n v e st e r i n g
B e d r ag
Geld van derden gebruiken (gemeente) Eigen geld inzetten (betaling ineens) Totaal Berekende verlaging gasverbruik 20.000 jaarlijkse besparing energiekosten
€ 150.000
Na intensief overleg met de gemeente Heiloo is er
€ 50.000
door de gemeente een bijdrage van € 150.000 euro
€ 200.000
ter beschikking gesteld. Het resterende bedrag van
m 3/
€ 50.000 euro wordt door het schoolbestuur zelf Ca.€ 9.000
geïnvesteerd.
Achtergrondinformatie De Benedictusschool in Heiloo
gebouw. Bovendien is zeer efficiënt omgegaan met de beschikbare vierkante meters. Zo is bijvoorbeeld allerlei apparatuur en een podium in het systeem plafond verwerkt en zijn in kolommen aansluitingen
De Benedictusschool is het middelpunt van een
gemaakt voor verrijdbare computertafels. De school
brede school waarin ook de peuterspeelzaal Pino
valt onder het beheer van de Stichting Flore. Onder
en de kinderopvang van Stichting Forte gevestigd
de stichting vallen op dit moment 34 scholen,
zijn. Op 1 oktober 2008 telde de school ca. 220
gelegen in de gemeenten Beemster, Bergen,
leerlingen, verdeeld over negen groepen. Het
Castricum, Graft-de Rijp, Harenkarspel, Heiloo,
ontwerp van de school houdt in belangrijke mate
Heerhugowaard en Schermer.
rekening met het multifunctionele gebruik van het
34
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
De beweegreden: nu écht toe naar energiezuinige en frisse scholen!
Vooraf experimenteren Uiteindelijk is gekozen voor het CO2-gestuurde ventilatiesysteem van Klimaatgroep Holland. Dit na vanaf eind 2008 in het kantoor van de Stichting Flore en in enkele lokalen van twee bestaande scholen te hebben geëxperimenteerd met het
Geen conventioneel concept
systeem. In de zomervakantie van 2009 wordt het
In tegenstelling tot waar de architect en de
systeem in de nieuwbouw van de Benedictusschool
gemeente eerst van uit gingen, wilde Cor Altena,
aangebracht.
beleidsmedewerker huisvesting van de Stichting Flore, voor de nieuwe Benedictusschool geen
De experimenten laten volgens Cor Altena al veel
conventioneel concept! Dus geen traditioneel
voordelen van het systeem zien:
verlichtingssysteem, geen verwarmingssysteem
• de units waarmee lucht wordt toegevoerd zijn
met radiatoren, geen natuurlijke ventilatie of een mechanisch afzuigsysteem. En ook het bestuur ging na lang volhouden uiteindelijk om: de Benedictusschool wil behoren tot de 20% van scholen in Nederland met het laagste energie verbruik. Met betrekking tot de normering van thermisch binnenklimaat, luchtkwaliteit en
goed te integreren in het systeemplafond • het systeem is geluidsarm (bij maximale belasting wordt maximaal 35 dBA bereikt • koppeling met besturingssystemen van diverse andere technische installaties zoals met zonwering en lichtinstallaties is mogelijk • per lokaal aangebrachte sensors zorgen er voor
installatiegeluid in de klas wordt er van uitgegaan
dat naar behoefte volautomatisch verwarmde
dat de classificatie ligt tussen klasse A en klasse B.
lucht, buitenlucht of een menging daarvan wordt toegevoerd
Zelf bestek en tekeningen maken
• de benodigde hoeveelheid ventilatielucht wordt
Het inschakelen van externe adviseurs kost geld, en
per lokaal/ruimte volledig automatisch door een
ook is men lang niet altijd nog op de hoogte van
in de regelapparatuur ingebouwde sensor, binnen
de nieuwste ontwikkelingen, zo meent Cor Altena
een bepaalde bandbreedte, gehandhaafd op de
van Stichting Flore. Hij heeft daarom zelf de stoute
ingestelde waarde
schoenen aangetrokken. Er werd zelf een bestek
• in perioden waarin er geen gebruik van het
met bijbehorende tekeningen en documenten
gebouw wordt gemaakt, kan het systeem auto
gemaakt op basis waarvan aannemers konden
matisch naar de basisinstellingen worden terug
inschrijven. Voor het installatieontwerp is veel
geregeld, verlichting worden uitgeschakeld etc.
informatie bij kennisinstituten en verschillende
• het functioneren van het systeem kan op afstand
fabrikanten verzameld.
worden gemonitord of bijgestuurd. Dit levert ook tijdwinst op, men hoeft minder frequent naar de school toe • er zijn geen stofgevoelige radiatoren meer nodig waardoor ook de schoonmaakkosten kunnen dalen Hij vertrouwt er dan ook op dat het systeem in de Benedictus school goed gaat functioneren. Dat de inregeling vermoedelijk enige tijd in beslag gaat nemen is een aspect dat hij gezien de verwachte voordelen graag voor lief neemt.
35
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
En verder: Benedictusschool Suggesties van Stichting als pilot voor …
Flore voor andere scholen/
Stichting Flore begeleidt momenteel veel nieuw
schoolbesturen
bouwprojecten. Als het systeem in de Benedictus school volgens verwachting functioneert, zouden
1. Zelfs als er voldoende technische kennis in huis
ook andere nieuwe scholen voor het nieuwe
is bij een schoolbestuur blijft het een kwestie
installatieconcept in aanmerking kunnen komen.
van goed onderbouwen en doorzetten. Dan
Maar dan moet er extra geld komen, en dat hangt
nog hangt vaak de financiële haalbaarheid af
weer af van het politieke draagvlak bij gemeenten
van de medewerking van de gemeente.
en rijksoverheid. Hij zal zich er echter wel voor
2. Steek in op een hoog ambitieniveau met enig
inzetten. Rond de Benedictusschool wordt bij
wisselgeld; standaard accepteren van het
oplevering veel publiciteit verwacht, ook de voor
traditionele concept (ofwel het “minimum van
onderwijsportefeuille verantwoordelijke wethouders
het minimum”) is niet meer aanvaardbaar.
en beleidsambtenaren van omringende gemeenten
3. Kapitaliseer ook de voordelen van minder
zullen voor een bezoek worden uitgenodigd.
schoonmaken, minder “begeleidingstijd”, e.d. 4. Er moet veel meer aandacht komen voor
Cor Altena ziet vooral de aanpak van bestaande
haalbare oplossingen (best practices) voor
scholen als een groot probleem. Op dit moment
bestaande scholen; veel basisscholen zijn op
moet het schoolbestuur boven op de ontvangen
dezelfde wijze ontworpen / uitgevoerd; ontwerp
vergoeding vanuit het rijk jaarlijks zo’n € 250.000
samen met de praktijk haalbare concepten voor
euro extra uit eigen middelen halen om de energie
verbetering van de luchtkwaliteit en de energie
rekening van alle 34 basisscholen tezamen te kunnen
prestatie. Stichting Flore heeft én niet de
betalen. Besparing op andere zaken is praktisch
capaciteit en niet de financiële middelen om
onmogelijk, omdat ook daar de bekostiging met
deze excercitie voor al haar scholen zelf uit te
15 tot 20% achterloopt bij de werkelijke kosten.
voeren.
Alle reden dus om de energiekosten te willen
5. Gezien de krappe budgetten voor nieuwbouw
verlagen. Veel reserves om als schoolbestuur te
is het voor schoolbesturen meestal niet
investeren zijn er echter niet. Op dit moment
haalbaar om technische adviesbureaus in te
worden alle scholen van Stichting Flore apart
schakelen. Soms heeft men ook niet of
opgenomen, de gegevens worden gelijk
nauwelijks ervaring opgedaan met toepassing
gedigitaliseerd.
van nieuwe technieken in scholen. 6. Zorg voor gebruiksvriendelijke regel
De aandacht van de politiek en de techniek
temperatuur; er blijft een risico kleven aan
(lees onderzoeksinstellingen) ligt nog te veel op
het ondeskundig hanteren van de regeling
nieuwbouw, zo meent hij. Hij zit dan ook eigenlijk
door gebruikers, laat het systeem na beperkte
te wachten op voor bestaande schoolgebouwen
tijd automatisch weer teruggaan naar de
geschikte en betaalbare concepten. “Want hoeveel
oorspronkelijke instellingen.
verschillende schoolontwerpen kennen we nu
7. Vraag adviseurs om echt naar de werkvloer te
eigenlijk helemaal. Kijk eens om je heen, dat is
kijken, dus samen met gebouweigenaren en
toch redelijk beperkt”.
gebruikers naar de specifieke kenmerken / mogelijkheden. Contactpersoon voor meer informatie Stichting Flore, Cor Altena, beleidsmedewerker huisvesting Emailadres: c.altena@stichtingflore.nl
36
Nieuwbouw Christiaan Huygenscollege Eindhoven
Innovativiteit wordt beloond, zo is de ervaring van het bestuur en de directie van het Christiaan Huygenscollege te Eindhoven. Niet alleen gaf de gemeente Eindhoven bij de beschikking van gemeentelijke nieuwbouwgelden voorrang aan de plannen van het Christiaan Huygenscollege boven die van twee andere school besturen. Het belangrijkste is dat er straks een zeer modern, duurzaam, energie zuinig en comfortabel schoolgebouw staat waar het goed leren en lesgeven is. Een gebouw ook met een bredere betekenis voor haar omgeving. Dit omdat met behulp van een collectieve warmtepomp warmte- en koude uitgewisseld wordt tussen school, nabijgelegen huurwoningen en sportaccommodatie. Kortom, zo stellen Martin van den Berg, directeur, en Jaap van Emmerik, penningmeester binnen het bestuur: “een schoolgebouw voorzien van technieken die hun tijd ver vooruit zijn”.
De school
N a a m sch o o l
Christiaan Huygenscollege Eindhoven
S ch o o lv o r m
School voor Gymnasium, Atheneum, havo, vmbo
A a n ta l l e e r l i n g e n
Ca. 2.000
B o u wj a a r sch o o l
2009-2010 (oplevering geraamd voor oktober 2010)
A a n ta l
m2
BVO
7800 m 2
Nieuwbouw / verbouw
nieuwbouw
S ch o o l b e st u ( u ) r ( e n )
Christiaan Huygenscollege
Gemeente
Gemeente Eindhoven
Betrokken adviseur werktuigbouwkundige i n sta l l at i e s
Volantis (WKO), Nelissen Installatieadviseurs voor
Op d r achtg e v e r
Christiaan Huygenscollege
bouwfysica en akoestiek
37
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
D e m a at r e g e l e n e n d e k o s t e n
M a at r e g e l e n
K o st e n
Binnen totale project o.a.
Project
• RC-waarde gevel: 4,5 m 2 K/W
Normbedrag € 1.300 per m 2 BVO
• HR++glas
Werkelijke bouwkosten € 2.200 per m 2 BVO
• Aanwezigheidsdetectie voor verlichting • Klimatisering met vloerverwarming/vloerkoeling en v oor- en nabehandeling van lucht geregeld per ruimte. Volledige koeling en verwarming • Tapwaterverwarming met gasgestookte boiler
O n d e r d e l e n i n sta l l at i e t e ch n i sch co n c e pt
I n sta l l at i e t e ch n i sch co n c e pt
Bouwkundige aanpassingen
€ 95.000
Centrale installaties / technische ruimte
€ 781.000
Infrastructuur (infraleidingen WKO)
€ 140.000
Decentrale installaties
€ 93.100
Energiedak incl. PV-folie
€ 935.000
Overige kosten (advies, onvoorzien.etc)
€ 409.000
Totale investering excl. btw ca. € 2.453.100 Totale investering incl. btw ca. € 2.919.200
D e fi n a n c i e r i n g
D e k k i n g i n v e st e r i n g i n sta l l at i e t e ch n i sch co n c e pt Gezamenlijke investering schoolbestuur, woningbouwvereniging, gemeente Geld derden gebruiken (subsidie EOS: UKP Verduurzaming Warmte Koude) Totaal
B e d r ag € 2.306.200 € 613.000 ca. € 2.919.200
Toelichting op de financiering
Koude 2008 een subsidieaanvraag gedaan. Die subsidie is inmiddels toegekend en draagt op de totale investering een percentage van 21% bij, ofwel een bedrag van ca. € 613.000 euro.
Met de realisatie van de collectieve warmtepomp met warmte-/koudeopslag, in combinatie met een
Voor het resterende bedrag zullen de school, de
energiedak, gebruikmakend van PV-folie, is een
gemeente (voor de sportgebouwen), en woning
investering gemoeid van € 2.919.000 euro. inclusief
corporatie Trudo (voor de huurwoningen) nog
btw. Dit betekent een meerinvestering van ca.
definitieve afspraken moeten maken. Op dit
€ 1.500.000 euro ten opzichte van een conventionele
moment wordt nog gesproken over de vorm waarin
installatie.Voor het gehele concept is in het kader
de exploitatie van het warmte/koude distributie
van het Energie Onderzoek Subsidie, Unieke
systeem geregeld gaat worden en de onderlinge
Kansen Programma Verduurzaming Warmte en
verdeling van de initiële investeringskosten.
38
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
De ontwikkelingskosten per m2 BVO voor het totale project bedragen ca. € 2.200 euro per
m2
BVO. Dat
is veel meer dan het normale normbedrag van € 1.300 euro per
m 2.
Om de Eindhovense politiek te
multiculturele samenstelling van het leerlingen bestand, leerlingen die extra zorg verdienen, veiligheid op school én duurzaamheid het extra benodigde geld beslist waard waren. De gemeente
overtuigen bracht het schoolbestuur met goed
was overtuigd. Om het gat tussen werkelijke kosten
onderbouwde plannen vooral de gemeen
en normbedrag te dichten werden extra premies
schappelijke belangen van school én gemeente
door de gemeente beschikbaar gesteld; de school
onder de aandacht. Duidelijk werd gemaakt dat
beloofde ook zelf € 500.000 euro te investeren.
deze belangen zoals de extra aandacht voor de
B e r e k e n d e b e sp a r i n g o p g a s - e n e l e k t r i c i t e i t s v e r b r u i k e n CO 2 - u i t s t o o t t e n o p z i c h t e va n co n v e n t i o n e e l
Elektriciteitsverbruik
C h r i st i a a n H u yg e n s
Trudo
Gemeente
T ota a l
159.050 kWh
294.346 kWh
392.996 kWh
846.392 kWh
m3
Gasverbruik
0
0
11.619
Energiekostenbesparing ten opzichte
€ 73.917
€ 35.617
€ 32.290
11.619 m 3 € 141.934
van traditioneel PV-cellen energieopbrengst
143.000 kWh € 17.160 81 ton CO 2 /a
CO 2 -reductie
186 ton/a
116 ton/a
51 ton/a
434 ton/a incl. PV
bron: haalbaarheidsonderzoek Volantis in opdracht van Christiaan Huygenscollege, Gemeente Eindhoven en Woningcorporatie Trudo, 6 juli 2009
In totaal zijn de verwachte energiekosten per jaar 8
Omdat er op het net ook individuele aansluitingen zullen zijn
ca. € 159.000 euro lager dan bij een conventioneel
(huurwoningen) ligt het oprichten van een Vereniging van
concept. Met verrekening van de extra jaarlijkse
Eigenaren of een Besloten Vennootschap daarbij voor de hand 9
onderhoudskosten van ca. € 16.000 euro, bedraagt
Daarbij zijn ook audiovisuals gemaakt waar ook gemeente
de terugverdientijd van de investering (na aftrek
ambtenaren en wethouder dankbaar gebruik van maken
van subsidie) ca. 9 jaar.
39
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Achtergrondinformatie Het Christiaan Huygens
Beweegredenen:
college te Eindhoven
kostenbesparing en
Het Christiaan Huygenscollege is een school voor
voorbeeldfunctie
voortgezet onderwijs (Gymnasium, vwo, havo, vmbo), gehuisvest op drie verschillende locaties in
Het reduceren van de kosten is voor het Christiaan
Eindhoven. De gebouwen van het vmbo-onderwijs.,
Huygenscollege de belangrijkste reden geweest om
nu gehuisvest aan de Strausslaan, voldoen niet
scherpere duurzaamheideisen in het programma van
meer aan de eisen van deze tijd. Zij zullen dan ook
eisen op te nemen. Bovendien vond het bestuur
verdwijnen. Onlangs heeft de gemeente geld
het belangrijk dat de school een voorbeeldfunctie
beschikbaar gesteld aan het Huygenscollege om een
vervulde. En wat is dan mooier dan leerlingen aan
nieuwe school te ontwikkelen aan de Botenlaan te
de hand van hun eigen gebouw projecten te laten
Eindhoven. Hier is door de verhuizing van een
uitvoeren, gericht op het verhogen van de aandacht
voetbalvereniging op het terrein aan een terrein
voor een duurzame leefomgeving.
vrijgekomen voor de ontwikkeling van een school. Op dit moment telt de vestiging op de Strausslaan
Daarbij moest vooral het installatieconcept anders
ongeveer 450 leerlingen. Op de nieuwe school is
dan anders, zo vonden zowel Martin van den Berg
straks plaats voor ca. 800 leerlingen, inspelend op
en Jaap van Emmerik, respectievelijk directeur en
de toekomstige realisatie van een Vinex-locatie in
bestuurder van het Christiaan Huygenscollege. Een
de nabijheid van de nieuwe locatie.
gezonde school moet de temperatuur altijd per lokaal of ruimte kunnen regelen, afhankelijk van het
Bij de ontwikkeling van de school wordt qua energie
gebruik van en aantal personen in die ruimte. Alleen
opwekking naar optimalisatie van het rendement
dan kan er een comfortabel binnenklimaat zijn.
voor de warmte-/koudedistributie gestreefd. Warmte- en koude zullen worden uitgewisseld
Een architect is op basis van duurzaamheid
tussen de school, de op het aangrenzende sport
geselecteerd. Om het ambitieniveau te bepalen en
terrein aanwezige sportaccommodatie en huur
concrete keuzes te maken is gebruik gemaakt van
woningen. Het totale project voor de duurzame
GPR Gebouw, een hulpmiddel bij het maken van
energieopwekking omvat dus drie deelprojecten:
een integrale milieuafweging. Dit heeft uiteindelijk
• Nieuwbouw vmbo Christiaan Huygens College
een groot aantal ambitieuze uitgangspunten opge
• N ieuwbouw 86 woningen door Stichting Trudo
leverd op het gebied van bouwkundige maatregelen,
Woningcorporatie • N ieuwbouw sportaccommodatie door gemeente Eindhoven
klimaatinstallaties, elektrotechnische installaties, sanitaire installaties. Bovendien werd voorgesteld warmte- en koude centraal op te wekken.
40
Financieringsconstructies Frisse Scholen in de Praktijk
Verschillende opties zijn bestudeerd. Uiteindelijk is
Leasen een serieuze optie?
gekozen om alle warmte en koude op te wekken en
Het Christiaan Huygenscollege is geen voorstander
te distribueren via een collectieve warmtepomp in
van leasen. In hun visie is dit per definitie een te
combinatie met een energiedak. Door het koppelen
dure constructie. Ook is het leasen van installaties
van de warmte-/koudevraag van de school, de
– zonder doorcentralisatie van het juridische
huurwoningen en de sportaccommodatie kan een
eigendom van de onderwijsgebouwen – volgens
optimale energie-uitwisseling worden verkregen.
het Collegebestuur binnen het huidige financierings
Daarbij wordt dus ook een aanzienlijke energie
stelsel niet mogelijk. Om in aanmerking te komen
besparing en een besparing op de te installeren
voor de gebouwgebonden exploitatievergoeding
vermogens gerealiseerd.
moeten hier ook investeringskosten tegenover staan.
Een energiedak als balansvoorziening Het energiedak maakt warmte-/koudeopslag systemen mogelijk in toepassingen waarbij normaal gesproken te weinig energiebalans (afstemming tussen warmte- en koudevraag) te creëren is. Door een energiedak als balansvoorziening toe te passen wordt niet het risico gelopen dat een opslagsysteem op termijn uitgeput raakt. (bron: Volantis)
Suggesties van het Christiaan Huygenscollege voor andere scholen / schoolbesturen
Met het systeem wordt een flinke energiebesparing ten opzichte van een conventioneel concept
1. Durf als schoolbestuur te ondernemen!
gerealiseerd. Op basis van een verwachte terug
2. Selecteer een “duurzame architect”, en vraag
verdientijd van ca. 9 jaar wordt de netto contante
om referenties. Niet alle architecten kunnen
waarde van de investering in 10% afgeschreven.
écht een duurzaam ontwerp neerzetten.
Omdat zowel schoolbestuur, gemeenten als woning corporatie zullen investeren, wordt de investering waarschijnlijk ondergebracht in een Vereniging van Eigenaren of Besloten Vennootschap.
3. Als schoolbestuur moet je zelf boven op het ontwikkelproces zitten én hier ook de tijd voor hebben, anders kom je misschien bedrogen uit. 4. Bouw daarbij ook voldoende (financiële en technische) zekerheden in, bijvoorbeeld als gevolg van onvoorziene kosten of onvoldoende capaciteit om in warmte-/koude te voorzien) 5. Gezond wantrouwen heb je nodig. Het confronteren van concurrerende aanbieders
10
Zie www.gprgebouw.nl
met elkaar levert vaak optimale oplossingen op 6. Bij de keuze om innovatief te bouwen, zullen er best dingen niet goed gaan, maar aan het eind van de rit zullen wij toch vooral blij zijn dat we het wel hebben gedaan.
Contactpersoon voor meer informatie Christiaan Huygenscollege,drs. M.B. van den Berg, algemeen directeur Emailadres: vbe@huygenscollege.nl
41
Kompas, energiebewust wonen en werken
SenterNovem, voor innovatie en duurzaamheid
SenterNovem voert in opdracht van VROM / Wonen, Wijken en Integratie
Een sterk innovatief bedrijfsleven in een leefbare, duurzame samenle-
‘Kompas, energiebewust wonen en werken’ uit. Kompas heeft tot doel bij te dragen aan de kabinetsdoelstellingen voor vermindering van de CO2-uitstoot van de gebouwde omgeving, zoals vastgelegd in Schoon en Zuinig. Het accent ligt hierbij op de grootschalige inzet van bewezen praktijkvoorbeelden in woningbouw, utiliteitsbouw en lokaal klimaatbeleid. Kompas richt zich met kennis, advies en andere instrumenten op
ving. SenterNovem stimuleert duurzame economische groei door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Bedrijven, (kennis)instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor advies, kennis en financiële ondersteuning. Wij verbinden partijen die met passie en gedrevenheid willen werken aan een duurzame en innovatieve samenleving. SenterNovem is een agentschap van Economische Zaken en realiseert beleid in opdracht van de Rijksoverheid op een professionele, effectieve en inspirerende wijze. Meer informatie: www.senternovem.nl, info@senternovem.nl of telefoon (030) 239 35 33
professionele partijen in de bouw. De doelgroepen zijn: • Gemeenten • Woningbouw:
Catharijnesingel 59
– Woningcorporaties
Postbus 8242
– Intermediairen voor eigenaar-bewoners en huurders
3503 RE Utrecht
– Projectontwikkelaars
Telefoon (030) 239 34 93
• Utiliteitsbouw:
Telefax (030) 231 64 91
– Eigenaar-gebruikers – Institutionele beleggers en projectontwikkelaars
www.senternovem.nl
oktober 2009
– Huurders kantoorgebouwen
info@senternovem.nl
2KPUB0907
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.