Το εγκώμιο του παλίμψηστου: η περίπτωση του Tempio Duomo di Pozzuoli by Emmanouela Bernidaki

2|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Ε.Μ.Π ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2018-2019 ΑΘΗΝΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΟ ΕΓΚΏΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΊΜΨΗΣΤΟΥ Η περίπτωση του Tempio Duomo di Pozzuoli

ΜΠΕΡΝΙΔΑΚΗ ΕΜΜΑΝΟΥΕΛΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΜΑΡΔΑ Ν. | LAVISCIO R. ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2019

4|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

| ευχαριστίες | Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτρια Μάρδα Νέλλη για την αμέριστη προσοχή, τη συνεχή ενθάρρυνση και την πολύτιμη καθοδήγηση και βοήθεια της τόσο στον καθορισμό της δομής της διάλεξης όσο και στις ιδέες της για τον εμπλουτισμό και τη βελτίωσή της. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω και την καθηγήτρια Raffaella Laviscio, σύμβουλο-επιβλέπουσα των αρχικών σταδίων της διάλεξης μου, n οποία μου αφιέρωσε χρόνο δίνοντας μου πολύτιμες συμβουλές σχετικά µε τη λογική της διάλεξης και συστάσεις για πρόσθετη βιβλιογραφία, κατά τη διάρκεια της φοίτησής μου στη Σχολή Politecnico di Milano στο πλαίσιο του προγράμματος ανταλλαγής Erasmus. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi για το χρόνο που διέθεσε προκειμένου να μου μεταδώσει τον ενθουσιασμό και το πάθος του για την αρχιτεκτονική του καθώς και για το πολύτιμο υλικό που μου παρείχε σχετικά με το έργο του, Tempio Duomo di Pozzzuoli

6|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

| περίληψη | Αντικείμενο διερεύνησης της εργασίας αποτελεί η έννοια του παλίμψηστου και η σχέση της με την αρχιτεκτονική δημιουργία. Ο όρος του παλίμψηστου, κατά την κυριολεκτική του έννοια, περιγράφει ένα χειρόγραφο το όποιο έχει υποστεί κάποια επεξεργασία προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ξανά. Παράλληλα, η μεταφορική του υπόσταση μπορεί να χαρακτηρίσει οποιαδήποτε συνεχόμενο μετασχηματισμό οποιουδήποτε μέσου στο χρόνο, με την απομάκρυνση μέρους των υπαρχόντων στοιχείων και την εισαγωγή νέων. Συνεπώς, σε μια πραγματικότητα όπου όλα εξελίσσονται και μεταβάλλονται, η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστη. Το ζήτημα της ένταξης και της ανάδειξης της ιστορίας, στην αρχιτεκτονική σύνθεση, συχνά αμελείται δημιουργώντας έτσι την επιτακτική ανάγκη για μια πιο εμπεριστατωμένη προσέγγιση σε σχέση με το παρελθόν. Πρόκειται για ένα ζήτημα, το όποιο συνδέεται έντονα με την έννοια του χρόνου. Ταυτόχρονα, η προσέγγιση του παλίμψηστου αφορά την επάλληλη σχέση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Το πρώτο μέρος της εργασίας αφιερώνεται στο παλίμψηστο, έναν όρο ο οποίος μελετάται αρχικά κατά την κυριολεκτική του έννοια. Αφού μελετηθούν τα χαρακτηριστικά και τα στάδια δημιουργίας του, η μελέτη επικεντρώνεται στην μεταφορική του υπόσταση. Εμβαθύνοντας στις εφαρμογές της έννοιας αυτής στον τομέα της αρχιτεκτονικής, προκύπτει ότι ο σχεδιασμός βασιζόμενος στην έννοια του παλίμψηστου επιδιώκει την εδραίωση μιας διαλεκτικής σχέσης μεταξύ της προϋπάρχουσας και της νεότερης δομής. Στο δεύτερο μέρος, μέσω της περιγραφής και της ανάλυσης του λατρευτικού χώρου, Tempio Duomo di Pozzuoli, εξετάζεται η έννοια του παλίμψηστου ως σχεδιαστικό εργαλείο σε περιπτώσεις όπου κτίριο δομείται από επάλληλες στρώσεις ιστορίας και μνήμης. Τέλος, στο τρίτο μέρος της διάλεξης αυτής, γίνεται μια απόπειρα να απαντηθεί το κύριο ερώτημα που δημιουργείται σχετικά με το αν η έννοια του παλίμψηστου μπορεί να επιφέρει έναν καινούργιο διάλογο μεταξύ του καινούργιου και του παλιού καθώς και να εισάγει σχεδιαστικές στρατηγικές σε κτίρια με ισχυρό ιστορικό υπόβαθρο και κατά συνέπεια βάθος .

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

8|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

| περιεχόμενα | εισαγωγή

.12

. πρώτο μέρος παλίμψηστο. η επάλληλη γραφή αποκρυπτογράφηση . ανάγνωση νοημάτων παλίμψηστο . η μεταφορική του χρήση η αρχιτεκτονική του παλιμψηστου το ερείπιο ως κτηριακό παλίμψηστο

.16 .22 .24 .26 .34

. δεύτερο μερος tempio duomo di Pozzuoli, Napoli ιστορικό πλαίσιο αρχιτεκτονική περιγραφή σχολιασμός

.38 .38 .47 .86

. τρίτο μέρος συμπεράσματα

.91

. παράρτημα Marco Dezzi Bardeschi

.94

. βιβλιογραφία πρώτο μέρος δεύτερο μέρος κατάλογος εικόνων

.98 .99 .100

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

10|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

στη Mitsuko Be

|11

| εισαγωγή | Επικρατεί η αντίληψη στην σύγχρονη πραγματικότητα, σύμφωνα με την οποία τα κτίρια επαναχρησιμοποιούνται. Ο Πορτογάλος αρχιτέκτονας Eduardo Souto de Moura δήλωσε ότι «η αρχιτεκτονική ζει για να μετασχηματίζεται και εκεί βρίσκεται ο πραγματικός της σκοπός» (Souto de Moura November 26,2012)1. Με την πάροδο του χρόνου το περιβάλλον μεταβάλλεται και έκει έγκειται η πραγματική του ομορφιά. Τα κτίρια φυσικά δεν μπορούν να μείνουν ανεπηρέαστα από τη μεταμόρφωση αυτή. Από τη στιγμή που το κτίριο παραδίνεται στα χέρια του χρήστη, πρόκειται να αλλάξει. Οι επάλληλοι μετασχηματισμοί που υφίσταται δημιουργούν μια καινούργια δομή διαφορετική από την αρχική που οραματίστηκε ο αρχιτέκτονας. Ως εκ τούτου, η αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο μια «κατασκευή» αλλά και μια «ανακατασκευή». Στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, υπάρχουν πολλά παραδείγματα παρεμβάσεων που αμελούν την ανάδειξη της ιστορίας και τη δημιουργία μιας διαλεκτικής σχέσης μεταξύ του νέου και του υφιστάμενου. Πρόκειται για μία προσέγγιση όπου δεν υπάρχει καμία αναφορά, δημιουργώντας ένα απροσδιόριστο ρέον χωρικό τοπίο, μια κενή επιφάνεια με περιορισμένο νόημα και σχέση με την τοποθεσία του και το παρελθόν του (Sebastien 1999)2. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις όπου το παρελθόν αναδεικνύεται. Η επιλογή της προσέγγισης εξαρτάται από την ιστορική στιγμή της κάθε περίστασης. Σήμερα, απαιτείται μια πιο εμπεριστατωμένη προσέγγιση σε σχέση με το παρελθόν, καθώς οι ειδικές κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες όπως π.χ. η τουριστική αξιοποίηση του παρελθόντος, η επανάχρηση και η ανακατασκευή ώς οι βέλτιστες οικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες το επιβάλλουν. Τέλος, η ένταξη της ιστορίας και της μνήμης στη σύγχρονη πραγματικότητα απασχολεί έντονα τον αρχιτεκτονικό κόσμο. Πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο συνδέεται έντονα με την έννοια του χρόνου. Παράλληλα, η προσέγγιση του παλίμψηστου αφορά την επάλληλη σχέση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Συνεπώς, είναι μια έννοια στην οποία συνυπάρχει κάθε χρονική στιγμή. Λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που έγιναν, η έννοια του παλίμψηστου αποδεικνύει ένα χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο στο σχεδιασμό κτιρίων, πόλεων και τοπίων. Η προσέγγιση αυτή, που προσδίδει περισσότερο χρονικό και ιστορικό «βάθος»3 στο αντικείμενο σχεδιασμού, μπορεί να θεωρηθεί και μια διαδικασία «κατασκευής-ανακατασκευής».

“Architecture lives to be transformed and therein lies its true calling”, Souto de Moura, Eduardo. “The

Kenneth Frampton Endowed Lecture.” Columbia University, November 26,2012. 2

Sebastien, Marot. “The Reclaiming of Sites.” In Recovering Landscape: Essays in Contemporary Landscape

Architecture, by James Corner, 44-57. New York: Princeton Architectural Press, 1999 3

Με τον όρο «βάθος» εννοούμε τα διάφορα επίπεδα νοήματος και μνήμης που μπορούν να συνυπάρχουν σε ένα

αντικείμενο.

12|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Συνεπώς, αποδεχόμενοι ότι τα κτίρια αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, το παλίμψηστο προσφέρει μια νέα στρατηγική ένταξης και ανάδειξης και μπορεί να δώσει βαθιές, ποιητικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις στα αρχιτεκτονικά έργα, υιοθετώντας έναν πιο ευαίσθητο σχεδιαστικό χειρισμό, που σέβεται την ιστορία. Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στην Ιταλία, αντιλήφθηκα ότι στον αστικό ιστό μιας τέτοιας χώρας, όπου η πολιτισμική της και η ιστορική της κληρονομιά κυριαρχεί, είναι εύκολο να εντοπιστούν κτίσματα διαφορετικών περιόδων, καθώς και παραδείγματα διαφορετικών προσεγγίσεων όσον αφορά τη διαδικασία ένταξης. Συνεπώς, η έννοια του παλίμψηστου είναι παρούσα σε πολλές αρχιτεκτονικές δημιουργίες ενώ ο τρόπος εφαρμογής εναλλάσσεται. Το ενδιαφέρον μου κέντρισε η έρευνα της ιταλικής αρχιτεκτονικής. Εστιάζοντας σε συνθέσεις που εφαρμόζουν σύγχρονες αρχιτεκτονικές πρακτικές σε παλιότερες μορφές. Ειδικότερα εστιάζω σε ένα αρχιτεκτονικό κτίσμα της Ιταλίας, που είχα την τύχη να επισκεφθώ καθώς και να μιλήσω με τον αρχιτέκτονα του όσο βρισκόμουν εκεί. Πρόκειται για το Tempio Duomo di Pozzuoli του Marco Dezzi Bardeschi, το οποίο αποτελεί αποτέλεσμα αρχιτεκτονικού διαγωνισμού του 2004 και τοποθετείται στη Νότια Ιταλία, στη Νάπολη. Ο αρχιτέκτονας προτείνει την αποκατάσταση του καθεδρικού ναού του Pozzuoli, ενός μνημείου που έχει υποστεί αρκετούς μετασχηματισμούς κατά τη διάρκεια των αιώνων και την επαναφορά της αρχικής του λατρευτικής λειτουργίας. Στόχος της ερευνητικής εργασίας αυτής είναι να μελετηθεί ο όρος του παλίμψηστου, τόσο κατά την κυριολεκτική του έννοια όσο κατά την μεταφορική, και στη συνέχεια να αναλυθεί η συμβολή του στην αρχιτεκτονική δημιουργία. Τέλος, μέσω της παρουσίασης και της περιγραφής του Tempio Duomo di Pozzuoli, εξετάζεται το παλίμψηστο ως σχεδιαστικό εργαλείο σε περιπτώσεις όπου κτίριο αποτελείται από επάλληλες στρώσεις ιστορίας και μνήμης. Το κύριο ερώτημα που δημιουργείται είναι αν η έννοια του παλίμψηστου μπορεί να επιφέρει έναν καινούργιο διάλογο μεταξύ του καινούργιου και του παλιού καθώς και να εισάγει σχεδιαστικές στρατηγικές σε κτίρια με ισχυρό ιστορικό υπόβαθρο και κατά συνέπεια βάθος.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ |13

«Το παλίμψηστο μπορεί να αποτελέσει μια ποιότητα- ένα χαρακτηριστικό ενός σκίτσου, ενός σχεδίου, ενός κτιρίου, μιας πόλης, μιας ανάμνησης ή μιας ιδέας. Η εφαρμογή του στην αρχιτεκτονική μπορεί να οδηγήσει στο σχεδιασμό έργων με βαθύ νόημα και ουσία», (Hendrix 2011)

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

παλίμψηστο . η επάλληλη γραφή αποκρυπτογράφηση . ανάγνωση νοημάτων παλίμψηστο . η μεταφορική του χρήση αρχιτεκτονικά παλίμψηστα το ερείπιο ως κτηριακό παλίμψηστο η αρχιτεκτονική του παλίμψηστου

Στο παρακάτω κεφάλαιο πρόκειται να αναλυθεί ο όρος παλίμψηστο, η ιστορική του εξέλιξη καθώς και οι παράγοντες ανάπτυξης του. Στη συνέχεια, εξετάζεται η τριαδική του φύση και κατά συνέπεια η διαδικασία αποκρυπτογράφησης του.

| παλίμψηστο. η επάλληλη γραφή | παλίμψηστο -> πάλιν + ψάω Ο όρος παλίμψηστο προέρχεται από το λατινικό palimpsestus, το οποίο με την σειρά του προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη παλίμψηστος. Είναι σύνθετη λέξη που αποτελείται από τις λέξεις πάλιν που σημαίνει πάλι και ψάω που σημαίνει ξύνω. Η κυριολεκτική ερμηνεία του όρου αυτού είναι «καθαρισμένο και έτοιμο για χρήση ξανά». Με τον όρο παλίμψηστο χαρακτηρίζουμε αρχαία κείμενα συνήθως γραμμένα σε πάπυρους ή περγαμηνές που επικαλύφθηκαν με άλλο κείμενο σε μεταγενέστερη εποχή για να χρησιμοποιηθούν ξανά ως υλικό για τη δημιουργία καινούργιων έργων. Η πρώτη τους γραφή, που αφήνει πάντοτε κάποια ίχνη, λέγεται scriptio inferior, ενώ η δεύτερη και νεότερη scriptio superior (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica Τόμος 41)4. Ο γάλλος θεωρητικός Gérard Genette στο “Palimpsestes. La littérature au second degré”, συμπληρώνει: «ένα παλίμψηστο αποτελεί μια περγαμηνή από την οποία έξυσαν την πρώτη γραφή, ώστε να χαράξουν μια άλλη, η οποία εντούτοις δεν αποκρύπτει τελείως την πρώτη, έτσι ώστε να μπορεί να αναγνωσθεί, λόγω της διαφάνειας, το παλιό κάτω από το νέο» (Genette 1982)5 Κατά το πέρασμα του χρόνου, είναι εμφανής η τάση του ανθρώπου να γράφει πάνω σε υπάρχοντα κείμενα και να επαναχρησιμοποιεί το υλικό. Ο κυρίαρχος λόγος ήταν οικονομικός. Η διαδικασία παραγωγής της περγαμηνής ήταν ιδιαίτερα ακριβή και απαιτούσε τεχνικές δεξιότητες και εμπειρία6. Έτσι, πριν την κυκλοφορία του χαρτιού σε προσιτή τιμή, ο άνθρωπος 4

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τόμος 41.

Genette, Gérard. Palimpsestes,” La litterature au second degre”. Paris: Le Seuil, 1982.

Οι αρχαίοι δημιουργούσαν παλίμψηστα κυρίως για λόγους οικονομίας, ευκολίας και ταχύτητας

τω θα αναλυθούν και άλλες περιπτώσεις που προσδίδουν διαφορετική σκοπιμότητα στο χειρόγραφο.

αν και παρακά-

Παρά το γεγονός ότι

κατά την εποχή της Μεσοποταμίας, η ποσότητα του πηλού ήταν άφθονη, οι Σουμέριοι επέλεγαν να τρίβουν τις πινακίδες τους προκειμένου να διορθώσουν τυχόν λάθη ή να λειάνουν τις επιφάνειες. Στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, ο πάπυρος και η περγαμηνή αποτελούσαν για πολλά χρόνια το κυρίαρχο μέσο γραφής. Ωστόσο, κατά τη πρώιμη περίοδο του χριστιανισμού, η περγαμηνή αποτέλεσε τη κυρίαρχη επιφάνεια.

Κατά τη διάρκεια του 7ου αιώνα, η μουσουλμανική κατάκτηση της

Αιγύπτου είχε ως αποτέλεσμα τη διακοπή του εμπορίου περγαμηνής από το βορρά και συνεπώς την επανάχρηση επιφανειών γραφής

και την αύξηση των παλίμψηστων σε περγαμηνή. Την εποχή του μεσαίωνα, οι γραμματείς χρησιμοποιούσαν επιφά-

νειες από δέρματα ζώων, όπως κατσίκες, πρόβατα και αγελάδες, προκειμένου να αντιγράψουν ένα βιβλίο. Παρά το υψηλό

16|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 1: Παλίμψηστο του Αρχιμήδη

ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ. Η ΕΠΑΛΛΗΛΗ ΓΡΑΦΗ |17

επαναχρησιμοποιούσε κάθε φύλλο περγαμηνής, που αξιολογούσε ως μικρότερης αξίας με σκοπό τη δημιουργία παλίμψηστων έργων με μεγαλύτερη ζήτηση. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου τα αίτια δημιουργίας ενός παλίμψηστου είναι πνευματικά ή και περιπτώσεις όπου η καταστροφή ενός έγγραφου αποτελεί τον κυρίαρχο στόχο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εγκεκριμένη πρακτική η οποία συμπυκνώνεται στην λατινική φράση Damnatio Memoriae που σημαίνει κυριολεκτικά «η καταδίκη της μνήμης». Στα πλαίσια της πρακτικής αυτής, η πολιτεία επιβάλλει τη διαγραφή του ατόμου που απειλεί ή προσβάλλει την τιμή της. Αποτέλεσμα της καταδίκης αυτής ήταν η καταστροφή των αγαλμάτων του καταδικασθέντος, η αναδρομική ακύρωση των πράξεων του (rescissio actorum) και το σημαντικότερο, η απάλειψη του ονόματος του από τις επιγραφές (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britanica Τόμος 28)7. Σε άλλες περιπτώσεις, η κατασκευή παλίμψηστων σχετίζεται με πολιτικές σκοπιμότητες, όπου κείμενα μιας ιδεολογίας διέγραφαν κείμενα μιας αντίθετης. Τέλος, κείμενα που ενδεχομένως να κρίνονταν ως αιρετικά από την εκκλησία διαγραφόταν και γινόντουσαν βάσεις για καινούργιο κείμενο (Jamison, 2018)8. Με την εμφάνιση του χαρτιού και την ανάπτυξη της τυπογραφίας στην Ευρώπη, η παραγωγή παλίμψηστων διακόπηκε οριστικά το 15ο αιώνα. Η χαμηλού κόστους παραγωγή χαρτιού, που ήταν έξι φορές φθηνότερη από την παραγωγή της περγαμηνής, σε συνδυασμό με την επιτυχία των τυπογραφικών μηχανών συνέβαλλαν στην κυριαρχία του χαρτιού ως επιφάνεια γραφής. Τα βιβλία μπορούσαν πλέον να τυπωθούν σε χαμηλό κόστος και σε επαρκείς ποσότητες για να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού. Συνεπώς, η παράδοση της αντιγραφής βιβλίων καθώς και η ανάγκη για επαναχρησιμοποιούμενες περγαμηνές εξαλείφθηκε. Τέλος, η αδυναμία του χαρτιού να γίνει παλίμψηστο, καθώς το μελάνι με βάση το πετρέλαιο είναι ανεξίτηλο και το χαρτί πολύ ευαίσθητο, αποτέλεσε μια ενδιαφέρουσα ανωμαλία στην ιστορία των επιφανειών γραφής. Όλες οι προηγούμενες επιλογές επιφανειών, με την υποβολή τους σε κάποιο είδος επεξεργασίας, μπορούσαν να παράγουν παλίμψηστα, ενώ η καινοτομία του χαρτιού κατέρριπτε τη μεγαλύτερη παράδοση στον τομέα της γραφής!

κόστος της διαδικασίας αυτής, το υψηλό ποσοστό αναλφαβητισμού καθιστούσε τις ποσότητες ζωικών επιφανειών επαρκείς Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τόμος 41 7

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britanica. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τόμος 28.

Jamison,

Martin.

“Palimpsest

new

and

old”

palimpsests?sequence=3.τελευταία επίσκεψη: 12.09.2018, page 16.

18|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

https://kb.osu.edu/bitstream/handle/1811/24146/

Εικόνα 2: Παλίμψηστο του Αρχιμήδη

ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ. Η ΕΠΑΛΛΗΛΗ ΓΡΑΦΗ |19

20|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Με βάση τα παραπάνω στοιχεία γίνεται αντιληπτό ότι το παλίμψηστο αναφέρεται σε μια εξελικτική διαδικασία τριών φάσεων, εμφανίζονται δηλαδή επαναλαμβανόμενα τρία χαρακτηριστικά στάδια (Cheung 2012)9. 1. Πρώτη αφήγηση, το παλαιό κείμενου που πρόκειται να διαγραφεί 2. Σβήσιμο και Διαγραφή, η διαδικασία καταστροφής του αρχικού κειμένου και το ενδιάμεσο κείμενο που παραμένει καθώς η διαγραφή δεν είναι σχεδόν ποτέ ολική 3. Νέα αφήγηση, το καινούργιο κείμενο που αποτυπώνεται πάνω στην «καθαρισμένη» επιφάνεια Γίνεται συνεπώς προφανές ότι το παλίμψηστο συνδέεται έντονα με τη διαδικασία της διαγραφής που αποτελεί και το εναρκτήριο σημείο της δημιουργίας του. Μπορεί να θεωρηθεί ως μια επιπρόσθετη διαδικασία εγγραφής, αλλά αρνητικού πρόσημου. Το αρχικό κείμενο υφίσταται αλλαγές και αλλοιώνεται, χωρίς όμως να εξαφανίζεται τελείως καθώς με το πέρασμα του χρόνου κάποια στοιχεία του έχουν εμποτιστεί στη γραφική ύλη. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα αθροιστικό παλίμψηστο, όπου οι διαδοχικές δραστηριότητες παραμένουν στην επιφάνεια γραφής και αναμειγνύονται μεταξύ τους. Η διαδικασία αυτή καθιστά πολύ δύσκολο ή και αδύνατο το διαχωρισμό του στα επιμέρους κείμενα. Τέλος, στην περίπτωση της πλήρους διαγραφής του αρχικού κειμένου, η ιδέα της διαφάνειας και της συνύπαρξης των επάλληλων στρώσεων αναιρείται. Συνεπώς, πρόκειται για ένα καθαρό παλίμψηστο, όπου το δεύτερο στάδιο δημιουργίας του είναι απόλυτα επιτυχές. Το γεγονός ότι οι προϋπάρχουσες στρώσεις εκκαθαρίστηκαν πλήρως, δεν αναιρεί την αρχική τους ύπαρξη στην επιφάνεια (Cheung 2012)9. Κατά τη διάρκεια της τρίτης φάσης, της νέας αφήγησης, μια νέα στρώση τοποθετείται πάνω στην επιφάνεια. Το νέο κείμενο δημιουργεί σχέσεις συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης με το προϋπάρχον και ακολουθεί τα ίχνη του. Η νέα αφήγηση γράφεται ανάμεσα στα κενά διαστήματα της προϋπάρχουσας ή ανάμεσα στις γραμμές του προηγούμενου κειμένου. Πολλές φορές παρατηρείται σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση, κάθετα ή διαγώνια σε σχέση με την προηγούμενη. Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η νέα αφήγηση αποκτά μια έντονη σχέση αλληλεξάρτησης με την προϋπάρχουσα. Ο τρόπος που θα χρησιμοποιηθεί για την τοποθέτηση της νέας αφήγησης στην επιφάνεια γραφής υποδηλώνει και την πρόθεση του γραφέα ως προς την παλιά. Υπάρχουν πολλά χειρόγραφα που υποδηλώνουν την προσπάθεια του χειριστή να αποκρύψει πλήρως το προηγούμενο κείμενο, όπως και άλλα που γίνεται σαφής η πρόθεση διατήρησης όλων των δυνατών στρώσεων. Συνεπώς, είναι προφανές ότι η μέθοδος εγγραφής καθώς και η μέθοδος διαγραφής είναι απόλυτα εξαρτημένες με την πρόθεση δημιουργίας του παλίμψηστου.

Cheung, Jeffrey. “Creating Place with Palimpsest”. Toronto, Canada, 2012. A Design Thesis presented to

Ryerson University in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Architecture Εικόνα 3: Παλίμψηστο του Αρχιμήδη

ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ. Η ΕΠΑΛΛΗΛΗ ΓΡΑΦΗ |21

Κάπου εδώ αποκαλύπτεται και ο διπλός ρόλος που χαρακτηρίζει το παλίμψηστο. Προστατεύει το ίχνος της προηγούμενης εγγραφής ενώ παράλληλα είναι σε ετοιμότητα να δεχτεί τη καινούργια. Ένας διπλός ρόλος που δηλώνει το παράδοξο της διαρκώς ταυτόχρονης παρουσίας και απουσίας. Πρόκειται μια αέναη διαδικασία ταυτόχρονων δηλώσεων γεγονότων, οπού δημιουργούνται επάλληλες στρώσεις και στο τέλος αυτής συντίθεται μια εντελώς καινούργια και διαφορετική οντότητα. Η τελευταία στρώση είναι η κυρίαρχη, όμως προκύπτει από τη διαγραφή των προϋπαρχόντων. Επιτρέπει ταυτόχρονα, την επί μέρους ανάγνωση των προηγουμένων καθώς και της πορείας της κατασκευής της. Η συνύπαρξη όλων αυτών των στρώσεων προσδίδει ένα βάθος και ένα νόημα στο έγγραφο του παλίμψηστο, καθιστώντας το πολύτιμο στο πέρασμα του χρόνου.

| αποκρυπτογράφηση . ανάγνωση νοημάτων | Με την ολοκλήρωση της δημιουργίας του παλίμψηστου έπεται η διαδικασία αποκρυπτογράφησης του προκειμένου να «εντοπισθούν» όλα τα συνυπάρχοντα νοήματα. Η έντονη τάση των ερευνητών να μελετήσουν τα παλίμψηστα και να εξάγουν πληροφορίες από αυτά εμφανίστηκε το 19ο αιώνα. Στην προσπάθεια τους όμως να ανακτήσουν τα ιστορικά παλίμψηστα χρησιμοποιούσαν χημικά μέσα, που πολλές φορές ήταν καταστρεπτικά για το χειρόγραφο. Στο πέρασμα των αιώνων, η εξέλιξη της τεχνολογίας οδήγησε σε μεθόδους που επέτρεπαν την ανάγνωση και την αποκρυπτογράφηση χειρόγραφων οι οποίες στο παρελθόν είχαν κριθεί εως και αδύνατες. Οι μέθοδοι της υπεριώδους ακτινοβολίας και της φωτογραφίας είναι λιγότερο επιζήμιες και καθιστούν τα χειρόγραφα ευανάγνωστα ( «In the Sinai, a global team is revolutionizing the preservation of ancient manuscripts» September 8, 2012)10. Η μέθοδος του Multispectral filming, δηλαδή της πολυφασματικής φωτογράφισης, επιτρέπει την έκθεση επάλληλων λήψεων του χειρόγραφου σε διάφορα φάσματα φωτός προκειμένου να αυξηθεί η αντίθεση μεταξύ του ξεθωριασμένου μελανιού και της περγαμηνής, ώστε να είναι ευανάγνωστο ακόμα και με γυμνό μάτι. Μια άλλη επιτυχημένη τεχνική είναι αυτή της Ακτινογραφίας με Φθορισμό(X ray Fluorescence) όπου εκθέτει τον σίδηρο του μελανιού που χρησιμοποιήθηκε στο χειρόγραφο με σκοπό να διαβασθεί όλο το έγγραφο (Noel Απρίλιος 2012)11.

Schrope , Mark. “In the Sinai, a global team is revolutionizing the preservation of ancient manuscripts”.

Washington POST Magazine, September 8, 2012. 11

Noel, William. Στα πλαίσια της ομιλίας του στο TED Ideas Worth Spreading με θέμα “Revealing the

lost codex of Archimedes”. Απρίλιος 2012. https://www.ted.com/talks/william_noel_revealing_the_lost_codex_of_ archimedes?embed=true#t-469068 (τελευταία πρόσβαση 21.10.2018). Εικόνα 4: Παλίμψηστο χειρόγραφο αραβικής μετάφρασης των ευαγγελίων και εικονογραφημένου ελληνικού ιατρικού κείμενου

22|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

ΑΠΟΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΗ . ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΝΟΗΜΑΤΩΝ |23

Ένας βασικός παράγοντας που συμβάλλει στην ανάγνωση του παλίμψηστου είναι ο τρόπος που έχει τοποθετηθεί η νέα αφήγηση σε σχέση με την παλιά καθώς και ο αριθμός των επάλληλων στρώσεων. Όπως έχει ήδη αναφερθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο, υπάρχουν περιπτώσεις οπού η νέα γραφή τοποθετείται στην ίδια ή και σε διαφορετική διεύθυνση από την προϋπάρχουσα. καθιστώντας τη δομή του παλίμψηστου δυσανάγνωστη. Στη δεύτερη περίπτωση, έχουμε παλίμψηστα όπου το καινούργιο κείμενο εγγράφεται κάθετα ή διαγώνια σε σχέση με το προηγούμενο, χωρίς να το διαγράφει. Οι επάλληλες στρώσεις συνυπάρχουν μεταξύ τους(Jamison, 2018)12.

| παλίμψηστο . η μεταφορική του χρήση | Όπως αναφέρθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια, το παλίμψηστο είναι μια ατέρμονη διαδικασία εγγραφής δεδομένων σε μια ήδη εγγεγραμμένη επιφάνεια. Είναι προφανές ότι στο παλίμψηστο η κάθε «στρώση» επηρεάζει την ακόλουθη και προκαθορίζει με κάποιον τρόπο την παρουσία της στο χειρόγραφο. Μελετώντας όμως καλύτερα τη διαδικασία δημιουργίας τους είναι εύκολο να αντιληφθούμε ότι ο όρος παλίμψηστο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρέως με μεταφορικό τρόπο. Περιγράφει, λοιπόν, ένα σύνολο δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται σε ένα συγκεκριμένο χώρο με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούνται σχέσεις αλληλεξάρτησης και στο τέλος, να δημιουργείται μια καινούργια δομή με χαρακτηριστικά από όλες τις προηγούμενες. Με μια πιο ευρεία αντίληψη, πρόκειται για το συνεχόμενο μετασχηματισμό οποιουδήποτε μέσου στο χρόνο, με την απομάκρυνση μέρους των υπαρχόντων στοιχείων και την εισαγωγή νέων. Ο Thomas de Quincey, αν και δεν ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο του παλίμψηστου στη σύγχρονη πραγματικότητα, το 1845, είναι αυτός που σηματοδοτεί την αρχή μιας συνεπούς διαδικασίας μεταφοράς του όρου παλίμψηστου από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα (Dillon 06 Aug 2006.)13. Ο ίδιος περιγράφει τον ανθρώπινο νου ως παλίμψηστο και δηλώνει: «Τι άλλο είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος εκτός από ένα φυσικό και ισχυρό παλίμψηστο; Τέτοιο παλίμψηστο είναι ο εγκέφαλος μου, ένα τέτοιο παλίμψηστο, ω αναγνώστη, είναι ο δικός σου! Τα αιώνια στρώματα ιδεών, εικόνων, συναισθημάτων έχουν πέσει στον εγκέφαλο σας ελαφρώς σαν φως. Κάθε διαδοχή φαίνεται να θάβει την προηγούμενη. Και όμως, στην πραγματικότητα, καμία δεν έχει σβηστεί. » (Quincey 1845)14 Μια παρόμοια τοποθέτηση περιγράφεται και από τον Sigmund Freud στο «In Civilization and 12

Jamison,

Martin.

“Palimpsest

new

and

old”

https://kb.osu.edu/bitstream/handle/1811/24146/

palimpsests?sequence=3.τελευταία επίσκεψη: 12.09.2018, page 16. 13

Dillon, Sarah. “Reinscribing De Quincey’s palimpsest: the significance of the palimpsest in contemporary

literary and cultural studies.” Textual Practice, 06 Aug 2006. 14

“What else than a natural and mighty palimpsest is the human brain? Such a palimpsest is my brain; such a

palimpsest, oh reader! is yours. Everlasting layers of ideas, images, feelings, have fallen upon your brain softly as light. Each succession has seemed to bury all that went before. And yet, in reality, not one has been extinguished”. Quincey, Thomas de. “The Palimpsest of the human brain”. Quotidiana, 1845.

24|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Its Discontents» σχετικά με το ανθρώπινο υποσυνείδητο. Ο ίδιος το συγκρίνει με την Ρώμη, μια πόλη με ισχυρή ιστορική διαστρωμάτωση, ένα παλίμψηστο, όπου παλιότερες κατασκευές συνυπάρχουν κάτω από τις καινούργιες. Στο παρακάτω απόσπασμα, ο Freud μέσα από αυτή τη σύγκριση, επιχειρεί να κατανοήσει το μηχανισμό της μνήμης. « Τώρα ας υποθέσουμε, με τη φαντασίας μας, ότι η Ρώμη δεν είναι ανθρώπινη κατοικία αλλά μια ψυχική οντότητα με ένα ομοίως μακρύ και πλούσιο παρελθόν, μια οντότητα, δηλαδή, στην οποία οτιδήποτε είχε δημιουργηθεί κάποτε δεν έχει περάσει και όλες οι πρώτες φάσεις ανάπτυξης θα συνεχίσουν να υπάρχουν παράλληλα με τις τελευταίες… » (Freud 1930)15 Ο ανθρώπινος νους, ως ένα φυσικό και απόλυτα ισχυρό παλίμψηστο, είναι ικανό να αρχειοθετεί εμπειρίες και αναμνήσεις πάνω σε άλλες χωρίς να χάνει πληροφορίες. Η διαφορά που εντοπίζεται μεταξύ του ανθρώπινου υποσυνείδητου και της πόλης είναι το γεγονός ότι το μυαλό έχει τη δυνατότητα να αποθηκεύσει δεδομένα, εμπειρίες και αναμνήσεις, όπου μπορούν να κατασταλούν, αλλά ποτέ να ξεχαστούν. Ας αναλογιστούμε λοιπόν τη δυναμική της έννοιας του παλίμψηστου, ένας όρος που χαρακτηρίζει όπως είπαμε το ανθρώπινο υποσυνείδητο. Αν υποθέσουμε ότι ο ανθρώπινος νους αποτελεί την κινητήριο δύναμη για κάθε δραστηριότητα, τότε είναι απόλυτα λογικό ότι η έννοια του παλίμψηστου συνδέεται με οτιδήποτε παράγει ο άνθρωπος. Ο νους έχει την τάση να παράγει παλίμψηστα με αποτέλεσμα να δίνεται ιδιαίτερη σπουδαιότητα σε έναν όρο αρχικά σχεδόν άγνωστο για το ευρύ κοινό. Από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, η έννοια εφαρμόζεται μεταφορικά σε αρκετούς τομείς όπως η αρχαιολογία, η ψυχολογία, η πολεοδομία και φυσικά η αρχιτεκτονική.

“Now let us, by a flight of the imagination, suppose that Rome is not a human habitation but a psychical

entity with a similarly long and copious past an entity, that is to say, in which nothing that has once come into existence will have passed away and all the earlier phases of development continue to exist alongside the later one…” Freud, Sigmund. “Civilization ans its Discontents”. Austria: Internationaler Psychoanalytischer Verlag Wien, 1930.

ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ. Η ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΗ |25

| η αρχιτεκτονική του παλιμψηστου | Οι θεωρίες εφαρμογής της έννοιας του παλίμψηστου, όσον αφορά το σχεδιαστικό χειρισμό των υπαρχόντων κτιρίων και όγκων, αποτελούν κομμάτι έρευνας και αναζήτησης για τον αρχιτεκτονικό κόσμο. Στο παρακάτω κεφάλαιο, θα αναλυθούν η συμβολή της έννοιας του παλίμψηστου στην αρχιτεκτονική καθώς και οι κατηγορίες αρχιτεκτονικής σύνθεσης που παράγονται. Ένα παλίμψηστο μπορεί να ερμηνευτεί με τις παρακάτω τρείς σημασίες: το αρχικό νόημα, το νέο νόημα, και η υβριδική δημιουργία που προκύπτει διαβάζοντας στοιχεία από τα δύο συνυπάρχοντα νοήματα. Καθώς τα ίχνη του παρελθόντος εμφανίζονται εν μέρει στο καινούργιο, η δομή που προκύπτει είναι μια ταυτόχρονη ανάγνωση των δύο ή και των περισσοτέρων στρώσεων. Με άλλα λόγια, ένα παλίμψηστο αποκαλύπτει μια κατάσταση όπου οι επάλληλες στρώσεις του παρελθόντος μπορούν να αναγνωσθούν παράλληλα. Τα στοιχεία που απομένουν στο χώρο, τα επονομαζόμενα ίχνη, είναι αυτά που συνθέτουν την ιστορία του. Η ανάγνωση τους είναι πολύ σημαντική, καθώς μπορεί να πληροφορήσει για την ιστορία του κτιρίου και ταυτόχρονα να συμβάλλει στη δημιουργία μιας αρμονικής ισορροπίας μεταξύ του καινούργιου και του παλιού. Παρόλα αυτά, πολλές φορές η ανάγνωση αυτή παραμελείται. Είναι απαραίτητο λοιπόν, να διευκρινιστούν οι δύο κατηγορίες αρχιτεκτονικής σύνθεσης που παράγει η έννοια αυτή. Από την μία, χρησιμοποιείται ως μέθοδος παρέμβασης και συνέχισης στο υπάρχον αρχιτεκτονικό παλίμψηστο. Από την άλλη, η αρχιτεκτονική συντίθεται και παράγεται με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούνται οι απαραίτητες προδιαγραφές συνέχισης της, δημιουργείται δηλαδή η απαρχή ενός μελλοντικού εν δυνάμει παλίμψηστου. Σε κάθε περίπτωση, βασικός στόχος της σύνθεσης όσον αφορά το παλίμψηστο δεν είναι να παραχθεί μια σύνθεση όπου θα τοποθετείται επιθετικά και θα επιβάλλεται στη υπάρχουσα. Αντιθέτως, οφείλει να ακουμπάει δίπλα της σεβόμενη την ιστορία της και με τη διάθεση να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για έναν ωφέλιμο διάλογο μεταξύ του παλιού και του καινούργιου. Η ένταξη των αρχιτεκτονικών συνόλων πολιτισμικής και ιστορικής κληρονομιάς στον ιστό της πόλης και στις ανάγκες της σύγχρονης εποχής είναι μία διαδικασία που απασχολεί έντονα τον αρχιτεκτονικό κόσμο, λόγω του αυξημένου αριθμού των ιστορικών και πολιτισμικών κτιρίων που είναι σε αχρηστία. Πολλές φορές μεγάλα ιστορικά αρχιτεκτονήματα καταλήγουν άδεια κελύφη μνήμης. Παρόλο που τα ίχνη αυτά αποτελούν αστικά κενά, η ανάγκη για την αναβίωση αυτών των ιχνών είναι επιτακτική, καθώς η απώλεια τους θα αποτελούσε πλήγμα στην αρχιτεκτονική και πολιτισμική κληρονομία. Πρόκειται για μια διαδικασία αρκετά αμφιλεγόμενη και επικίνδυνη. Όπως περιγράφεται και στην Χάρτα των Αθήνων, το 1931: « Η χρήση κτιρίων, η οποία εξασφαλίζει τη συνέχιση της ζωής τους, θα πρέπει να διατηρείται, αλλά θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για ένα σκοπό που θα σέβεται τον ιστορικό ή καλλιτεχνικό τους χαρακτήρα» (The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments 1931)16 16

“The occupation of buildings, which ensures the continuity of their life, should be maintained but that

Εικόνα 5: Ίχνη κτιριακού όγκου σε μεσοτοιχία

26|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΑ |27

Στο άρθρο “Architecture for a Contingent Environment”, ο Mark Allan Hewitt αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική επέμβαση, που έχει στόχο την αναβίωση της κατασκευής ως ένα είδος διαμεσολαβητικού στοιχείου, ως μια ενδιάμεση κατάσταση. Δεν πρόκειται για μια απομονωμένη πράξη που δρα ανεπηρέαστα υπό τη μορφή μιας προσθήκης, αλλά, που πρέπει με κάποιο τρόπο να ενσωματώνεται στο ήδη υπάρχον και να ενισχύσει την εικόνα του ιστορικού παρελθοντικού τόπου, εκφράζοντας το παρόν (Hewitt ΗΠΑ 1994)17. Την ίδια στιγμή, ο Hewitt, περιγράφοντας σύγχρονες τάσεις και συμπεριφορές επεμβάσεων σε ιστορικές κατασκευές, αναλύει τη “θεωρία του ενδιάμεσου” που θέτει ως στόχο τη δημι ουργία μιας ενδιάμεσης, υβριδικής κατάστασης. Αντιμετωπίζοντας την επέμβαση με βάση τη μεταφορική έννοια του παλίμψηστου, προκύπτει ένα εξαιρετικά δυνατό εργαλείο σχεδιασμού που αφορά “ιστορικά ευαίσθητους” χώρους (Hewitt ΗΠΑ 1994)17. O αρχιτέκτονας καλείται να επέμβει, να δημιουργήσει μια ενδιάμεση υβριδική κατάσταση, επαναπροσδιορίζοντας την ταυτότητα του μνημείου, ώστε να γίνει ζωτικό ξανά, σεβόμενος πάντα την παρουσία του παρελθόντος. Η παρέμβαση σε υπάρχοντα κτίρια αποτελεί κομμάτι της ιστορίας της αρχιτεκτονικής για πολλά χρόνια. Ήδη από την αρχαιότητα, οι Ρωμαίοι και Έλληνες ήταν γνώστες των τεχνικών και των στρατηγικών παρέμβασης και ένταξης. Η Βασιλική του Αγίου Πέτρου (1506-1626) στη Ρώμη αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός κτηρίου-παλίμψηστου. Σε μια περίοδο σχεδόν 120 χρόνων η εκκλησία αντιμετώπισε πολλούς μετασχηματισμούς στους οποίους εργάστηκαν πολλοί γνωστοί αρχιτέκτονες, όπως οι: Donato Bramante, Michelangelo, Carlo Maderno και Gian Lorenzo Bernini. Πρόκειται για μια κατασκευή που χαρακτηρίζεται από προσθήκες και αφαιρέσεις. Ίσως θα ήταν πιο συνετό να χαρακτηρισθεί ως μια «ανακατασκευή μέσω αλλαγών σε υπάρχον κτίριο παρά ως κατασκευή» (Goffi 2010)18. Τέτοιου είδους παρεμβάση είναι και το Castello Sant’Angelo στην Ρώμη. Αναγέρθηκε ως το μαυσωλείο του Αδριανού και της οικογένειας του ενώ αργότερα, τον 13ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε από τους πάπες ως φρούριο και κάστρο ενώ σήμερα είναι μουσείο (Jokilehto 1986)19. Ένα πιο σύγχρονο παράδειγμα όπου η σύνθεση πραγματοποιείται μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, είναι το μουσείο σύγχρονης τέχνης Castelo di Rivolli του Andrea Bruno στo Τορίνο.

they should be used for a purpose which respects their historic or artistic character”, Χάρτα των Αθήνων, 1931 17

Hewitt, Mark A. “Architecture for a Contingent Environment”. Journal of Architectural Education Vol 47,

ΗΠΑ 1994: σελίδα 197-209. 18

Goffi, Federica. “The Sempiternal Nature of Architectural Conservation and the Unfinished building”.

Virginia: Virginia Polytechnic Institute and State University, 2010. 19

Jokilehto, Jukka. “The contribution of English, French, German and Italian Thought towards an International

Approach to the Conservation of Cultural Property.” In A History of Architectural Conservation, page 28. The University of York, England: Institute of Advanced Architectural Studies, 1986.

28|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 6: Οι επάλληλες στρώσεις

Ιστορίας στο Βατικανό, Ρώμη: η αρένα του Νέρωνα, η παλιά βασιλική του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η νέα βασιλική και η πλατεία του Αγ. Πέτρου

|29

30|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν αρχιτέκτονες που σχεδιάζουν καινούργια αρχιτεκτονήματα με σκοπό να αποδέχονται μετασχηματισμούς και να δημιουργούνται παλίμψηστα. Πρόκειται για συνθέσεις οι οποίες έχουν αδρανοποιηθεί και αναμένουν την επόμενη επέμβαση. Ο αμερικάνος αρχιτέκτονας και θεωρητικός Peter Eisenman ήταν ο πρώτος που ανέλυσε και εφάρμοσε την έννοια του παλίμψηστου στην αρχιτεκτονική, το 1983 (Eisenman 1994)20. Για εκείνον, «το κτίριο του είναι ένα παλίμψηστο, ένα μέρος όπου μπορεί να γράψει, να σβήσει και να ξαναγράψει». Αποτελεί συνεπώς μια διαδικασία. Η ιδέα των ιχνών του παρελθόντος καθώς και η συσχέτιση των διαφόρων στρώσεων που συνυπάρχουν σε ένα κτιριακό όγκο αποτέλεσε βασικό στοιχείο ενδιαφέροντος για τον ίδιο. Η αναφορά των ιχνών του παλίμψηστου, ως εργαλείο σχεδιασμού αποτελεί μια τακτική προκειμένου να ξεφύγει από τις συντηρητικές τάσεις της εποχής και να δημιουργήσει ένα καινούργιο λεξιλόγιο το οποίο θα αναφέρεται και θα σέβεται το παρελθόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το University Art Museum στην Καλιφόρνια, όπου ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει το κτίριο ως ένα αρχιτεκτονικό τεχνούργημα, «ένα παλίμψηστο με τη δική του ιστορία, αφήνοντας την αρχιτεκτονική να τη διηγηθεί» (Eisenman 1994)20. Το επιτυχημένο αρχιτεκτονικό αυτό εγχείρημα όπου εφαρμόζονται όλες οι θεωρητικές προσεγγίσεις του παλίμψηστου, αποκαλύπτει την ιστορία του μέσω της ανάδειξης των διαφορετικών επάλληλων στρωμάτων της μνήμης του. Η προσέγγιση του Eisenman βασίζεται κυρίως στη μεταφορική έννοια του παλίμψηστου και στην εισχώρηση ποιητικών, ιστορικών, καλλιτεχνικών και φιλοσοφικών αξιών στον σχεδιασμό. Επιπλέον, θεωρεί ότι οι επάλληλες στρώσεις ιστορίας σε έναν κτιριακό όγκο μπορούν να αποκαλύψουν ενδιαφέρουσες σχέσεις διαλόγου και να αποτελέσουν ισχυρά εργαλεία για την αρχιτεκτονική σύνθεση. Από μια διαφορετική οπτική γωνία, ο Bernard Tschumi θεωρούσε την προσέγγιση του παλίμψηστου, ως σχεδιαστικό εργαλείο, πολύ αφαιρετική. Ο ίδιος χρησιμοποιούσε την διαστρωμάτωση διαφόρων συστημάτων, όπως των σημείων, των γραμμών και των επιφανειών, ως σχεδιαστικό λεξιλόγιο εφαρμοσμένο σε υπάρχοντα κτίρια (Tschiumi 1996)21 . Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της προσέγγισης είναι το Parc de la Villette στο Παρίσι και το Μουσείο της Ακρόπολης στην Αθήνα. Ο ίδιος πίστευε ότι υπάρχουν δύο προσεγγίσεις όσον αφορά τον σχεδιασμό παρέμβασης. «’Ένας αρχιτέκτονας μπορεί αποδομήσει το υπάρχον αντικείμενο μέσω της κριτικής ανάλυσης των ιστορικών στρωμάτων του, προσθέτοντας στη συνέχεια άλλα στρώματα που προέρχονται από άλλα μέρη - από άλλες πόλεις, άλλα πάρκα (παλίμψηστο)»22. Εναλλακτικά, μπορεί «να αναζητήσει για ένα στοιχείο, ένα αφηρημένο σύστημα διαμεσολάβησης μεταξύ 20

Eisenman, Peter. “Cities of Artificial Excavation: The Work of Peter Eisenman”, 1978-1988. New York:

Rizzoli International, 1994. 21

Tschiumi, Bernard. “Architecture and Disjunction”. MIT Press, 1996.

“An architect may deconstruct what exist by critically analyzing the historical layers that proceeded it,

even adding another layers derived from elsewhere - from other cities, other parks (a palimpsest)”,

Tschiumi,

Bernard. “Architecture and Disjunction”. MIT Press, 1996. Εικόνα 7: University Art Museum, California, μακέτα ανάδειξης διαφορετικών στρώσεων

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ |31

των χωρικών δεδομένων (καθώς και όλων των περιορισμών που εμπεριέχει) και κάποιας άλλης έννοιας, πέρα από την πόλη ή το πρόγραμμα (ενδιάμεσο)» ( Tschumi, 1994)23. Aποφασισμένος τελικά να αγνοήσει τα υπάρχοντα παλίμψηστα, εξηγεί: «το παλίμψηστο δεν επιδιώχθηκε, διότι τα αναπόφευκτα εικονιστικά ή αντιπροσωπευτικά του στοιχεία ήταν ασυμβίβαστα με την πολυπλοκότητα των προγραμματικών, τεχνικών και πολιτικών περιορισμών που θα μπορούσαν να προβλεφθούν» (Tschiumi 1996)24. Κατά μια πιο αφαιρετική έννοια, στο σχεδιασμό του Tschumi, όπου τα σημεία, οι γραμμές και οι επιφάνειες τοποθετούνται επάλληλα το ένα πάνω στο άλλο σαν στρώσεις προκειμένου να δημιουργηθεί ένας καινούργιος διάλογος με το υπάρχον, διακρίνεται μια προσέγγιση όπου πλησιάζει αυτή του παλίμψηστου. Αυτές οι στρώσεις, με το πέρασμα του χρόνου θα αποτελέσουν κομμάτι της ιστορίας του κτιρίου, δημιουργώντας καινούργια παλίμψηστα. Και οι δύο αρχιτέκτονες αναγνώρισαν τη σημασία του παλίμψηστου στην αρχιτεκτονική σύνθεση. Δημιουργώντας και οι δύο τη δικιά τους σχεδιαστική προσέγγιση, αναγνωρίζοντας τα ίχνη του παρελθόντος σε κάθε κτίριο, αντιλήφτηκαν ότι αν και πάντα θα υπάρχουν παλίμψηστα, ο διάλογος που δημιουργείται με το παρελθόν δεν αποτελεί πάντα το κυρίαρχο σχεδιαστικό εργαλείο. Παρόλα αυτά πρέπει να προτείνεται ένα σχέδιο όπου θα σέβεται την ιδιαιτερότητα του. Η μεταφορική έννοια του παλίμψηστου στην αρχιτεκτονική επιτρέπει την ανάγνωση και την ανάλυση των επαλλήλων στρώσεων μνήμης που συνυπάρχουν σε έναν κτιριακό όγκο με σκοπό την κατανόηση της ιστορίας του καθώς και την δημιουργία ενός διαλόγου μεταξύ του υπάρχοντος και του καινούργιου. Ο σχεδιασμός βασιζόμενος στην έννοια του παλίμψηστου στρέφεται προς την εδραίωση μιας διαλεκτικής σχέσης μεταξύ της προϋπάρχουσας και της νεότερης δομής. Αποτελεί ένα είδος αρχιτεκτονικής που θεμελιώνει τις δικές της αρχές και προϋποθέσεις.

“Search for an intermediary - an abstract system to mediate between the site (as well as all given

constraints) and some other concept, beyond city or program (a mediation)”, Tschiumi, Bernard. “Architecture and Disjunction”. MIT Press, 1996. 24

“The palimpsest was not pursed, for its inevitably figurative or representational components were

incompatible with the complexity of the programmatic, technical and political constrains that could be foreseen”, Tschiumi, Bernard. “Architecture and Disjunction”. MIT Press, 1996.

32|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 8: :

Parc de la Villette, Παρίσι, σχέδιο κάτοψης,

Εικόνα 9: Parc de la Villette, Παρίσι, Εξωτερικά προοπτικά σκιτσα,1983 Εικόνα 10: Μουσείο Ακρόπολης, Αθηνά, Εξωτερικά σκίτσα ιδέας Εικόνα 11: Μουσείο Ακρόπολης, Εξωτερική άποψη, Αθηνά

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΑ |33

| το ερείπιο ως κτιριακό παλίμψηστο | Πέρα από τις μετασχηματιστικές διαδικασίες που έχει υποστεί ένα κτίριο με την πάροδο του χρόνου και την αρχαιολογική του υπόσταση πρέπει να εξετασθούν και τα επίπεδα φθοράς και εγκατάλειψης του. Η διαβρωτική διαδικασία της ερείπωσης συχνά εξιδανικεύεται και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα ρομαντισμού. Ωστόσο, υπάρχει ένα όριο σε αυτή τη διαδικασία, που άμα ξεπεραστεί, απομένει ένας σωρός από πέτρες, μια άψυχη και άμορφη οντότητα. Φυσικά στην αρχιτεκτονική, η ιδέα της αποσύνθεσης, όσο ωραία και να θεωρείται, δεν πρέπει να αποτελεί το στόχο του σχεδιασμού. Το νόημα του ερείπιου είναι διπλό. Από την μία, τα κατάλοιπα του κτηρίου θα πρέπει να αποκαλύπτουν την αρχική μορφή του, όπως και τη λειτουργία του, και να διατηρούν και να μαρτυρούν όλες τις χρονικές στιγμές του ερειπίου, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Από την άλλη, την ίδια στιγμή, το φθαρμένο και απογυμνωμένο πλέον κτήριο αποκαλύπτει στον αρχιτέκτονα τα υλικά δόμησης και επίστρωσης και τις κατασκευαστικές τεχνικές, ενημερώνοντας τον για τις σχεδιαστικές προθέσεις καθώς και τη διαφορετική φιλοσοφία και ιδεολογία. Συνεπώς, αν αποδεχτούμε ότι σε ένα ερείπιο αποκαλύπτονται και προβάλλονται τα ίχνη μνήμης και ιστορίας του, τότε η συμβολή μια αποσυντεθημένης δομής στη διαδικασία σχεδιασμού είναι ιδιαίτερα σημαντική. Ο Auguste Perret είπε κάποτε: «η αρχιτεκτονική είναι αυτό που αφήνει όμορφα ερείπια» (Collins 2004)25. Ο Perret υπονοούσε ότι ένα καλό κτίριο θα υποστεί πάντα μια πολύ όμορφη αποσύνθεση, όπου τα στοιχεία του παρελθόντος θα προβάλλονται. Κάθε κτίριο είναι καταδικασμένο να καταστραφεί κάποια στιγμή. Αν και η έννοια του ερειπίου ταυτίζεται με την έννοια της κατάρρευσης και της καταστροφής, στην πραγματικότητα το ερείπιο είναι κάτι παραπάνω από μία αποσυντιθέμενη κατασκευή, είναι ένα κατάλοιπο μνήμης, ένα ενθύμιο (Boym 2008)26. Είναι λοιπόν δόκιμη η σύνδεση του ερειπίου με την έννοια του παλίμψηστου. Όπως έχει αναλυθεί παραπάνω, ο όρος του παλίμψηστου στη μεταφορική του υπόσταση συνδέεται με οποιοδήποτε οντότητα όπου είναι δυνατή η ταυτόχρονη ανάγνωση των νοημάτων του παρελθόντος της. Συνεπώς, το ερείπιο διαθέτοντας αυτήν την ιδιότητα, ως μια κατασκευή ανάμνησης, αποτελεί ένα κτιριακό παλίμψηστο.

Collins, Peter. “Concrete: The Vision of the New Architecture”. Montreal: Mc Gill-Queen’s Press, 2004.

Boym, Sveltana. Architecture of The Off-Modern, Ruinophilia: Appreciation of Ruins. New York: Architectural

Press, 2008.

34|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 12: Άποψη ερειπίων, Beyrouth, 1991

|35

“Η μνήμη αρχίζει εκεί που η ιστορία τελείωνει..” (Peter Eisenman, 1984)

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

Τempio Duomo di Pozzuoli, Napoli ιστορικό πλαίσιο αρχιτεκτονική περιγραφή σχολιασμός

Το παρακάτω κεφάλαιο έχει ως στόχο να συγκεκριμενοποιήσει και να εξετάσει όσα έχουν μελετηθεί στα προηγούμενα κεφάλαια μέσα απο την ανάλυση του ναού Tempio Duomo di Pozzuoli. Το αρχιτεκτόνημα αυτό επιλέγεται καθώς παρουσιάζει ιδιαίτερους μετασχηματισμούς κατα το πέρασμα των αιώνων και η αναβίωση του εφαρμόζει ενδιαφέροντες σχεδιαστικούς χειρισμούς.

| tempio duomo di Pozzuoli, Napoli | Ο καθεδρικός ναός του Pozzuoli ή η Βασιλική του San Procolo Martire είναι η κύρια Ρωμαιοκαθολική εκκλησία στο Pozzuoli, στη Νάπολη και βρίσκεται στην κορυφή της Rione Terra. Το 2003, ανακοινώθηκε ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με θέμα την αποκατάσταση του ναού, καθώς είχε ερειπωθεί μετά την πυρκαγιά του 1964 και έτσι στις 11 Μαΐου 2014, η λειτουργία του ως λατρευτικός χώρος επανήλθε. Νικήτρια του διαγωνισμού αυτού ήταν η ομάδα του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi27, με τίτλο «Elogio Del Palinsesto».

| ιστορικό πλαίσιο | Ο ναός πιθανόν χρονολογείται από την ελληνιστική εποχή όπου αναγέρθηκε ως Καπιτώλιο της πόλης και παρέμεινε ιερός χώρος μέχρι και κατά τη ρεπουμπλικανική περίοδο. Κατά την εποχή του Αυγούστου, ένας νέος ναός χτίστηκε πάνω στα ερείπια του πρώην ρεπουμπλικανικού από τον αρχιτέκτονα Lucio Cocceio Aucto προς τιμήν του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου. Πρόκειται για ένα εξάστυλο ψευδοπερίπτερο ναό με εννέα πτυχωτούς κίονες κορινθιακού ρυθμού κατά μήκος της μακριάς πλευράς και ένα ορθογώνιο σηκό που αποτελείται από λευκό μάρμαρο. Ο ναός στο σύνολο του χτίστηκε χωρίς την χρήση κονιάματος(Bardeschi, CONSERVAZIONE & PROGETTO, Undici consorsi 2000/2005 n.d.)28.Ο Απόστολος Παύλος, το 59 μ.Χ., γυρνώντας από την Ιερουσαλήμ και κατευθυνόμενος προς την Ρώμη, έκανε την πρώτη του στάση στο Pozzuoli προκειμένου να αντικρίσει τον καθεδρικό ναό.29 Στα τέλη του 5ου αιώνα και στις αρχές του 6ου αιώνα, οι κάτοικοι της πόλης αποφάσισαν να μετατρέψουν τον αρχαίο ναό σε εκκλησία αφιερωμένη στον San Procolo. Η εκκλησία αυτή μετέπειτα αποτέλεσε τον καθεδρικό ναό του Pozzuoli. Σταδιακά ο ρωμαϊκός ναός έχασε τη φυσιογνωμία του καταλήγοντας σχεδόν ενσωματωμένος στον καινούργιο χριστιανικό ναό. (La storia della cattedrale San Procolo)30 27

Βλέπε το παράρτημα για τον αρχιτέκτονα Marco Dezzi Baerdeschi, σελίδα 92

Bardeschi, Marco Dezzi. “CONSERVAZIONE & PROGETTO, Undici consorsi 2000/2005.” Restaura Venezia Fiere,

Salone del Restauro dei Beni Culturali, 1/3 dicembre 2006, n.d. 29

Όπως

ρας

αυτής

θα

αναφερθεί

αναπαριστάται

παρακάτω, στην

διάτρητη

ακριβής οροφή

αστρονομκή του

θέση

καινούργιου

της

ημέ-

καμπαναριού.

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα «Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018 30

Basilica Cattedrale san Procolo Martire di Pozzuoli. La storia della cattedrale San Procolo. http://www.

38|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Το 1538, η έκρηξη του ηφαιστείου Monte Nuovo προκάλεσε σοβαρές ζημιές στην εκκλησία, οι οποίες αποκαταστάθηκαν χάρις την οικονομική παρέμβαση του επίσκοπου Gian Matteo Castaldo(Basilica Cattedrale san Procolo Martire di Pozzuoli La storia della cattedrale San Procolo)31. Κατά τον 17ο αιώνα, ο καθεδρικός ναός του Pozzuoli μετατράπηκε σε μπαρόκ εκκλησία.Πρόκειται για έναν καθεδρικό ναό με πλούσιο διάκοσμο από φθηνά αλλά κομψά υλικά, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στο θρησκευτικό κόσμο της εποχής. Την νύχτα της 16ης Μαΐου του 1964, ο κύριος ναός, δηλαδή το κεντρικό κλήτος και η θολωτή στέγη της εκκλησίας καταστράφηκαν ολοσχερώς από μια βίαιη πυρκαγιά που ξέσπασε, αποκαλύπτοντας έτσι τις προϋπάρχουσες ρωμαϊκές δομές. Οι κολώνες του αρχαίου ρωμαϊκού ναού που είχαν ενσωματωθεί πλήρως στην τοιχοποιία της εκκλησίας εμφανίστηκαν (Bardeschi, CONSERVAZIONE & PROGETTO, Undici consorsi 2000/2005 n.d.)28. Το 1968, άρχισαν οι εργασίες παρέμβασης μερικής αναστύλωσης υπό την επίβλεψη ενός πολύ γνωστού ιταλού μουσειολόγου, του Ezio De Felice (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli cattedralepozzuoli.it/la-cattedrale/la-storia-cattedrale.html (τελευταία επίσκεψη στις 17.09.2018). 31

Basilica Cattedrale san Procolo Martire di Pozzuoli. La storia della cattedrale San Procolo. http://www.

cattedralepozzuoli.it/la-cattedrale/la-storia-cattedrale.html (τελευταία επίσκεψη στις 17.09.2018).

Εικόνα 13: Tempio di Pozzuoli, Κάτοψη του ρωμαικού ναού την Εποχή του Αυγούστου

Εικόνα 14: Tempio di Pozzuoli, Άποψη του ναού, Filippo Morghen, 1766

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ |39

Εικόνα 15: Duomo di Pozzuoli, Κάτοψη ναού πριν την παρέμβαση του Ιταλού μουσειολογου Ezio De Felice, 1964

40|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

n.d.)32. Σκοπός της αποκατάστασης αυτής ήταν η ενίσχυση της δομής του ναού καθώς και η ανέργεση των ρωμαϊκών στοιχείων του ναού από την μπαρόκ εκκλησία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να καταστραφεί ένα μεγάλο μέρος της μπαρόκ εκκλησίας προκειμένου να αναδυθεί ο ρωμαϊκός ναός. Την ίδια χρονιά κατεδαφίστηκε το καμπαναριό του ναού, που είχε κατασκευαστεί το 1633. Από τις τέσσερις καμπάνες που διέθετε μόνο οι τρείς σώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν μετέπειτα στην παρέμβαση του Marco Dezzi Bardeschi (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)33. Το 1970, η περιοχή της Rione Terra εκκενώθηκε πλήρως λόγω του βραδυσεισμού και των κακών συνθηκών στέγασης και υγιεινής. O επίσκοπος της εκκλησίας ήταν ο μόνος που παρέμεινε στην περιοχή προκειμένου διαφυλάξει τη συνέχιση του έργου αποκατάστασης που ξεκίνησε το 1968. Παρόλα αυτά, οι γραφειοκρατικές καθυστερήσεις και οι δυσκολίες στην άντληση κεφαλαίων καθυστερούσαν την εκτέλεση των απαραίτητων ενεργειών για την αποκατάσταση, με αποτέλεσμα τον Μάιο του 1979 να διακοπούν τελείως. Ο σεισμός του Νοεμβρίου του 1980, ο βραδυσεισμός που διήρκησε από το 1983 μέχρι το 1984 και η αναγκαστική απομάκρυνση του επισκόπου από το ιερό οδήγησαν στην σταδιακή εγκατάλειψη και ερείπωση του μνημείου, αφήνοντας το εργοτάξιο στο έλεος των βανδαλισμών και των λεηλασιών. Μια αξιοσημείωτη συλλογή από ρωμαϊκά και μπαρόκ αντικείμενα χάθηκε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου33. Τέλος, τον Ιούλιο του 2003, η Regione Campania διακήρυξε έναν διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την αποκατάσταση και αναβίωση του μνημείου ως θρησκευτικού χώρου, στην οποία συμμετείχαν πάνω από ογδόντα ομάδες. Νικήτρια ήταν η ομάδα του αρχιτεκτόνων Marco Dezzi Bardeschi με τίτλο «Elogio del palisesto” (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli n.d.)32. Σήμερα, ο καθεδρικός ναός αποτελείται από τον συνδυασμό δύο φαινομενικά αντίθετων πραγματικοτήτων: ο αρχαίος ρωμαϊκός ναός και η μεταγενέστερη μπαρόκ εκκλησία. Αυτός είναι και ο λόγος ταύτισης του μνημείου με τον όρο του «Tempio-Duomo»34. Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν στοιχεία και ευρήματα από το ναό της Ρεπουμπλικανικής περιόδου στον υποκείμενο χώρο του καθεδρικού ναού. Συνεπώς, πρόκειται για ένα μνημείο στο όποιο αλληλεπιδρούν τουλάχιστον τρείς διαφορετικές χρονικά πραγματικότητες.

Bardeschi, Marco Dezzi. Tempio Duomo di Pozzuoli, Rione Terra. n.d. http://www.marcodezzibardeschi.

com/_Progetti/incorso/Tempio_Duomo.html (accessed 17.09.2018). 33

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα

«Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018 34

Ο τίτλος που επελέγη είναι πολύ σημαντικός καθώς ο αρχιτέκτονας προτείνει να διατηρηθούν όλα τα ιστορικά

τμήματα του μνημείου, συμπεριλαμβανομένων των πολλαπλών ημιτελών παρεμβάσεων αποκατάστασης, ώστε να μπορούν να αναγνωσθούν στον χώρο. Όπως και στο παλίμψηστο, έτσι και στο Tempio-Duomo di Pozzuoli, έχουν συλλεχτεί στοιχεία από διαφορετικούς αιώνες.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ |41

42|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 16: Απόψεις του ερειπωμένου ναού πριν την παρέμβαση αναβίωσης

|43

| ιστορική εξέλιξη |

ο Απόστολος Παύλος κατευθυνόμενος προς την Ρώμη, έκανε την πρώτη του στάση στο Pozzuoli προκειμένου να αντικρίσει τη μεγαλειότητα του ναού

αναγέρθηκε ως καπιτώλιο της πόλης ελληνιστική εποχήρεπουμπλικανική περίοδο (509 - 30 π.Χ)

εποχή του Αυγούστου ( 27- 14 π.Χ)

60 μ.Χ.

ένας νέος εξάστυλος ψευδοπερίπτερος ναός χτίστηκε πάνω στα ερείπια

Εικόνα 18: Ιστορική εξέλιξη του Tempio Duomo di Pozzuoli

44|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

μετατροπή του αρχαίου ναού σε εκκλησία αφιερωμένη στον San Procolo 5ος αιώνας – 6ος αιώνας

η έκρηξη του ηφαιστείου Monte Nuovo προκάλεσε σοβαρές ζημιές στην εκκλησία

1538

ξεκινούν οι εργασίες παρέμβασης μερικής αναστύλωσης υπό την επίβλεψη ενός πολύ γνωστού ιταλού μουσειολόγου, του Ezio De Felice

κατασκευάστηκε το καμπαναριό του καθεδρικού ναού

17ος αιώνας

ο καθεδρικός ναός του Pozzuoli μετατρέπεται σε μπαρόκ εκκλησία πλούσιου διακόσμου

1633

ο σεισμός του 1980, ο βραδυσεισμός που διήρκησε από το 1983 μέχρι το 1984 και η αναγκαστική απομάκρυνση του επισκόπου από το ιερό οδήγησαν στην σταδιακή εγκατάλειψη και ερείπωση του μνημείου, αφήνοντας το εργοτάξιο στο έλεος των βανδαλισμών και των λεηλασιών

κατεδαφίζεται το καμπαναριό του ναού 1964

το κεντρικό κλήτος και η θολωτή στέγη της εκκλησίας καταστρέφονται ολοσχερώς από μια βίαιη πυρκαγιά που ξέσπασε, αποκαλύπτοντας έτσι τις προϋπάρχουσες ρωμαϊκές δομές

1968

1970

η περιοχή της Rione Terra εκκενώνεται πλήρως λόγω του βραδυσεισμού και των κακών συνθηκών στέγασης και υγιεινής

1980-1984

η Regione Campania διακηρύτει έναν διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την αποκατάσταση και αναβίωση του μνημείου ως θρησκευτικού χώρου 1994

2003

οι εργασίες αποκατάστασης ξεκινάνε χάρη στην ίδρυση της κοινοπραξίας με την επωνυμία «Rione Terra

σήμερα

αποτελείται από τον συνδυασμό δύο φαινομενικά αντίθετων πραγματικοτήτων: ο αρχαίος ρωμαϊκός ναός και η μεταγενέστερη μπαρόκ εκκλησία.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ |45

Εικόνα 19: Tempio Duomo di Pozzuoli, Τομή παρέμβασης, Marco Dezzi Bardeschi

46|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

| αρχιτεκτονική περιγραφή | Ήδη από τον τίτλο «Elogio Del Palinsesto» αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για μια παρέμβαση όπου εξετάζει την εφαρμογή της έννοιας του παλίμψηστου ως σχεδιαστικό εργαλείο για τη δημιουργία μιας διαλεκτικής σχέσης μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος. Δίχως αμφιβολία το μνημείο αυτό αποτελεί ένα κτιριακό παλίμψηστο, μία δομή, ένα υβρίδιο που αποτελείται από τρείς διαφορετικές γραφές, ίσως και παραπάνω. Όπως αναφέρθηκε στην ιστορική ανάλυση, στο χώρο αυτό αναγέρθηκε αρχικά ένας ναός της ρεπουμπλικανικής εποχής που έπειτα μετατράπηκε σε ρωμαϊκό ναό αφιερωμένο στον αυτοκράτορα Αύγουστο και κατά το 17ο αιώνα μετασχηματίστηκε σε μπαρόκ εκκλησία. Συνεπώς, αναγνωρίζουμε τρείς κυρίαρχες διαφορετικές γραφές. Θα ήταν όμως άστοχο να μη συμπεριλάβουμε στην ανάλυση μας την παρέμβαση αποκατάστασης που υπέστη το κτίριο, το 1968. Ως εκ τούτου, το κτίριο αυτό συνοψίζει τέσσερις επάλληλες γραφές όπου η κάθε μια προσδίδει έναν διαφορετικό χαρακτήρα στο μνημείο. Δημιουργείται έτσι μια πολύπλοκη οντότητα όπου προκαλεί το ενδιαφέρον του αρχιτέκτονα να παρέμβει, να δημιουργήσει ίσως μια πέμπτη γραφή. Η διακοπή των εργασιών αποκατάστασης το 1979 σε συνδυασμό με τις λεηλασίες που υπέστη ο ναός τη χρονική περίοδο 1980-1994, είχε ως αποτέλεσμα να προκληθεί μεγάλη φθορά και καταστροφή στο μνημείο. Συνεπώς, το 2003 με την έναρξη του διεθνούς διαγωνισμού αποκατάστασης, ο αρχιτέκτονας ήρθε αντιμέτωπος με ένα ερείπιο υψηλής αρχαιολογικής υπόστασης. Τα ίχνη μνήμης που αποκαλύφθηκαν συνέβαλλαν δραστικά στη διαδικασία σχεδιασμού, προκαλώντας τον αρχιτέκτονα να αξιοποιήσει και να σεβαστεί πλήρως το νόημα και το βάθος του ερειπίου αυτού. Η σαφής πρόκληση όμως σε αυτό το είδος παρέμβασης είναι να βρεθεί το σχεδιαστικό εργαλείο, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια αρμονική σχέση μεταξύ των υφιστάμενων στοιχείων και των επιπρόσθετων. Η θεωρητική προσέγγιση του παλίμψηστου στην αρχιτεκτονική σύνθεση μπορεί να θέσει κάποιες σχεδιαστικές αρχές με σεβασμό στην ιστορία και στη μνήμη. Η ταυτόχρονη ανάγνωση των προϋπαρχόντων και των καινούργιων αποτελεί χαρακτηριστικό γνώριμα του παλίμψηστου που όμως είναι αρκετά δύσκολο να επιτευχθεί αρμονικά. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης μου με τον αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, δήλωσε: «Ένα κτίριο, διαφορετικές χρονικές στιγμές» (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)35. Μια φράση που χαρακτηρίζει απόλυτα τη συνθετική του πρόθεση. Συνεπώς, ο σεβασμός της διαστρωμάτωσης και η ένωση της πολυπλοκότητας και της ιστορικότητας του ναού αποτέλεσαν θεμελιώδεις αρχές στον σχεδιασμό του (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)36. Αναγιγνώσκοντας τις επάλληλες στρώσεις μνήμης, προτείνει τη 35

“One building, different times”. Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της

ερευνητικής μου εργασίας με θέμα «Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018 36

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ |47

δημιουργία μιας υβριδικής κατάστασης στην οποία συνυπάρχουν, οριοθετούνται και προβάλλονται όλες οι διαφορετικές χρονικές στιγμές του μνημείου. Συνεπώς, όλα τα ίχνη, συμπεριλαμβανομένων αυτών των πολλαπλών ημιτελών παρεμβάσεων αποκατάστασης, διατηρούνται και αναδεικνύονται, χωρίς καμία εξαίρεση37. Κάθε στοιχείο του ερειπίου αποτελεί ίχνος μνήμης και συνεπώς είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του. Προσπαθεί έτσι να ξεχωρίσει και να αναδείξει καθεμία από τις ιστορικές φάσεις της ζωής του κτιρίου και να τις υποβάλει σε μια νέα, ενιαία σύλληψη. Σεβόμενος πάντα την πολυπλοκότητα και την ιστορικότητα του μνημείου, ο αρχιτέκτονας παρεμβαίνει μόνο για να συμπληρώσει τα στοιχεία που υπολείπονται. To Tempio Duomo di Pozzuoli αποτελεί ένα έργο που συνοψίζει συνθετικά κάποιες θεμελιώδεις αρχές παρέμβασης. Η υπαγωγή ολόκληρης της πρότασης στην καλύτερη διατήρηση του μνημείου και το κριτήριο της ελάχιστης παρέμβασης αποτελούν τις κύριες κατευθυντήριες αρχές στον σχεδιασμό. Παράλληλα, ο σεβασμός της αυθεντικότητας του έργου, της ιδιαιτερότητας και της τρέχουσας εκφραστικότητας του μνημείου σε συνδυασμό με την συμβατότητα των νέων εφαρμογών με τις αποκαλούμενες «μικρές» μαρτυρίες που προϋπάρχουν στον χώρο, αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της παρέμβασης αυτής.

«Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018 37

Αξίζει να σημειώθει οτι κατα τη διάρκεια της συνέντευξης μας ,ο ίδιος τόνισε ότι δεν πρόκειται για ένα

έργο αποκατάστασης, καθώς κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, ο αρχιτέκτονας επιλέγει τι θα διατηρηθεί στο έργο και τι όχι, κάτι που αντιτίθεται με τις συνθετικές αρχές που εφαρμόζονται στο Tempio Duomo di Pozzuoli. Για την αναβίωση της θρησκευτικής λειτουργίας στον χώρο, ήταν απαραίτητη η κατάλληλη σύλληψη της αυθεντικότητας και η προβολή όλων των ιχνών που συνυπάρχουν.

48|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 20: Σκίτσο άποψης εσωτερικού ναού, Marco Dezzi Bardeschi

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ |49

| προσβασιμότητα | Κατά τη διάρκεια του διαγωνισμού, διεξήχθη μια πολύ προσεκτική μελέτη όσον αφορά την προσβασιμότητα και τις διάφορες διαδρομές, εστιαζόμενη στον ρωμαϊκό-καθεδρικό ναό, αλλά και σε όλη την περιοχή της Rione Terra, που αποτελεί μια ανεξάρτητη και απομονωμένη γειτονιά της πόλης (Gianfrano 2006)38. Ο επισκέπτης εισέρχεται στο λατρευτικό χώρο από την κύρια είσοδο, που βρίσκεται στο νότιο τμήμα του μνημείου, μέσω ενός κεκλιμένου επιπέδου το οποίο διασχίζει την περιοχή όπου βρισκόταν ο προαύλιος χώρος της μπαρόκ εκκλησίας. Η περιοχή αυτή αποτελεί σήμερα κομμάτι του αρχαιολογικού χώρου και χρησιμοποιείται ως αίθριο μουσείο. Το κεκλιμένο επίπεδο καταλήγει στη ρωμαϊκή πρόσοψη του ναού, η οποία φιλτράρεται από την παλιά μπαρόκ πρόσοψη, η οποία διατηρείται στην ερειπωμένη της κατάσταση. Μια δεύτερη είσοδος πραγματοποιείται μέσω ενός γυάλινου όγκου ο οποίος τοποθετείται ανάμεσα από τον Καθεδρικό ναό και το παρεκκλήσι Corpo di Cristo. Για την πρόσβαση στο παρεκκλήσι, ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει μια διαδρομή σε κεκλιμένο επίπεδο και την τοποθετεί ανατολικά του καθεδρικού. Πλευρικά της διαδρομής αυτής, παρατηρούνται στοιχεία από το ρεπουμπλικανικό ναό. Η είσοδος αυτή εξυπηρετεί κυρίως τους πιστούς και τους επισκέπτες. Μια τρίτη είσοδος τοποθετείται πλευρικά στο δυτικό κομμάτι του ναού και εξυπηρετεί την ένωση του καθεδρικού με τον υποκείμενο αρχαιολογικό χώρο. Πρόκειται για ένα εξωτερικό κλιμακοστάσιο που επιτρέπει την οπτική φυγή στο εξωτερικό του παρεκκλησίου SS. Sacramento. Τέλος, μια είσοδος για άτομα με ειδικές ανάγκες σχεδιάζεται βόρεια του ναού, στην οδό via Duomo και επιτρέπει την άμεση πρόσβαση των επισκεπτών στο Ιερό. (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)39

Gianfrano, Anna. Tempio-Duomo di Pozzuoli: progettazione e restauro ; concorso internazionale di proget-

tazione per il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli, luglio 2003 - novembre 2004 ; mostra dei progetti 6 maggio - 4 giugno 2006,. Pozzuoli, Rione Terra: Palazzo Migliaresi, 2006 39

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα

«Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018

50|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Αίθριο μουσείο, προαυλιος χώρος μπαρόκ εκκλησίας Μπαροκ πρόσοψη Ανοιχτό αίθριο, προναός μπαρόκ εκκλησίας Αναπαράσταση ρωμαικής πρόσοψης Κεκλιμένο επίπεδο Κυρίως πρόσοψη του ρωμαικού ναού Ιερό Παρεκκλήσι SS. Sacramento

Εικόνα 21: Tempio Duomo di Pozzuoli, Κάτοψη του ναού, αποτυπώνονται οι χώροι και οι προσβάσεις του ναού

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ |51

52|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 22: Κεντρική Είσοδος

Εικόνα 23: Δευτερεύουσα Είσοδος μέσω του

γυάλινου όγκου που τοποθετείται ανάμεσα από τον Καθεδρικό ναό και το

παρεκκλήσι Corpo di Cristo Εικόνα 24: Είσοδος που τοποθετείται πλευρικά στο δυτικό κομμάτι του ναού και εξυπηρετεί την ένωση του Καθεδρικού με τον υποκείμενο Αρχαιολογικό Χώρο Εικόνα 25: Είσοδος για άτομα με ειδικές ανάγκες που επιτρέπει την άμεση πρόσβαση των επισκεπτών στο Ιερό, βόρεια του ναού στη via Duomo Εικόνα 26: Πλατεία διαμορφωμένη για την πρόσβαση στο παρεκκλήσι SS. Body of Christ, ανατολικά του καθεδρικού ναού, πλευρικά παρατηρούνται στοιχεία από τον ρεπουμπλικανικό ναό

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ |53

| διατήρηση ιχνών - διατηρημένο ερείπιο | Η νέα δομή που σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας, εκφράζει ένα διατηρημένο ερείπιο που προβάλει το παρελθόν και την ιστορικότητα του κτιρίου διατηρώντας ταυτόχρονα τις ίδιες διαστάσεις σε τομή και κάτοψη. Ο Marco Dezzi Bardeschi, διατηρώντας ολοκληρωτικά τη μορφή του ερειπίου, αποσκοπεί στην αναζωογόνηση της προϋπάρχουσας αρχαιολογικής διάστασης του χώρου αυτού. Ωστόσο, στο εσωτερικό του προκύπτει μια καινούργια σύνθεση από σύγχρονες τεχνολογίες και υλικά, που τοποθετούνται αρμονικά σε σχέση με τα υφιστάμενα στοιχεία, αναδεικνύοντας έτσι την σημασία τους. Όπως προαναφέρθηκε οι τέσσερις πραγματικότητες του Tempio Duomo di Pozzuoli τοποθετήθηκαν επάλληλα η μία πάνω στην άλλη. Όπως στο χειρόγραφό του παλίμψηστου, προκειμένου να εγγραφθεί η καινούργια γραφή, σβήνεται εν μέρη η προηγούμενη, αφήνοντας κάποια χαρακτηριστικά της να αφομοιωθούν στη νέα, έτσι και στο μνημείο αυτό, δημιουργείται μια ενιαία δομή με χαρακτηριστικά τα οποία επικαλύπτονται και δημιουργούν σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ τους. Ο Marco Dezzi Bardeschi, επανατοποθετώντας τα ιστορικά στοιχεία κάθε περιόδου στις αρχικές του θέσεις, επιχειρεί να ενισχύσει τη προϋπάρχουσα διαλεκτική τους σχέση και να επιτύχει μια εμφανή πλέον σύνδεση μέσω της ταυτόχρονης ανάγνωσης τους. Ο διάλογος που προκύπτει είναι απόλυτα αρμονικός καθώς είναι αποτέλεσμα της φύσης της δημιουργίας τους.

Εικόνα 27: Διατηρημένη ερειπωμένη είσοδος του ναού

56|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

|57

Εικόνα 28: Διαλεκτική σχέση μεταξύ της ερειπωμένης πρόσοψης και της παρέμβασης, εσωτερικό αίθριο

Εικόνα 29: Ταυτόχρονη ανάγνωση του ρωμαϊκού και του μπαρόκ ναού, εσωτερική άποψη του ναού

Εικόνα 30: Tempio Duomo di Pozzuoli, Εσωτερική άποψη

| ιερό | Η αψίδα που βρίσκεται στο Ιερό έχει αποκατασταθεί με την εισαγωγή όλων των τμημάτων του μαρμάρου που έλειπαν και με την επαναχρησιμοποίηση, όπου ήταν δυνατόν, των στοιχείων που βρέθηκαν στο χώρο. Ένας νέος βωμός με δυτικό προσανατολισμό έχει εγκατασταθεί στο Ιερό, με μια επισκοπική καρέκλα και δύο πλευρικά καθίσματα στο χώρο του παλαιού βωμού καθώς και ένα νέο μαρμάρινο άμβωνα. Η σχεδιαστική ομάδα του έργου έχει προβλέψει και την κατασκευή ενός πλαστικού-γλυπτικού καλλιτεχνικού στοιχείου που αντιπροσωπεύει το σταυρό σε κεντρική θέση μέσα στο Ιερό, ώστε επιτρέπεται η οπτική επαφή από τη στιγμή της εισόδου στον καθεδρικό ναό. Οι τοιχογραφίες και οι ζωγραφιές του ιερού έχουν αποκατασταθεί και έχουν επανατοποθετηθεί ενώ το αρχικό δάπεδο έχει διατηρηθεί όπως και στο παρεκκλήσι SS. Sacramento (Campanelli n.d.)43. Παράλληλα, η διαφορά ύψους μεταξύ του ρωμαϊκού ναού και της μπαρόκ εκκλησίας, που καλύπτεται με την χρήση γυαλιού, επιτρέπει τον φυσικό φωτισμό και ταυτόχρονα τονίζει τον διαχωρισμό των δύο θεμελιωδών πραγματικοτήτων που συνυπάρχουν (Campanelli n.d.)43.

| παρεκκλήσι | Το παρεκκλήσιο SS. Sacramento καλύπτεται εξωτερικά από έναν κομψό θόλο ο οποίος είναι πολυτελώς διακοσμημένος με φαγεντιανή. O ανακαλυφθέντας ρωμαϊκός κίονας από τον τούβλινο τοίχο που βρίσκεται στο εσωτερικό του δηλώνει την πρόθεση του αρχιτέκτονα να διατηρήσει τα ιστορικά στοιχεία του μνημείου αυτού και παράλληλα να δημιουργήσει μια ενότητα μεταξύ τους. (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli n.d.)44

Campanelli, Alessandro Pergoli. «Tempio cattedrale a Pozzuoli. Il concorso internazionale di restauro

del duomo.» n.d.: σελιδα 8-37. 44

Bardeschi, Marco Dezzi. Tempio Duomo di Pozzuoli, Rione Terra. n.d. http://www.marcodezzibardeschi.

com/_Progetti/incorso/Tempio_Duomo.html (accessed 09 17, 2018). Εικόνα 31:

Τρούλος στο εσωτερικό του Παρεκκλησίου SS. Sacramento

64|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

|65

Εικόνα 32: Ταυτόχρονη

ανάγνωση

του

μπαρόκ

τρούλου και του ρωμαϊκού κίονα, εσωτερικό του παρεκκλησιού

Εικόνα 33: Το ιερό της μπαρόκ εκκλησίας, ειναι εμφανή τα επανατοποθετημένα αντικείμενα του χώρου.

| παρεμβάσεις | Οι συνθετικές παρεμβάσεις του αρχιτέκτονα ενσωματώνονται στο ήδη υπάρχον μνημείο και ενισχύουν την ιστορικότητα του, εκφράζοντας ταυτόχρονα τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του σήμερα.

| ρωμαϊκή πρόσοψη | Ο αρχιτέκτονας επιλέγει να χρησιμοποιήσει διαφανή υλικά, όπως το γυαλί προκειμένου να επιτευχθεί η αρμονική συναρμογή των στοιχείων. Στο σηκό και στο πρόναο του ρωμαϊκού ναού του Αυγούστου, τοποθετείται ο κύριος ναός του καινούργιου καθεδρικού ναού (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli n.d.)40. Ο χριστιανικός πρόναος μετατρέπεται σε ένα ανοιχτό αίθριο που επιτρέπει στο εσωτερικό του την αναπαράσταση της πρόσοψης του αρχαίου ρωμαϊκού ναού με τη χρήση στατικού γυαλιού. Η αναπαράσταση των κιόνων σε πραγματικές διαστάσεις στη πρόσοψη του ναού επιτυγχάνεται με την διαφοροποίηση της τεχνικής και της έντασης που χρησιμοποιείται πάνω στο γυαλί. Για το σχεδιασμό των κιόνων χρησιμοποιείται η αμμοβολή (αδιαφανές γυαλί) ενώ ο χώρος μεταξύ τους καλύπτεται με διαφανές στατικό γυαλί. Ο αρχιτέκτονας επιλέγει να αποδώσει και την τρίτη διάσταση στους κίονες τοποθετώντας μια διατομή εγκάρσια στον άξονα της προβολής τους, σύμφωνα με την τεχνική του rompe – l’oeil (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)41. Η βάση και ο άξονας των κιόνων του ρωμαϊκού ναού χαράσσονται στο δάπεδο προκειμένου να αποτυπωθεί η αρχική τους θέση. Με τη χρήση του γυαλιού και την εναλλαγή του σε διαφανές και αδιαφανές, δίνει στον επισκέπτη μια ολοκληρωμένη εικόνα της πρόσοψης του ρωμαϊκού ναού, συμπληρώνοντας τα υπολειπόμενα στοιχεία της και στις τρείς διαστάσεις. Ταυτόχρονα, έχοντας την ερειπωμένη πρόσοψη της μπαρόκ εκκλησίας εκτεθειμένη σε δεύτερο επίπεδο, ο αρχιτέκτονας επιτυγχάνει την ταυτόχρονη ανάγνωση των υφιστάμενων στοιχείων και των στοιχείων της παρέμβασης. Η βαπτιστική κολυμπήθρα που βρίσκεται πλευρικά στην κύρια είσοδο του ναού αποτελείται από κομμάτια αρχαίου μαρμάρου ή πέτρας που έχουν βρεθεί στο ναό και έχουν επαναχρησιμοποιηθεί. (Gianfrano 2006)42

Bardeschi, Marco Dezzi. Tempio Duomo di Pozzuoli, Rione Terra. n.d. http://www.marcodezzibardeschi.

com/_Progetti/incorso/Tempio_Duomo.html (accessed 09 17, 2018). 41

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα

«Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018 . 42

Gianfrano, Anna. Tempio-Duomo di Pozzuoli: progettazione e restauro ; concorso internazionale di proget-

tazione per il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli, luglio 2003 - novembre 2004 ; mostra dei progetti 6 maggio - 4 giugno 2006,. Pozzuoli, Rione Terra: Palazzo Migliaresi, 2006 Εικόνα 34: Ρωμαϊκή πρόσοψη, άποψη εσωτερικού

70|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

|71

72|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 35: Ρωμαϊκή πρόσοψη, άποψη εσωτερικού, σκίτσο Εικόνα 36: Κατασκευαστικές λεπτομέρειες

ρωμαικής πρόσοψης, σκίτσα

Εικόνα 37: Λεπτομέρειες παρέμβασης της ρωμαϊκής πρόσοψης

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ |73

Εικόνα 40: Ταυτόχρονη ανάγνωση της ρωμαϊκής πρόσοψης και της ερειπωμένης σε δεύτερο επίπεδο, άποψη εσωτερικό ναού

| κεκλιμένο επίπεδο | Μια ξύλινη ράμπα δημιουργείται προκειμένου να ενωθεί το επίπεδο του ρωμαϊκού ναού με εκείνο της μπαρόκ εκκλησίας. Η αναζωογόνηση του μνημείου ως καθεδρικός ναός επέβαλλε κάποιους περιορισμούς στο χώρο. Λόγω των επάλληλων καταστροφών και των λεηλασιών, η επίπλωση του ναού ήταν ελλιπής. Έτσι, στα πλαίσια της ελάχιστης παρέμβασης στο σύνολο του ναού τοποθετούνται πάνω στο κεκλιμένο επίπεδο καθίσματα από το ίδιο υλικό με την ράμπα με σκοπό να εξυπηρετηθούν οι πιστοί (Gianfrano 2006)45. Σκοπός του αρχιτέκτονα ήταν να δοθεί η αίσθηση ότι πρόκειται για δύο αλληλοσυνδεόμενα στοιχεία όπου αποτελούν μια ενιαία οντότητα και τα καθίσματα αναδύονται από το δάπεδο. Ταυτόχρονα, η κίνηση αυτή δίνει επιπρόσθετο χώρο στο υποκείμενο μουσείο που έχει διαμορφωθεί (Campanelli n.d.)46. Η κύρια πρόσοψη του ναού47 που διαχωρίζει τον κυρίως ναό από το ιερό και την Αγία Τράπεζα, ξαναχτίζεται με σύγχρονες τεχνικές και υλικά, σε συμφωνία με τον αρχικό σχεδιασμό. Το εσωτερικό αέτωμα που σχεδιάζεται με αδιαφανές γυαλί, προσανατολισμένο προς την αψίδα, είναι σαφώς διαφορετικό από το αρχικό λευκό μαρμάρινο του ερειπίου αλλά δίνει μια πραγματική εικόνα του προϋπάρχοντος με την προσθήκη κάποιων στοιχείων του που βρέθηκαν στο χώρο. Η θέση της πρόσοψης και των κιόνων του σηκού είναι επίσης χαραγμένη στο μαρμάρινο δάπεδο, όπως και στην ρωμαϊκή πρόσοψη (Campanelli, «Il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli» n.d.)48.

Gianfrano, Anna. Tempio-Duomo di Pozzuoli: progettazione e restauro ; concorso internazionale di proget-

tazione per il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli, luglio 2003 - novembre 2004 ; mostra dei progetti 6 maggio - 4 giugno 2006,. Pozzuoli, Rione Terra: Palazzo Migliaresi, 2006 46

Campanelli, Alessandro Pergoli. «Tempio cattedrale a Pozzuoli. Il concorso internazionale di restauro

del duomo.» n.d.: σελιδα 8-37. 47

Βλέπε νούμερο 6 στη κάτοψη της σελίδας 49

Campanelli, Alessandro Pergoli. “Il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli” L’Architetto italiano, n.d.:

σελίδα 8-13. Εικόνα 41: Εσωτερική άποψη του ναού

78|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

|79

| φατνωματική οροφή | Τέλος, η φατνωματική οροφή που τοποθετείται πάνω από τον ρωμαϊκό ναό σεβόμενη την αρχική της χωρική σύνθεση, σχεδιάζεται με σκοπό να συμβάλλει στην ιστορικότητα του μνημείου και στη συνέχιση της. Σχεδιασμένη να έχει μια σχέση μετρικών διαστάσεων με τους κίονες, τα κιονόκρανα και το δάπεδο, η οροφή αποτελεί ένα καινούργιο στοιχείο στη σύνθεση. Οι μεταλλικοί δοκοί που κατασκευάστηκαν σύμφωνα με το σχεδιασμό του μουσειολογου De Felice διατηρήθηκαν και αποτελούν απόδειξη της παρέμβασης του μετά τη πυρκαγιά του 1964. Πρόκειται για μια κατασκευή, κρυμμένη στη ψευδοροφή, που ανταποκρίνεται πλήρως στη στατική της λειτουργία, ακόμη και αν έχει περιορισμένη αρχιτεκτονική αξία (Gianfrano 2006)49. Ο φωτισμός που επιλέγεται δεν είναι τυχαίος και αποτελεί μια ισχυρή αναφορά στην μνήμη του κτιρίου. Αναφέρεται στην ακριβή αστρονομική θέση του ουρανού την ημέρα που ο ναός ξανάνοιξε στο κοινό, στις 11 Μαίου του 2014. Επί προσθέτως, λόγω του υποκείμενου αρχαιολογικού μουσείου, όλα τα τεχνολογικά συστήματα αδυνατούν να φιλοξενηθούν υπόγεια, για αυτό έχει επιλεχθεί ο χώρος της οροφής (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)50. Όσον αφορά την οροφή του τμήματος του Ιερού έχει διατηρηθεί και αποκατασταθεί στην αρχική της κατάσταση με σεβασμό στους αρχικούς όγκους.

Gianfrano, Anna. Tempio-Duomo di Pozzuoli: progettazione e restauro ; concorso internazionale di proget-

tazione per il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli, luglio 2003 - novembre 2004 ; mostra dei progetti 6 maggio - 4 giugno 2006,. Pozzuoli, Rione Terra: Palazzo Migliaresi, 2006 50

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα

«Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018 Εικόνα 42:

Εσωτερική άποψη παρέμβασης, Σκίτσο, Marco Dezzi Bardeschi

80|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

|81

Εικόνα 43: Διαλεκτική σχέση μεταξύ της οροφής του ιερού

και της καινούργιας φατνωματικής της παρέμβασης, ανοψη ναού

| υποκείμενος χώρος . μουσείο | Ο υποκείμενος χώρος στον οποίο διατηρούνται τα ερείπια του άμβωνα του ναού της ρεπουμπλικανικής εποχής, που χρονολογείται από το 194π.Χ, έχει ενισχυθεί με την χρήση του κεκλιμένου επιπέδου. Δίνεται έτσι περισσότερος χώρος στο αρχαιολογικό μουσείο και στη διαδρομή που δημιουργείται από κάτω. Στο εσωτερικό του παλιού σκευοφυλακίου έχει τοποθετηθεί ένα νέο κλιμακοστάσιο το οποίο συνδέει τον καθεδρικό με το υποκείμενο μουσείο (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli n.d.)51

| καμπαναριό | Ένας πιο εξειδικευμένος σχεδιασμός απαιτήθηκε για την κατασκευή του νέου καμπαναριού. Η νέα τοποθεσία που επιλέχτηκε, κοντά στο Capitular Hall, επιτρέπει την ανεμπόδιστη ορατότητα και την ακρόαση του καμπαναριού από την πόλη. Η λεπτή και διαφανής μεταλλική δομή του καμπαναριού έχει καλυφθεί από ένα διαφανές θόλο με διάτρητο κάλυμμα. Το καινούργιο κάλυμμα προσδίδει την ακριβή αστρονομική θέση του ουρανού την ημέρα που ο Απόστολος Παύλος έφτασε στον καθεδρικό ναό του Pozzuoli(Campanelli n.d.)52. Ο χειρισμός αυτός είναι αντίστοιχος με εκείνον της φατνωματικής οροφής. Παράλληλα, επανατοποθετούνται οι τρεις χάλκινες καμπάνες που επιβίωσαν από το καμπαναριό που κατασκευάστηκε το 1963(Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli n.d.)51. Πρόκειται για μια κίνηση που συμμορφώνεται με τις συνθετικές αρχές του Marco Dezzi Bardeschi σχετικά με την τοποθέτηση των στοιχείων μνήμης στην αρχική τους θέση. Ο αρχιτέκτονας επιλέγει να παρέμβει και να συνθέσει στο χώρο, σεβόμενος πάντα το παρελθόν του μνημείου, δημιουργώντας ταυτόχρονα έναν διάλογο μεταξύ του αρχαίου και του σύγχρονου.

Bardeschi, Marco Dezzi. Tempio Duomo di Pozzuoli, Rione Terra. n.d. http://www.marcodezzibardeschi.

com/_Progetti/incorso/Tempio_Duomo.html (accessed 09 17, 2018). 52

Campanelli, Alessandro Pergoli. «Tempio cattedrale a Pozzuoli. Il concorso internazionale di restauro

del duomo.» n.d.: σελιδα 8-37.

84|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Εικόνα 44: Καμπαναριό Tempio Dοumo di Pozzuoli, Σκίτσα πρότασης, Marco Dezzi Bardeschi

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ |85

| σχολιασμός | Ο αρχιτέκτονας Marco Dezzi Bardeschi απομακρύνεται συνειδητά από την αντίληψη της διαφύλαξης του μνημείου ως τεκμήριο ενός αδρανούς και κρυσταλλωμένου παρελθόντος. Δεν διστάζει να ξαναγράψει πάνω στις ήδη εγγεγραμμένες επιφάνειες, επιθυμώντας να επαναφέρει στη σύγχρονη πραγματικότητα κάτι που αναδύθηκε από το παρελθόν και έφτασε μέχρι το σήμερα έχοντας απωλέσει τη λειτουργική του υπόσταση. Κάνοντας το ξανά λειτουργικό και γοητευτικό, επιτρέπει σε αυτό το μνημείο να συμμορφωθεί με μια κοινωνία που συνεχώς μεταλλάσσεται. Το Tempio Duomo di Pozzuoli αποποιείται έτοιμες και εύκολες λύσεις αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων που συνοψίζονται στην αναπαραγωγή εικόνων που ίσως και να είναι ακατάλληλες να περιγράψουν το παρόν και κυρίως το μέλλον. Έτσι, απαντάει εύστοχα στο ερώτημα που θέτει ο Hewitt για το πώς μπορεί να διατηρηθεί και να προστατευτεί η αρχιτεκτονική μορφή και το υλικό του αρχικού αντικειμένου-κτίσματος και ταυτόχρονα να αναπαραχθεί μια νέα υβριδική οντότητα, που να αντιπροσωπεύει τις ιδέες της εποχής του ξαναχρησιμοποιώντας τον ίδιο χώρο για να εγγραφθούν νέες αφηγήσεις(Hewitt ΗΠΑ 1994)53. Το αποτέλεσμα που προκύπτει, δικαιολογεί πλήρως τον χαρακτηρισμό του ως αρχιτεκτονικό παλίμψηστο. Έχει σαν στόχο τη δημιουργία μιας ενδιάμεσης κατάστασης (Hewitt ΗΠΑ 1994)57 μεταξύ του παλιού και του σύγχρονου, ο αρχιτέκτονας εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι επάλληλες γραφές μεταξύ τους και στον τρόπο που επιτρέπουν τον επαναπροσδιορισμό του παλιού σε μια πιο πλούσια και περίπλοκη θεώρηση του συνόλου. Αντιλαμβανόμενος την ένταση της παρουσίας του παρελθόντος, διατηρεί την αποτυπωμένη στο χώρο ιστορία και μνήμη. Η υβριδική δημιουργία που προκύπτει από την ανάγνωση του παλιού και του νέου δεν αναφέρεται απλά σε μια σύγχρονη κατάσταση. Καταλαμβάνει ένα βαθύ σύνολο χρόνου, έχει βάθος και εμπεριέχει τόσο τα στοιχεία του μέλλοντος όσο και του παρελθόντος. Ταυτόχρονα, καταγράφει και εικονογραφεί την εξέλιξη του ιστορικού συνεχούς, υπενθυμίζοντας ότι συνεχώς χτίζουμε σε ένα παρελθόν, ένα παρόν που με τη σειρά του θα γίνει παρελθόν για ένα μέλλον που θα γίνει παρόν. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον έχουν την δυνατότητα και την ευκαιρία να συνυπάρξουν στο Tempio Duomo di Pozzuoli, να ενταχθούν το ένα μέσα στο άλλο και να συντεθούν δημιουργικά σε ένα σύνολο λειτουργικό και βιώσιμο. Πρόκειται για ένα χώρο στον οποίο εμφανίζονται ταυτόχρονα το χαρακτηριστικό της «ζωντανής συνέχειας» και της «ζωντανής ιστορικότητας», ένας συνδυασμός που φαίνεται εκ πρώτης όψεως αντιφατικός.

Hewitt, Mark A. «Architecture for a Contingent Environment.» Journal of Architectural Education Vol 47,

ΗΠΑ 1994: σελίδα 199. Εικόνα 45:

Εξωτερική άποψη παρέμβασης, Σκίτσο, Marco Dezzi Bardeschi

86|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ |87

«Η γη, τόσο βαριά φορτωμένη με ίχνη και με παλιές αναγνώσεις, μοιάζει πολύ με ένα παλίμψηστο» (Corboz 1983)

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

συμπερασματα

90|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

| συμπεράσματα | Το ζήτημα της διασφάλισης της ιστορίας και της μνήμης στην σύγχρονη πραγματικότητα, όσο επιθυμητό και να είναι από τον αρχιτεκτονικό κόσμο, εγείρει πολλούς περιορισμούς και δυσκολίες. Η ανησυχία για τυχόν απομάκρυνση από την ιστορία και την μνήμη, για αλλοίωση της αυθεντικότητας και επαναπροσδιορισμός του χώρου, γεννούν επιφυλάξεις, κατευθύνοντας τον σχεδιασμό σε γραφικούς και ήδη δοκιμασμένους χειρισμούς. Ο σεβασμός όμως, προς το παρελθόν και η ενσωμάτωση των έργων του στο σήμερα δεν εκφράζεται με τη νωπή και επιθετική τοποθέτηση του παρόντος δίπλα στο παρελθόν με μια λογική απλής παράθεσης. Όπως προαναφέρθηκε, ο ανθρώπινος νους έχει την έμφυτη τάση να δημιουργεί παλίμψηστα. Οι μέθοδοι παρέμβασης που έχουν σαν βάση την έννοια αυτή και επιμένουν στον εμπλουτισμό του τελικού αποτελέσματος, παρουσιάζουν μια πιο σύνθετη προσέγγιση απο αυτή της απλής παράθεσης. Έχοντας μια ποιοτική θεώρηση του ιστορικού αντικειμένου, επιτρέπουν τον επαναπροσδιορισμό, την επανερμηνεία και το μετασχηματισμό του, χωρίς να αναιρείται κατ’ ανάγκη η μνημειακότητα του. Ταυτόχρονα, προσδίδονται περισσότερα νόηματα, νέες αξίες και νέα σκοπιμότητα στην προϋπάρχουσα δομή. Η καινούργια παρέμβαση συντίθεται με σεβασμό στη παλιά χωρίς να την καταστρέφει και να την μιμείται. Όπως και στο χειρόγραφο του παλίμψηστου, έτσι και στη προσέγγιση με βάση την έννοια αυτή, η νέα γραφή διαφοροποιείται απο την παλιά. Πρόκειται για κάτι σύγχρονο, ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες και τοποθετείται στο σήμερα με νέα υλικά, μορφές και κατασκευαστικές μεθόδους. Παράλληλα,η καινούργια γραφή εμφανίζεται και αναμειγνύεται με τα στοιχεία της προηγούμενης, ενώ ταυτόχρονα τα προστατεύει, δημιουργώντας έτσι μια σχέση αλληλεξάρτησης, η οποία συνθέτει αυτή την υβριδική δομή. Όλα τα στοιχεία είναι εμφανή και παρόντα, συνυπάρχουν σε επάλληλα επίπεδα, διαχέονται και παράλληλα αναγιγνώσκονται σαν διακριτές και αυτόνομες γραφές που κάθε μία συνθέτει μία ή και περισσότερες ιστορίες. Τα ίχνη της παλαίας γραφής ενημερώνουν τον αναγνώστη για το παρελθόν, ενώ ταυτόχρονα μαρτυρούν την αίσθηση μιας χαμένης συνέχειας. Παράλληλα, ο αφουγκρασμός της σύγχρονης επέμβασης, επιβεβαιώνει το παρόν, εκφράζει τις ανάγκες και εκπληρώνει τις επιθυμίες της εποχής του. Η κάθε γραφή θέτει τους δικούς της όρους, συντίθεται με τους δικούς της ρυθμούς και υπόκειται στους δικούς της περιορισμούς. Το αποτέλεσμα που προκύπτει αποτελεί μια σημαντική έκφραση της εποχής και στηρίζει μια νέα αισθητική αντίληψη για τις σχέσεις μεταξύ παλιού και νέου. Οι χώροι του παρελθόντος, ερμηνεύονται ποικιλοτρόπως και παραδίδονται στο παρόν πιο πλούσιοι τόσο σε αξίες όσο και σε νοήματα. Ταυτόχρονα, αναβιώνουν παλιούς αλλά και νέους βιωματικούς και συναισθηματικούς δεσμούς με τον χρήστη. Ωστόσο, η καταλληλότητα, η ηθική και η αισθητική των επεμβάσεων αυτών δεν μπορεί να εγγυηθεί. Όπως έχει προαναφερθεί, η προσέγγιση του παλίμψηστου συνδέεται έντονα με την έννοια του χρόνου, ένός παράγοντα που ευνοεί τόσο την ένταξη, όσο και την αποβολή. Έτσι, με το πέρασμα του, κρίνεται τι θα διασφαλιστεί και στη συνέχεια, θα συμβάλει με το δικό του τρόπο στην διαμόρφωση της Ιστορίας και της Μνήμης. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ |91

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Marco Dezzi Bardeschi

Ο Marco Dezzi Bardeschi, γεννήθηκε στην Φλωρεντία στις 30 Σεπτεμβρίου του 1934, ήταν αρχιτέκτονας μηχανικός και εξειδικεύοταν στην θεωρία της αποκατάστασης και της διατήρησης. Ο ενθουσιασμός και το πάθος για τη διασφάλιση του παρελθόντος και της μνήμης αποτελούν χαρακτηριστικό της ζωής του αρχιτέκτονα, ο οποίος απεβίωσε στις 4 Νοεμβρίου του 2018, σε ηλικία 84 ετών(Bardeschi, About the architect n.d.)1. Αποφοιτώντας πρώτα από τη σχολή μηχανικής το 1957 και στη συνέχεια από τη σχολή αρχιτεκτονικής το 1962, ο αρχιτέκτονας απέκτησε πάνω από σαράντα χρόνια εμπειρίας στον τομέα της συντήρησης και της αποκατάστασης. Αρχικά εργάστηκε στο Ινστιτούτο Αποκατάστασης Μνημείων (1960-1975), και στη συνέχεια, στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Μιλάνου (Polytechnic di Milano, 1976- 2018). Ήταν ιδρυτής του Τμήματος Διατήρησης Αρχιτεκτονικών και Περιβαλλοντικών Πόρων στο Πολυτεχνείο του Μιλάνο, το οποίο διεύθυνε από το 1980 έως το 1985, καθώς και του Διδακτορικού Διπλώματος για τη Διατήρηση της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, το οποίο συντόνιζε από το 1983 μέχρι το 1985. Από το 1998 έως το 2002 ήταν μέλος της Γερουσίας του Πολυτεχνείου του Μιλάνο με σκοπό την εκπροσώπηση των πειθαρχικών τομέων του Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού και Διατήρησης (Bardeschi, CONSERVAZIONE & PROGETTO, Undici consorsi 2000/2005 n.d.)2. Ως συγγραφέας πολυάριθμων δημοσιεύσεων που σχετίζονται με την ιστορία της αρχιτεκτονικής, ίδρυσε και διεύθυνε τα περιοδικά Necropoli (με τον Francesco Gurrieri για το LEF της Φλωρεντίας, 20 εκδόσεις: 1969-71) και το Psicon (με τους Eugenio Battisti και Marcello Fagiolo, Centro Studi «Ouroboros» της Φλωρεντίας, 10 τεύχη: 1974-76). Ταυτόχρονα, από το 1933 διευθύνε το “ΑΝΑΓΚΗ”, ένα εξειδικευμένο τριμηνιαίο περιοδικό Αρχιτεκτονικής που μελετά έργα αποκατάστασης και συντήρησης. «μην αφαιρείται υλικό από το εργοτάξιο, αλλά προσθέστε, με διακριτικότητα, ενισχύοντας την ιστορική διαστρωμάτωση και το διαλόγο που προκύπτει μεταξύ των υφιστάμενων πραγμάτων» (Bardeschi, About the architect n.d.)3 Όπως ο ίδιος είχε δηλώσει, η παραπάνω φράση αποτελεί τη βασική συνθετική του αρχή για όλες του τις παρεμβάσεις. Κάθε ίχνος μνήμης πρέπει να διατηρείται και να προβάλλεται στο εργοτάξιο έτσι ώστε να ενισχύεται η ιστορική του διαστρωμάτωση, δημιουργώντας έναν εύφορο διάλογο μεταξύ των στοιχειών. Σύμφωνα με τον ίδιο, το σχέδιο παρέμβασης στο υπάρχον πρέπει να αποτελεί μια αυτόνομη και ποιοτικά συμβατή προσθήκη, στην οποία προσδίδεται 1

Bardeschi, Marco Dezzi. About the architect. n.d. http://www.marcodezzibardeschi.com/About.html (τε-

λευταία πρόσβαση στις 22.10.2018). 2

Bardeschi, Marco Dezzi. “CONSERVAZIONE & PROGETTO, Undici consorsi 2000/2005.” Restaura Venezia Fiere,

Salone del Restauro dei Beni Culturali, 1/3 dicembre 2006, n.d. 3 the

“Do historical

not

subtract

stratification

material and

the

from

the

factory,

rather

add,

resulting

dialogue

across

the

discreetly, board

between

increasing things”

Bardeschi, Marco Dezzi. About the architect. n.d. http://www.marcodezzibardeschi.com/About.html (τελευταία πρόσβαση στις 22.10.2018).

94|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

ένας γοητευτικός και αφηγηματικός χαρακτήρας. Ανάμεσα στις γραμμές των αρχικών γραφών, μια νέα σύγχρονη μικρό-ιστορία εξελίσσεται, συμβάλλοντας στην ενίσχυση του προοδευτικού παλίμψηστου της αρχιτεκτονικής (Bardeschi, Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας 2018)4.

Εικόνα 46:

Αρχιτέκτονας Marco Dezzi Bardeschi

Bardeschi, Marco Dezzi, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας με θέμα

«Tempio Duomo di Pozzuoli» στις 20.06.2018

MARCO DEZZI BARDESCHI |95

96|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

πρώτο μέρος δεύτερο μέρος πηγές εικόνων |97

| πρώτο μέρος | “In the Sinai, a global team is revolutionizing the preservation of ancient manuscripts”. Washington POST Magazine, September 8, 2012. Cheung, Jeffrey. “Creating Place with Palimpsest”. Toronto, Canada: A Design Thesis presented to Ryerson University in partial fulfillment of the requirements for the degree of Architecture, 2012. Collins, Peter. “Concrete: The Vision of the New Architecture”. Montreal: Mc GillQueen’s Press, 2004. Corboz, André. “The Land as a Palimpsest”. Diogène, 1983. Dillon, Sarah. “Reinscribing De Quincey’s palimpsest: the significance of the palimpsest in contemporary literary and cultural studies”. Textual Practice, 06 Aug 2006. Eisenman, Peter. “Cities of Artificial Excavation: The Work of Peter Eisenman, 19781988”. New York: Rizzoli International, 1994. Freud, Sigmund. “Civilization ans its Discontents”. Austria: Internationaler Psychoanalytischer Verlag Wien, 1930. Genette, Gérard. “Palimpsestes, La litterature au second degre”. Paris: Le Seuil, 1982. Goffi, Federica. “The Sempiternal Nature of Architectural Conservation and the Unfinished building”. Virginia: Virginia Polytechnic Institute and State University, 2010. Hendrix, John S. “Palimpsest”. Roger Williams University, 2011. Hewitt, Mark A. “Architecture for a Contingent Environment”. Journal of Architectural Education Vol 47, ΗΠΑ 1994: σελίδα 199. Jamison, Martin. “Palimpsest new and old” https://kb.osu.edu/bitstream/handle/1811/24146/ palimpsests?sequence=3 τελευταία επίσκεψη: 12.09.2018: page 16. Jokilehto, Jukka. “The contribution of English, French, German and Italian Thought towards an International Approach to the Conservation of Cultural Property” Στο A History of Architectural Conservation, pafe 28. The University of York, England: Institute of Advanced Architectural Studies, 1986. Noel, William. “TED Ideas Worth Spreading.” Απρίλιος 2012. https://www.ted.com/talks/ william_noel_revealing_the_lost_codex_of_archimedes?embed=true#t-469068 (πρόσβαση 21.10.2018). 98|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Quincey, Thomas de. “The Palimpsest of the human brain”. Quotidiana, 1845. Sebastien, Marot. “The Reclaiming of Sites”. Στο Recovering Landscape: Essays in Contemporary Landscape Architecture, του/της James Corner, 44-57. New York: Princeton Architectural Press, 1999. Souto de Moura, Eduardo. “The Kenneth Frampton Endowed Lecture”. Columbia University, November 26,2012. Tschiumi, Bernard. “Architecture and Disjunction”. MIT Press, 1996. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britanica. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τόμος 28. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τόμος 41. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τόμος 41. | δεύτερο μέρος | Bardeschi, Marco Dezzi. About the architect. official architect’s website n.d. http:// www.marcodezzibardeschi.com/About.html (τελευταία πρόσβαση 22.10.2018). Bardeschi, Marco Dezzi. «CONSERVAZIONE & PROGETTO, Undici consorsi 2000/2005.» Restaura Venezia Fiere, Salone del Restauro dei Beni Culturali, 1/3 dicembre 2006, n.d. Tempio Duomo di Pozzuoli. official architect’s website n.d. http://www.marcodezzibardeschi.com/_Progetti/incorso/Tempio_Duomo.html (τελευταία πρόσβαση 22.10.2018). Bardeschi, Marco Dezzi, συνέντευξη από Bernidaki Emmanouela. Tempio Duomo di Pozzuoli_ πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασίας στις 20 06 2018. Basilica Cattedrale san Procolo Martire di Pozzuoli. La storia della cattedrale San Procolo. http://www.cattedralepozzuoli.it/la-cattedrale/la-storia-cattedrale.html (τελευταία πρόσβαση 22.10.2018). Campanelli, Alessandro Pergoli. «“Il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli”.» L’Architetto italiano, n.d.: σελίδα 8-13. Campanelli, Alessandro Pergoli. «Tempio cattedrale a Pozzuoli. Il concorso internazionale di restauro del duomo.» n.d.: σελιδα 8-37. Gianfrano, Anna. Tempio-Duomo di Pozzuoli: progettazione e restauro ; concorso internazionale di progettazione per il restauro del Tempio-Duomo di Pozzuoli, luglio 2003 - novembre 2004 ; mostra dei progetti 6 maggio - 4 giugno 2006,. Pozzuoli, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ |99

Rione Terra: Palazzo Migliaresi, 2006.

| κατάλογος εικόνων | Εικόνα 1:

Παλίμψηστο του Αρχιμήδη, πηγή: https://www. humanstories.gr/o-chamenos-kodikas-tou-archimidi/ τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 17

Εικόνα 2:

Παλίμψηστο του Αρχιμήδη, πηγή: http://thatsmaths.com/2013/01/03/ archimedes-method-uncovered/archimedes-palimpsest-half], τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 19

Εικόνα 3:

Παλίμψηστο του Αρχιμήδη, πηγή:https://el.wikipedia.org/wiki/%CE %A0%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%BC%CF%88%CE%B7%CF%83%CF%84%CE%BF_%CF%8 4%CE%BF%CF%85_%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B9%CE%BC%CE%AE%CE%B4%CE%B7, τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 21

Εικόνα 4:

Παλίμψηστο χειρόγραφο αραβικής μετάφρασης των ευαγγελίων και εικονογραφημένου ελληνικού ιατρικού κείμενου, πηγή: http://brewminate.com/ palimpsest-manuscript-revealing-more-about-ancient-east-west-connections/ τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 22

Εικόνα 5:

Ίχνη κτιριακού όγκου σε μεσοτοιχία, πηγή: https://www. theguardian.com/artanddesign/2015/oct/29/ghosts-ofthe-blitz-the-poetry-of-londons-world-war-wastelands τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 26

Εικόνα 6:

Οι επάλληλες στρώσεις Ιστορίας στο Βατικανό, σχέδιο κάτοψης, Ρώμη: η αρένα του Νέρωνα, η παλιά βασιλική του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η νέα βασιλική και η πλατεία του Αγ. Πέτρου, πηγή: Journal of Architectural Education, Vol 47, ΗΠΑ, 1994, σελίδα 29

Εικόνα 7:

University Art Museum, California, μακέτα ανάδειξης διαφορετικών στρώσεων, πηγή: https://eisenmanarchitects.com/University-Art-Museum-1986, σελίδα 31

Εικόνα 8:

Εικόνα 9:

Parc de la Villette, Παρίσι, Εξωτερικά προοπτικά σκιτσα,1983, πηγή: https://www.moma.org/collection/works/240, τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 32 Parc de la Villette, Παρίσι, σχέδιο κάτοψης, , πηγή:https:// www.studyblue.com/?src_url=https://www.studyblue.com/ notes/note/n/final-id-deck/1623681#flashcard/flip/1623681,

100|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 32 Εικόνα 10: Μουσείο Ακρόπολης, Εξωτερική άποψη, Αθηνά, πηγή: http://www.tschumi.com/ projects/2/, τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 33 Εικόνα 11: Μουσείο Ακρόπολης, Αθηνά, www.tschumi.com/projects/2/, σελίδα 33 Εικόνα 12:

Εξωτερικά σκίτσα ιδέας, πηγή: http:// τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018,

Άποψη ερειπίων, Beyrouth, 1991, πηγή: http://fabbula.com/palimpestpeoplemade-realities/, τελευταία πρόσβαση Σεπτέμβρης 2018, σελίδα 35

Εικόνα 13: Tempio di Pozzuoli, Κάτοψη του ρωμαϊκού ναού την Εποχή του Αυγούστου, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 39 Εικόνα 14:

Tempio di Pozzuoli, Άποψη του ναού, Filippo Morghen, 1766, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 39

Εικόνα 15: Duomo di Pozzuoli, Κάτοψη ναού πριν την παρέμβαση του Ιταλού μουσειολογου Ezio De Felice, 1964, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 40 Εικόνα 16-17: Απόψεις του ερειπωμένου ναού πριν την παρέμβαση αναβίωσης, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 43 Εικόνα 18: Ιστορική εξέλιξη του Tempio Duomo πηγή: προσωπική επεξεργασία, Φεβρουάριος 2019 σελίδα 44

Pozzuoli,

Εικόνα 19: Tempio Duomo di Pozzuoli, Τομή παρέμβασης, προσωπική επεξεργασία, αρχικό υλικό: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, Σεπτέμβριος 2018, σελίδα 46 Εικόνα 20: Σκίτσο άποψης εσωτερικού ναού, Marco Dezzi Bardeschi, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 49 Εικόνα 21: Tempio Duomo di Pozzuoli, Κάτοψη του ναού, αποτυπώνονται οι χώροι και οι προσβάσεις του χώρου, πηγή: προσωπική επεξεργασία, Σεπτέμβριος 2018, η κάτοψη αποτελεί προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 51 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ |101

Εικόνα 22: Κεντρική Είσοδος, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 53 Εικόνα 23: Δευτερεύουσα Είσοδος μέσω του γυάλινου όγκου που τοποθετείται ανάμεσα από τον Καθεδρικό ναό και το παρεκκλήσι SS. Corpo di Cristo, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 53 Εικόνα 24:

Είσοδος που τοποθετείται πλευρικά στο δυτικό κομμάτι του ναού και εξυπηρετεί την ένωση του Καθεδρικού με τον υποκείμενο Αρχαιολογικό Χώρο, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 53

Εικόνα 25:

Είσοδος για άτομα με ειδικές ανάγκες που επιτρέπει την άμεση πρόσβαση των επισκεπτών στο Ιερό, βόρεια του ναού στη via Duomo, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 53

Εικόνα 26:

Πλατεία διαμορφωμένη για την πρόσβαση στο παρεκκλήσι SS. Body of Christ, ανατολικά του καθεδρικού ναού, πλευρικά παρατηρούνται στοιχεία από τον ρεπουμπλικανικό ναό, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 53

Εικόνα 27:

Διατηρημένη ερειπωμένη είσοδος του ναού, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 56

Εικόνα 28: Διαλεκτική παρέμβασης, σελίδα 58

σχέση μεταξύ της ερειπωμένης εσωτερικό αίθριο, πηγή: προσωπικό

Εικόνα 29: Ταυτόχρονη ανάγνωση εσωτερική άποψη του σελίδα 60

του ναού,

ρωμαϊκού και πηγή: προσωπικό

πρόσοψης και αρχείο, Ιούνιος

της 2018

του μπαρόκ ναού, αρχείο, Ιούνιος 2018

Εικόνα 30: Tempio Duomo di Pozzuoli, Εσωτερική άποψη, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 62 Εικόνα 31: Τρούλος στο εσωτερικό του Παρεκκλησίου SS. Sacramento, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 64 Εικόνα 32: Ταυτόχρονη ανάγνωση του μπαρόκ τρούλου και του ρωμαϊκού κίονα, εσωτερικό του παρεκκλησιού, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 64 Εικόνα 33:

Το ιερό της μπαρόκ εκκλησίας, αντικείμενα του χώρου, πηγή: σελίδα 68

είναι εμφανή τα επανατοποθετημένα προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018,

Εικόνα 34: Ρωμαϊκή πρόσοψη, άποψη εσωτερικού, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, 102|ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

σελίδα 70 Εικόνα 35: Ρωμαϊκή πρόσοψη, άποψη εσωτερικού, σκίτσο, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 69 Εικόνα 36:

Κατασκευαστικές πηγή: προσωπικό σελίδα 73

λεπτομέρειες αρχείο του

ρωμαικής πρόσοψης, σκίτσα, αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi,

Εικόνα 37-39: Λεπτομέρειες παρέμβασης της ρωμαϊκής πρόσοψης, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 73 Εικόνα 40: Ταυτόχρονη ανάγνωση της ρωμαϊκής πρόσοψης και της ερειπωμένης σε δεύτερο επίπεδο, άποψη εσωτερικό ναού, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 76 Εικόνα 41: Εσωτερική άποψη του ναού, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018,σελίδα 78 Εικόνα 42:

Εσωτερική άποψη παρέμβασης, Σκίτσο, Marco Dezzi Bardeschi, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 80

Εικόνα 43: Διαλεκτική σχέση μεταξύ της οροφής του ιερού και της καινούργιας φατνωματικής της παρέμβασης, άνοψη ναού, πηγή: προσωπικό αρχείο, Ιούνιος 2018, σελίδα 83 Εικόνα 44: Καμπαναριό Tempio Dοumo di Pozzuoli, Σκίτσα πρότασης, Marco Dezzi Bardeschi, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 85 Εικόνα 45:

Εξωτερική άποψη παρέμβασης, Σκίτσο, Marco Dezzi Bardeschi, πηγή: προσωπικό αρχείο του αρχιτέκτονα Marco Dezzi Bardeschi, σελίδα 86

Εικόνα 46:

Αρχιτέκτονας Marco Dezzi Bardeschi, πηγή: https://www.corriere.it/ cultura/18_novembre_05/morto-marco-dezzi-bardeschi-l-architettura-dellantirestauro-b2dd067e-e129-11e8-b7b1-47f8050d055b.shtml?fbclid=IwAR2v_ FGAWRIOm7kwKRID5T8yEofMG2_KChNNWmbaQqTzt4cvMgYQbEPBgXc, σελίδα 95

Τα κολάζ αποτελούν προσωπική δημιουργία στα πλαίσια της ερευνητικής μου εργασία, Σεπτέμβρης 2018

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ |103