ΕΙΣ ΔΙΑΤΑΓΑΣ ΑΓΓΕΛΩΝ. (Πράξ. 7:53). Νικόλαος Σωτηρόπουλος

«ΕΙΣ ΔΙΑΤΑΓΑΣ ΑΓΓΕΛΩΝ»

«Οἵτινες ἐλάβετε τόν νόμον εἰς διαταγάς ἀγγέλων, καί οὐκ ἐφυλάξατε» Πράξ. 7:53 Το χωρίον τοῦτο, ἐλεγκτικός λόγος τοῦ Στεφάνου πρός τούς Ἰουδαίους κατά τήν δίκην αὐτοῦ ἐνώπιον τοῦ Μεγάλου Συνεδρίου, παρερμηνεύεται ὡς πρός τήν φράσιν «εἰς διαταγάς ἀγγέλων», ὅπως παρερμηνεύεται και τό παράλληλον χωρίον Γαλ. 3:19 ὡς πρός τήν ὁμοίαν φράσιν «διαταγείς δι’ ἀγγέλων». ᾿Ἐπίσης παρερμηνεύεται καί τό Ἑβρ. 2:2 ὡς πρός τήν φράσιν «ὁ δι’ ἀγγέλων λαληθείς λόγος», φράσιν, ἡ ὁποία θεωρεῖται παράλληλος πρός τάς προηγουμένας, ἐνῷ καθ’ ἡμᾶς ἡ ἔννοια αὐτῆς εἶνε διάφορος. Πρός τούτοις δέ παρερμηνεύεται καί τό Ἑβρ. 13:2 ὡς πρός τήν φράσιν «ἔλαθόν τινες ξενίσαντες ἀγγέλους». Ἡ παρερμηνεία τῶν τεσσάρων τούτων φράσεων ἔχει δεινήν θεολογικήν συνέπειαν τόν ἰσχυρισμόν πολλῶν, ὅτι κατά τήν ἐποχήν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὁ Θεός οὐδέποτε δῆθεν ὡράθη καί ὡμίλησεν εἰς τούς ἀνθρώπους ἀπ’ εὐθείας, ἀλλά πάντοτε δι᾽ ἀγγέλων, ὅπου δέ φαίνεται, ὅτι ὁ Θεός ἐμφανίζεται καί ὁμιλεῖ εἰς τούς ἀνθρώπους ἀπ᾽εὐθείας, δέν εἶνε δῆθεν ὁ Θεός, ἀλλ᾽ ἀντιπρόσωπος ἄγγελος ἤ πολλοί ὁμοῦ ἀντιπρόσωποι ἄγγελοι. Κατά τήν θεωρίαν ταύτην «ὁ Θεός τῆς δόξης», ὁ ὁποῖος «ὥφθη τῷ πατρί ἡμῶν ᾿Αβραάμ.... καί εἶπε πρός αὐτόν· ἔξελθε ἐκ τῆς γῆς σου... καί δεῦρο εἰς γῆν ἣν ἄν σοι δείξω» (Πράξ. 7:2 - 3), δέν ἦτο ὁ Θεός, ἀλλ᾽ ἄγγελος. Ὁ περίφημος ἐπίσης «ἄγγελος Κυρίου», ὁ ὁποῖος ἐνεφανίσθη εἰς τόν Μωυσῆν ἐν τῷ Σινά ὑπό τήν μορφήν πυρός ἐκ βάτου, καί ὡμίλει ὡς Θεός, καί ὀνομάζεται ὑπό τοῦ θεοπνεύστου συγγραφέως Θεός καί Κύριος, καί ὃ ἴδιος ὀνομάζει ἑαυτόν Θεόν καί Κύριον (ἑβρ. Γιαχβέ), διά πρώτην μάλιστα φοράν παραδίδων ὡς ὄνομα αὑτοῦ τό ὄνομα «Γιαχβέ» (᾿Ἐξόδ. κεφ. 3), κατά τήν ἐν λόγῳ θεωρίαν ἦτο ἄγγελος ἐν τῇ συνήθει τῆς λέξεως ἐννοίᾳ, ὄχι εἷς τῆς Τριάδος, ἀπεσταλμένος τοῦ Πατρός καί λύτρωσιν ἀγγέλλων, ἐξ οὗ καί «ἄγγελος». «Ὁ Θεός» πάλιν ἤ «Γιαχβέ» (κατά τό Ἑβραϊκόν), ὁ ὁποῖος «ὥφθη» εἰς τόν ᾿Αβραάμ παρά τήν δρῦν τοῦ Μαμβρῆ ὡς «τρεῖς ἄνδρες», εἷς τούς ὁποίους ὁ πατριάρχης ἀπηυθύνετο ἄλλοτε καθ’ ἑνικόν καί ἄλλοτε κατά πληθυντικόν, καί περί τούς ὁποίους πολλά ἄλλα παράδοξα ἐμφανίζει εἰς τά σχετικά κεφάλαια ἡ Βίβλος (Γεν. κεφ. 18 καί 19)1, κατά τήν αὐτήν θεωρίαν δέν ἦτο ἣ ᾿Αγία Τριάς, ἀλλ᾽ ἄγγελοι ἐν τῇ συνήθει τῆς λέξεως ἐννοίᾳ. Πρός ὑποστήριξιν τῆς θεωρίας, ὅτι κατά τήν ἐποχήν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὁ Θεός οὐδέποτε ἐνεφανίσθη καί ἐλάλησε πρός τούς ἀνθρώπους ἀπ’ εὐθείας, ἀλλά πάντοτε δι’ ἀγγέλων, ἐκτός τῶν μνημονευθέντων τεσσάρων χωρίων Πράξ. 7:53, Γαλ. 3:19, Ἑβρ. 2:2, 13:2, προσάγονται καί χωρία οἷα τά Ἰωάν. 1:18 καί 5:37: «Θεόν οὐδείς ἑώρακε πώποτε» καί «Οὔτε φωνήν αὐτοῦ ἀκηκόατε πώποτε οὔτε εἶδος αὐτοῦ ἑωράκατε». Ὅσοι ἐκ τῶν ὀπαδῶν αὐτῆς τῆς θεωρίας πιστεύουν εἰς τήν Θεότητα τοῦ Χριστοῦ, αὐτοί δέχονται, ὅτι ὁ Θεός μόνον ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Χριστοῦ ὡράθη καί ἐλάλησε προσωπικῶς πρός τούς ἀνθρώπους. Οἱ δέ ἀρνηταί τῆς Θεότητος τοῦ Ἰησοῦ λέγουν, ὅτι οὔτε ἐν τῇ ἐποχῇ τῆς Καινῆς Διαθήκης ὁ Θεός ἐνεφανίσθη καί ἐλάλησε προσωπικῶς πρός τούς ἀνθρώπους. Τό ζήτημα τοῦτο εἶνε ἐξόχως σοβαρόν. Διότι προσεκτική ἐξέτασις ἀποδεικνύει, ὅτι εἰς πολλά χωρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης δύο ἀκόμη πρόσὠπα ἐκτός τοῦ Θεοῦ - Πατρός ὁμιλοῦν ἢ περιγράφονται ὡς θεῖα καί αὐτά πρόσωπα ὅπως ὁ Πατήρ. Τά χωρία ταῦτα δηλαδή μαρτυροῦν τήν Θεότητα τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ᾿Αγίου Πνεύματος. ᾿Αλλ᾽ ἄν γίνῃ δεκτή ἡ εἰρημένη θεωρία, καθώς καί ἄλλη ὁμοία θεωρία, ὅτι καί οἱ προφῆται ὡς ἀντιπρόσωποι τοῦ Θεοῦ πολλάκις παρουσιάζονται ὡς αὐτός ὁ Θεός, ἡ ὑψίστη δογματική ἀξία τῶν ἐν λόγῳ χωρίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης χάνεται. Διότι τά πρόσὠπα, τά ὁποῖα εἰς τά χωρία ταῦτα ὁμιλοῦν ἤ περιγράφονται ὡς θεῖα, ἐκλαμβάνονται ὡς ἀντιπρόσωποι τοῦ Θεοῦ - Πατρός ἄγγελοι καί προφῆται, ὄχι ὡς πρόσωπα τῆς ᾿Αγίας Τριάδος. Ἡ θεωρία ἐπίσης, ὅτι ὁ Θεός δέν ἠδύνατο νά ἐπικοινωνήσῃ ἀπ’ εὐθείας μετά τῶν ἀνθρώπων, μετά συνεπείας ἐφαρμοζομένη ἄγει καί εἰς τήν ἄρνησιν τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως καί τῆς θεώσεως τῶν ἀνθρώπων.Γίνεται φανερόν λοιπόν, πόσον σοβαρόν ἀπό θεολογικῆς πλευρᾶς εἶνε τό θιγόμενον ἐνταῦθα ζήτημα. Καί διά τοῦτο, πρίν ἤ προχωρήσωμενεἰς τήν

τοῦ ὑπ’ ὄψιν χωρίου Πράξ, 7:53, θ᾽ ἀνασκευάσωμεν τάς θεωρίας ταύτας. Ἔχομεν δέ πρός τοῦτο πλῆθος ἐπιχειρημάτων: 1. Ἢ Γραφή, ἡ ὁποία λέγει, ὅτι οὐδείς εἶδε τόν Θεόν, μαρτυρεῖ καί τό ἀντίθετον, ὅτι εἰς πολλάς περιπτώσεις ὁ Θεός ἐνεφανίσθη καί εἶδον αὐτόν ἄνθρωποι. Ως ἤδη ἀνεφέραμεν, ὁ Θεός «ὦφθη» εἰς τόν ᾿Αύραάμ ἐν Μεσοποταμίᾳ καί ἐν Χαναάν παρά τήν δρῦν Μαμβρῆ (Πράξ. 7:2, Γεν. 18:1 – 2), ἐπίσης «ὦπται» εἰς τόν Μωυσῆν ἐν τῷ Σινᾷ ἐν τῇ φλεγομένῃ βάτῳ (Ἐξόδ. 3:16 καί 4:5). ᾿Αρκούμεθα εἰς τήν προσθήκην δύο ἀκόμη περιπτώσεων. Κατά τό Γ΄ Βασ. 11:9, «ὠργίσθη Κύριος ἐπί Σαλωμών, ὅτι ἐξέκλινε καρδίαν αὑτοῦ ἀπό Κυρίου Θεοῦ Ἰσραήλ τοῦ ὀφθέντος αὐτῷ δίς». Ἔν δέ Ἧσ. 6:1,5 ὁ προφήτης λέγει: «Καί ἐγένετο τοῦ ἐνιαυτοῦ, οὗ ἀπέθανεν Ὀζίας ὁ βασιλεύς, εἶδον τόν Κύριον καθήμενον ἐπί θρόνου ὑψηλοῦ καί ἐπηρμένου, καί πλήρης ὃ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ». «Και εἶπα· ὦ τάλας ἐγώ, ὅτι κατανένυγμαι, ὅτι ἄνθρωπος ὧν καί ἀκάθαρτα χείλη ἔχων ἐν μέσῳ λαοῦ ἀκάθαρτα χείλη ἔχοντος ἐγώ οἰκῶ καί τόν βασιλέα Κύριον σαβαώθ εἶδον τοῖς ὀφθαλμοῖς μου». ᾿Αντιφάσκει ἡ Γραφή; ᾿Ασφαλῶς ὄχι. ᾿Αλλ’ ὅταν λέγῃ, ὅτι οὐδείς εἶδε τόν Θεόν, ἐννοεῖ, ὅτι οὐδείς εἶδεν αὐτόν ὅπως εἶνε αὐτός καθ᾽ ἑαυτόν, ἐν τῇ θείᾳ αὐτόῦ οὐσίᾳ. Ὅταν δέ λέγῃ, ὅτι ὁ Θεός ἐνεφανίσθη καί εἶδον αὐτόν ἄνθρωποι, ἐννοεῖ, ὅτι ὡς παντοδύναμος ἔλαβεν αἰσθητήν τινα μορφήν, εἴτε ἀνθρώπου, εἴτε πυρός, εἴτε ἄλλου τινός, καί οὕτως ἐνεφανίσθη καί εἶδον αὐτόν. Δέν ἐνεφανίσθη πραγματικῶς τό Ἅγιον Πνεῦμα ὑπό τήν μορφήν περιστερᾶς κατά τήν ὄάπτισιν τοῦ ᾿Ιησοῦ, ἵνα διά τῆς παρουσίας αὑτοῦ μαρτυρήσῃ ὑπέρ αὐτοῦ; Δέν ἐνεφανίσθη πραγματικῶς ὁ τρίτος τῆς Τριάδος ὑπό τήν μορφήν πυρός κατά τήν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς, ἵνα λαλήσῃ εἰς τούς ᾿Αποστόλους καί παραμείνῃ αἰωνίως ἐν κοινωνίᾳ μετά τῶν πιστῶν; Άγγελος ἐνεφανίσθη εἰς τάς περιπτώσεις ταύτας; ᾿Αναμφιβόλως τό Ἅγιον Πνεῦμα, ἄν καί δέν ἐσαρκώθη ὡς ὁ Υἱός, ὡράθη ἐν Ἰορδάνῃ καί ἐν τῷ ὑπερῴῳ τῆς Ιερουσαλήμ. Οὕτω δέ καί ἐν τῇ Παλαιᾷ Διαθήκῃ ὡρᾶτο ὁ Θεός ὑπό διαφόρους μορφάς. Ὅπως εἶνε ὁ Θεός ὡς πνεῦμα, εἶνε ἀόρατος. ᾿Αλλ’ ὅταν λαμβάνῃ μορφήν, γίνεται ὁρατός. Αλλωστε ὁ ἄνθρωπος ὄχι μόνον τόν Θεόν δέν δύναται νά ἴδῃ ὅπως εἶνε, ἀλλ᾽ οὔτε ἄγγελον, ἄν δέν λάβῃ καί αὐτός αἰσθητήν μορφήν. 2. Τό «Θεόν οὐδείς ἑώρακε πώποτε» δέν ἰσχύει μόνον διά τούς ἀνθρώπους, ἀλλά καί διά τούς ἀγγέλους. Ως κτιστά καί πεπερασμένα ὄντα οὐδέ οἱ ἄγγελοι δύνανται νά ἴδουν τόν ἄκτιστον καί ἄπειρον Θεόν. Ὅταν ὁ Θεός διά τῆς σαρκώσεως ἔλαδε πραγματικήν ἀνθρωπίνην μορφήν καί ἔγινε Θεάνθρωπος καί οὕτως καθ᾽ ὅλως ἐξαιρετικόν τρόπον «ὥφθη» εἰς τούς ἀνθρώπους, τότε «ὥφθη»καί εἰς τούς ἀγγέλους (Α΄ Τιμ. 3:16). Ὅσοι ἰσχυρίζονται λοιπόν, ὅτι ὡς ἀόρατος ὁ Θεός ἦτο ἀδύνατον νά ἐπικοινωνήσῃ ἀπ᾽ εὐθείας μετά τῶν ἀνθρώπων καί διά τοῦτο ἐχρησιμοποίει ἀγγέλους ὡς μεσάζοντας, πρέπει νά δεχθοῦν, ὅτι ἦτο ἀδύνατον νά ἐπικοινωνήσῃ ἀπ’ εὐθείας καί μετά τῶν ἀγγέλων, ἵνα ἐν συνεχείᾳ χρησιμοποιήσῃ τούτους ὡς μεσάζοντας. Αν δέ ὁ Θεός ἐπικοινωνῇ μετά τῶν ἀγγέλων καί λαλῇ ἀπ᾽ εὐθείας εἰς αὐτούς, δύναται καί μετά τῶν ἀνθρώπωννά ἐπικοινωνῇ καί νά λαλῇ ἀπ’ εὐθείας. 3. Ἧ Γραφή, ἡ ὁποία λέγει, ὅτι οὐδέποτε οἱ Ἰουδαῖοι ἤκουσαν φωνήν Θεοῦ, λέγει καί τό ἀντίθετον. Παραθέτομεν ἐμφατικώτατά τινα χωρία μετά παρατηρήσεων:

«Ἐπερωτήσατε ἡμέρας προτέρας, τάς γενομένας προτέρας σου ἀπό τῆς ἡμέρας, ἧς ἔκτισεν ὁ Θεός ἄνθρωπον ἐπί τῆς γῆς, καί ἐπί τό ἄκρον τοῦ οὐρανοῦ ἕως τοῦ ἄκρου τοῦ οὐρανοῦ, εἰ γέγονε κατά τό ρῆμα τό μέγα τοῦτο, εἰ ἤκουσταιτοιοῦτο: εἰ ἀκήκοεν ἔθνος φωνήν Θεοῦ ζῶντος λαλοῦντος ἐκ μέσου τοῦ πυρός, ὃν τρόπον ἀκήκοαςσύ καί ἔζησας». «Ἰδού ἔδειξεν ἡμῖν Κύριος ὁ Θεός ἡμῶν τήν δόξαν αὐτοῦ, καί τήν φωνήν αὐτοῦ ἠκούσαμεν ἐκ μέσου τοῦ πυρός ἐν τῇ ἡμέρᾳ ταύτῃ εἴδομεν ὅτι λαλήσει ὁ Θεός πρός ἄνθρωπον και ζήσεται. Καί νῦν μή ἀποθάνωμεν,... ἐάν προσθώμεθα ἡμεῖς ἀκοῦσαι τήν φωνήν Κυρίου τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἔτι, καί ἀποθανούμεθα. Τίς γάρ σάρξ, ἥτις ἤκουσε φωνήν Θεοῦ ζῶντος λαλοῦντος ἐκ μέσου τοῦ πυρός, ὡς ἡμεῖς, καί ζήσεται;» (Δευτ. 4:32 - 33, 5:24 - 26). Καταβάς ὁ Κύριος ἐν στύλῳ νεφέλης εἰς τήν θύραν τῆς σκηνῆς τοῦ μαρτυρίου, εἶπεν εἰς τόν ᾿Ααρών καί τήν Μαριάμ περί τοῦ ἀδελφοῦ των Μωυσέως: «στόμα κατά στόμα λαλήσω αὐτῷ,ἐν εἴδει καί οὐ δι᾽ αἰνιγμάτων, καί τήν δόξαν Κυρίου εἶδεν» (Αριθ. 12:8). ᾿Επίσης περί τοῦ Μωυσέως ἡ Γραφή λέγει: «Ἐλάλησε Κύριος πρός Μωυσῆν ἐνώπιος ἐνωπίῳ ὡς εἴ τις λαλήσει πρός τόν ἑαυτοῦ φίλον» (Ἐξόδ. 33:11. Ἰδέ καί Δευτ. 34:10).

Χωρία ὡς τά δύο πρῶτα ἐξ αὐτῶν οὐδεμίαν ἀμφιβολίαν καταλείπουν, ὅτι ὁ Θεός ἐν τῷ Σινά ἐλάλησε πρός τούς Ἰσραηλίτας ἀπ᾽ εὐθείας, διό καί τρομοκρατηθέντες οὗτοι παρεκάλεσαν, νά ἀκούῃ τήν φωνήν τοῦ Θεοῦ ὁ Μωυσῆς καί αὐτός νά μεταδίδῃ εἰς αὐτούς τά λόγια τοῦ Θεοῦ, διά νά μή ἀκούουν ἀπ᾽ εὐθείας τόν φοβερόν Θεόν καί ἀποθάνουν. Χωρία δέ ὡς τά δύο τελευταῖα ἀποδεικνύουν ἰδιαιτέρως συγκινητικήν συγκατάβασιν καί κοινωνίαν τοῦ Θεοῦ πρός ἀνθρώπους, ἀφοῦ εἰς τόν ἐκλεκτόν θεράποντά του Μωυσῆν ὁ Θεός ἐλάλει πρόσωπον πρός πρόσωπον καί στόμα πρός στόμα, ὅπως λαλεῖ τις πρός φίλον του. Ὅπως εἶνε ὁ Θεός, οὐδείς δεδαίως δύναται ν᾿’ ἀκούσῃ τήν φωνήν αὖτοῦ, οὔτε ἄνθρωπος οὔτε ἄγγελος. Διότι ὁ Θεός οὔτε ἀνθρωπίνην οὔτε ἀγγελικήν φωνήν ἔχει. Ὅταν ὅμως ὁ Θεός θέλῃ νά λαλήσῃ πρός τά κτίσματα αὐτοῦ, λαλεῖ τήν γλῶσσαν αὐτῶν καί οὕτως ἀκούεται παρ᾽ αὐτῶν. Ὅπως συνεπῶς εἰς τούς ἀγγέλους, οὕτω καί εἰς τούς ἀνθρώπους ὁ Θεός ἠδύνατο νά λαλῇ ἀπ᾽ εὐθείας. Δέν ὡμίλησεν ἀπ’ εὐθείας ὁ Πατήρ κατά τήν βάπτισιν καί τήν μεταμόρφωσιν τοῦ Ἰησοῦ; Αγγελος ἔλεγεν, «Οὗτός ἐστιν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός»; (Ματθ. 3:17, 17:5). Ἐκτός ἀγγέλου τινός δέν ὡμίλησε καί τό Πνεῦμα ἀπ’εὐθείας εἰς τόν Φίλιππον; (Πράξ. 8:26, 29). Καί πολλάκις τό Πνεῦμα, ὡς βλέπομεν κυρίωςεἰς τάς Πράξεις, δέν ὁμιλεῖ ἀπ᾽ εὐθείας εἰς ἀνθρώπους; (10:19 -20, 13:2, 20:23 κ.ἄ.). 4. Ὁ Θεός βεβαίως χρησιμοποιεῖ τούς ἀγγέλους ὡς ὑπηρετικά ὄργανα χάριν τῶν ἀνθρώπων. Εἰς πολλάς δέ περιπτώσεις ρητῶς ἡ Γραφή λέγει, ὅτι ἄγγελοι ἐνεφανίσθησαν καί ἐλάλησαν εἰς ἀνθρώπους. Εἰς ἐνίας δέ περιπτώσεις ἀναφέρει καί ὀνόματα ἀγγέλων (Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ). Ἂν καί εἰς τάς ἄλλας περιπτώσεις, ὅπου κατά τούς λόγους τῆς Γραφῆς ἐμφανίζεται καί ὁμιλεῖ ὁ Θεός, δέν εἶνε πραγματικῶς ὁ Θεός, ἀλλ᾽ ἄγγελος ἤ ἄγγελοι, διατί δέν λέγει τοῦτο ἡ Γραφή; Διατί ἄλλοτε λέγει, «ὥφθη ἄγγελος», «ἐλάλησεν ἄγγελος», καί ἄλλοτε λέγει, «ὥφθη ὁ Θεός», «ἐλάλησεν ὁ Θεός»; Ἂν οὐδέποτε ἐν τῇ Παλαιᾷ Διαθήκῃ ἔχωμεν θεοφάνειαν, ἀλλά πάντοτε ἀγγελοφανείας, διατί ἡ Γραφή δέν ὁμιλεῖ πάντοτε περί ἐμφανίσεως ἀγγέλων, ἀλλ᾽ ὁμιλεῖ καί περί ἐμφανίσεως Θεοῦ; 5. Ἐκ τοῦ πλήθους τῶν περιπτώσεων, ὅπου οἱ ἐμφανιζόμενοι εἶνε ἀναμφιβόλως ἄγγελοι ἐν τῇ συνήθει τῆς λέξεως ἐννοίᾳ, ἐν οὐδεμιᾷ περιπτώσει ἄγγελος ὁμιλεῖ ὡς ὁ Θεός, ἀλλά πάντοτε οἱ ἄγγελοι ὁμιλοῦν ὡς δοῦλοι τοῦ Θεοῦ. Ὃ ἀρχάγγελος Γαβριήλ π.χ., καίτοι ἀντεπροσώπευε τόν Θεόν, δέν εἶπεν εἰς τόν Ζαχαρίαν, «᾿Εγώ εἶμι Κύριος ὁ Θεός», ἀλλ᾽ εἶπεν ὅ,τι πραγματικῶς ἦτο καί ὅ,τι διετάχθη νά ἐκτελέσῃ: «Ἐγώ εἶμι Γαβριήλ ὁ παρεστηκώς ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, καί ἀπεστάλην λαλῆσαι πρός σε καί εὐαγγελίσασθαί σοι ταῦτα» (Λουκ. 1:19). Ὃ δέ ἄγγελος, ὁ ὁποῖος ἐδείκνυεν εἰς τόν Ἰωάννην τά τῆς ᾿Αποκαλύψεως, ὅταν ὁ ᾿Απόστολος ἔπεσε νά προσκυνήσῃ αὐτόν, ἀπέτρεψεν αὐτόν λέγων: «Ὅρα μή! Σύνδουλός σού εἶμι καί τῶν ἀδελφῶν σου τῶν ἐχόντων τήν μαρτυρίαν τοῦ ᾿Ιησοῦ. Τῷ Θεῷ προσκύνησον» (Αποκ. 19:10. Ἰδέ καί 22:9). Αν δέ οἱ ἄγγελοι ὁμιλοῦν ταπεινῶς, δέν εἶνε δυνατόν, εἰμή καί οἱ πιστοί ἄνθρωποι νά ὁμιλοῦν οὗτως. Ἐκ τῶν ᾿Αποστόλων, καίτοι οὗτοι ἦσαν οἱ μεγαλύτεροι ἀντιπρόσωποι τοῦ Χριστοῦ ἐπί τῆς γῆς, οὐδείς ποτε ὡμίλησεν ὡς αὐτός ὁ Θεός ἤ Χριστός, οὐδείς εἶπεν, «Ἐγώ εἶμι τό Α καί τό Ω». Αρα καί οἱ Προφῆται δέν ἦτο δυνατόν νά ὁμιλοῦν ἰδιοποιούμενοι θεῖα ἰδιώματα καί θεῖα ὀνόματα. 6. Ὁ ἀντιπρόσωπός τινος, π.χ. τοῦ Πρωθυπουργοῦ, οὔτε ὁμιλεῖ ὡς αὐτός ὁ ἀντιτροσωπευόμενος, οὔτε λαμβάνει τό ὄνομα τοῦ ἀντιπροσυπευομένου, ἀλλ᾽ ὀνομάζεται διά τοῦ ἰδίου ὀνόματος. Ἐμφανιζόμενος νά ὁμιλήσῃ ἐκ προσώπου τοῦ Πρωθυπουργοῦ, δέν λέγει, «᾿Εγώ εἶμαι ὁ Πρωθυπουργός», ὅπερ θά καθίστα τοῦτον καταγέλαστον, ἀλλά δηλώνει, ὅτι ἀντιπροσωπεύει τόν Πρωθυπουργόν. Αν θέλῃ δέ νά μεταδώσῃ κατ᾽ εὐθύν λόγοντούς λόγους τοῦ Πρωθυπουργοῦ, προτάσσει τούτων εἰσαγωγικήν φράσιν, ὡς αὐτή, «Ὃ Πρωθυπουργός εἶπε τά ἑξῆς». ᾿Ομοίως εἰσαγωγικήν φράσιν ἢ ἐνίοτε τελικήν δήλωσιν χρησιμοποιεῖ ὁ ἐκφωνητής τοῦ Ραδιοφώνου καί πᾶς ἕτερος, ὁ ὁποῖος ἀναμεταδίδει λόγους ἄλλου. Αν δέ ταῦτα ἰσχύουν δι’ ἀντιπροσώπους ἀνθρώπων καί ἀναμεταδότας ἀνθρωπίνων λόγων, πολύ περισσότερον ἰσχύουν δι’ ἀντιπροσώπους τοῦ Θεοῦ. Αν ὁ ἀντιπρόσωπος τοῦ Πρωθυπουργοῦ δέν ἐπιτρέπεται νά ὁμιλῇ ὡς Πρωθυπουργός καί νά ὀνομάζεται διά τοῦ ὀνόματος τοῦ Πρωθυπουργοῦ, πῶς ἐπιτρέπεται ὁ ἀντιπρόσωπος τοῦ Ὑψίστου νά ὁμιλῇ ὡς Θεός