2021/1
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI
Türkiye’de Çocuk Verisine Erişim: Kent95 Projesi Deneyimi Üzerinden Bir Değerlendirme
TESEV Değerlendirme Notları, TESEV’in çalışma alanlarındaki konulara ilişkin farklı bakış açıları ve önerileri kamuoyuyla paylaşmayı hedeflemektedir.
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
Bürge Elvan Erginli İstanbul Teknik Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nden mezundur. Aynı üniversitede yaptığı İstanbul’daki göçmenlerin yerel ve yerelden bağımsız ağları üzerine doktora tez çalışmasını 2017 yılında tamamlamıştır. 2015 yılından bu yana çalıştığı TESEV’in veriye dayalı kentsel politika üretmeye yönelik çalışmalarında proje koordinatörlüğü yapmaktadır.
Gizem Fidan Lisans derecesini 2017’de İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık, yüksek lisans derecesini “İstanbul’un Protesto Mekanları Tarihi” başlıklı tezi ile 2019’ da Kadir Has Üniversitesi Mimarlık ve Kent Çalışmaları bölümlerinden almıştır. Kadir Has Üniversitesi İstanbul Çalışmaları Merkezi’nde araştırmacı olarak çalışmıştır. Haziran 2020’de TESEV’e katılmıştır.
İsabetli, etkili ve ölçülebilir kentsel politika geliştirmek için veriden yararlanmanın gerekliliği günümüzde birçok yerel yönetim ve sivil toplum örgütü tarafından dile getirilmekte; hatta yerel yönetimlerin bir kısmı veri üretimi ve kullanımına yönelik çalışmalarını artırmış bulunmaktadır. Ne var ki, kurumların veriye erişim, veri elde etme ve sistemli veri üretmede yaşadığı bazı sorunlar mevcuttur. Bu raporun amacı özellikle erken çocukluk dönemi ile ilgili verilere odaklanarak yaşanılan bu sorunları nedenleriyle birlikte ortaya koymak ve çözüm önerileri sunmaktır. Kentsel politika için gerekli kent verisi farklı kurumlar tarafından üretilmektedir. Genel olarak beş tip altında toplayabileceğimiz bu veri tiplerinden birincisi, yerel yönetimler ve devlet daireleri tarafından üretilen kamu idaresi verisidir. İkincisi, ulusal istatistik kurumu tarafından yönetilen anketler aracılığıyla toplanan sayım veya hanehalkı/işyeri anketleri gibi resmi istatistik verileridir. Üçüncüsü, yerel yönetimler veya özgül kurumlar - örneğin ulaşım hizmeti veren kurumlar - tarafından sağlanan hizmetlerle ilgili operasyonel verilerdir. Dördüncüsü, çevresel şartlarla ilgili hava, su seviyesi, kirlilik, gürültü verisi gibi bilimsel verilerdir. Beşincisi, bu dört tip verinin kombinasyonlarıyla ve analiz edilmesiyle üretilen kompozit göstergeler veya tahminler gibi verilerdir. Yerel yönetimler yukarıda bahsedilen verilerden bir kısmını kendi kurumları dışından elde etmekte (veya edememekte), bir kısmını ise 1
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
kendi kurumları içinde üretmektedirler. Kentsel hizmetlerini planlarken ihtiyaç duydukları istatistiki demografik, sosyal ve ekonomik verilerin bir kısmı TÜİK veya diğer devlet daireleri tarafından üretilse de mahalle veya ilçe ölçeğinde verinin kısıtlı olması detaylı ihtiyaç analizlerinin yapılabilmesi önünde engeldir. Bunun yanında, yerel yönetimler sistemli ve güncel veritabanları oluşturmada sorunlar yaşamaktadır. Yerel yönetimler her ne kadar resmi istatistik kurumu veya diğer kurumların üretmesi ve paylaşması gereken veriyi üretecek araç ve kapasiteye sahip olmasa da sistemli ve yaratıcı yollardan veri elde etme ve üretme çalışmalarını artırabilirler. Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV)’in Kadir Has Üniversitesi İstanbul Çalışmaları Merkezi işbirliği ve Bernard van Leer (BvL) Vakfı desteğiyle Kent95 programı kapsamında yürüttüğü Veriye Dayalı Politika Aracı Projesi’nin veri elde etme ve üretme süreci yerel yönetimler için de bazı fikirler verebilir. Bu rapora erken çocukluk dönemi verisine odaklanarak çeşitli kurumlar tarafından üretilen verileri incelemekle başladık. Daha sonra, yerel yönetimlerin veriye erişim konusunda yaşadıkları sorunları projemiz kapsamında, veriye dayalı politikanın önemi üzerine verilen eğitimlerde yerel yönetimlerden temsilcilerle yapılan tartışmalar üzerinden değerlendirdik. Son olarak, Kent95 Projesi kapsamında kullanılan verilerin elde edilme ve analize hazır hale getirilme öyküsünü paylaştık. Süreç boyunca yaşadığımız deneyimlerin veri konusunu önceliklendiren tüm kurumlar için yararlı olmasını umarız.
1. Türkiye’de Çocuk Üzerine Veri Türkiye’de çocuk ile ilgili resmi veri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), çocuğa yönelik hizmet veren ilgili bakanlıklar ve belediyeler tarafından üretilmektedir. TÜİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi ile her yıl cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, doğum yeri gibi verileri toplamaktadır. Aynı zamanda tematik anketler aracılığı ile (Çocuk İstatistikleri, Gelir ve Yaşam Koşulları İstatistikleri, Yaşam Memnuniyeti İstatistikleri vb.) yıllık bazda veya daha uzun periyotlar bazında veri toplamaktadır. TÜİK diğer resmi kurumlar tarafından oluşturulan veritabanlarını da yayınlayabilmektedir. Çocuklara verdikleri hizmetler üzerinden veritabanları oluşturan merkezi yönetim kurumlarından en önemlileri Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı ve Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’dır. Çocukla ilgili kentsel veri bu bakanlıkların il ve ilçe müdürlüklerinden elde edilebilmektedir. Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığı her yıl hem Türkiye geneli hem de her il özelinde istatistik yıllıkları yayınlamaktadır. Çocukla ilgili veri üreten ve belli ölçüde verilerini paylaşan diğer kurumlar ise yerel yönetimlerdir. Hem büyükşehir belediyeleri hem de ilçe belediyeleri verdikleri hizmetlerle ilgili verileri faliyet raporlarında ve web sitelerinde paylaşmaktadır. Ayrıca, çok az sayıda belediye açık veri platformlarında verilerini paylaşmaktadır. Bunun dışında bazı belediyeler ihtiyaç analizi yapmak ve kent sakinlerinin verilen hizmetlerden memnuniyetini ölçmek için anketler 2
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
Çocuklarla ilgili üretilen bu veriler belli ölçüde sorunların tespiti ve politika geliştirmeye olanak verse de verinin sınırlılığı nedeniyle analizler ve bu analizlere dayanarak alınan kararlar da aynı ölçüde sınırlı kalmaktadır. yapmaktadır. Bu anketlerden elde edilen veriler edilebilir. TÜİK’in ADNKS ile mahalle bazında de bazı belediyelerce paylaşılabilmektedir. topladığı “en son bitirilen okul” ile ölçülen eğitim durumu değişkeni bir istisnadır. Çocuklarla ilgili üretilen bu veriler belli ölçüde sorunların tespiti ve politika geliştirmeye Çocuğa yönelik toplanan verilerin tipleri, hangi olanak verse de verinin sınırlılığı nedeniyle kurum tarafından üretildiği, yaş kırılımları ve analizler ve bu analizlere dayanarak alınan verinin hangi ölçekte coğrafi birimi temsil ettiği kararlar da aynı ölçüde sınırlı kalmaktadır. daha detaylı incelendiğinde yukarıda özetlenen Veritabanlarının genellikle çocuk yaşının durum somutluk kazanır (bkz. Tablo 1). 0-17 aralığında kabul edilerek oluşturulması Çocuklarla ilgili demografik verilerden cinsiyet nedeniyle çoğu değişken için erken çocukluk ve yaş değişkenleri TÜİK’in web sitesinde dönemine ait veri bulunmamaktadır. Bir diğer ilçe bazında bulunmaktadır. Bu değişkenler sorun kentsel verinin ölçeği ile ilgilidir. Yine dışında alınan göç, verilen göç, yıllık çocuk çocuk politikası geliştirmek için gereken çoğu nüfus artış hızı, çocuk bağımlılık oranı, 16-17 değişkene ait veri mahalle veya ilçe düzeyinde yaşındaki çocuklarda evlenme sayısı, çocuk bulunmamaktadır. Çocuğa yönelik şiddet, bulunan hanehalkı sayısı, çocuk bulunan tek dezavantajlı grupların kentsel donatılara ebeveynli hane sayısı, tek ebeveynli hanede erişimi gibi elzem konularda oldukça az bilgi yaşayan çocuk sayısı, doğum yeri yurtdışı olan bulunmaktadır. Tüm bu sorunlara ek olarak çocuk nüfus ve yabancı uyruklu çocuk nüfus veriye erişim oldukça zordur. Veritabanlarına verilerine sadece il bazında erişilmektedir. her zaman ilgili kurumların web sitelerinden Cinsiyet, yaş ve alınan-verilen göç değişkenleri ulaşılamadığı için kurumlara başvuru yapmak dışında çocuk yaş kırılımı her değişken için gerekmektedir. Kurumların web sitesinde yer 0-17 alınmıştır. Cinsiyet ve yaş değişkenleri alan veritabanlarına ise sitelerin kullanıcı dostu kuruma başvuru yapıldığı takdirde mahalle olmaması nedeniyle erişim kısıtlıdır. düzeyinde alınabilmektedir. Bitirilen okul değişkeni 6 yaş ve üzeri çocuklar için 4’lü yaş Çocukla doğrudan ilişkili değişkenlerin kırılımında elde edilebilmektedir. Bu veri de dışında, dolaylı yoldan dezavantajlı çocukların kuruma başvuru yapıldığı takdirde mahalle bulunduğu mahalleleri göstermeye elverişli düzeyinde alınabilmektedir. Demografik veri yukarıdaki kurumlarca toplanmamaktadır. veriler ve eğitim verisi TÜİK tarafından her yıl Türkiye’de gelir başta olmak üzere farklı toplanarak güncellenmektedir. alanlardaki eşitsizlikleri göstermeye yarayacak veri il veya en iyi ihtimalle ilçe düzeyinde elde Çocukların bakımı ve beslenmesi üzerine veri 3
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
ile ilgili kaynaklar TÜİK Çocuk İstatistikleri, AÇHSB’nin 2016 yılında yaptığı TAYA (Türkiye Aile Yapısı Araştırması) ve Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü’nün 2018 yılında yaptığı TNSA’dır (Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması). Bu kategoride TÜİK’in web sitesinden erişilen hanedeki küçük çocukların gündüz bakımı ve anne ve babaların çocuğa verdiği cezalar verileri İBBS-1 düzeyinde, evde bakılan çocuk sayısı ve gündüz bakımevi/kreşe giden çocuk sayısı verileri Türkiye düzeyinde cinsiyet kırılımı olmadan elde edilebilir. İnternet üzerinden erişilemeyen TAYA ve TNSA verileri için kurumlara başvuru yapmak gerekmektedir. Bu verilerin temsil ettiği coğrafi birimler İBBS-1 veya Hacettepe Üniversitesi’nin belirlediği beş bölgedir. TNSA’da özellikle erken çocukluk için önemli çocuk malnütrisyon düzeyleri, bebek ve çocukların beslenmesi ve çocukların öğrenme materyalleri üzerine veriler cinsiyet kırılımı ile bulunmaktadır.
kırılımı birlikte bulunmamaktadır. İlçe bazında veri, İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden talep edilerek sağlanabilmiştir. Ayrıca, yine İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden resmi kurumların liste halinde adres, öğrenci, öğretmen ve derslik sayıları verisi alınabilmiş ve alınan veri mahalle bazında veritabanına dönüştürülebilmiştir. Kent95 projesi kapsamında okul öncesi eğitim veritabanının oluşturulma süreç ve yöntemi bölüm 3.2’de daha ayrıntılı tartışılmıştır.
Çocuklarla bağlantılı sağlık verilerini toplayan kurumlar TÜİK ve Sağlık Bakanlığı’dır. TÜİK her yıl il bazında doğum sayısı, doğurganlık, doğum, bebek ve çocuk ölümleri gibi verileri web sitesi üzerinden yayınlamaktadır. Bu değişkenler dışında sağlık konusundaki diğer önemi değişkenler büyük ölçüde il bazında Sağlık Bakanlığı tarafından 2018 yılında istatistik yıllığı olarak yayınlanmıştır. Bu verilerden bir kısmına TÜİK web sitesi Okul öncesi eğitim kurumları ile ilgili veriler üzerinden de erişilebilmektedir. her yıl Milli Eğitim Bakanlığı tarafından resmi Çocuk yoksulluğu ve çocuk istihdamı kayıtlar üzerinden toplanmaktadır. Ayrıca konularındaki veriler genellikle her yıl veya MEB her yıl il bazında okul öncesi brüt ve güncel olarak TÜİK tarafından tarafından net okullaşma oranları, MEB’e bağlı ve bağlı yayınlansa da yoksulluğa ait veriler 0-17 olmayan anasınıfı ve anaokulu sayısı (resmi yaş kırılımında ve Türkiye geneli için – özel), öğrenci sayısı, öğretmen sayısı ve toplanmaktadır. İstihdam verileri ise yine derslik sayısı verilerini web sitesi üzerinden Türkiye genelini temsil etmektedir; ancak paylaşmaktadır. İller bazında toplanan veride bazı değişkenler için 5-14, 6-14, 15-17 yaş MEB’e bağlı olma ve anaokulu-anasınıfı kırılımları mevcuttur. 4
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
5
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
6
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
7
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
8
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
9
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
10
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
11
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2020/1
Tablo 1. Çocuğa yönelik toplanan verilerin tipleri, kurumu, yaş kırılımları ve ölçeği
2. Yerel yönetimlerin veri konusundaki sorunları Kent95: Veriye Dayalı Politika Aracı Projesi kapsamında gerçekleştirilen her faaliyette veriye dayalı karar almanın önemi vurgulanmış ve işbirliği içinde olunan tüm kurumlar tarafından da dile getirilmiştir. 2020 yılının Aralık ayında başlayan eğitim serisinin amacı da veriye dayalı karar almanın önemini yerel yönetimden temsilcilerle birlikte tartışmak ve proje kapsamında üretilen web sitesi ve yönetici panelini katılımcılara tanıtmaktır. İki oturumdan oluşan eğitimin ilk kısmında veriye dayalı politika konusu dünyadan iyi örneklerin anlatımı ve yerel yönetimlerden katılımcıların kendi deneyimlerinin aktarımı ile tartışılmaktadır. Eğitimin ikinci kısmında ise harita.kent95.org sitesi ve siteye veri girişini sağlamak için tasarlanan yönetici paneli (panel. kent95.org) anlatılmaktadır. Bu eğitimlerde katılımcı belediyelerin farklı birimlerinden ve pozisyonlarından temsilcilerle veriye erişim üzerine yapılan tartışmalar önceki bölümde irdelediğimiz konuyu kapsamanın yanında belediyelerin kendi bünyelerinde yaşadıkları sorunları da ortaya koymuştur. Bu tartışmalardan elde ettiğimiz çıktıları değerlendirerek yerel yönetimlerin veri erişimi ve üretimi konusundaki sorunlarını ele aldık. Kent95 eğitimlerinde tartışılan konular belediyelerin kendi kurumları dışında ve kendi kurumları içinde toplanan (veya toplanmayan) veriler açısından değerlendirilebilir.
Belediyelerin veri konusunda kendi kurumları dışında TÜİK ve ilgili bakanlıkların müdürlüklerinden kaynaklanan sorunlardan en çok dile getirileni bu yazının da ilk bölümünde tartışılan verinin sınırlı düzeyde tutulması veya kapsamlı verinin paylaşılmamasıdır. Merkezi yönetime bağlı birimlerden veri elde edebilmenin veriyi talep eden kuruma göre değiştiği farklı belediyelerden temsilcilerce tekrar edilmiştir. İl ve ilçeler üzerinde yerel yönetimler, valilik ve kaymakamlıklar ve bakanlıkların il ve ilçe müdürlükleri olmak üzere farklı birçok aktörün yetkili olması nedeniyle verilerin birbiriyle uyumlu hale getirilmesinin mümkün olmadığı durumlar söz konusudur. Ta r t ı ş m a l a rd a ye re l yö n e t i m l e rd e n temsilcilerin dile getirdiği kurum içi işleyişten kaynaklanan çeşitli sorunlar daha etraflıca ele alınmıştır. Öncelikle, verinin sistemli bir şekilde ve güncel tutulmaması ana sorunlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Verilerin beş yılda bir stratejik planların hazırlık aşamasında toplanması sonraki yıllarda alınan kararların isabetliliğini azaltabilmektedir. Verinin sistemli toplanamamasının nedenlerinden biri belediyelerin farklı birimleri (müdürlükler ve daire başkanlıkları) arasındaki iletişim ve koordinasyon eksikliğidir. Farklı birimlerin birbirlerinden habersiz aynı tipte veriyi farklı yapıda toplaması karşılaşılan bir durumdur. Ortak bir veri havuzunun bulunmaması veri konusundaki iletişim kopukluğunun sebeplerinden biridir. Sistemli veritabanları 12
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
“Ölçemediğin şeyi yönetemezsin... Yasa bize merkez açmamızı söylüyor, ama nereye açalım söylemiyor. Bunun için veri toplamak gerekiyor, o işe de nereden başlayalım bilemiyoruz. Veri olmayınca kullanıcının olmadığı ya da erişemediği yerlere açılıyor, bu sefer de merkez sürdürülebilir olmuyor.” oluşturulamamasının bir başka nedeni ise personelin veri ve veri mevzuatı konusunda yeterli düzeyde bilgi sahibi olmamasıdır. Ayrıca, otomasyon sistemlerinin esnek olmayışı; istenilen verinin toplanmasına veya veri toplama standardında değişiklik yapmaya imkan vermemesi verinin güncellenmesi önünde bir engeldir. Belediyenin farklı birimlerinin farklı otomasyon sistemi kullanması da yine birimler arası veri paylaşımını engellemektedir. Otomasyon sistemi değiştirildiğinde ise bazen eski veri yeni sisteme aktarılamamaktadır. Yerel yönetimlerin verdiği hizmetler, aldığı başvurular ve saha çalışmaları üzerinden toplayabildiği veri temas ettiği kişi sayısı ile sınırlıdır. Resmi istatistik kurumu ve diğer kurumlardan mahalle veya ilçe düzeyinde nüfusun geneline yönelik bilgi kısıtlılığı nedeniyle yerel birimlerdeki ihtiyaç tam olarak tespit edilememektedir. Dolayısıyla, sadece temas edilebilen kişilerin ihtiyaçları bilinebilmekte ve tüm kentlilere ulaşılamamaktadır. Bu nedenle geliştirilen politikalar da yalnızca ulaşılabilen kentlilerin ihtiyaçlarını karşılar niteliktedir. Şişli Belediyesi’nden bir temsilcinin sözleri politika geliştirirken veriden yararlanmanın yerel yönetimler açısından önemini özetlemektedir: “Ölçemediğin şeyi yönetemezsin... Yasa bize merkez açmamızı söylüyor, ama nereye açalım söylemiyor. Bunun için veri toplamak gerekiyor, o işe de nereden başlayalım bilemiyoruz. Veri olmayınca kullanıcının olmadığı ya da erişemediği yerlere açılıyor, bu sefer de merkez sürdürülebilir olmuyor.”
Tü r k i ye ’d e ve r i k ü l t ü r ü n ü n h e n ü z oluşturulamaması ve kararların veriye dayalı alınmasının öneminin içselleştirilememesi, belediye ve merkezi yönetime bağlı kurumlardan kaynaklanan sorunları ortaklaştırmaktadır. Toplanan veriler için belirlenen standartların bulunmaması, verinin amaca yönelik toplanmaması ve bu nedenle kategorizasyonunun zorlaşması, veri konusunda yeterli bilgi ve beceriye sahip personelin eksikliği, veri okur-yazarlığının eksikliği, nicel veriye verilen önemin nitel veriye verilmemesi gibi sorunlar tartışmalardan çıkan önemli noktalardır. Bunun dışında sıkça üzerinde durulan sorunlardan birisi de KVKK’nın (Kişisel Verileri Koruma Kanunu) hem merkezi yönetim hem de yerel yönetim personelince yanlış anlaşılması nedeniyle KVKK kapsamında yer almayan verileri paylaşmada bile çekinceler yaşanmasıdır.1
3. Mekansal Veriyi Üretmek: Kent95 Projesi Kapsamında Örnekler 3.1. Temsili Değişkenler
Mahalle bazında ekonomik ve sosyal eşitsizlikleri göstermeyi sağlayacak verilerin başta resmi istatistik kurumu olmak üzere diğer kamu kurumlarınca da üretilmemesi veya paylaşılmaması, eşitsizlikleri gösterecek başka yollar bulunmasını teşvik edebilir. Veri kısıtı nedeniyle temsili değişken kullanma girişimlerine bir örnek Kent95 Projesi 13
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
Mevcut veride yalnızca Milli Eğitim Bakanlığı’ndan alınan veri kent paneli için istenen detaya sahiptir. Bu durum özel kurumlar için gereken detaylı verinin üretilmesini gerektirmiştir. kapsamında Kadir Has Üniversitesi İstanbul Çalışmaları Merkezi ekibi tarafından üretilen mahallelerin ortalama sokak rayiç bedelleri değişkenidir. Bu değişken İstanbul, İzmir ve Gaziantep illerinin tüm ilçe belediyelerinin web sitelerindeki e-belediyecilik sekmelerinden erişilen sokaklar itibariyle 2018 yılı m2 rayiç bedel değerleri üzerinden hesaplanmıştır. Her mahalle için ortalama rayiç bedelleri hesaplandıktan sonra mahalleler nüfuslarıyla ağırlıklandırılarak bu değerlere göre gruplanmıştır. Mahalle haritalarının dışında dört farklı ilçe belediyesi için pilot bir uygulama olarak yapılan sokak haritaları bu düzeydeki farklılaşmanın görülmesini sağlamaktadır.2 Mahalle düzeyindeki haritalar ortalama rayiç değişkeninin yaş değişkeni ile birlikte analizini göstermektedir. Bu haritalarda çocuk nüfusun ilçelerde dağılımı, ilçeler ve mahalleler arası gelir farklılaşması ile birlikte açıkça ortaya konmaktadır. Bir başka deyişle, halihazırda bulunmayan çocuk yoksulluğu verisi dolaylı yoldan üretilebilmiştir. Tüm yaş gruplarının temsilini aynı mantıkla gösteren haritalar farklı yaş gruplarının bir arada varlığını izleyebilme olanağı sağlamaktadır. Örneğin aynı haritalar üzerinden, yaşlı grupların yüksek oranda temsil edildiği mahalleler de izlenebilmektedir.
İlçe belediyelerinin web sitelerinde bulunması zorunlu bu verileri yayınlamayan ilçe belediye sayısı az değildir. Bu durumda belediyelerden veri talebinde bulunulması süreci epey uzatmıştır. Bazı ilçe belediyelerinin web sitelerinde paylaştığı sokak rayiç bedel verisi işlenebilir formatta bulunmadığı için yine verinin analiz edilebilir hale getirilmesi zaman almıştır.
3.2. Veri Toplama: Kent95 Projesi Kapsamında Okul Öncesi Eğitim Kurumların Veritabanının Oluşturulma Süreci Kent95 web sitesi rayiç bedel, çocuk sayısı ve eğitim durumu hakkında hazırlanan mahalle ölçekli altlık haritalar üzerinde kentte çocuğa ve ebeveyne sunulan tüm hizmetleri görselleştirmeyi amaçlar. Bu hizmetler web sitesinde eğitim, sağlık, diğer ve yardımlar başlıkları altında noktasal olarak görülebilmekte, kent paneli seçeneği sayesinde ise hizmetlerin kapasitesi ve dağılımı okunabilmektedir. Hizmet verisi TESEV sorumluluğunda ilçe ve büyükşehir belediyeleri, Milli Eğitim Bakanlığı, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı’ndan toplanmıştır.
2021 yılında web sitesine kent paneli özelliği Başarılı ve yaratıcı bir yoldan mahalleler eklenmiştir. Kent panelleri; kentlerin yapısı, arası eşitsizlikleri göstermeyi sağlayan bu performansı ve eğilimleri hakkında bilgi veritabanını üretmek uzun zaman almıştır. 14
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
veren kullanıcı etkileşimli veri okuma ve görselleştirme araçlarıdır. 3 Kent95 web sitesine eklenen bu özellik mevcut verinin güncel tutulmasının yanı sıra detaylandırılması gerekliliğini de ortaya çıkarmıştır. Panel özellikleri dahilinde okul öncesi eğitim veren kurumların derslik sayısı, öğrenci sayısı ve öğretmen sayısı bilgisine ulaşmak ve bu bilgileri ayrı katmanlarda haritaya eklemek veriye dayalı politika aracını geliştirecek ve karar alıcılara yardımcı olacaktır. Bu özellik ile İstanbul’da okul öncesi eğitim kurumlarından hangilerinin daha çok öğrenciye hizmet verebildiği ya da sınıf başına düşen öğrenci sayısının nerelerde daha yüksek olduğu farklı ölçeklerde görselleştirilmiştir. Ancak, mevcut veride yalnızca Milli Eğitim Bakanlığı’ndan alınan veri kent paneli için istenen detaya sahiptir. Bu durum özel kurumlar için gereken detaylı verinin üretilmesini gerektirmiştir. İsim ve adres bilgilerine Milli Eğitim Bakanlığı’nın çevrimiçi yayınları ile erişilen 1784 özel kurumdan 1219’u ile 2020 aralık ayında bu kurumlar pandemi nedeniyle kapatılana kadar telefon ve e-posta aracılığıyla iletişime geçilmiştir. 450’si sorulan tüm sorulara cevap vermiş, 31 tanesi ile Kovid-19 pandemisi nedeni ile kurumunu kapattığını belirtmiştir. 215’ine yapılan telefon aramaları ile ulaşılamamış ve İnternet ortamından
bulunan e-posta adresleri ile ikincil bir iletişim kanalı açılmaya çalışılmıştır. 185’inin iletişim bilgilerine ise ulaşılamamıştır. 95’i bilgilerini paylaşmak istemediğini söylemiş, 390’ı ise telefon ile görüşme yerine e-posta ile iletişim kurulmasını istemiştir. Görüşmelerde bilgi vermek istemeyen ya da telefon aramalarına güvenmediğini belirtip e-posta ile iletişim kurulmasını isteyenlerin sayısı oldukça yüksektir. Bu noktada bilgi vermek istemeyen kurumların verdiği cevaplar üzerinde durmak hem veri toplamanın zorluğu hem de okul öncesi kurumlardaki veri kültürü hakkında ipuçları verecektir. Yapılan telefon görüşmelerinde en sık rastlanan bilgi paylaşmama nedenlerinden biri kurumların kendi güvenliklerinden duyduğu endişedir. Toplanmak istenen bilgilerin ne amaçla kullanılacağından emin olamayan yetkililer arasında dolandırılma korkusu ve arayanın rakip anaokulu adına bilgi topluyor olabileceği en çok karşılaşılan cevaplardan biri olmuştur. Aramaları yapan TESEV çalışanları, telefon görüşmelerinde karşı tarafın duyduğu güvenlik endişesini gidermek için TESEV ve proje hakkında daha çok bilgi vermeye başlamış, bu da alınan olumsuz cevapları azaltmıştır. Aramaları yapan kişi ya da kuruma güvenilmemesinin bir diğer nedeni ise toplanmaya çalışılan verinin Milli 15
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
Okul öncesi eğitim veren kurumlar öğretmen ya da çocuk sayısı gibi bilgilerini ilgili bakanlıklara belirtmekle yükümlü olduklarını söylemiştir. Yazışmalar ile ilgili bakanlıklardan bu veriye ulaşılamamış olması ise talep edilen verinin ne için kullanılacağından emin olamayan kurum yetkililerinin kuşkularını artırmıştır. Eğitim Bakanlığı ya da Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nda halihazırda bulunduğu fikridir. Okul öncesi eğitim veren kurumlar öğretmen ya da çocuk sayısı gibi bilgilerini ilgili bakanlıklara belirtmekle yükümlü olduklarını söylemiştir. Yazışmalar ile ilgili bakanlıklardan bu veriye ulaşılamamış olması ise talep edilen verinin ne için kullanılacağından emin olamayan kurum yetkililerinin kuşkularını artırmıştır. Bir diğer bilgi vermeme nedeni toplanan verinin öğrencilerin güvenliğini tehdit edebileceğini düşüncesidir. Dahası bu anlayış anaokulları arasındaki haberleşme ağları ile yayılmış, bilgi vermek istemeyen kurumlar ile konuşan diğer yetkililer için örnek teşkil etmiştir. Kurum bilgisinin ve kent paneli için toplanan detaylı verinin web sitesinde yer alacak olması bazı kurumların bilgi vermesini sağlarken bazısının cevap vermekten kaçınmasına yol açmıştır. Web sitesinin reklam amaçlı kullanılabileceğini düşünenler sorulara cevap vermiştir; ancak farklı bir siteye reklam için ödeme yapanlar, ilerleyen süreçte para talep edilebileceği endişe edenler ve hizmet verilen ailelerin belli bir bölgede ve anaokulunun istediği hedef kitle içerisinde tutmak isteyen kurumların bilgisine ulaşılamamıştır. Telefon görüşmelerinde en çok karşılaşan tepkilerden bir diğeri ise TESEV’in veriyi ne amaçla kullanacağı olmuştur. Sorunun
cevabı için telefonda proje hakkında detaylı bilgi verilmiş, ancak çoğu zaman bu cevaplar kurum yetkilileri için yeterli olmamıştır. Bazı kurumlar verilerinin web sitesinde yayınlanmasının yasal işlemlere neden olabilecek süreçleri başlatabileceğini söylemiş, büyük eğitim kurumlarına bağlı anaokulları ve genel merkezleri de benzer nedenler ile bilgi vermekten kaçınmıştır. Bu noktada bilgi veren kurumlarının bir kısmının proje ve sitenin amaçları ile tam olarak ilgilenmediğini söylemekte de fayda vardır. İlgilenen yetkililer web sitesi ve TESEV hakkında detaylı bilgi için e-posta adreslerini iletmiş, ancak bazı kurumlar bu bilgilere ihtiyaç duymamıştır. Kuşkusuz Kovid-19 pandemisi de veri toplama sürecini etkilemiştir. Öncelikle kurumlar ile yüz yüze yapılabilecek görüşmeleri imkansızlaştırmıştır. Ancak pandeminin en büyük etkisi okul öncesi eğitim veren kurumlar üzerinde olmuştur. Bir açılıp bir kapatılan bu kuruluşların gelirleri önemli ölçüde azalırken bekledikleri maddi yardımı bulamayan okul öncesi kurumların bir kısmı kapanmıştır. Pandemi döneminde okul öncesi eğitim kurumlarının kontenjanları yasal olarak düşürülmüştür.4 Ayrıca gerekli güvenlik önlemleri alınsa bile ebeveynler hastalık korkusu nedeni ile çocuklarını anaokullarına göndermeye çekinmiştir. Bu durum kayıtlı öğrenci sayısının günden güne azalmasına neden olmuştur. Mevcut öğrenci 16
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
sayısı bilgisi, telefon görüşmelerinde olumsuz tepki toplayan en önemli noktadır. Kurumlar pandemi nedeniyle azalan öğrenci sayısının yayınlanmasının kayıt yaptırmayı düşünen ebeveynleri kötü etkileyeceği düşünmektedir. Bu nedenle telefon görüşmelerinde kurumlar düşük öğrenci sayısını vermek istememiş ya da varolandan daha fazla sayı söylemeye yönelmişlerdir. Bilginin pandemi döneminde alındığı notunun web sitesinde yer alacağını söylemek bu durumu biraz düzeltse de bazı görüşmelerde etkili olamamıştır. Telefon aramalarında alınan bu farklı cevapların en önemli nedenlerinden biri veri ve veriye dayalı karar alma ile ilgili bilgi eksikliğidir. Kamu kuruluşlarının düzenli veri toplamaması ya da bu veriyi erişime açmaması, veri odaklı yaklaşımın ve veriye dayalı karar alma örneklerinin eksikliği gibi nedenler, okul öncesi eğitim veren kurumlar talep edilen bilgilerin kullanım amacını net görememesine neden olmuştur. Bu durum halihazırda telefonla ve bireysel çabalarla toplamanın oldukça uzun zaman aldığı okul öncesi eğitim kurumları verisini oluşturmayı ve bütünlüklü bir veri seti elde etmeyi daha da zorlaştırmıştır. Veriye dayalı politika kavramının kamuoyuna yerleşmiş olmaması telefon aramalarında iletişim kurmayı güçleştirmiştir.
4. Sonuçlar ve Veriye Erişim için Öneriler Kurumlara veri çeşitliliği, okunabilirliği ve kullanılabilirliğini artıracak standartlar getirilmelidir.
Türkiye’de resmi istatistik kurumu ve ilgili diğer resmi kurumlar tarafından üretilen çocuk üzerine veri konu ve ölçek olarak politika geliştirmek için yeterli düzeyde değildir. Konu, coğrafi birim, yaş ve cinsiyet kırılımlarını göz önünde bulundurarak incelediğimiz verilerin (bkz. Tablo 1) daha detaylı, farklı yaş kırılımları ayrıştırılarak ve coğrafi birim açısından yüksek çözünürlükte toplanması ve tasnif edilmesi için bahsedilen kurumlara yeni standartlar getirilebilir. Toplanan verinin formatının da belirlenebileceği bu standartlar ile veri çeşitliliği, okunabilirliği ve kullanılabilirliği artacaktır. Ayrıca bu kurumlar tarafından toplanan veri özellikle yerel yönetimler ile düzenli olarak paylaşılmalıdır. Böylece il ve ilçe üzerindeki farklı aktörlerin aynı veri üzerinde çalışmasıyla ortaya çıkabilecek emek, zaman ve maddi kayıplar engellenecek ve veri alışverişi yaygınlaşacaktır.
Yerel yönetimler de sistemli ve yaratıcı yollardan veri elde etme ve üretme çalışmalarını artırabilirler. Yukarıda bahsedilen kurum dışı veriye erişim sorunları yerel yönetimler tarafından da sıklıkla dile getirilmektedir. Bu sorunlara esas çözümler merkezi yönetim girişimleriyle getirilebilir. Ne var ki, yerel yönetimler de sistemli ve yaratıcı yollardan veri elde etme ve üretme çalışmalarını artırabilirler. Farklı veri kaynaklarından veya kendi sahip oldukları veriler üzerinden temsili değişkenler üreterek kentsel eşitsizlik üzerine daha derin analiz yapma imkanları bulunmaktadır. Kent95 Projesi kapsamında üretilen mahallelerin ortalama sokak rayiç bedeli değişkeni ile okul 17
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
öncesi eğitim kurumlarından birim bazında paylaşımını sağlamak olsa da zamanla yerel toplanan öğrenci, öğretmen ve derslik sayısı yönetimlerin birbirinden kopuk birimleri verileri örnek teşkil edebilir. arasındaki veri paylaşımını kolaylaştırdığı ortaya çıkmıştır.5 Bu nedenle veriyi yöneten Yerel yönetimler müdürlük veya birimlerin açık veri platformları oluşturarak veri aracılığı ile birimler arası bünyelerinde veri ile ilgili iletişimi kuvvetlendirmesi mümkündür. birim oluşturulmalıdır. Ayrıca, otomasyonların uyumsuzluğu ve Yerel yönetimler içerisinde veri yönetimini esnek olmayışları kaynaklı sorunlar da bu sağlama gerekliliği Kent95 çalıştayları şekilde giderilebilir. Kurulacak bu birimler ve aracılığıyla ortaya çıkan bir diğer önemli platformlar sadece yerel yönetimlerin kendi sonuçtur. Yerel yönetimlerin sistemli ve içlerindeki iletişimi değil, veriden yararlanan güncel veritabanları oluşturmada sorunlar diğer aktörler ve kentliler ile iletişimlerini yaşamasının önündeki engeller belediye de güçlendirecek ve veri kültürünün birimleri arasındaki iletişim ve koordinasyon yaygınlaşmasına katkı sağlayacaktır. Bu da e ks i k l i ğ i , o r ta k b i r ve r i h av u zu n u n veri toplamayı kolaylaştıracaktır. Örneğin okul bulunmaması, personelin veri konusundaki öncesi eğitim kurumları veritabanı oluşturma kısıtlı bilgisi ve esnekliğe olanak tanımayan sürecinde karşılaşılan olumsuz tepkilerin otomasyon sistemleri olarak özetlenebilir. en yaygın nedeni olan verinin ne amaçla Bu sorunlara yerel yönetim içi çözümlerden kullanılacağı sorusunu azaltacaktır. Böylece biri veri ile ilgili bir birimin oluşturulmasıdır. yenilikçi veri tipleri ortaya çıkacak, verilen Bu birimlerin genellikle Strateji Geliştirme hizmetler bu verilere göre yönetilebilecektir. Müdürlük veya Daire Başkanlıkları altında kurulması bu birimlerin plan yapma ve takip Veri konusunda tüm kurum aşamasında sürekli veriden yararlanması çalışanlarının eğitimi veri gerektiği düşünüldüğünde uygundur. Ne var ki, kültürünün oluşturulması her belediyede bu müdürlük bulunmamaktadır. için önemlidir. Bu durumda yine stratejik planı hazırlayan müdürlük hangisi ise veri alanında kurulması Türkiye’de veri kültürünün oluşturulması için önerilen birimi de yönetmesi uygun olabilir. belediye ve merkezi yönetime bağlı kurumlarda çalışan tüm personelin veri konusunda yeterli Yerel yönetimler açık veri bilgi ve beceriye sahip olması ve veri okurplatformları kurarak kendi yazarlığının artırılması hedeflenmelidir. Bunun içlerindeki iletişimi de için veri konusunda yetkin kurumlardan eğitim desteği alınmalıdır. Veri toplama, temizleme, kuvvetlendirebilirler. tasnif etme, veritabanları oluşturma ve veriyi Birimler arası iletişim ve koordinasyonu bilgiye dönüştürme konularında çalıştığı güçlendirmeye yarayacak başka bir çözüm alana göre belirlenen seviyede kapasiteleri de yerel yönetimlerin açık veri platformları geliştirilmesi gereken kurum çalışanları aynı kurmalarıdır. Açık veri platformlarının zamanda KVKK’nın kapsamı konusunda da esas çıkış amacı her ne kadar şeffaflık ve bilgilendirilmelidir. hesap verebilirlik ilkesiyle kentlilerle veri 18
TESEV DEĞERLENDİRME NOTLARI 2021/1
NOTLAR 1. Örneğin, Kent95 projesi kapsamında belediyelerden talep edilen mahalle bazında sosyal yardım verisi bazı belediyelerin çalışanları tarafından ilk girişimlerde kişisel veri talebi gibi algılanarak paylaşılmamıştır.
3. Kent panelleri hakkında detaylı bilgi için Tülek, M. & Erginli, E. (2020) “Kentsel Politikanın Desteklenmesi için Yeni Araçlar: Açık veri platformları ve dijital kent panelleri” TESEV Yayınları.
2. Altlık haritalar ile ilgili daha detaylı bilgi için bkz. Fidan G. ve Erginli B.E. (2021), Veriye Dayalı Karar Alma ve Politika Geliştirme, TESEV Yayınları.
4. Milli Eğitim Bakanlığı, Tıbbi Maske Kullanımı Hijyen ve Sosyal Mesafenin Korunması ile İlgili Tedbirlere Ek Olarak Özel Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Uyulacak Kurallar, Yayınlanma Tarihi: 29.05.2020. 5. Erginli, B.E. ve Tülek, M. (2020), Kentsel Politikanın Desteklenmesi İçin Yeni Araçlar: Açık veri platformları ve dijital kent panelleri, TESEV Yayınları.
Atıf Önerisi: Erginli, Elvan ve Fidan, Gizem. 2021. “Türkiye’de Çocuk Verisine Erişim: Kent95 Projesi Deneyimi Üzerinden Bir Değerlendirme” TESEV Değerlendirme Notları 2021/1. https://www.tesev.org.tr/tr/research/turkiyede-cocuk-verisine-erisimkent95-projesi-deneyimi-uzerinden-bir-degerlendirme/
Değerlendirme notunun yazımında TESEV adına okul öncesi kurumlar ile görüşen stajyerlerimizden Yiğit Erdoğan, Lütfiye Çetin ve Yasemin Okay’ın katkısı bulunmaktadır. Copyright © Mart 2021 Tüm hakları saklıdır. Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı’nın (TESEV) izni olmadan bu yayının hiçbir kısmı elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kayıtların ya da bilgilerin arşivlenmesi, vs.) çoğaltılamaz. Bu yayında belirtilen görüşlerin tümü yazarlara aittir ve TESEV’in kurumsal görüşleri ile kısmen ya da tamamen örtüşmeyebilir. TESEV, bu projeye katkılarından ötürü Bernard van Leer Vakfı’na teşekkür eder.