70jaar vrijheid by berthil van den Brink

jaar

een magazine over de Tweede wereldoorlog en de bevrijding van zuTphen en warnsveld

COLOFON 70 jaar Vrijheid Het magazine ’70 jaar Vrijheid, magazine over de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding in Zutphen en Warnsveld’ is een uitgave van het 4 mei comité van de gemeente Zutphen en is aangeboden aan alle leerlingen van de groepen 7 en 8 van alle basisscholen in de gemeente Zutphen. Zutphen, april 2015

REDACTIE Daniëlla Elshof Tekstproducties

COÖRDINATIE Vera dos Santos (gemeente Zutphen), Adriaan van Oosten (4 mei comité gemeente Zutphen)

VORMGEVING EN DRUK Berthil van den Brink (www.berthil.nl)

inhoud 3

Voorwoord

De Tweede Wereldoorlog

Wat gebeurde er hier tijdens de oorlog...

Wat betekent dat eigenlijk?

Mainstreet; Ambassadeur van de Vrijheid

De bezetting van Zutphen in foto’s

Nationale dodenherdenking

Jan Kreijenbroek maakte het bombardement van dichtbij mee

Herdenkingsmonumenten in Zutphen en Warnsveld

Musea, tentoonstellingen en musicals over de oorlog

Hannie Jacobs werd als Joods meisje weggehaald bij haar ouders

Opdrachten en lessen over de Tweede Wereldoorlog

Henk Mulder was tiener tijdens de oorlog

Straten vernoemd naar verzetshelden en gesneuvelde militairen

Vrijheid, wat is dat eigenlijk?

Lezen en kijken; boeken en films over de oorlog

Foto’s en beelden Berthil van den Brink, Daniëlla Elshof, Willem Feith, Collectie Stedelijk Museum, Mijngelderland.nl

MET DANK AAN: Jan Kreijenbroek, Henk Mulder, Hannie Jacobs, Stedelijk Museum Zutphen

Dit magazine is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Toch is het mogelijk dat er onjuistheden en onvolkomenheden in voorkomen. De samenstellers van dit magazine en het Comité 4 en 5 mei aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor schade als gevolg van deze of andere onjuistheden of onvolkomenheden.

voorwoord Beste lezer, 70 jaar vrijheid. Een mooi en interessant magazine speciaal voor jou. Dit jaar is het 70 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd van de Duitse bezetting. 70 jaar is een lange tijd. Zelfs jouw opaâ&#x20AC;&#x2122;s en omaâ&#x20AC;&#x2122;s en die van je groepsgenoten zullen zich van die jaren maar weinig kunnen herinneren. Als ze toen al geboren waren. Toch is het goed dat ook jij weet wat er tussen 1940 en 1945 in Nederland is gebeurd. Wist je dat toen alleen al meer dan 600 inwoners van Zutphen en Warnsveld zijn omgekomen? De meesten van hen waren Joden, die door de Duitsers werden weggevoerd, alleen omdat ze Joods waren. Maar ook veel mensen die zich verzetten tegen de bezetting, of die anderen wilden beschermen, zijn omgebracht. Zelfs bij de bevrijding van Zutphen en Warnsveld door de Canadezen zijn nog minstens 60 mensen omgekomen. Waarom moet ik dat allemaal weten, zul je misschien vragen. Het is al zo lang geleden! Dat is het ook, en niet voor niets hebben we dit magazine de titel 70 jaar vrijheid gegeven. Vrijheid is voor mensen die nu leven iets heel gewoons. We weten nauwelijks meer wat vrijheid eigenlijk betekent. Misschien weet je dat pas goed als je ook weet wat on-vrijheid is. Als je je als onderduiker soms jarenlang onzichtbaar moet maken, en erop hopen dat je niet verraden wordt. Als je merkt dat je niet meer voor je eigen mening uit mag komen, omdat je anders zomaar in de gevangenis gezet kunt worden. Als je van de ene op de andere dag niet meer naar school mag, en op de trein gezet wordt naar Kamp Westerbork. Oorlog maakt heel veel kapot. In Warnsveld, toen daar een V1 bij de molen neerstortte. Die was onderweg naar Engeland, maar er ging iets mis bij de lancering. In Zutphen, toen de Engelsen op 14 oktober 1944 de IJsselbrug wilden bombarderen, maar er net naast zaten. Een flink stuk van de binnenstad werd verwoest en 90 mensen kwamen om. Het is goed, ook voor jou in 2015, om te beseffen dat vrijheid niet iets is wat er vanzelfsprekend is en er altijd al geweest is. Allerlei dingen die nu zo gewoon zijn dat je er niet eens over hoeft na te denken, waren dat in de oorlog helemaal niet. Nog steeds is vrijheid iets om bewust van te genieten. Je kunt ieder boek lezen dat je graag wilt lezen. Je kunt alles zeggen wat je graag wilt zeggen. Je kunt gaan en staan waar je maar wilt. Er zijn veel landen waar dat heel anders is. En ook bij ons in Zutphen en Warnsveld was dat heel anders tussen 1940 en 1945. 70 jaar vrijheid. Lees dit magazine, denk erover en praat erover. Op school en thuis. Vrijheid is iets ongelofelijk moois, maar niets moois komt vanzelf. Laten we zuinig zijn op onze vrijheid!

Arnold Gerritsen, Burgemeester gemeente Zutphen

1940 - 1945

de Tweede wereldoorlog Hoe het begon Aan het begin van de vorige eeuw, van 1914 tot 1918, vond de Eerste Wereldoorlog plaats. Als verliezer van deze oorlog was Duitsland een enorm bedrag van 132 miljoen gulden schuldig aan Frankrijk. Daardoor werd het geld in Duitsland veel minder waard en de prijzen van producten werden steeds hoger. Veel mensen werden werkloos en leefden in armoede. Voor Hitler is dit een goed moment om steun voor zijn ideeën en zijn politieke partij, de NSDAP (Nationaal Socialistische Duitse Arbeiders Partij), te krijgen. Hij belooft de Duitse bevolking dat hij de werklozen weer werk geeft. Bijvoorbeeld door grote wapenfabrieken te bouwen. Een einde aan de armoede, weer voldoende banen… Veel mensen willen dit dolgraag geloven en de populariteit van Adolf Hitler neemt al snel toe. In 1933 komt Hitler als leider van de NSDAP aan de macht in Duitsland. Hij neemt zich voor van Duitsland weer een machtig, welvarend land te maken. De NSDAP krijgt veel leden, die nazi’s genoemd worden. Om van Duitsland het machtigste land van Europa te maken, besluit Hitler andere landen te veroveren. Hij begint met het sluiten van vriendschappen met bepaalde landen. Italië en Spanje bijvoorbeeld willen wel een samenwerking met Duitsland, dit worden Hitlers bondgenoten. Vrij eenvoudig krijgt Hitler in 1938 een stuk van Oostenrijk in handen. De Oostenrijkers vinden het allemaal prima, die kunnen zich wel vinden in Hitlers plannen. Vervolgens valt hij Tsjechoslowakije aan, wat ook vrij snel veroverd wordt. Het volgende land op Hitlers lijstje is Polen. Hiervoor maakt hij afspraken met Rusland. Ze zullen Polen samen veroveren en het land vervolgens verdelen. Dit gebeurt in 1939. Hierna volgen Finland, Denemarken en Noorwegen. Na deze veroveringen wil Hitler Frankrijk en daarna Engeland veroveren. Om dat makkelijker te maken, wil hij eerst Nederland en België bezetten.

De bezetting Op 10 mei 1940 worden veel Nederlanders wakker van het geluid van vliegtuigen en tanks. De Duitsers vallen ons land binnen. Nederland probeert zich te verzetten, maar het Duitse leger blijkt veel te sterk. Wanneer Hitler de stad Rotterdam bombardeert en

dreigt dit met nog meer steden in Nederland te doen, besluit de Nederlandse legerleiding zich over te geven. De regering en Koningin Wilhelmina, Prinses Juliana en haar kinderen zijn dan al gevlucht naar Engeland. In eerste instantie lijkt het ogenschijnlijk allemaal wel mee te vallen tijdens de bezetting door de Duitsers. Veel dingen gaan gewoon door. Mensen blijven werken, kinderen gaan naar school en de sportvereniging en spelen gewoon buiten. Maar steeds meer wordt duidelijk wat het betekent om niet meer vrij te zijn. Mannen worden door de Duitsers gedwongen te werken, bijvoorbeeld in Duitse fabrieken. Als je laat merken dat je het niet met Hitler eens bent, loop je het risico opgepakt te worden. Steeds vaker worden mensen gevangen genomen. Vooral Joden zijn het slachtoffer. Volgens Hitler zijn zij de schuld van heel veel ellende in Duitsland. Ondertussen wordt het leven steeds moeilijker. Het eten wordt schaars en gaat op de bon, wat betekent dat je niet meer zomaar naar de winkel kunt gaan om iets te halen, maar dat je alleen kunt kopen waar je bonnen voor hebt. ’s Avonds de straat op kan niet zomaar meer. Er wordt een avondklok ingesteld en wanneer die geldt ben je verplicht thuis te blijven.

Jodenvervolging De Joden zijn volgens Hitler de grote boosdoener. Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden hen allerlei dingen verboden. Joodse kinderen zijn niet meer welkom op school en moeten naar een speciale school voor Joden. Op steeds meer plekken hangen bordjes ‘Verboden voor Joden’. Bij het zwembad en de bioscoop bijvoorbeeld. En bij cafés en restaurants. Ook mogen Joden geen gebruik meer maken van het openbaar vervoer. Vanaf april 1942 worden ze verplicht een herkenbaar symbool met het woord Jood op hun kleding te dragen. Met deze gele Davidster, ook wel Jodenster genoemd, kan iedereen in één blik zien dat iemand Joods is. Vanaf dat jaar wordt het steeds onveiliger voor Joodse mensen in Nederland. In de zomer van 1942 beginnen de grootschalige deportaties van Joden uit Nederland. Zonder aanleiding worden Joden op straat of uit hun huis gehaald door de Duitsers. Sommigen weten

onder te duiken, velen worden opgepakt en op de trein gezet naar een concentratiekamp. Slechts heel weinig mensen weten dit te overleven.

Concentratiekampen Westerbork, een kamp in het noorden van Nederland, wordt gebruikt als verzamelpunt voor Nederlandse Joden en tegenstanders van de nazi’s. Vanuit dit werkkamp in Drenthe worden mensen vervolgens naar Duitse concentratiekampen gebracht. Velen komen na Westerbork terecht in vernietigingskampen in Polen, zoals Auschwitz of Birkenau. Wanneer de treinen met (vooral) Joden hier aankomen, worden de mannen gescheiden van de vrouwen en kinderen. Vervolgens worden de meest gezonde mannen en vrouwen uit de groep gehaald. De rest gaat rechtstreeks naar de gaskamer, waar ze vermoord worden. Omdat begraven te omslachtig is, worden de dode lichamen daarna verbrand. Soms roken de schoorstenen van de verbrandingsovens dagen achter elkaar, 24 uur per dag. Niet alleen miljoenen Joden worden door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog vermoord. Ook zigeuners, gehandicapten, homo’s, communisten of iedereen die het openlijk niet eens is met Hitler loopt een groot risico door het naziregime omgebracht te worden.

NSB en het verzet De meeste mensen in Nederland zijn anti-Duits, maar doen niet actief mee in het verzet. Zij proberen met hun eigen gezin simpelweg zo goed mogelijk de oorlog te overleven. Natuurlijk zijn er in Nederland ook mensen die het helemaal eens zijn met Hitlers plannen en hem hierbij hulp bieden. De leden van de NSB, de Nationaal Socialistische Beweging bijvoorbeeld. Kinderen die ‘voor’ Hitler waren sluiten zich aan bij de Jeugdstorm, de jeugdafdeling van de NSB. Tegenover de mensen die Duitsland helpen, staan de Nederlanders die juist, in het geheim, tégen Hitler vechten. Vooral later in de oorlog gaan steeds meer mensen bij het verzet. Zij helpen bijvoorbeeld mensen met onderduiken, om ze te beschermen tegen de Duitsers. Of ze maken illegale kranten die ze stiekem drukken. Vaak doen deze verzetsmensen dit met gevaar voor eigen leven. Want als je wordt verraden, dan moet je dit vaak met de dood bekopen.

Bevrijding In het najaar van 1944 wordt het zuiden van Nederland bevrijd door de geallieerden. Dit waren de Engelse, Amerikaanse en Canadese legers die met elkaar samenwerkten om Europa te bevrijden van Duitsland. Op 6 juni 1944 komen de Canadezen en Amerikanen in Normandië in Frankrijk aan land en weten de Duitsers compleet te verrassen met een aanval. Deze dag wordt ook wel D-day genoemd.

Hoewel zuid Nederland eind 1944 bevrijd wordt, is het grootste deel van Nederland nog bezet en gaan veel Nederlanders een vreselijke hongerwinter in. Vooral in de grote steden in het westen van Nederland is bijna niks meer te eten. De mensen eten daar van alles om in leven te blijven, zoals tulpenbollen. Meer dan 20.000 mensen sterven die winter van de honger. Pas op 5 mei 1945 geeft het Duitse leger zich over en is heel Nederland bevrijd. Deze bevrijdingsdag wordt nog steeds ieder jaar gevierd, zodat we nooit vergeten hoe belangrijk het is dat Nederland een vrij land is.

Nederlands-Indië tijdens de oorlog Niet alleen in Nederland zelf, ook in NederlandsIndië – een voormalige Nederlandse kolonie – is de Tweede Wereldoorlog een moeilijke tijd. Nederlands-Indië wordt bezet door de Japanners, één van de bondgenoten van Duitsland. In januari 1942 valt het Japanse leger het eiland Tarakan voor de kust van Borneo (het huidige Kalimantan) binnen. Het Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL) capituleert op 8 maart 1942. Veel Nederlanders worden door de Japanners gevangen genomen in zogenaamde ‘Jappenkampen’, waar ze slecht behandeld worden. Miljoenen Indonesische mannen worden door Japan gedwongen te werken als dwangarbeider, onder andere aan de Birma-spoorweg. Ook Nederlandse en geallieerde krijgsgevangenen moesten onder dwang werken, onder meer aan de spoorweg.

Na de Tweede wereldoorlog Toen de Japanners de oorlog verloren, dacht Nederland weer de baas over Nederlands-Indië te worden. Alleen de Indonesiërs wilden dat niet. Zij wilden na de oorlog een onafhankelijk en vrij land zijn. Nederland was het er niet mee eens en stuurde militairen naar Nederlands-Indië, waar tot 1949 een strijd plaatsvond om de onafhankelijkheid van Nederlands-Indië. Uiteindelijk nam de Verenigde Staten het voor Indonesië op. Nederland kreeg geld van Amerika om alles wat kapot was gegaan in de Tweede Wereldoorlog te repareren. De Amerikanen zeiden dat als Nederland de Indonesiërs niet met rust zou laten, Nederland dat geld niet meer zou krijgen. Daarop besloot Nederland akkoord te gaan en werd Indonesië in 1949 onafhankelijk.

Zutphen & Warnsveld tijdens de Tweede Wereldoorlog

waT gebeurde er hier Tijdens de oorlog… op 14 april 2015 is het precies 70 jaar geleden dat Canadese militairen de gemeente zutphen weten te bevrijden van de duitsers. op 10 mei is het 75 jaar geleden dat de duitse soldaten nederland, ook zutphen en warnsveld, binnenvielen en ons land bezetten. in eerste instantie gaat ook hier tijdens de oorlog het normale leven ogenschijnlijk vrij gewoon door. er wordt gewerkt, getrouwd, gesport, kinderen gaan naar school, er worden uitjes gemaakt en concerten gegeven. op de markt in zutphen treedt zelfs een groot duits muziekcorps op.

IJsselbrug opgeblazen In november 1939 wordt mensen die vlakbij bruggen wonen aangeraden om een logeeradres te zoek, voor het geval de bruggen opgeblazen moeten worden. Hetzelfde geldt voor de huizen vlakbij de IJssel. Bewoners uit De Hoven wordt gevraagd te evacueren. De meesten gaan – lopend – naar Klarenbeek, waar ze tijdelijk opgevangen worden. Vlak voor de Duitsers op 10 mei 1940 Zutphen binnenvallen wordt de Oude IJsselbrug, zowel de verkeersbrug als de spoorbrug, opgeblazen door Nederlandse militairen. De bewoners moeten vervolgens een jaar lang met een pontje de rivier oversteken, totdat er in 1941 een nieuwe brug geplaatst worden. Dat is trouwens niet de brug die tegenwoordig de IJssel overgaat, want in 1945 wordt de brug opnieuw opgeblazen, dan door de Duitsers.

De Hoven veroverd Hoewel er flink tegengas geboden wordt, lukt het de Duitsers op 10 mei Zutphen en Warnsveld al vroeg te bezetten. Om De Hoven te veroveren hebben ze iets meer tijd nodig. Vanuit de huidige jachthaven gaan SS’ers met rubberbootjes de IJssel over, maar slechts weinigen bereiken de overkant en veel SS’ers verdrinken tijdens deze actie. Ook elf Nederlandse militairen komen om bij de gevechten en veel woningen in De Hoven worden verwoest. Het lukt de Duitsers uiteindelijk eind van de middag ook De Hoven te veroveren. Wat volgt is een periode van bezetting. Duitse soldaten worden ondergebracht in kazernes en scholen, maar ook bij mensen thuis. Op 14 mei verschijnt er voor het eerst na de bezetting weer een Zutphensche Courant. Daarin staat dat de klok op de Wijnhuistoren in de Zutphense binnenstad vanaf nu de Duitse zomertijd aangeeft, een verschil van 1 uur en 40 minuten. Vanaf eind mei gaan brood, schoenen en textiel op de bon. Vanaf 31 oktober 1940

mag niemand na middernacht nog de straat op tot 4 uur in de ochtend, uitgezonderd brandweer, politie en de vrijwilligers van de luchtbeschermingsdienst wanneer het luchtalarm gaat. Verder gaat het leven redelijk normaal z’n gang.

Bom op een munitietrein Helaas worden ook Zutphen en Warnsveld tijdens de oorlog een aantal keren hard getroffen. In de ochtend van 28 september 1944 voeren de geallieerden een luchtaanval uit op Zutphen. Doelwit is een Duitse munitietrein, die op het emplacement in Zutphen staat, ongeveer ter hoogte van de Hanzehal. De geallieerde aanval treft doel, de Duitse munitietrein wordt uitgeschakeld, maar de gevolgen voor de omgeving zijn verschrikkelijk. De ontploffende munitie, granaatscherven en stukken trein vliegen overal heen en beschadigen tientallen woonhuizen, industriegebouwen en de concertzaal Buitensociëteit. Vooral huizen aan de Deventerweg en Coehoornsingel worden zwaar getroffen. Eigenlijk is het een wonder dat er maar twee doden vallen. De schrik zit er na deze aanslag goed in. Niemand voelt zich nog veilig op straat.

Het bombardement op Zutphen Twee weken later volgt een nog zwaardere klap. Op 14 oktober 1944 zijn geallieerde vliegtuigen op weg naar de Oude IJsselbrug in Zutphen. Ze willen de brug bombarderen om te voorkomen dat de Duitsers met wapens en troepen naar Arnhem gaan. De bommen komen echter vooral terecht op de stadswijk aan de centrumkant van het station. Meerdere straten, waaronder de Rozengracht en de Barlheze, worden compleet weggevaagd. Ook het stationsgebouw wordt zwaar beschadigd. Er vallen ongeveer honderd doden en veel gewonden. De meeste doden zijn begraven op de Algemene

begraafplaats van Zupthen, maar er zijn ook mensen vermist geraakt tijdens het bombardement die nooit teruggevonden zijn. Op 1 februari 1945 vindt er nog een klein bombardement plaats in Zutphen. Wat het doel van de bommen was is niet bekend, maar deze komen terecht op de kruising Kerksteeg – Rode Torenstraat. Hierbij vallen drie doden en één gewonde. Bovendien worden er meerdere huizen totaal verwoest of zwaar beschadigd.

V1 bom op Warnsveld In maart 1945 komt een V1-bom van de Duitsers terecht op een woonwijk in Warnsveld, de Molenbult. Een V1 is een onbemande vliegende bom. Talloze huizen worden verwoest en er vallen vele gewonden. Het ergste is echter dat ook twaalf mensen, waaronder een baby, omkomen door de bomaanslag.

Bevrijding Niet vanuit het Westen, maar via Wesel komen de geallieerden richting de Achterhoek en Liemers om dit deel van het land te bevrijden van de Duitsers. Op 3 april 1945 wordt Baak bevrijd. Vervolgens rukken de Canadese troepen op richting Zutphen. In de nacht van 2 op 3 april wordt de stad bijna constant bestookt met granaten, maar de Duitsers geven niet op. Een dag later kiezen de Duitsers positie in leegstaande huizen. Ze verschuilen zich daar met kisten vol munitie en richten er zogenaamde ‘mitrailleurnesten’ in. De toegangswegen naar Zutphen worden afgesloten en bruggen worden opgeblazen. In de nacht van 4 op 5 april slapen bijna alle inwoners in hun kelder. De hele nacht klinkt het granaatvuur. De Canadezen gaan het gevecht aan in Leesten. De Duitsers lijden hier grote verliezen, maar ook meerdere Canadese militairen komen om tijdens deze gevechten. In de nacht van 7 april horen de inwoners in hun kelders een hevig artillerievuur en daarnaast het geluid van mitrailleuren die steeds dichterbij komen. Rond half twee in de middag worden de eerste Canadezen gezien in het Warnsveldsewegkwartier en is dit deel van de stad bevrijd. Die nacht vinden er nog volop gevechten plaats in de stad, maar op zondag komt het nieuws dat de Duitsers weg zijn. De stad Zutphen is weer vrij. De bevrijding van De Hoven laat een week langer op zich wachten. Er vinden hevige gevechten plaats aan de IJssel, maar op 14 april is ook dit deel van Zutphen bevrijd. Om vijf uur ’s middags gaat op het stadhuis de vlag uit!

Jodenvervolging in Zutphen Net als in de rest van Nederland worden ook in de gemeente Zutphen vanaf het begin van de bezetting allerlei anti-joodse maatregelen van kracht. Alle joden in overheidsdienst worden ontslagen, zoals een joods gemeenteraadslid en bijvoorbeeld Joden die lid waren van de vrijwillige brandweer. Vanaf september 1941 mogen Joodse kinderen niet meer naar openbare scholen en wordt er in Zutphen een aparte Joodse lagere school opgezet. Langzamerhand verdwijnen er steeds meer Joden uit de stad, die ofwel ondergedoken zijn, of – vanaf november 1942 – massaal gedeporteerd worden naar kamp Westerbork en van daaruit naar andere concentratiekampen. In 1944 wordt de synagoge in Zutphen geplunderd en wordt bijna het hele interieur vernield. In dat zelfde jaar richten NSB’ers ook vernielingen aan op de Joodse begraafplaats: grafstenen worden uit de grond getrokken en meegenomen. In 1940 telt Zutphen ongeveer 400 tot 500 Joodse inwoners. Van de Joodse gemeenschap is na de oorlog weinig meer over. Slechts 42 Zutphense Joden keren terug uit de kampen.

Van avondklok en antisemitisme tot persoonsbewijs en razzia

waT beTekenT daT eigenlijk? als we praten over de Tweede wereldoorlog en de tijd daar vlak voor en erna, dan komen er heel wat woorden voorbij die we tegenwoordig nooit meer gebruiken. begrippen die in veel gevallen puur bij de Tweede wereldoorlog horen. we zetten zoveel mogelijk van dit soort woorden voor je op een rijtje. kom je in één van de verhalen iets tegen waarvan je denkt ‘wat betekent dat eigenlijk?’ dan kun je het hier opzoeken!

Antisemitisme

bevrijding

Jodenhaat. Alles wat Joods is haten. In de oorlog lieten mensen dit vooral merken door Joodse onderduikers te verraden.

Op 5 mei vieren wij dat Nederland door de geallieerden werd bevrijd.

Europa waren meer dan 1.500 kampen.

af te doen. Vervolgens moesten ze zich douchen. In werkelijkheid kwamen ze terecht in een ruimte waarvan de deur werd afgesloten en waar gas uit de douchekoppen kwam in plaats van water. Hierdoor waren ze met een minuut of tien dood.

Davidster

Geallieerden

birkenau Ariër Volgens de Duitsers het superieure Germaanse ras. De nazi’s zagen zichzelf als een superieur ras, ze vonden zichzelf beter dan alle andere volken.

Dit kamp lag drie kilometer van Auschwitz en werd Auschwitz II genoemd. Hier vonden de meeste vergassingen plaats. In totaal kwamen er in Auschwitz 1,1 miljoen mensen aan hun eind.

Een zespuntige gele ster die Joden tijdens de Duitse bezetting moesten dragen op hun kleding. Zo waren ze makkelijk herkenbaar.

Auschwitz Een concentratiekamp in Polen, eigenlijk een vernietinginskamp. Vele Joden zijn hier vergast.

Deportatie

bonkaart Hiermee kon je voedsel, brandstof of kleding kopen. Aan allerlei dingen was tijdens de oorlog een tekort. Die goederen, zoals voedsel, gingen dan ‘op de bon’.

Ausweis

buchenwald

Een papier waarmee de houder toestemming kon aantonen om op een bepaalde plaats of op een bepaalde tijd ergens aanwezig te zijn. Je had bijvoorbeeld een ausweis nodig om na de avondklok ’s avonds op straat te zijn.

Vanaf 1937 werd dit kamp gebruikt om Duitse tegenstanders op te sluiten, maar ook Jehovah Getuigen, homoseksuelen en criminelen kwamen hier terecht. Later ook Joden en zigeuners uit bezette landen. In dit kamp moesten de gevangenen hard werken.

Het gedwongen afvoeren van grote groepen mensen naar concentratiekampen. Het waren vooral Joden die massaal werden gedeporteerd met treinwagons.

Distributie Het verdelen van spullen, zoals eten, tijdens de oorlog. Vaak ging dit op de bon.

Dodenmars Aan het eind van de oorlog probeerden de nazi’s de sporen van de concentratiekampen uit te wissen door de gevangenen te dwingen tot zogenaamde dodenmarsen. Honderdduizenden mensen kwamen hierbij om.

Engeland, de Verenigde Staten en Canada vochten samen tegen het Duitse regime. Ook de Sovjet Unie werd later één van de vijanden van Duitsland.

Genocide Volkerenmoord.

Gestapo De geheime ‘Staatspolizei’. De geheime dienst die verantwoordelijk was voor de binnenlandse veiligheid in de landen die door Duitsland bezet waren. De Gestapo stond bekend om harde verhoren. Vaak waren leden van de Gestapo militairen die gewond waren geraakt aan het front en een enorme haat voelden.

Avondklok Na een bepaalde tijd mocht je de straat niet meer op. Dit werd ook wel sperrzeit genoemd.

bergen-belsen Een Duits concentratiekamp waar veel Nederlanders zaten die gevangen werden gehouden om eventueel te ruilen tegen gevangen genomen Duitse militairen. Anne Frank overleed in dit kamp, begin 1945.

Collaborateur Nederlanders die de Duitsers hielpen om er zelf beter van te worden. Ze handelden met de Duitsers en verraadden bijvoorbeeld ondergedoken Joden tegen betaling of om zelf gespaard te worden.

Führer Hitler liet zich vanaf 1934 aanspreken met führer, wat leider betekent.

Fusilleren Doodschieten.

Hitler

Gaskamer

Adolf Hitler was de leider (Führer) van Duitsland van 1933 tot en met 1945 en hoofdverantwoordelijk voor de verschrikkingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zelf

Concentratiekamp Grote groepen mensen werden zonder aanleiding en zonder proces door de nazi’s opgepakt en opgesloten. In

In de vernietigingskampen werden Joden gedwongen zich uit te kleden en hun sieraden

overleefde hij twee aanslagen op zijn leven. De eerste in 1939, later nog een in juli 1944. Hij pleegde zelfmoord op 30 april 1945, voordat de geallieerden hem konden arresteren.

over het zuivere Duitse ras dat hij voor ogen had. Het beleid dat hij later als politiek leider voerde was op dit boek gebaseerd.

Ondergrondse Mof

Hitlerjugend Een jeugdafdeling die door Hitler al in 1922 werd opgericht. In Nederland had je ook een jeugdafdeling van de NSB, de Jeugdstorm.

Holocaust

Scheldnaam van de Nederlanders voor de Duitsers.

nazi’s Afkorting van het Duitse ‘nationalsozialist’. De nazi’s vonden het Duitse volk beter dan anderen.

Hongerwinter nsb De Nationaal Socialistische Beweging, een politieke partij die werd opgericht met als voorbeeld de NSDAP, de partij van Hitler.

nsdAP

Een Japans concentratiekamp in Nederlands-Indië, waar veel Nederlanders tijdens de bezetting door Japan werden opgesloten.

Alle activiteiten tégen de Duitse bezetter. Het helpen van onderduikers, zorgen voor de illegale pers, maar ook het doodschieten van Duitsers hoorden daarbij.

Dit was het gewapende verzet dat overvallen pleegde op mensen en gebouwen. Ook werden er kranten gedrukt door de ondergrondse, zodat het Nederlandse volk op de hoogte kon blijven van alle gebeurtenissen tijdens de oorlog.

Dit was een officieel document dat de Duitsers invoerden. Hierop stonden je naam, geboortedatum, adres en andere persoonlijke gegevens. Bij Joden stond er bovendien ter herkenning een grote J ingestempeld. Iedereen van 14 en ouder moest een persoonsbewijs bij zich hebben.

Propaganda

Jappenkamp

Verzet

Persoonsbewijs

De systematische uitroeïng van het Joodse volk. De Joden noemen dit zelf ‘Shoa’

De winter van 1944, toen er nauwelijks meer iets te eten was. Vooral in het Westen van Nederland hadden mensen het zwaar en stierven velen van de honger. Om iets binnen te krijgen, aten mensen bijvoorbeeld tulpenbollen.

Amsterdam ondergedoken zat in ‘het achterhuis’, het deel van een huis dat vanaf de straat niet zichtbaar was.

De politieke tak van de nazi’s, Nationaal Socialistische Duitse Arbeiders Partij, waarvan Hitler de leider was. Hij maakte de NSDAP tot de grootste partij van Duitsland, wat hem vooral lukte omdat veel Duitsers ontevreden waren door de economische crisis, waarvan met name de Joden de schuld kregen.

Met radioboodschappen en vrolijke filmpjes, bijvoorbeeld van kindjes op schoot bij Duitse soldaten, probeerde Hitler tijdens de bezettingsjaren de indruk te wekken dat het wel meeviel met de verschrikkingen van de oorlog. Als je gewoon mee zou werken, stonden er mooie dingen te gebeuren, dat was de boodschap. Hitler had zelfs een speciale minister van propaganda, Goebbels.

Razzia Jood

V1 Vergeltungswaffe, ofwel vergeldingswapen. Dit was een vliegende bom die door de Duitsers ingezet werd om vrij nauwkeurig doelen mee te raken.

Verduistering Zodra het donker werd moest iedereen zijn huis verduisteren; er mocht geen licht meer door de ramen naar buiten schijnen. Deze maatregel was bedacht door de Duitsers om te zorgen dat geallieerde vliegtuigen geen herkenningspunten konden zien.

Vernietigingskampen In vernietingskampen werden systematisch grote aantallen Joden ter dood gebracht in gaskamers. Eén van de bekendste vernietigingskampen is Auschwitz in Polen.

Een actie waarbij grote groepen mensen bijeen gedreven werden en vervolgens op transport gezet werden naar concentratiekampen. De eerste razzia’s vonden plaats in 1941.

Het Jodendom is een religie. Als je een Joodse moeder hebt en het Joodse geloof praktizeert, mag je jezelf Joods noemen. Joden geloven in God en noemen hem Jahweh. Ze geloven niet in een hemel of hel.

Onderduiker

Mein Kampf Het bekende boek van Hitler dat hij begin jaren ’20 schreef

Veel Joden gingen schuilen op het platteland of bij mensen thuis, om te voorkomen dat ze opgepakt werden door de Duitsers. De bekendste onderduiker is waarschijnlijk Anne Frank, het Joodse meisje dat met haar familie in

Schutzstaffel betekent dit, het Duitse partijleger dat hoorde bij de NSDAP en verantwoordelijk was voor het deporteren en vermoorden van de Joden.

swastika Het Hakenkruis, het symbool van de nazi’s.

Westerbork Een doorgangskamp in Drenthe. Joden werden hierheen gebracht, waarbij hen verteld werd dat het een vluchtelingenkamp was. Vanuit Westerbork gingen ze echter op transport naar vernietingskampen zoals Auschwitz.

Boyband Mainstreet dit jaar Ambassadeur van de Vrijheid

â&#x20AC;&#x153;Waardeer je vrijheid

Mainstreet van links naar rechts: Daan, Nils, Owen en Rein

en omhels die met beide armenâ&#x20AC;? ieder jaar op 5 mei vieren we in nederland bevrijdingsdag. op die dag staan we stil bij onze vrijheid. alle provincies in nederland organiseren op 5 mei een bevrijdingsfestival, waar je gratis naar toe kunt. ook is er een bevrijdingsfestival in amsterdam en in den haag. dit jaar worden de bevrijdingsfestivals, die inmiddels zijn uitgegroeid tot het grootste eendaagse muziekevenement in ons land, alweer voor de 25e keer gehouden. al jaren treden tijdens dit festival bekende artiesten op die voor dat jaar zijn uitgeroepen tot ambassadeur van de vrijheid. marco borsato, miss montreal, kensington, Typhoonâ&#x20AC;Ś al heel wat bekende namen uit de muziek waren ooit ambassadeur. in 2015 zijn Caro emerald, dotan, jett rebel en mainstreet de ambassadeurs van de vrijheid. wij spraken over vrijheid met nils, daan, owen en rein van boyband mainstreet, de jongste vrijheidsambassadeurs ooit.

Gevraagd worden als Ambassadeur van de Vrijheid is voor de meeste artiesten een grote eer. Ook voor de jongens van Mainstreet voelt dat zo. “We hebben natuurlijk meteen ja gezegd. Het is voor ons een hele grote eer dat we dit mogen doen, vooral als je bekijkt wie ons zijn voorgegaan”, reageert Daan. Owen vult hem aan: “Buiten het feit dat we optreden op een aantal Bevrijdingsfestivals, is het natuurlijk ook een enorme verantwoordelijkheid die je hebt. Vrijheid is iets waar iedereen bij stil moet staan en waar iedereen dan ook dankbaar om moet zijn. Het is natuurlijk geweldig dat wij zoiets mogen uitdragen.”

“het is zo vanzelfsprekend dat je in vrijheid kunt leven” vrijheid doorgeven Ambassadeur van de vrijheid, dat is inderdaad niet zomaar iets. Met een speciale helikopter worden de artiesten op 5 mei van het ene naar het andere Bevrijdingsfestival gevlogen. Mainstreet gaat in elk geval optreden op de festivals in Zwolle en Assen. Nog nooit eerder werden er zulke jonge jongens (ze zijn pas 16) voor deze rol gevraagd. Alle reden om trots te zijn dus. “Het voelt inderdaad heel speciaal. De jeugd heeft de toekomst. Ik denk dat het heel belangrijk is dat het belang van vrijheid van generatie op generatie wordt doorgegeven. Zoals wellicht veel van mijn leeftijdsgenoten, stond ik eerst nooit zo stil bij wat vrijheid eigenlijk inhoudt. Tot ik hiervoor werd gevraagd. Het is zo vanzelfsprekend dat je in vrijheid kunt leven”, aldus Daan. “Het is voor ons nog meer een uitdaging om de boodschap over te brengen, doordat veel mensen van onze leeftijd misschien minder bij het begrip vrijheid stilstaan dan volwassenen”, zegt ook Nils.

honger en kou Zelf kennen Nils, Rein, Daan en Owen gelukkig geen oorlog van dichtbij. Wel hebben ze allevier grootouders die de Tweede Wereldoorlog meegemaakt hebben en daar wel eens over vertelden. De opa’s en oma’s van Rein bijvoorbeeld. “De vader van mijn moeder woonde als kind in het centrum van Eindhoven en heeft daar bombardementen meegemaakt. Hij heeft tijdens de oorlog een dagboek bijgehouden, dat is echt indrukwekkend om te lezen. Bij mijn andere oma namen aan het einde van de oorlog eerst de Duitsers hun huis in bezit en daarna de Engelsen. De voortuin lag vol met munitie en de Duitsers lieten een gewonde man achter in het huis toen ze vertrokken.” Reins’ oma was nog heel klein tijdens de oorlog, maar haar zus heeft alles een stuk bewuster meegemaakt. Zij heeft veel verhalen over de oorlogstijd verteld. “Dan merk je wel dat die tijd veel met haar gedaan heeft, hoeveel details ze nog weet. Toen

ze bevrijd werden was zij vijftien jaar. Bijna net zo oud als ik nu ben. Wat een ander leven heb je als kind dan gehad. Het is moeilijk om me daar iets bij voor te stellen, maar je beseft wel dat wat wij hier in Nederland allemaal kunnen heel uniek is. Zeker de moeite waard om goed bij stil te staan.” Ook de oma van Owen maakte de oorlog als klein meisje mee. “Vroeger vertelde ze wel eens verhalen, dat ze het ontzettend koud hadden en veel honger hadden. Voedsel was er niet veel in die tijd, dus het enige wat zij at waren bloembollen en soms een beetje brood.” De grootouders van Nils vluchtten op heel jonge leeftijd vanuit Nederlands-Indië. “Ze waren een jaar of 16 toen de oorlog daar uitbrak en werden gedwongen het land te verlaten. Het is heel moeilijk om me te verplaatsen in hun situatie, ook al heb ik nu dezelfde leeftijd. Eén ding weet ik wel, het was verschrikkelijk.”

“vrijheid gaat eigenlijk om heel veel dingen. dat je vrij kunt gaan en staan waar je wilt” een warm huis en lekker zingen Het is dit jaar 70 jaar geleden dat Nederland bevrijd werd en sindsdien leven wij hier in vrede. Als je zelf nooit oorlog hebt meegemaakt, kun je je nauwelijks voorstellen hoe het is om niet in vrijheid te leven. “Vrijheid gaat eigenlijk om heel veel dingen. Dat je vrij kunt gaan en staan waar je wilt. Dat je mag zeggen wat je wilt, met respect voor een ander. Leven zonder angst. Geen oorlog”. Zo beschrijft Daan vrijheid. Rein zegt over vrijheid: “Je kunt het heel groot zien. We leven in een vrij land, reizen en communiceren heel makkelijk en snel over de hele wereld.” Voor hemzelf zit vrijheid echter vooral in kleinere dingen: “Wonen in een fijn, warm huis, zo de deur uitlopen en op mijn fiets naar school, mijn gitaar kunnen pakken en een beetje oefenen en lekker zingen. Iedere dag genoeg te eten zonder erover na te hoeven denken…..”

“vrijheid is dat iedereen gelijk is, dat je niet wordt gediscrimineerd” Als Nils denkt aan vrijheid, denkt hij aan kinderen in andere landen, waar nog wel oorlog is. “Daar zijn ze niet vrij. Mijn leeftijdsgenoten daar kunnen niet zoals ik elke dag naar

school, laat staan hun hobby’s uitoefenen. Wat vrijheid voor mij dan betekent is dat het juist niet vanzelfsprekend is en dat ik er van moet genieten.” “Dat iedereen gelijk is, dat we hier vrijheid van meningsuiting hebben, dat je niet wordt gediscrimineerd om je geslacht, ras, leeftijd of geaardheid, dat is voor mij het belangrijkste”, vult Owen nog aan. Dat vrijheid niet vanzelfsprekend is voor iedereen in de wereld, dat beseffen de jongens maar al te goed. Op de Bevrijdingsfestivals gaat Mainstreet natuurlijk een knallend optreden geven, maar krijgen zij ook de kans een boodschap uit te dragen naar andere jongeren. Rein: “We zijn hier best heel verwend. Als je nare dingen of oorlogsfilms op tv ziet, dan is dat toch vaak een ver-van-jebed-show. Je zet de tv uit en bent weer in je eigen wereldje, waar veel vanzelfsprekend is. Door de verhalen van bekende mensen en familie komt het wel een stuk dichterbij, maar je beseft denk ik pas echt wat iets als oorlog betekent als je er middenin zit. Hopelijk zal dat nooit gebeuren.”

“school is niet altijd leuk, maar realiseer je af en toe dat heel veel kinderen niet naar school kunnen” Voor alle lezers van dit blad, heeft Mainstreet nog een speciale boodschap: “Geniet van de kleine dingen die je met elkaar kunt delen. School is niet altijd leuk, althans, dat vond en vind ik”, lacht Rein. “Maar realiseer je af en toe dat heel veel kinderen niet naar school kunnen, geen ruimte hebben om te spelen, niet naar de toekomst durven te kijken omdat die zo onzeker is. Sta daar af en toe bij stil en bedenk dan dat wij het eigenlijk heel goed hebben in Nederland.” En Owen besluit: “Waardeer je vrijheid en omhels het met beide armen!”

Behalve Mainstreet zijn dit jaar ook Caro Emerald, Jett Rebel en Dotan Ambassadeurs van de Vrijheid. Foto’s: www.bevrijdingsfestivals.nl

W ✤ ✤ ✤ ✤

aar kun je welke ambassadeurs van de vrijheid zien tijdens de bevrijdingsfestivals op dinsdag 5 mei?

CAro emerAld: Vlissingen, Rotterdam, Almere DOTAN: roermond, den bosch, Wageningen, Utrecht Jett rebel: Groningen, leeuwaren, Amsterdam, den Haag, Haarlem mAinstreet: Zwolle, Assen

In de vroege morgen van 10 mei 1940 meldt de eerste zender langs de grens het bericht â&#x20AC;&#x2DC;Storm uit het Oostenâ&#x20AC;&#x2122;. Dit is het teken dat de Duitse troepen Nederland zijn binnengevallen. Rond half zes worden de beide bruggen over de IJssel in Zutphen opgeblazen om de Duitsers tegen te houden.

Een Nederlandse militair op een mitrailleurstelling, wachtend op de Duitsers die de rivier willen oversteken.

Nadat de IJsselbrug was opgeblaz fietsers via deze pontonbrug naar

de bezet van Zutp Burgemeester Tesebeld inspecteert de Jeugdstorm, een jeugdafdeling van de NSB. Op deze foto de jongensafdeling.

Ondanks de oorlog maken kinderen toch nog wel plezier.

Een trein met ruim zestig wagons vol met Duitse Dit bordjewordt verschijnt op steeds gebracht meer plaatsen. munitie tot ontploffing door de Vanaf 1 mei 1942 moetenisalle joden de Davidster geallieerden. De schade enorm! of jodenster op hun kleding dragen.

Als het kon, werd er gewoon gevoetbald bij de clubs. Hier promoveert voetbalclub Be Quick naar de eerste klasse.

De Nieuwstad

Ook14 op de Nieuwstad ontstaat een enorme ravage

anno 2015

foto

Leden van het Zutphense verzet maakten na de oorlo ondergrondse activiteiten. Het maken van dit soort fo natuurlijk veel te gevaarlijk.

Om ervoor te zorgen dat de Canadese bevrijders goed op kunnen schieten, wordt een Baileybrug gebouwd over de gracht bij de watertoren.

Canadezen trekken de sta contact met de bewoners

zen, konden voetgangers en r de overkant van de rivier.

Een trein met ruim 60 wagons vol met Duitse munitie wordt op 28 september 1944 tot ontploffing gebracht door de geallieerden. De granaten vliegen de stad in en overal ontstaan branden. De schade is enorm!

Er wordt een paar keer geprobeerd om de watertoren op te blazen. De toren raakt wel zwaar beschadigd en wordt onbruikbaar maar blijft wonder boven wonder staan.

tting phen

oâ&#x20AC;&#x2122;s

og deze foto van hun otoâ&#x20AC;&#x2122;s is tijdens de oorlog

ad binnen. Ze maken s van de Warnsveldseweg.

De traptoren van de St.Walburgiskerk wordt opgeblazen Gelukkig is all es weer mooi he om te voorkomen dat de toren door de Canadezen als rsteld uitzichtpost gebruikt kan worden.

Bij gebrek aan goede grondstoffen komen er allerlei namaak producten op de markt zoals surrogaattabak en kip-vervangers.

Veel huizen aan de Rozengracht en Spoorstraat worden vernield door het bombardement.

Op bevel van de Duitse bezetter richt de gemeente in 1941 een joodse school voor gewoon lager onderwijs op, in het gebouw van de Joodse Gemeente aan de Halterstraat.

Canadeze militairen en opgeluchte bevrijde inwoners in de Lange Hofstraat. Zutphen is bevrijd!

Op tweede paasdag, 10 april 1950 wordt naast de Broederenkerk het Zutphens oorlogsgedenkteken, het Gideon monument, 15 onthuld.

4 mei

naTionale dodenherdenking

elk jaar worden op 4 mei tijdens de nationale herdenking alle nederlandse oorlogsslachtoffers herdacht. dit wordt ook wel ‘dodenherdenking’ genoemd. Tijdens de Tweede wereldoorlog kwamen heel veel militairen om het leven, maar ook veel burgers overleefden de oorlog niet. doordat zij in verzet kwamen, door oorlogsgeweld of uitputting. maar vooral doordat bepaalde bevolkingsgroepen, zoals joden en zigeuners, werden vervolgd en vermoord. in eerste instantie werden tijdens de dodenherdenking alleen de nederlandse slachtoffers van de Tweede wereldoorlog herdacht. sinds 1961 herdenken we àlle oorlogsslachtoffers sinds het uitbreken van de Tweede wereldoorlog. daarmee wordt dus ook stilgestaan bij de gevolgen van andere oorlogen, die helaas nog steeds plaatsvinden.

HERDENKING

bevriJdinGsdAG

Heel Nederland doet mee aan de nationale herdenking op 4 mei. Op televisie kun je de herdenkingsbijeenkomst in Amsterdam volgen, die altijd plaatsvindt bij het Nationaal Monument op de Dam. Hier zijn elk jaar duizenden mensen bij aanwezig en miljoenen mensen volgen de herdenkingsplechtigheid via radio en tv. De nationale herdenking op de Dam in Amsterdam wordt georganiseerd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Op heel veel plekken in het land worden eigen herdenkingen georganiseerd. Ook in de gemeente Zutphen gebeurt dit ieder jaar.

Onze vrijheid vieren we op 5 mei, tijdens Nationale Bevrijdingsdag. Officieel vieren we dan het einde van de Duitse bezetting in Nederland. De Indische gemeenschap viert bevrijdingsdag op 15 augustus, vanwege de Japanse capitulatie in Nederlands-Indië op 15 augustus 1945.

tWee minUten stilte Om acht uur ‘s avonds is iedereen in Nederland twee minuten stil. In die twee minuten denken we aan iedereen die door oorlogsgeweld om het leven gekomen is. Ook als je niemand kent die door oorlog is omgekomen, is het belangrijk stil te zijn om acht uur. Uit respect voor alle mensen die oorlog meegemaakt hebben of mensen die familie of bekenden verloren hebben door de Tweede Wereldoorlog of een andere oorlog. Maar ook om stil te staan bij de vrijheid die we nu hebben. Voor ons heel vanzelfsprekend, maar tegelijkertijd iets om heel dankbaar voor te zijn.

Foto boven: Ook in Zutphen worden op 4 mei de slachtoffers van de oorlog herdacht. Op de foto zie je het publiek bij het Gideonmonument in Zutphen. Dit monument is opgericht ter nagedachtenis aan alle inwoners van Zutphen die omgekomen zijn tijdens het bombardement op de binnenstad in 1944, maar herdenkt ook gesneuvelde Canadese soldaten en Zutphense Indië-gangers. Foto onder: Tijdens de nationale dodenherdenking op 4 mei worden kransen gelegd bij het monument op de Dam in Amsterdam. De kransen worden gelegd door onder meer oorlogsveteranen (mannen die gevochten hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog of een andere oorlog) en door onze Koning en Koningin.

Jan Kreijenbroek (1935) maakte het bombardement op Zutphen van dichtbij mee

“eersT is alles nog gewoon en ineens is er niks meer van over“ na de gevechten bij de inval van de duitse troepen, op 10 mei 1940, merkte je als inwoner van zutphen de eerste tijd eigenlijk nauwelijks dat er een oorlog aan de gang was. “we speelden gewoon buiten, gingen naar school, naar de gym. alles wat we voor de bezetting deden, deden we toen ook”, blikt jan kreijenbroek terug. hij was een klein jongetje tijdens de oorlog. een jaar of vijf toen de duitsers ons land bezetten, tien jaar op het moment van de bevrijding. de gebeurtenissen uit de Tweede wereldoorlog staan hem echter in het geheugen gegrift. “Hoewel we er als bewoners niet veel van merkten, gebeurde er wel van alles. Langzaamaan veranderden er dingen. Joodse buren die ineens weg waren, loeiende sirenes die ons dag en nacht waarschuwden voor luchtaanvallen. Dan moesten we meteen de kelder in. Als we op school waren en het alarm ging af, dan moesten we onder onze banken zitten. Zo’n luchtaanval kon veroorzaken

dat de ruiten eruit vlogen, dus dan moesten we schuilen voor rondvliegend glas.” “Op een verjaardag bij opa en oma thuis werden onverwacht mijn opa en een oom opgepakt. We zouden net gaan eten, toen er ineens een stel mannen binnenstapte voor een huiszoeking. Mijn opa werd verdacht van

ondergrondse activiteiten en omdat mijn oom dezelfde voornaam had werd hij ook meegenomen. Mijn oom kwam wat eerder vrij, maar opa zat een half jaar gevangen in Scheveningen. Toen kwam hij weer terug en ging daarna gewoon door met zijn distributiewerk voor het verzet. Gelukkig werd hij niet nog eens gepakt.”

In de kelder Wat ook een behoorlijke indruk maakte op de kleine Jan, was de aanval op een Duitse munitietrein op 28 september 1944. De Duitse trein stond op het spoor achter de Hanzehal toen deze werd aangevallen door de geallieerden. “De munitietrein werd geraakt en de granaten, delen van de trein en de granaatscherven vlogen werkelijk overal heen. Wij schuilden in de kelder, terwijl tientallen huizen en gebouwen in de buurt van de Deventerweg, de Coehoornsingel en de Pollaan beschadigd werden.” Het ouderlijk huis van de familie Kreijenbroek stond tijdens de oorlog in de Zutphense binnenstad. Op de plek waar nu Belcompany zit – op de hoek TurfstraatSpoorstraat – hadden zijn ouders een banketbakkerij waar het gezin boven woonde. Jans vader was daarnaast actief bij de Luchtbeschermingsdienst, een vrijwilligersorganisatie die in de jaren ’30 was opgericht met als taak mensen in noodgevallen te helpen. Vader Kreijenbroek was vrijwilliger bij de geneeskundige dienst en werd vanwege die belangrijke functie niet door de Duitsers elders te werk gesteld.

“Mensen gingen wel naar de stad, maar meer voor de gezelligheid” Bombardement Twee weken na de aanval op de munitietrein wordt Zutphen opnieuw zwaar getroffen. Op 14 oktober vliegen geallieerde vliegtuigen over die de Oude IJsselbrug willen bombarderen. Daarmee willen ze voorkomen dat de Duitsers met wapens richting Arnhem gaan. Jan Kreijenbroek weet het nog goed: “Het was zaterdagmiddag en wij waren buiten aan het spelen. Er waren veel mensen in de stad. Niet zoals tegenwoordig om te winkelen, want er was nog maar weinig te koop. Alles was bovendien op de bon. Even de stad in gaan om bijvoorbeeld een nieuwe trui te kopen, daar was geen sprake van. Mensen gingen wel naar de stad, maar meer voor de gezelligheid. Ineens klonk het luchtalarm. Ik stond in het straatje naast de winkel en ging snel naar huis, waar we onze kelder zijn ingegaan. Natuurlijk waren we bang. Mijn broer en ik zaten dicht tegen vader en moeder aan. We zagen niks, maar hoorden een enorm lawaai, een fluitend

geluid en vervolgens een hele harde knal erachteraan. Het gebeurde zo dichtbij, dat ons huis letterlijk stond te schudden. Ik herinner me nog altijd de geur van bouwstof die we na de inslagen roken. Na een minuut of twintig gingen we naar boven. Er zat geen ruit meer in ons huis. Alle plafonds waren naar beneden gekomen, het was één grote rommel. Als lid van de luchtbeschermingsdienst

moest mijn vader meteen weg om te helpen. Mijn moeder bleef met ons achter in een kapot huis, dat ze zo goed en kwaad als het ging een beetje dichtgemaakt heeft.” Met zijn opa liep Jan de Rozengracht op, één van de straten die door het bombardement bijna volledig weggevaagd was. Het maakte diepe indruk. “Een paar uur ervoor was alles nog gewoon en even later was er

Op 14 oktober 1944 werd Zutphen gebombardeerd. Vrij snel erna liep Jan met zijn opa de Rozengracht op, één van de straten die door het bombardement bijna volledig weggevaagd was. Foto boven: De schade van het bombardement aan de Rozengracht, gezien vanaf de Overwelving. Het grote gebouw links is het Stedelijk Museum. Op de plek van de bomen aan de rechterkant staat nu cafetaria SuperSnack. Rechts zie je hoe het er nu uitziet. Foto onder: Zo zag de Rozengracht er lang geleden uit.

niks meer van over. Probeer je voor te stellen dat je eigen straat ineens weg is.” Hoewel hun huis zwaar beschadigd raakte tijdens het bombardement, hadden Jan en zijn familie tegelijkertijd geluk dat zij zelf overleefden. Bijna honderd mensen overleefden het namelijk niet en daarnaast waren er honderden gewonden. Slachtoffers heeft hij zelf niet gezien. “Misschien omdat ze al weggehaald waren, misschien omdat mijn opa dat heeft voorkomen door me op de juiste momenten af te leiden.” Omdat het huis onbewoonbaar geraakt was, vertrok het gezin tijdelijk naar opa en oma in Lochem.

“Probeer je voor te stellen dat je eigen straat ineens weg is” Bevrijding Het huis opknappen ging niet zomaar. Er waren geen mannen om het werk te doen, maar bovendien was er ook geen materiaal beschikbaar. Het gezin Kreijenbroek ging daarom begin 1945 vanuit Lochem terug naar Zutphen naar een woning aan de Boompjeswal. In de laatste maanden van de oorlog volgde een periode waarbij het luchtalarm heel vaak klonk. “We brachten veel tijd door in de kelder. ’s Avonds mochten we de straat niet meer op. Er kwamen om de haverklap jachtvliegtuigen over van de geallieerden, op zoek naar Duitse transporten die ze vanuit de lucht van de weg schoten. Ons huis lag op de weg richting het Huis van Bewaring. Regelmatig zagen we een dikke Duitser voorbij zagen komen die mensen oppakte en de verdachten meenam in z’n zijspan richting de gevangenis. We hoorden natuurlijk geruchten dat er geallieerde troepen onderweg waren om ons te bevrijden. Begin april waren ze in Vorden en Baak. Voor de veiligheid gingen wij naar de Oude Wand, waar we bij verre familie een week lang in de kelder zaten. Van de gevechten kregen we daar niet veel mee. We hoorden wel het mitrailleurvuur. Zodra dat overging in geweervuur wisten we dat ze dichterbij waren.” Het waren drie groepen Canadezen die uiteindelijk Zutphen wisten te bevrijden van de Duitse bezetters. “Op zondagmorgen trokken de Duitsers zich terug uit de binnenstad. Ineens hoor je dan dat je weer naar buiten mag, dat de bezetters weg zijn. Voordat ze zich terugtrokken hadden de Duitsers nog flink wat vernield.

Een munitiedepot op de plek waar nu Eijerkamp zit en de kazerne bijvoorbeeld, waar nu het Baudartiuscollege staat. Er werden plekken opgeblazen, brand gesticht. En dan ben je ineens bevrijd.”

“Zodra het mitrailleurvuur overging in geweervuur wist je dat ze dichterbij waren” Wilhelminaboom Die bevrijding kwam op 7 april 1945. “Omdat er nog hevig werd gevochten aan de andere kant van de IJssel was het de eerste week nog wel gevaarlijk. We mochten absoluut niet in het zicht van de Hoven komen, want de Duitsers aan de overkant schoten op alles wat bewoog. Pas toen ook de Hoven bevrijd was, op 14 april, ging de vlag in de top. Toen was de gemeente Zutphen echt vrij.” Een paar weken later, op 5 mei, met de officiële capitulatie van Duitsland, werd er

groot feest gevierd. “Iedereen kwam naar het ’s Gravenhof. Ik heb nog nooit zoveel mensen als toen daar gezien. Die dag werd de Wilhelminaboom herplant. Die was in de nacht van 16 op 17 december 1940, aan het begin van de oorlog, door Duitsgezinde Nederlanders omgezaagd. Veel mensen zaagden takjes van de boom en er werden oranjegezinde liedjes gezongen. In de krant stond de dag erna met grote letters: ‘Laf.’ De hoofdredacteur en de directeur van de Zutphensche Courant werden er zelfs om opgepakt, net als de burgemeester en de Commissaris van Politie. Allemaal vanwege die boom, omdat ze de aanhankelijkheidsbetuigingen niet hadden voorkomen. Dat die boom op 5 mei 1945 opnieuw in Zutphen werd geplant had dus een heel symbolische functie. De stad was weer vrij.”

In de nacht van 16 op 17 december 1940 wordt de Wilhelminaboom op het ’s Gravenhof omgezaagd. Op 5 mei 1945 werd hij herplant. De boom staat symbool voor de herwonnen vrijheid van de stad. De zaag waarmee de boom werd omgezaagd, is te zien in het Stedelijk Museum

Herdenkingsmonumenten omdat we nooit mogen vergeten wat er gebeurd is in de Tweede wereldoorlog én dat er mensen zijn die hun leven hebben gegeven voor de vrijheid van nederland, vind je overal in ons land herdenkingsmonumenten. ook in zutphen en warnsveld zijn er op diverse plekken herinneringsplekken: bomen, plaquettes, beelden. veel basisscholen in de gemeente zutphen hebben zo’n monument geadopteerd. misschien ben je er al eens geweest met school. ieder jaar, op 4 mei, worden in nederland de slachtoffers van de oorlog herdacht. om acht uur ’s avonds is het hele land twee minuten stil, speciaal voor de nederlandse oorlogsslachtoffers.

Witte kruisje

Loöer Enkweg, Warnsveld | Adoptieschool: Lea Dasberg Bij de bevrijding van Warnsveld op 4 april 1945 werden de Canadezen onverwacht beschoten door Duitsers. Hierbij kwam onder meer Korporaal Aime Pascal Periard om. In 1994 kwam zijn broer naar Nederland. Er werd toen een wit kruisje gezet op de plek waar Aime is overleden.

Canadezenmonument

Kerkhofweg, Warnsveld | Adoptieschool: Arcade Bij de bevrijding van Warnsveld, zijn 36 Canadese militairen gesneuveld. Op 1 mei 1995 is bij de achteringang van Groot Graffel/GGNet een monument onthuld ter nagedachtenis aan deze mensen. Bij het monument staat een bankje dat is geschonken door Canadese veteranen om te laten zien dat er nog altijd een warme band is tussen Canada en Nederland.

Monument algemene begraafplaats

Warnsveldseweg, Zutphen | Adoptieschool: Jan Ligthart Op de Algemene begraafplaats in Zutphen is een monument opgericht ter nagedachtenis aan de mensen die omkwamen bij het bombardement op Zutphen op 14 oktober 1944. Bij dit bombardement kwamen bijna 100 mensen om het leven.

IJsselkade monument

Ijsselkade, Zutphen | Adoptieschool: De Bongerd Dit monument is hier in 1968 neergezet om 9 verzetsstrijders te herinneren die daar op 31 maart 1945 zijn gefusilleerd. Eén man overleefde de executie, omdat de kogel afketste op een knoop. Hij deed alsof hij dood was. Toen hij met de andere lichamen in de IJssel gegooid werd heeft hij zichzelf zwemmend kunnen redden.

Monument Molenbult

Warnsveld | Adoptieschool: Adriaan van den Ende Op 28 maart 1945 kwamen er door een inslag van een V1 op de Molenbult in Warnsveld elf mensen om het leven. Om deze gebeurtenis en de slachtoffers te herdenken is er in 2011 een monument voor hen opgericht.

in zuTphen en warnsveld 6

Monument Joodse begraafplaats

Weg naar Vierakker, Zutphen | Adoptieschool: JF Kennedy In Zutphen woonden aan het begin van de oorlog 21.553 mensen, waaronder 494 Joden. Maar liefst 375 van hen werden slachtoffer van de nazi’s. Met het monument op de Joodse begraafplaats in Zutphen worden zij herdacht. Op het monument staan 450 slachtoffers vermeld. Dit zijn de omgekomen Joden in Zutphen, maar ook uit Gorssel, Voorst en Warnsveld. Het gedenkteken staat op de plek waar tijdens de oorlog door Duitse soldaten graven werden verwoest voor het aanleggen van bunkers en loopgraven. Dit monument staat er al sinds 1949.

Gideonmonument

Rozengracht, Zutphen | Adoptieschool: De Wegwijzer Het Gideon-monument is opgericht ter nagedachtenis aan alle inwoners van Zutphen die omgekomen zijn tijdens het bombardement op de binnenstad in 1944, maar herdenkt ook gesneuvelde Canadese soldaten en Zutphense Indië-gangers. Gideon is een figuur uit de Bijbel, die was uitverkoren om met een kleine groep soldaten zijn volk te bevrijden. Dit monument werd onthuld op 10 april 1950. In 2005 werd er een nieuwe plaquette bij het monument onthuld ter nagedachtenis aan 9 Zutphense militairen die in het voormalig Nederlands-Indië zijn omgekomen en rusten op de erevelden in Java.

Vrijheidsmonument IJsselbrug

Molengracht, Zutphen | Adoptieschool: Theo Tijssen Als je over de Oude IJsselbrug Zutphen inrijdt zie je direct het Monument voor de Wederopbouw. Dit zijn twee beelden van Titus Leeser. De liggende vrouw staat voor het oorlogsverleden van Zutphen. Zij is gevallen en letterlijk ‘onthand’. De staande vrouw staat voor de wederopbouw na de oorlog. Zij staat met haar rechterarm triomfantelijk in de lucht. De linkerhand ligt op haar voorhoofd, als symbool voor wat ze doorstaan heeft.

Het Militaire Monument

Algemene Begraafplaats, Zutphen | Adoptieschool: De Scheperstee Bij de strijd om Zutphen komen op 10 mei 1941 elf militairen om het leven. Op de begraafplaats vind je, naast het monument voor de slachtoffers van het bombardement op Zutphen, een gedenksteen ter nagedachtenis aan deze soldaten. Deze gedenksteen werd hier al op 30 augustus 1941 geplaatst.

Monument voor de gevallenen 1940-1945

Veldesebosweg, Warnsveld Dit monument herinnert aan de 9 dorpsbewoners die tijdens de oorlogsjaren in Warnsveld zijn omgekomen. Het gaat om vijf militairen en vier verzetsstrijders. Het monument werd vrijwel direct na de oorlog, in 1946, geplaatst aan de Veldesebosweg.

Terug in de tijd…

OOrlOgsmusea in de omgeving altijd al eens van dichtbij een militair vliegtuig willen bekijken? wil je wel eens zien hoe soldaten er tijdens de oorlog uitzagen? of ben je benieuwd naar de kranten uit die tijd of hoe de huizen, café’s of winkeltjes er uit zagen? in zutphen en omgeving zijn verschillende musea waar je kunt ontdekken hoe het er aan toe ging tijdens de oorlogsjaren. een boeiend uitje waarbij je de oorlog eventjes van dichtbij kunt beleven. behalve naar het museum, kun je ook een tentoonstelling bekijken of een bezoekje brengen aan het theater. de voorstelling anne bijvoorbeeld, over het leven van anne Frank, of The sound of music, die zich ook tijdens de oorlogsjaren afspeelt. Militair Historisch Museum De Veteraan Koffiestraat 9, Eefde Openingstijden: - 1 april – 30 september van 14.00 – 16.30 uur of op afspraak

Hoe zagen de soldaten er uit voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog? Wat namen zij allemaal mee tijdens hun gevechten? Dat kun je ontdekken in museum De Veteraan in Eefde.

Het Achterhoeks Museum 1940-1945

Marktstraat 6, Hengelo (Gld) Openingstijden: - 1 april - 31 oktober: woensdag - zondag van 13.00 tot 17.00 uur - In juli en augustus ook op dinsdag open - 1 november - 31 maart: woensdag, zaterdag en zondag van 13.00 tot 17.00 uur

In dit museum maak je een reis door de oorlogsjaren. Je krijgt vooral een indruk van de situatie in de Achterhoek, vlakbij Zutphen en Warnsveld dus. In het museum vind je ook allerlei kleine voorwerpen uit de oorlogstijd met een persoonlijk verhaal erbij. Een illegale krant bijvoorbeeld, vervalste papieren, legerkleding, een legerhelm…. In het museum zijn een winkeltje en een café helemaal ingericht zoals het er toen uit zag.

Stedelijk Museum Rozengracht 3, Zutphen Openingstijden: - dinsdag – zondag van 11.00 – 17.00 uur

Wil je met eigen ogen zien hoe Zutphen er voor en tijdens de oorlog uitzag? En hoe anders het nu is op sommige plekken? Ga dan eens naar het Stedelijk Museum. Je kunt vanaf hier een bijzondere stadswandeling maken door Zutphen. ‘De verdwenen stad’ heet deze wandeling. Met je smartphone in de hand ga je de stad door en krijg je precies te zien hoe het nu is én hoe het er vroeger uitzag. Sommige plekken zijn tijdens de oorlog helemaal verwoest. Er zijn nog altijd lege plekken in de stad, waar vroeger huizen of andere gebouwen stonden. Een mooie wandeling die je even terug in de tijd voert en zeker de moeite waard is.

ook persoonlijke spulletjes. Ook vind je hier verschillende wapens die in de oorlog gebruikt werden. Ga je naar buiten, dan staan daar niet alleen ouderwetse fietsen uit oorlogstijd, maar ook een echt militair vliegtuig, auto’s en een heuse tank uit de oorlog. Op slechts een half uurtje rijden kun je de oorlog hier van dichtbij beleven.

Onderduikmuseum

Airborne Museum ‘Hartenstein’

Markt 12, Aalten Openingstijden: dinsdag - zaterdag 10.00 – 17.00 uur, - zondag 13.00 - 17.00 uur

Vind je het niet erg wat langer in de auto te zitten? Ga dan eens een kijkje nemen bij het AIrborne Museum ‘Hartenstein’ in Oosterbeek. Als je dit museum binnenloopt ga je eventjes terug in de tijd. De situaties uit de Tweede Wereldoorlog worden hier namelijk zo echt mogelijk nagemaakt. Er is van alles te zien. Kranten, oorlogsposters, legerkleding en andere spullen van militairen, maar

Dit museum geeft een beeld van het dagelijks leven tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de gemeente Aalten waren veel onderduikers ondergebracht in die tijd. In het museum kun je de verhalen van mensen in oorlogstijd zelf ervaren. Je zult er merken dat er bij goed en fout bijvoorbeeld veel nuances mogelijk zijn. Hoe moeilijk het is om stroom op te wekken en hoe benauwd het kon zijn in een onderduikruimte. Een leerzaam en spannend museum, voor alle leeftijden.

Utrechtseweg 232, Oosterbeek Openingstijden: - dinsdag – zondag 10.00 – 17.00 uur

Anne De musical Anne gaat over het leven van Anne Frank en is gebaseerd op haar beroemde dagboeken. Je ziet niet alleen de twee lange jaren die Anne met haar familie en andere onderduikers doorbracht in het Achterhuis, maar ook wat er in de periode daarvoor en erna gebeurde. Vanaf 10 jaar. Meer info: www.theateramsterdam.nl/anne

Soldaat van Oranje de Musical Deze musical is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de verzetsheld Erik Hazelhoff Roelfzema en wordt opgevoerd in de TheaterHangaar, wat voorheen een vliegveldhangaar was op het voormalige vliegveld Valkenburg. De musical wordt door de acteurs gespeeld rondom een draaiende tribune. Meer info: www.soldaatvanoranje.nl

The Sound of music Deze musical speelt zich af aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, in het Oostenrijkse Salzburg. Maria Rainer wordt door Moeder Overste uit het klooster naar het huis gestuurd van kapitein Georg von Trapp om daar als gouvernante voor zijn zeven kinderen te zorgen. De kapitein is weduwnaar en voedt zijn kinderen op met militaire discipline. In tegenstelling tot alle vorige gouvernantes weet Maria de harten van de kinderen al snel te veroveren en brengt zij weer leven én muziek in het huis van de kapitein. The Sound of music is te zien in theaters in het hele land.

Battlefieldtour Zutphen Tijdens de Battlefieldtour, die je in meerdere steden in Nederland kunt maken, waaronder Zutphen, maak je een wandeling van twee uur door de stad onder begeleiding van een gids. Die vertelt onderweg over de gebeurtenissen en de plekken waar je langs komt, allemaal plaatsen die een rol gespeeld hebben tijdens de gevechten in Zutphen. Je volgt de opmars van de Canadezen via de Deventerweg naar Zutphen, waarna je eindigt bij de Oude IJsselbrug. De Battlefieldtour start en eindigt bij het Stedelijk Museum aan de Rozengracht in Zutphen. Op 13 juni, 18 juli en 15 augustus Entree: Eur. 16,- incl. Toegangskaartje voor het Achterhoekmuseum in Hengelo (G)

Tentoonstelling Laf en Flink tijdens Hinkepink ’t Warnshuus, Dreiumme Warnsveld - 27 maart tot en met 5 mei Een prachtige tentoonstelling met speelgoed van ondergedoken Joodse kinderen.

Tentoonstelling De Kruittoren Op dinsdag 28, woensdag 29 en donderdag 30 april is er in De Kruittoren in Zutphen een tentoonstelling te zien met allerlei materialen uit de Tweede Wereldoorlog. Alle materialen zijn door particulieren uit Zutphen en omgeving aangeleverd. Bedoeling van de tentoonstelling is vooral een sfeerbeeld te geven van die tijd. Hoewel de tentoonsteling vooral voor de basisschooljeugd bedoeld is en een bezoekje door veel scholen wordt gecombineerd met een speciale ‘iPadrondleiding’ door Zutphen, is iedereen drie dagen lang van harte welkom in de Kruittoren. De Kruittoren, Zutphen Openingstijden: di 28 april t/m do 30 april van 9.00 tot 17.00 uur Entree: tot 16 jaar gratis, > 16 Euro 1,-

Hannie Bracha Jacobs (1941) tijdens WOII

als joods meisje weggehaald bij haar ouders en ondergebraChT in een pleeggezin de oorlog was al een tijdje aan de gang, toen hannie bracha jacobs in 1941 werd geboren. ze was de oudste dochter van een joods echtpaar. haar ouders hadden een eigen winkeltje. lang kon hannies vader niet genieten van z’n net geboren kindje. samen met heel veel andere joodse mannen werd hij opgepakt en naar een werkkamp in vught gebracht. eventjes had hij geluk. samen met een aantal anderen, kreeg hij toestemming om weer terug naar huis te gaan. misschien omdat zijn vrouw op dat moment hoogzwanger was van een tweede baby? de reden weet hannie niet, maar in elk geval kwam haar vader weer thuis. Hannie Jacobs als dreumes met haar biologische vader.

Meegenomen door de buurvrouw En ze leefden nog lang en gelukkig? Was het maar waar. Hannies vader, Salomon Jacobs, had ondertussen zoveel verhalen gehoord, dat hij besefte dat zijn gezin moest onderduiken, wilden ze de oorlog overleven. “Ineens kwam er elke dag een buurvrouw bij ons thuis met mij spelen”, herinnert Hannie zich. “Zodat ik vast aan haar kon wennen en niet zou gaan huilen als ik met haar mee moest.” Hannie herinnert zich nog hoe ze zich voelde, op de dag dat de buurvrouw haar daadwerkelijk meenam. “Ik weet geen gezichten meer, maar ik zat in de trein tegenover een echtpaar met donkere kleren aan. En ik heb verschrikkelijk gehuild, de hele weg.” Buurvrouw Martha bracht haar ‘ergens ver weg, op een andere plek in Nederland’ naar de zus van haar man. Dit zou Hannies nieuwe gezin worden, waar ze tijdens de oorlog als pleegkind veilig zou zijn. Haar 16-jarige pleegbroer, die ze tot die dag nog nooit had gezien, kwam haar ophalen en nam haar mee naar dit nieuwe gezin. Haar echte vader en moeder? Die heeft ze nooit meer teruggezien…

“Jezus was een Jood, dat wist ik wel, dus dan kon het niet erg zijn.”

Pleeggezin Stel je voor, iemand haalt je weg bij je vader en moeder en neemt je mee naar een andere familie, waar je ineens gaat wonen en die je moet beschouwen als je ouders. Het gebeurde Hannie en vele andere Joodse kinderen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hannies zusje Emmy groeide ook op in een pleeggezin. Omdat zij nog een heel klein baby’tje was, werd ze door een Joodse verzetsman zogenaamd te vondeling gelegd op de stoep van een Christelijk echtpaar, die haar vervolgens in hun gezin opnam. Emmy bleef hier wonen tot ze 21 werd. Hannie zelf woonde bij haar pleeggezin tot ze negen was. “Op een avond kwam mijn pleegmoeder bij me in de slaapkamer. Ze moest me wat vertellen. ‘Wij zijn niet je vader en moeder. Jij bent een Joods meisje en je ouders zijn dood. Morgen

komen je nieuwe ouders op bezoek. Zo, ga nu maar weer slapen.’ Ze wist duidelijk niet hoe ze zoiets moest vertellen.” Alles bij elkaar was ze binnen een minuut de slaapkamer weer uit, Hannie in totale verwarring achterlatend. Want hoewel ze zich altijd anders had gevoeld, had ze tot die avond geen idee dat haar ouders en broers en zussen niet haar echte familie waren. Ze wist bovendien niet eens wat een Jood was en haar pleegmoeder had haar net verteld dat zij Joods was. “Jezus was een Jood, dat wist ik wel, dus dan kon het niet erg zijn. Maar verder? Ik snapte er niks van.”

Nieuwe ouders De volgende ochtend kwam er een echtpaar op bezoek. Haar nieuwe ouders. “Die man vond ik meteen sympathiek, maar die vrouw vond ik afgrijselijk. Ze zat onder de jam! Op haar vingers, op haar lippen. En het ergste was, die jam bleef gewoon zitten, wat ze ook deed. Bovendien had ze kort haar. Een vrouw met kort haar. Dat kon toch niet? En toen stak ze ook nog een sigaret op. Op zondag! Dat moest wel een duivelin zijn.” Dat deze moderne vrouw met nagellak en lippenstift haar moeder zou worden, Hannie moest er niet aan denken. Maar ze had geen keus. Veertien dagen later stopte er een auto voor de deur, die Hannie meenam naar haar nieuwe ‘thuis’ in Dieren. Daar hoorde ze ook voor het eerst dat ze nog een zusje had. Haar nieuwe ouders Coen en Selma, met wie Hannie later gelukkig een goede band opbouwde, zochten contact met de ouders van Emmy en hebben zelfs nog geprobeerd om haar ook in huis te nemen, zodat de zusjes samen konden opgroeien, maar daar staken Emmy’s pleegouders een stokje voor. Het contact bleef beperkt tot verjaardagen. Pas veel later, toen Hannie en Emmy allebei volwassen waren en een eigen gezin hadden, werd het contact tussen de zusjes beter. Inmiddels zien ze elkaar regelmatig. “We hebben er lang over gedaan, maar nu hebben we een echte zussenband.” Hannie werd geboren als Jacobs en is dat altijd gebleven. “Mijn pleegouders wilden mij wel adopteren, maar dat hoefde

van mij niet. Mijn echte ouders waren goeie mensen, die niks verkeerd gedaan hadden. Ik wilde graag hun naam houden en de ouders die mij grootgebracht hebben begrepen dat.” Coen en Selma Levie waren zelf Joods en hadden door geluk en toeval de oorlog overleefd. Coen was ondergedoken in Dieren, precies in het enige straatje waar geen razzia* plaatsvond. Selma overleefde heel veel werken concentratiekampen. In Auschwitz kwam ze terecht in Blok 10, het experimentenblok, waardoor ze onvruchtbaar werd en dus zelf geen kinderen kon krijgen. Ze liep de dodenmars* en ook dat wist ze te overleven.

“Of je ogen nou bruin of blauw zijn, waar we ook in geloven, we zijn allemaal mensen”

Uitgescholden Hoewel haar latere ouders beiden de verschrikkingen van de oorlog wisten te doorstaan, hielden ze wel de rest van hun leven last van de oorlog. Af en toe vertelde haar pleegmoeder akelige verhalen, waar Hannie op haar beurt last van had, maar kwalijk neemt ze haar dat niet. “Ik heb zelf ook fouten gemaakt met mijn kinderen, door ze naar oorlogsfilms te laten kijken waar ze nog veel te klein voor waren. Dan denk je dat je ze daarmee kunt helpen. Kijk kinderen, let op en onthoud wat je ziet, zodat je op tijd weg bent als je ooit ziet dat dit weer gaat gebeuren.” Toen haar jongste er slapeloze nachten van kreeg, besefte ze dat het niet goed is, de oorlog van generatie op generatie over te dragen. Maar ze is ook van mening, dat het goed is dat we blijven beseffen hoe belangrijk het is dat we met respect met elkaar omgaan. “Als kind werd ik uitgescholden, omdat ik Joods ben. Pas geleden gebeurde dat ineens weer. Kankerjood, riep een stel pubers. Het drong niet eens meteen tot me door en toen ik besefte wat ze zeiden was ik vooral verbaasd. Ik ben gewoon een mens. Mijn ogen zitten net als bij iedereen boven m’n neus, mijn ogen zijn bruin, maar of ze nou groen of bruin of blauw zijn, wat maakt het uit, we zijn allemaal mensen. Waar we ook in geloven. Daar gaat het toch niet om. Je vindt iemand aardig. Of niet. Maar dat heeft toch niks te maken met je geloof of de kleur van je ogen?”

de dodenmars

In het laatste jaar van de oorlog probeerden de Duitse rs de sporen van de concentratiekam pen uit te wissen. Daarom beslo ten zij de nog levende gevangenen uit de kampen te halen. Die moesten vervolgens een dodenmars lopen. De meesten waren al uitgeput van de hong er en de slechte leefomstandigheden in de kampen voordat ze aan zo’n ma rs begonnen. Bovendien was het win ter. Van de ongeveer 800.000 perso nen die een dodenmars liepen, me rendeels Joods, stierven onderweg ee n kwart miljoen mensen aan bevriezin g en uitputting. Of, wanneer ze niet me er de kracht hadden verder te lopen , ze werden doodgeschoten door de SS’ers.

“Oordeel niet over een ander. Respecteer elkaar zoals je bent.”

Iedereen is gelijk En dat is wat ze ons allemaal wil meegeven. Zowel haar biologische ouders als de ouders door wie Hannie is opgevoed, hebben vreselijke dingen meegemaakt door de Tweede Wereldoorlog. Ook Hannie zelf heeft altijd de invloed van de oorlog gevoeld en dat geldt zelfs voor haar kinderen. Maar als meisje heeft ze thuis geleerd: “Ieder mens is gelijk. Je hoeft tegen niemand op te kijken, maar je mag ook zeker niet op anderen neerkijken.” Hannie is heel duidelijk: “Oordeel niet over een ander. Ga niet pesten, daar begint veel ellende mee. Waarom zou je iemand buiten de groep zetten, vanwege een verkeerd vestje of een rare broek? Respecteer elkaar zoals je bent. En vind je iemand wat minder aardig? Geen probleem, dan maak je een iets grotere bocht erom heen!”

Razzia

De Duitsers hielden soms razzia’s. Dat betekende dat ze een grote jacht opzetten om een hele groep mensen ineens op te pakken. Het ging dan vooral om Joden, zigeuners of bijvoorbeeld mensen die het niet met ze eens waren. Wie opgepakt werd, ging vervolgens naar een kamp.

Experimentenblok Auschwitz In concentratiekamp Auschwitz was het ‘experimentenblok’ van Josef Mengele gevestigd. Hier voerden artsen allerlei medische experimenten uit, waaraan de meeste mensen overleden. Blok 10, zoals dit heette, was dan ook één van de meest gevreesde plekken van het hele kamp. Josef Mengele deed afschuwelijke dingen. Zo spoot hij bijvoorbeeld kleurstof in ogen om te kijken of je de kleur van de ogen kon veranderen. Daar werd iemand meestal blind van. Of hij gaf mensen injecties met bacteriën en ziekten erin, om te kijken hoe lang het zou duren voor iemand overleed.

Aan de slag…

opdraChTen en lessen over de Tweede wereldoorlog wat weet jij over de Tweede wereldoorlog? in dit magazine vind je informatie over wat er tussen 1940 en 1945 gebeurd is in zutphen en warnsveld en de rest van ons land. het bombardement op zutphen, de v1-bom die per ongeluk in warnsveld terecht kwam, de jodenvervolging, de betekenis van 4 en 5 mei, welke monumenten vind je in warnsveld en zutphen en nog veel meer. op deze pagina’s vind je een aantal opdrachten die je met je klas kunt doen. knutsel je eigen monument voor de vrijheid! en zet de oorlogsgebeurtenissen in zutphen en warnsveld in de goede volgorde.

opdracht 1

wil je ontdekken hoeveel jij na het lezen van dit blad weet over de Tweede wereldoorlog? beantwoord dan de vragen in opdracht 3 en bespreek ze met je klasgenoten. wie van jullie weet er het meest over de oorlog? de juiste antwoorden vind je onderaan de pagina’s.

Knutsel je eigen monument Leerlingen maken in groepjes een eigen monu

ment voor de vrijheid.

Wat heb je nodig? Knutselmaterialen

Hoe je begint De leerlingen bespreken de monumenten die in Zutphen en Warnsveld te zien zijn. Welke monumenten ken je? Voor wie is dit monument? Waarom voor deze mensen? Dan wordt over vrijheid gesproken. Wat is vrijhe id voor jou?

Wat ga je doen De leerlingen werken in groepjes van 4-6. Same n bedenken en maken zij een monument voor de vrijheid, geïnspireerd door de monumenten waarover gesproken is.

Afsluiting De monumenten worden gepresenteerd. Van elke groep vertelt één leerling over het monu ment. Waarom ziet het er zo uit? Hoe kun je zien dat het over vrijhe id gaat?

opdracht 2

Zet in de juiste volgorde Wereldoorlog? Zet de hen en Warnsveld tijdens de Tweede Weet jij wat er wanneer gebeurde in Zutp vind je hieronder. e volgorde van 1 t/m 10. De oplossing onderstaande gebeurtenissen in de goed .

en ingeleverd. In Zutphen zijn dat er 2773

Op 13 mei 1943 moeten alle radio’s word

In het laatste oorlogsjaar, op 14 oktober, van de binnenstad.

sen uit het Tijdens de hongerwinter komen er men Hier was meer eten.

In december 1940 wordt de Wilhelminabo

Vanaf 1941 moet iedere inwoner van

Op 14 april is eindelijk heel Zutphen bevr

De gemeente neemt al voorzorgsmaatreg

Op 10 april 1950 wordt een oorlogsm

Davidster dragen. Vanaf mei 1942 moeten alle Joden een verboden’ in de stad.

hen een groot deel

verwoest een bombardement op Zutp

westen van Nederland naar Zutphen

en omgeving.

om omgezaagd door NSBers.

Nederland een persoonsbewijs kunnen

tonen.

naboom herplant.

ijd. Om dat te vieren wordt de Wilhelmi

t opgericht.

elen; de luchtbeschermingsbrigade word

onument voor alle slachtoffers onthuld.

Ondanks de oorlog, gaat het gewone afdelingskampioen.

Het Gideonmonument.

Eind 1942 hangen er borden ‘voor Jode

t eind 1943

leven door. Voetbalclub Be Quick word

De goede volgorde is: 7, 4, 5, 9, 1, 10, 2, 3, 6, 8

schoolproject stedelijk museum In de kelder van het Stedelijk Museum Zutphen is de tentoonstelling Zutphen de Verloren Stad te zien. In drie tijdvakken (de jaren 30, 1940-1945 en 1945 tot nu) wordt daar het verhaal verteld van de gevolgen van het bombardement op 14 oktober 1944 voor het stadsbeeld en voor de inwoners van Zutphen. Tot dat fatale moment was het getroffen gebied een levendig deel van de stad. In de straten Barlheze, Apenstert, Rozengracht en Waterstraat bevonden zich vele winkels, bedrijfjes en cafés. De Joodse gemeenschap was hier goed vertegenwoordigd. In een klein kwartier werd dit gebied grotendeels weggevaagd. Wat bleef waren foto’s en verhalen. Herinneringen aan mensen, gebeurtenissen, straten en gebouwen. Het bombardement was ook een sleutelmoment in de stedenbouwkundige ontwikkeling van Zutphen. Tijdens de wederopbouw zijn nieuwe, beeldbepalende keuzes voor de toekomst gemaakt, die dit deel van de stad een totaal ander aanzien gaven. De oorlog met al zijn verschrikkingen ligt ver achter ons. Maar het verleden wordt niet vergeten; de slachtoffers worden in Zutphen op verschillende manieren, door oud en jong herdacht. Bezoek eens met je klas het scholenproject van het Stedelijk Museum. Eerst bekijk je met je groep de tentoonstelling in het museum en maak je een rondwandeling door het getroffen gebied. In aansluitende lessen op school worden de informatie en ervaringen verwerkt. Meer weten over het scholenproject van het Stedelijk Museum? Neem dan contact op met de educatief medewerker van de Musea Zutphen: Anita kuipers, a.kuipers@zutphen.nl

opdracht 3

beantWoord de vragen Wat heb je geleerd? Beantwoord de vragen en ontdek wat je weet De juiste antwoorden vind je hieronder.

VRAAG 1

over de Tweede Wereldoorlog.

Welk land wordt als eerste door Duitsland veroverd?

ANTWOORD VRAAG 2

Hoe heet de leider van Duitsland die de Duitse bevolking belooft machtig en welvarend land zal maken?

dat hij van Duitsland een

ANTWOORD VRAAG 3

Op welke datum begint in Nederland de Duitse bezetting?

ANTWOORD VRAAG 4

tratiekampen Vanaf 1942 worden Joden zonder aanleiding opgepakt en naar concen werden? bracht heenge eerst gestuurd. Hoe heet het Nederlandse kamp waar zij

ANTWOORD VRAAG 5

Hoe heet de Nederlandse partij die helemal achter de plannen van

Hitler staat?

ANTWOORD VRAAG 6

Wat moesten Joden ter herkenning op hun kleding dragen?

ANTWOORD VRAAG 7

orlog?

Door welk land werd Nederlands-Indië bezet tijdens de Tweede Wereldo

ANTWOORD VRAAG 8

Wat moest iedere Nederlander van 14 jaar en ouder tijdens de oorlog

bij zich dragen?

ANTWOORD VRAAG 9

Wie zijn de geallieerden?

ANTWOORD VRAAG 10

Wat gebeurde er in Zutphen op 14 oktober 1944?

ANTWOORD VRAAG 11

Op welke dag wordt Zutphen bevrijd?

ANTWOORD VRAAG 12

De Hoven wordt pas later bevrijd. Op welke dag gaat de vlag uit als gemeente Zutphen officieel vrij is?

teken dat de hele

ANTWOORD VRAAG 13

Hoe heet de boom op het ‘s Gravenshof die symbool staat voor de

vrijheid van Zutphen?

ANTWOORD VRAAG 14

Wat doen we elk jaar op 4 mei?

ANTWOORD VRAAG 15

Op welke dag vieren we in Nederland onze vrijheid?

ANTWOORD

Antwoorden 1: Oostenrijk, 2: Adolf Hitler, 3: 10 mei 1940, 4: Westerbork, 5: NSB, 6: Davidster of Jodenster, 7: Japan, 8: Een persoonsbewijs, 9: De Amerikanen, Canadezen en Engelsen, 10: Het bombardement op Zutphen, dat eigenlijk voor de Oude IJssebrug bedoeld was, 11: 7 april 1944, 12: 14 april 1944, 13: De Wilhelminaboom, 14: Herdenken alle oorlogsslachtoffers sinds de Tweede Wereldoorlog, 15: 5 mei

Henk Mulder (1931) was een tiener tijdens de Tweede Wereldoorlog

“als je oorlog hebT gekend, waardeer je je vrijheid meer” henk mulder werd geboren in warnsveld en woonde tijdens de oorlog als tiener samen met zijn moeder en zijn drie jaar oudere broer in het warnsveldsewegkwartier in zutphen. zijn vader was al voor de oorlog overleden, zijn moeder onderhield het gezin als kraamverzorgster. hoewel hij geen familie of vrienden heeft verloren, heeft de Tweede wereldoorlog veel invloed gehad op de rest van zijn leven. het is inmiddels 70 jaar geleden dat er een einde kwam aan de oorlog, maar henk mulder herinnert zich die tijd nog alsof het vorige week was. “ik weet het nog goed. het was 10 mei en we lagen nog in bed toen mijn moeder ons wekte. ‘jongens, wakker worden, het is oorlog!’ we zagen duitse soldaten in camouflagekleding in rijen over de warnsveldseweg marcheren, met wapens in hun handen. eigenlijk was dat toen vooral spannend.”

“Tijdens de oorlogsjaren ging het leven zo veel mogelijk gewoon door. We gingen ook gewoon naar school. Het schoolgebouw werd op een gegeven moment door de Duitsers gevorderd, maar toen kregen we ergens anders les. Tot in oktober 1944 Zutphen werd gebombardeerd. Daarna werd het te gevaarlijk om over straat te gaan en hadden we geen les meer.”

Saai eten

“Overdag vermaakten we ons met van alles. We gingen hout verzamelen om het huis warm te houden. Dan ging ik met mijn broer het bos in om stiekem

bomen om te hakken. Of we gingen de boer op. Naar Harfsen bijvoorbeeld, om melk te halen. Of we gingen ergens op een boerderij helpen in ruil voor rogge en tarwe. Daar maakten we dan pap van. En we kweekten groenten in een eigen groentetuintje. Honger hebben wij nooit gehad, maar het eten was natuurlijk wel saai. Veel winterwortels, kool en roggepap. Soms aardappels. Maar weinig vlees en geen sinaasappels of bananen, hooguit een keer een appeltje van de boer. Snoep en pudding waren er sowieso nooit. Door die eenzijdige voeding kreeg je veel last van steenpuisten. Maar wij hadden tenminste

eten. In andere delen van het land aten de mensen zelfs tulpenbollen, omdat er verder niks meer was.”

“Snoep en pudding waren er nooit. Maar wij hadden tenMinSte eten.” “Als echte tienerjongens haalden wij natuurlijk ook kattenkwaad uit. Op de plek waar nu het Baudartius- en het Stedelijk Daltoncollege staan – dat noemden ze toen Spanjaarsveld stonden destijds Duitse vrachtwagens geparkeerd. Daar draaiden we

dan stiekem de lampen uit. Op Koninginnedag mocht er natuurlijk geen vlag uithangen. In plaats daarvan kregen wij een oranje wortel van mijn moeder. Daar gingen we dan mee langs het huis van een NSB’er en dan liepen we met die oranje wortel zwaaiend om de NSB-vlag heen.” “Er gebeurden ook nare dingen. Leraren die ineens verdwenen. Na de bevrijding kwamen ze weer tevoorschijn. Hadden ze vanuit het verzet ondergedoken gezeten. Tijdens verjaardagen werd er vaak fel gediscussieerd over de ondergrondse. De één geloofde nergens wat van, anderen gaven juist openlijk steun aan het verzet. Als kind waren dat angstige momenten. Tegelijkertijd was het ook een mooie tijd. Je had elkaar nodig, je hielp elkaar. Er heerste daardoor een groot gevoel van eensgezindheid.”

nSB-kinderen

“De kinderen van NSB’ers werden met de nek aangekeken. Hun ouders symphatiseerden met de Duitsers, dat werd ze niet in dank afgenomen. Achteraf heb ik daar wel een beetje spijt van. Kinderen kunnen er niks aan doen als hun ouders verkeerde keuzes maken. Maarja, zo ging dat in die tijd. Na de oorlog was het niet anders. Zij konden sowieso niet mee doen met het feestvieren toen we bevrijd waren.” Als je in de oorlog ‘voor’ de Duitsers was geweest, dan kwam je dat na de Bevrijding duur te staan. “Twee buurmeisjes hielden er in de oorlog Duitse vriendjes op na. Die werden na die tijd echt uitgekotst. Moffenliefjes. Die werden na de oorlog kaal geschoren en hun hoofd werd met pek besmeerd (zie het kader op de rechterpagina). Best grof eigenlijk, maar ook dat gebeurde gewoon.”

Bommen en granaten

Vanaf december 1944 kwamen er met regelmaat V1-vliegtuigen over. Deze Duitse vliegtuigjes waren onderweg naar bijvoorbeeld Engeland om daar bombardementen uit te voeren. Soms viel er eentje onderweg. Eind maart bijvoorbeeld, kort voor de bevrijding, viel er een V1-bom in Warnsveld. De schade was enorm. 21 Huizen werden verwoest en 11 mensen gingen dood. Een dag voor de bevrijding maakte Henk Mulder zelf zijn meest angstige moment tijdens de oorlog mee. “We zaten in onze kelder, samen met een tante en haar drie

Boven: Henk Mulder als 9-jarige jongen net voor de oorlog. Onder en rechts: Foto’s uit Henk’s boek met herinneringen: pamfletten, voedselbonnen, krantenknipsels etc.

kinderen, toen er een granaat op ons huis terecht kwam. De hele voorgevel lag in puin. Er was zoveel stof, dat we elkaar niet eens meer zagen.” De straat waar de familie Mulder woonde werd hard geraakt. Een hele rij huizen brandde af en meerdere mensen kwamen om het leven door een granaatinslag. “Ik was doodsbang en durfde de kelder niet meer uit. Mijn moeder riep me: ‘Kom naar boven. We zijn bevrijd, je kunt naar buiten komen’, maar ik durfde niet.” Uiteindelijk kwam hij toch uit de kelder. In de straat liepen, net als aan het begin van de oorlog, soldaten. Geen Duitsers dit keer, maar de Canadese bevrijders. Voor Henk was het een openbaring. “Ik had alleen maar het beeld van die Duitsers in hun strakke uniform met een helm op. Ineens liep daar een vriendelijke meneer met een baret met een pluimpje op z’n hoofd. Hij zwaaide. Ik kon het nauwelijks geloven. Zo konden militairen dus ook zijn.”

“je weet paS wat je MiSt alS je het kwijt bent” “Omdat het gerucht ging dat de Duitsers ons zouden bombarderen, gingen we direct na de bevrijding op weg naar familie in Harfsen. Lopend, met mijn grootouders die toen midden zeventig

waren. Overal was rommel, kapotte auto’s, omgevallen bomen. Een griezelig beeld. Toen we, met z’n negenen, eindelijk aankwamen in Harfsen, stond de boerderij van mijn oom en tante in brand. Geraakt door Canadese vlammenwerpers. De familie zat bij de buren, die ons ook hebben opgevangen. We kregen pap en sliepen ‘s nachts op de deel in het stro. Van het teruglopen naar huis herinner ik me niets meer. Wel dat we terugkwamen in een bevrijdde stad. Overal zag je veldkeukens van de Canadezen. We kregen wit brood, dat weet ik nog. En blikjes corned beef. En chocola. Heel speciaal, want dat hadden we in jaren niet gehad.”

naar de dierentuin

Na de bevrijding werd het gewone leven vrij snel weer opgepakt. “De dreiging was weg. We gingen weer naar school. Eerst nog in noodlokalen, dan namen we zelf een houtblok mee om het lokaal warm te stoken. Ik ging weer naar de gymnastiekvereniging. En we maakten weer af en toe een uitje, naar de dierentuin in Arnhem bijvoorbeeld. Over wat er gebeurd was, werd niet veel gesproken. Iedereen wilde weer naar de toekomst kijken. Opbouwen, de handen uit de mouwen steken.” Wat bleef waren de herinneringen, ook nu nog, 70 jaar later. “Ik ben nog altijd veel bezig met de oorlog. Het lijkt lang geleden, maar het is een tijd in mijn leven die heel vast in m’n geheugen geprent is. Als je oorlog hebt gekend, dan waardeer je je vrijheid des te meer. Wij moeten heel blij zijn dat we tegenwoordig met elkaar in vrijheid leven. Want je weet pas wat je mist als je het kwijt bent.”

‘moffenmeiden’ Moffenmeiden waren meisjes en vrouwen die in de Tweede Wereldoorlog contact hadden met Duitse soldaten. Sommigen vonden het gewoon spannend, een avontuurtje met een militair in een mooi uniform, anderen werden echt verliefd op een Duitser en sommigen trouwden zelfs met een Duitse soldaat. Voor de familie was dat vaak een schok. Maar dat een jongen een Duitser was, betekende niet automatisch dat het een slecht mens was. Veel jonge Duitse soldaten stonden zelf ook niet achter de oorlog. Ze zaten alleen in het leger omdat ze geen keus hadden. Na de bevrijding lieten veel Nederlanders merken hoe boos ze waren op de meisjes die Duitse soldatenvriendjes hadden. Die woede werd op allerlei manieren geuit. Vaak werden meisjes kaalgeschoren en werd er bijvoorbeeld een hakenkruis op het kale hoofd van een meisje geschilderd. Of ze werden ingesmeerd met pek, een zwart, kleverig goedje. Daarna werden ze in een open auto rondgereden, zodat iedereen kon zien wat ze gedaan hadden in de oorlog en werden ze uitgejoeld.

Het Warnsveld Comité Henk Mulder is één van de leden van het Warnsveld Comité, een club mensen die zich actief bezig houdt met het herdenken van WOII en de bevrijding. Omdat het dit jaar precies 70 jaar geleden is dat Nederland bevrijd werd, hebben zij een boek uitgegeven, ‘Warnsveld 1940-1945, Herinneringen aan oorlog en bevrijding’ met prachtige verhalen van mensen die de oorlog meegemaakt hebben. Ook organiseren zij de tentoonstelling ‘Laf en Flink tijdens Hinkepink’, waar je allerlei materialen en speelgoed van ondergedoken Joodse kinderen uit de Tweede Wereldoorlog kunt zien. Op pagina 23 lees je meer over deze tentoonstelling.

Helden

sTraTen vernoemd naar verzeTshelden en gesneuvelde miliTairen misschien woon jij wel in de beatonstraat, de hemmingstraat, de boxtartstraat, van heemstrastraat of de lammerstraat. wist je dat een heleboel straten in zutphen genoemd zijn naar mensen die in de oorlog omgekomen zijn. niet zomaar, omdat ze ziek of oud waren, maar omdat ze in het verzet zaten en door de duitsers zijn doodgeschoten. of het zijn militairen, die zijn omgekomen toen ze bezig waren met de bevrijding van zutphen en warnsveld. helden dus.

Verzetshelden Boxtart, Van Heemstra, Gerritsen, Hartoch, Lammers, Lier, Van Oostveen, Oskam, Sonneberg, Heijink, Van Benthum…. Verzetshelden. Negen van hen werden niet lang voor de bevrijding op de IJsselkade doodgeschoten door de Duitsers. De mannen werden verdacht van verschillende daden. Vijf van hen waren betrokken bij het verspreiden van illegale bladen. Drie anderen waren lid van de Ordedienst. Sommigen hadden wapens vervoerd, een ander was betrokken bij de organisatie van het spoorwegmateriaal en spoormensen, zodat deze meteen gebruikt konden worden als de bevrijders kwamen. Eentje was betrapt toen hij benzine stal uit een V1 vliegtuig. Het was de beruchte SS’er Ludwig Heinemann die verantwoordelijk was voor het doden van de mannen. Hij had de bijnaam ‘het Beest van Zutphen’. Nadat de verzetsmensen gefusilleerd waren, werden hun lichamen in de IJssel gegooid. Eén van hen, W. Van Benthem, was echter niet dood. De kogel was afgeketst op een knoop, waardoor hij alleen wat lichtgewond was geraakt aan de achterkant van zijn lichaam. Hij deed alsof hij dood was en nadat hij in de rivier gegooid was bracht hij zichzelf in veiligheid. Behalve dat er aan de IJsselkade later een monument onthuld is voor de doodgeschoten verzetshelden, heeft de gemeente Zutphen ook straatnamen naar ze vernoemd.

Canadese militairen Als je in Leesten woont, weet je misschien dat hier een hele wijk is met straatnamen die zijn genoemd naar omgekomen Canadese helden. De Hemmingstraat, de Hawkinstraat, de Gervaisstraat, Beatonstraat, Housestraat, Pottstraat, Bakerstraat, Periardstraat, Pagetstraat en de Hannanstraat. Daarnaast is er een brug vernoemd naar een Canadese militair, de Lawesbrug. Begin april 1945 zijn de geallieerde troepen al ver op weg in Nederland en voeren een felle strijd om ons land te bevrijden van de Duitse bezetters. Ook rondom Zutphen wordt heftig gevochten, vooral door Canadese militairen. In de strijd om de bevrijding van Leesten sneuvelen elf Canadese soldaten. In totaal geven 68 Canadezen hun leven voor de bevrijding van Zutphen en Warnsveld.

soldaat douglas Angus beaton (22 jaar) Net als vier van zijn broers vocht Douglas in het Canadese leger tijdens de Tweede Wereldoorlog. In juli 1943 vertrok hij naar Nederland. Hij kwam om tijdens de strijd om Leesten op 4 april 1945, pas 22 jaar oud.

sergeant Alfred Walter Hawkins (22 jaar) Tijdens een verlof in 1944 trouwde Alfred Hawkins met de Engelse Audrey Jean Hawtin. In februari 1945 werd hun zoontje Peter geboren. Alfred heeft hem nooit zien opgroeien, want twee maanden later sneuvelde hij bij de bevrijding van Leesten op het erf van boerderij Klein Have. In 1995 kwam Peter naar Nederland, waar hij het graf van zijn vader in Holten bezocht. Hij ontmoette hier een paar veteranen uit het regiment van zijn vader. Die vertelden hem over het monument in Warnsveld. Uiteindelijk vond hij zelfs het identificatiekaartje van zijn vader terug, dat door een Warnsveldse jongen destijds was gevonden in de boerderij. Op dit kaartje stond een foto van de jonge Alfred, waarop Peter kon zien dat hij als twee druppels water leek op zijn ‘kleinzoon’, Peters zoontje Jason.

soldaat Harry louis Gervais (19 jaar) De familie Gervais had 12 kinderen. Vader Moise zat in het leger en enkele van zijn kinderen traden in zijn voetsporen en gingen ook in het leger. Harry kwam eerst terecht aan de kust van Britisch Columbia. Vandaar ging hij naar Engeland en vervolgens naar het vasteland van Europa. Hij vocht met een antitankwapen voor de bevrijding van Leesten, maar sneuvelde daarbij zelf bij boerderij ‘Klein Have’.

Korporaal William leslie Hemming (34 jaar) Samen met zijn twee broers vocht Les, zoals hij werd genoemd, tijdens de Tweede Wereldoorlog in het leger. Hij kwam om tijdens de strijd tegen de Duitsers in Leesten, waardoor zijn vrouw Violet Lillian haar man verloor en de twee zoontjes die ze samen hadden hun vader.

soldaat Charles edward William Joseph House (26 jaar) Hij was eigenlijk vrachtwagenchauffeur, maar in 1939 ging ‘Chick’ in het Canadese leger. Voordat hij als militair vertrok naar Engeland, trouwde hij met zijn vriendinnetje Dulcie Cynthia. Ze kregen een kindje. Op 4 april 1945 kwam hij om tijdens de gevechten in Leesten.

soldaat marshall noah lawes (30 jaar) Marshall kwam uit een groot Canadees gezin. Samen met zijn oudste broer vocht hij bij de Glens. Ook die kwam om tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hun ouders raakten dus twee kinderen kwijt door de oorlog. Marshall sneuvelde op 4 april 1945 in Leesten. Hij liet in Canada zijn vrouw Norma en twee zoons achter.

soldaat Hazen Henry Paget (23 jaar) Eind 1942 ging Hazen het leger in. Hij vertrok naar Europa om hier te helpen met het bevrijden van onder meer Zutphen. Hij kwam om tijdens het gevecht om de bevrijding van Leesten, op 4 april 1945.

soldaat norman Harold Hannan (25 jaar) Norman was de enige zoon van James en Muriel Hannan. Hij was slager, maar nam in 1942 dienst in het leger, bij de Glens. In januari 1945 ging hij met zijn regiment naar het Europese front. Hij sneuvelde samen met Ernie Baker op het land van Gotink. Hij was toen 3,5 jaar getrouwd met Marjorie. Marjorie hertrouwde later met Ronald Kleinsteuber. Die kwam in 1995 als predikant naar Warnsveld voor een herdenkingsdienst.

Korporaal Aime Pascal Periard (24 jaar) De naam van Aime Pascale staat op het witte kruisje aan de Looër Enkweg. Hij werd hier doodgeschoten door sluipschutters, toen hij probeerde een mitrailleursnest uit te schakelen. Zijn ouders hadden het heel zwaar met zijn dood. Toen vlak na de oorlog ook zijn broer Arthur omkwam door een verkeersongeluk, konden ze het verdriet nog nauwelijks aan. Ze stierven allebei jong en de derde broer, Frank, bleef alleen achter. Samen met anderen heeft Frank Periard de herinnering aan zijn broer en de andere soldaten altijd levend gehouden.

soldaat John (Jack) elvin Potts (27 jaar) Jack kwam uit een gezin met vier kinderen; William, Jack, Elsie en Max. Toen Jack 22 was ging hij het leger in. In 1941 verloor hij zijn oudste broer, die sneuvelde in HongKong. Zelf vocht Jack door tot de laatste maanden van de oorlog. Hij was ingedeeld bij de verkenners te voet, de zogenaamse Scouts. Hij sneuvelde – waarschijnlijk – bij Het Bettink in Leesten.

sergeant ernest Wilfred baker (23 jaar) Al jong sloot Ernie zich aan bij het Canadese leger. Eerst bij de Brockville Rifles reservisten, later bij de Royal Canadian Engineers. Daarmee kwam hij terecht in Engeland. In 1943 trouwde hij met zijn jeugdliefde Dorothy Irene Doran. Op 4 april 1945 werd hij gedood samen met Norman Hannan op het land van Gotink, aan de (huidige) Rouwbroekweg. De zoon van Gotink vond daar kledingstukken met kogelgaten. Pas na meer dan een week hoorde Dorothy dat haar man was omgekomen in Zutphen.

van ’t hulstraat

Van sommige verzetshelden werd pas ver na de oorlog bekend welke rol ze gespeeld hadden of wat er was gebeurd. Gradus van ’t Hul is zo iemand. Pas 66 jaar nadat Gradus overleed in een concentratiekamp, kreeg hij alsnog een onderscheiding voor zijn verzetswerk. Zijn zoons Henk en Leo hebben jarenlang gezocht naar wat er met hun vader gebeurd was. Hun moeder wilde nergens over praten, waarschijnlijk omdat ze het te vreselijk vond wat er gebeurd was. Leo en Henk ontdekten dat hun vader een specialist was in het monteren van afgeworpen wapens. Hij trad op als wapeninstructeur en gaf lessen over wapengebruik aan verzetsgroepen. Ook hielp hij bij het vinden van onderduikadressen. Aan het einde van de oorlog werd hij verraden en werd hij naar een concentratiekamp gestuurd, waar hij op 17 maart 1945 overleed. Het is nog even wachten op een nieuwe straat, maar dan krijgt ook Gradus van ’t Hul zijn eigen straatnaam. Zijn zoons Leo en Henk ontvingen van burgemeester Gerritsen alvast het straatnaambordje.

vrijheid, waT is daT eigenlijk?

als je nooit oorlog gekend hebt, weet je dan eigenlijk wel wat vrijheid is? vrijheid is voor iedereen wat anders. buiten spelen met je vriendjes, gewoon op straat, is vrijheid. elke avond in een warm bed slapen, drie keer per dag vanzelfsprekend een bord eten. en naar school kunnen. misschien vind je dat niet elke dag leuk, maar dat alle kinderen hier naar school gaan, ook dat is vrijheid. je mag in nederland denken wat je wilt en je mag zeggen wat je wilt. een heel belangrijke vorm van vrijheid. eigenlijk allemaal heel gewone dingen, die pas bijzonder worden als ze er niet meer zijn.

we vroegen het aan jullie, de jongens en meiden uit groep 7 en 8: wat betekent vrijheid voor jou?

Vrijheid is dat je alles mag zeggen en dat er geen oorlog is en dat alle kinderen naar school mogen en dat meisjes en jongens dezelfde vrijheid hebben

Marko

Op de Nintendo/Wii en tekenen en dat er geen oorlog is en vrijheid van meningsuiting. Dat kinderen naar school kunnen gaan en dat iedereen zelf mag beslissen.

Lara Vrijheid is voor mij het recht hebben om te zeggen en te doen wat je wilt

Esmee

Nederland is een vrij land voor mij. Alles is veilig voor me. Mijn papa en mama hebben een goede baan. Ik ben trots op Nederland . Alle kinderen gaan naar school om te leren. Vrijheid is voor mij en ook voor alle andere kinderen!

Enes

Als je alles kan doen wat je wilt. Bijvoorbeeld in arme landen hebben ze geen keuze, dan moeten ze. Vrijheid is dat je overal naar toe kan gaan en kan zeggen wat je wilt. Je kan zijn wie je wilt zijn, je hebt alle tijd. Je kan in iets geloven dat jij wilt en niet dat je in een soort geloof moet geloven en dat je niet gediscrimineerd wordt. Je mag met iemand omgaan waar jij mee wilt omgaan en dat je niet gedwongen wordt.

Elise Vrijheid Mening Geen oorlog Doen wat je wilt Leven

Abdi

Geen oorlog! Lekker buiten spelen of met lekker weer zwemmen. Vrijheid is belangrijk voor iedereen. Veel mensen die gepest worden willen vaak thuis blijven, dus zij willen vrijheid. Maar gelukkig wordt er niemand van onze klas gepest. Vrijheid is belangrijk!

Melike

Vrijheid is dat je overal naar toe kan gaan en kan zeggen wat je wilt Buiten spelen en gewoon echt heel lang buitenspelen. Dan wil ik voetballen, tikkertje en verstoppertje spelen. En dat alle scholen dicht gaan. Dat ik rijk word.

Robin

Leuke dingetjes doen. Doen wat je wilt doen; zwemmen, springen, dansen. Dat is vrijheid, dat zijn dingen die ik leuk vind. En ik word niet gedwongen en ik vind het zelf leuk. Het liefst wil ik net als een vogel in de lucht vliegen, dan kan ik alles doen wat ik wil, maar jammer genoeg is dat niet zo. Ik vind dat mensen in de gevangenis niet vrij zijn. Ze halen geen frisse lucht en zijn de hele dag binnen.

Jasmin

Leuke dingen doen met vrienden!

Osman

Leuke dingen doen met vrienden Heel erg belangrijkâ&#x20AC;Ś SomaliĂŤ bijvoorbeeld heeft nog steeds geen vrijheid. Hoe zou je nou leven zonder vrijheid: Vrijheid is iets waar niemand zonder kan. Kinderen in oorlog hebben geen vrijheid. Ze gaan nooit naar buiten, want er is geen vrijheid. Ze kunnen nauwelijks eten en ze zijn zo bang, heel bang, omdat ze dood kunnen gaan. Vrijheid is geweldig, als je vrijheid hebt voel je je zo vrij! Het voelt zo geweldig! Zonder vrijheid voel je je opgesloten en je kunt niet eens je mening zeggen. Ik was een van de kinderen die geen vrijheid had. Ik mocht niet eens naar buiten om te spelen. Het voelde heel slecht. Maar nu heb ik alles wat ik nodig heb, maar het belangrijkste is dat ik vrijheid heb. Vrijheid geef je door!

Khadija

Geen oorlog, geweld of mishandeling. Dat je je mening durft te uiten.

Alissa

Dat iedereen naar school kan

Rick

Vrijheid is iets wat mensen vroeger gewild hebben en wij nu hebben. Waardoor ik mezelf voel en dat kan niemand van me afpakken

Na een oorlog dan heb je vrijheid. Als je ergens opgesloten bent en je komt eruit dan heb je vrijheid. Als iemand zegt dat jij mag beslissen, heb je vrijheid om te kiezen. Later heb ik de vrijheid om mijn baan te kiezen. En hoe dan ook, iedereen verdient vrijheid.

Max

Je mag jezelf zijn. Geen ruzie om culturen en geloof. En je moet lief zijn, dat noem je respect.

Janna

Hayda

Ik was een van de kinderen die geen vrijheid had. Ik mocht niet eens naar buiten om te spelen

Dat je vrij mag bepalen wat je met je uiterlijk doet. Geen oorlog om het geloof of geld. Je mag niet gepest worden, want dan voel je je niet vrij. Je mag je niet buitengesloten voelen.

Geen mensen die bedreigd worden. Dat je veilig kunt doen wat je wilt, geen mensen pijn doen.

Jasmijn

Noëll

Geen oorlog in de wereld. Samen sta je sterker

Jay-Jay

Vrede, geen slachtoffers en geen pijn of oorlog. Als ik het zou kunnen had ik er voor gezorgd dat er geen oorlog meer was op aarde.

Cas

Gaan en staan waar je wil. Iedereen is gelijk. Iedereen heeft recht op onderwijs, recht op een veilig huis. Geen oorlog meer, je eigen mening hebben. Delen.

Anniko Als je niet meer wordt gepest

Olivia

Geen oorlog en geen hongersnood. Als er bijvoorbeeld op het nieuws is dat IS weer heeft toegeslagen, word ik er gewoon verdrietig van. Ik wil niet dat alleen wij een goed leven hebben maar iedereen

Nicky

Dat je mag zeggen wat je wilt en doen wat je zelf wilt. Dat je je eigen beslissingen mag nemen, dat is vrijheid voor mij

Nadya

Geen oorlog ruzies en geen ongelukken. Geen oorlog om verschillende culturen. Je moet zijn wie je bent en dan ben je een echte kanjer.

Jason Dat je je veilig voelt en je je niet ongemakkelijk voelt

Alieke

Dimitri

Even geen school, voetballen met vrienden, gamen met vrienden. Zwemmen. Geen huiswerk. Vakantie.

Gemairo

Wij vinden vrijheid als je uit school bent en lekker voor de tv zit. En dan te bedenken dat sommigen niet eens school hebben en de hele dag moeten werken en niks leren. Mensen worden mishandeld en verkracht terwijl wij gewoon op ons dooie gemak op de mobiel zitten en vinden dat wij veel werk verrichten op school.

Sidney

Iris

Een beetje als de zomervakantie begint

Geen discriminatie. Als je dat wel doet krijg je juist oorlog.

Zwemmen. Geen huiswerk. Vakantie! ‘Handen heb je om te geven van je eigen overvloed. En een hart om te vergeven wat een ander jou misdoet. Ogen heb je om te zoeken naar wat mensen nog ontbreekt. En een mond om dat te zeggen wat een ander moed inspreekt.’ Als iedereen dat zou doen, was er toch geen oorlog meer? Dan was er toch zeker, geen ruzie keer op keer? Voeten heb je om te lopen naar de mens die eenzaam is. En een hoofd om waar te maken dat geen mens een eiland is.’ Want wij zijn op de wereld met zo velen, is het nou zo moeilijk om samen te delen? Dit gedicht is door mij geschreven en het symboliseert mijn vrijheid. De citaten komen uit het lied ‘handen heb je om te geven’.

Hanneke

Dat je kan staan waar je wil. Dat je niet hoeft te doen wat een ander je opdraagt. Dat je echt je mening kan geven. Dat je met iedereen kan en mag omgaan. Maar vooral dat je niet bij een bepaalde groep moet horen, niet zwart bij zwart en wit bij wit. Maar wit zwart en alle andere huidskleuren gewoon door elkaar.

Roza

Kunnen zijn wie ik ben. Kunnen rondlopen zoals ik ben. Me niet hoeven te verschuilen omdat ik zo ben. Dat mensen niet gemeen tegen mij doen omdat ik zo ben. Niemand mij raar vind om wie ik ben. Kunnen zeggen wie ik ben. En niet bang hoef te zijn dat iemand weet wie ik ben. Dat rechten gelijk zijn wie je ook bent. Door vele mensen kan ik nu zijn wie ik ben. Dus schreeuw ik nu door de straten wie ik ben.

Rachel

Dat je met iedereen kan en mag omgaan Vrijheid heb je als… Je naar school kunt. Je ook eens zelf kunt bepalen wat je doet. Je eens een dagje weg kan. Je elke dag te eten hebt. Je niet gevangen wordt gehouden. Jezelf mag weten welk geloof je hebt. Je kan gaan en staan waar je wilt.

Maud

Iedereen moet kunnen zeggen wat die vindt. Zowel volwassenen als een kind. Lekker buiten spelen en mijn spullen met iedereen delen. Ik wou dat iedereen zo kon zijn. Geen oorlog dat is fijn.

Anna

Vrijheid… Vrijheid heb je als je een goed leven kan hebben, als je niet wordt opgepakt omdat je Joods of Christen bent. Vrijheid heb je als je het fijn hebt waar je woont, als je niet gepest wordt op school. Vrijheid heeft iedereen nodig. Jij en ik en ik en jij. Degene hier en degene daar. Hij wil het en zij wil het. Iedereen moet het hebben. Iedereen heeft het maar… was dat maar waar.

Maud

Klein en groot hebben dezelfde rechten. Er mogen geen mensen zijn die er voor moeten vechten. Meningsverschil mag er wezen. Iedereen mag worden genezen. Zo vrij als een vogel met wind in je haar. Overal is vreugde, nergens gevaar!

Ela

Vrijheid is in vrede leven Voor iedereen die het wil Vrijheid is niet hoeven vrezen Dat ik morgen mijn honger niet stil Vrijheid is vrijmoedig spreken Met de woorden uit mijn geest Vrijheid is het anders kiezen Dan wat het merendeel leest Vrijheid is van mening zijn Dat er een wereld ligt tussen groot en klein Vrijheid is het vertrouwen Wat ieder hoort te hebben Vrijheid is het vandaag beseffen Dat wat ik bezit vanzelfsprekend niet zal zijn Dat het morgen niet te laat is Als ik dan besef wat ik mis Daarom wil ik vrijheid voor ieder levend wezen Ieder die in staat is de oorlog van morgen te bestrijden Daarom beschouw ik iedere dag als een vrije dag Waarop ik mijn vrijheid beleven mag

Tycho

Dat ik mag doen wat ik wil en dat ik blij mag zijn

Joes

Vrijheid is voor mij belangrijk, want anders is de wereld heel anders. Omdat iemand anders je leven bepaald

Jason

Vrijheid heb je als je zelf mag weten welk geloof je hebt Dat andere mensen niet bepalen wat je doet of wat je zegt. Dat je gewoon kan doen wat jij wilt

Lot

Anne

Vrijheid is als je naar school kunt Dat je hand zo zachtjes over het gras glijdt Dat je lacht en de zon je verblijdt (…) Geen oorlog geen nijd Dat is wat onze wereld verblijd

Floor

Vrijheid is voor mij geen oorlog en dat je zelf mag kiezen wat je doet. Vrijheid is voor mij geluk en nieuwe mensen ontmoeten

Misty

Vrijheid is voor mij dat ik bij mijn familie kan zijn

Daisy

Leuk met vrienden buitenspelen

Doen wat je wilt. Omdat ik vind dat je mag doen wat je wilt, want niemand mag zeggen wat je moet doen. Als je het niet leuk vindt, dan doe je het niet.

Rozarin

Blij zijn. En dingen samen doen met mijn ouders en zusje

Demi

Vrijheid is voor mij dat ik zelf mag bepalen wie ik ben of wat ik doe. Dat mensen mij respecteren met wie ik ben

Maaike

Vrijheid is voor mij dat je niets laat zeggen door een ander wat je niet wilt en dat niemand dat van je af neemt

Eva

Doen wat je wilt. Omdat ik zelf wil bepalen wat ik doe en hoe ik dat doe

Faye

Vrijheid is dat ik bij mijn familie kan zijn Geluk. Geluk dat je mag doen en zeggen wat je wilt

Nina

Vrijheid is voor mij gelijk zijn, nooit meer oorlog en dat je mag doen wat je wilt

Jarle

Vrijheid is voor mij dat er geen oorlog is, iedereen die zijn mening mag geven. Maar het belangrijkste is dat je jezelf kan blijven

Imran

Sudenaz

Geen oorlog

Dat iedereen mag doen wat hij wil doen Vrijheid is voor mij dat ik mag doen wat ik wil en niet wat een ander van mij wil. En dat er geen oorlog is

Gelijkheid, geen oorlog, kiesrecht, onafhankelijkheid

Vrijheid is voor mij zelf kiezen en een eigen mening geven

Mijn eigen mening kunnen geven op de momenten dat iemand me wat laat doen zonder dat ik het wil

Daniel

Femke

Tom

Naomi

Vrijheid is voor mij belangrijk omdat ik alles kan doen in de wereld behalve enge dingen

Dat iedereen mag doen wat hij wil doen

Justin

Dat je jezelf kan blijven

Vrijheid is voor mij dat je mag doen wat je wilt als het niet erg is

Samira Vrijheid is voor mij dat je alles kan doen, wil worden en zeggen wat je zelf wilt

Amadeus

Dat ik mijn familie kan zien

Jermaine

Zeyneb

Dat je mag doen wat je wilt. En je een eigen stem hebt

Mette

Ooit van vrede gehoord? Vrede is een zeldzaam iets dat weinig voorkomt. Vroeger hadden mensen nog nooit van het woord gehoord! In de Tweede Wereldoorlog ging het helemaal mis. Dat niet leuk is! Miljoenen mensen dood. Waarvan heel veel jood. Toen kwam vrede totaal niet meer voor. Alleen sommige mensen vochten er wel voor. En gingen er ook mee door. Door hun is de vrede er nu weer. En wij zeggen tot de volgende keer.

Ly en Rianne

Vrijheid is fijn Je hebt rechten Mag je meningen uiten Belangrijk Christiaan, Fergornio en Daan

Vrijheid is leven en niks vervelends. Vrijheid is heel fijn als je vrij kan zijn. Als je vrij bent heb je geen vervelende dingen om je heen zoals de oorlog. Zo als een vogel die vrij vliegt ken jij de uitdrukking vogelvrij dat hoort erbij. En je zelf lekker buiten kan spelen zonder iemand die zegt je moet dat of dit doen. vrijheid betekend veel voor de mensheid.

Daniek en Giulia

Vrijheid betekent voor mij dat ik veilig naar school kan. Ik draag de kledingstijl die ik wil. Ik heb gewoon vrienden waar ik mee kan spelen en verhalen mee kan delen. Ik mag muziek luisteren. En ik hoef niet te werken voor mijn ouders of in de oorlog. Ik word goed verzorgd en behandeld. Ik mag geloven in mijn geloof. Voor mij betekent dit vrijheid. Wat betekent vrijheid voor jou?

Zara en Isa Vrijheid Sociaal zijn Zelf beslissen Niet gepest worden Je kleden hoe je dat wilt Respect hebben voor elkaar Niet gedwongen worden voor iets 100% jezelf kunnen zijn waar je ook bent

Daphne

Vrijheid vrijheid betekent veel voor de mensen. het betekent geen oorlog. en veel vrede en rust . het is niet meer als vroeger. en het is goed Nederland is veel mooier geworden.

Riga en Joey

Dat iedereen gelijk kan zijn

Floris

Lezen EN KijKen Wil je meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Er zijn heel veel boeken verschenen over deze tijd in Nederland. Bijvoorbeeld over de jodenvervolging en onderduikers, over mensen en zelfs kinderen die in het verzet zaten. Maar ook over kinderen die opgroeiden met een vader die het juist eens was met de Duitsers en lid was van de NSB. Of over de Sinti, een zigeunervolk dat net als de Joden werd vervolgd in de oorlog. Hou je niet zo van lezen? Dan zijn er ook prachtige films gemaakt over de oorlog. We hebben voor jullie verschillende boeken en films op een rijtje gezet. Natuurlijk is dit geen complete lijst. In de bibliotheek vind je ongetwijfeld nog meer titels! Alle boeken zijn speciaal geschreven voor kinderen in jullie leeftijd. Bij de films is vermeld voor welke leeftijd deze geschikt zijn.

Oorlogsgeheimen - Jacques Vriens Misschien heb je de film wel gezien! Deze film, die is gebaseerd op het boek van Jacques Vriens, draaide afgelopen jaar in de bioscoop en is nu verkrijgbaar op dvd. Het boek gaat over de elf-jarige Tuur. Het dorp waar hij woont is bezet door de Duitsers. Tuur en zijn buurmeisje Maartje vinden dat in het begin wel spannend, maar langzaam maar zeker komen ze erachter dat de bezetters in staat zijn tot de ergste dingen. De volwassenen proberen zoveel mogelijk voor hen geheim te houden: de Engelse piloot die verstopt zit op zolder, wie de Duitsers helpen – zoals hun eigen meester – en wie er in het verzet zitten. Op een dag vertelt Maartje aan Tuur dat zij zelf ook een groot en gevaarlijk geheim heeft. Ineens komt de oorlog heel dichtbij…

Wie niet weg is wordt gezien - Ida Vos Het Joodse meisje Rachel Hartog is acht jaar wanneer de oorlog begint. Alles wordt ineens anders. Het begint met het verduisteren van de ramen, het dragen van een Jodenster en het van school moeten. Later moet de familie onderduiken en verdwijnen familie en vrienden. Ida Vos, de schrijfster van dit boek, heeft zelf de oorlog meegemaakt en kent dus de angst en het verdriet maar ook de hoopvolle dingen die ze in haar boek heeft beschreven.

Anna’s oorlog - beatrijs nolet Anna heeft heel veel vragen, maar ze krijgt nooit antwoord. Haar ouders denken zeker dat ze nog een klein kind is. Toch wil ze weten wat er vroeger, in de oorlog, gebeurd is. Dan vindt ze een boek van haar overgrootmoeder...

Oorlog in de klas - Theo Engelen Lex is verliefd op Roos, zijn Joodse klasgenootje. Zijn vader is lid van de NSB. Lex eist van hem dat hij Roos met rust laat. Maar zij moet toch naar kamp Vught, zijn vader houdt de SS´ers niet tegen. Lex is woedend en wanhopig. Hoe moet hij Roos helpen, als hij niet eens zijn eigen vader kan vertrouwen…

Hannie schaft strijdt tegen de duitse bezetter - sunny J. Jansen Hannie Schaft is 19 jaar als de oorlog uitbreekt. Ze studeert dan rechten aan de universiteit. Hannie - ze heet eigenlijk Jo raakt betrokken bij een groep mensen die zich verzetten tegen de Duitse bezetters. Ze helpt joodse mensen zoveel ze kan. Maar op een dag gaat het mis! Hannie heeft echt geleefd. Van dit verhaal is ook een film gemaakt: Het meisje met het rode haar.

Oorlogswinter - Jan Terlouw Vraag het je vader of moeder maar eens. Grote kans dat zij dit boek van Jan Terlouw kennen. Het is één van de bekendste jeugdboeken over de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De 14-jarige Michel wil dolgraag iets doen in het verzet. Tot grote ergernis van zijn vader, die burgermeester is en vooral de rust in het dorp wil bewaren. Dan vraagt buurjongen Dirk of Michel iets voor hem wil doen. Dirk doet mee aan de overval op een munitiedepot en vraagt Michel of hij ergens een brief wil bezorgen wanneer er iets fout gaat. Dan gaat alles mis. Dirk wordt opgepakt en degene aan wie Michel de brief zou bezorgen wordt doodgeschoten door de Duitsers. Al snel leert Michel dat goed en fout soms dicht bij elkaar liggen. En dat oorlog soms misschien spannend lijkt, maar vaak vooral gruwelijk is…

Oorlog zonder vrienden Evert Hartman De vader van de 14-jarige Arnold is lid van de NSB, zelf zit Arnold bij de Jeugdstorm. Op school wordt hij hier mee gepest en soms afgetuigd. Arnold snapt er niks van, hij gelooft heilig in wat de partij zegt en geeft zelfs klasgenoten aan, ook al zit hem dat soms niet lekker. Dan ontdekt hij dat het meisje waar hij verliefd op is werk voor het verzet doet. Tegen alle orders in besluit hij zijn mond te houden. Maar dat maakt hem wel eenzaam. Want nu kan hij thuis geen open kaart meer spelen. En zijn klasgenoten vertrouwen hem ook niet…

opgejaagd - lydia rood Maira woont met haar hele familie in woonwagens. Ze hoort bij de Sinti, een zigeunervolk dat tijdens de oorlog door de nazi’s wordt opgepakt en naar concentratiekampen wordt gestuurd. Maira komt met haar familie in Kamp Westerbork. Van daaruit worden ze naar Auschwitz gestuurd, maar Maira verstopt zich voor de trein vertrekt. Zal ze haar moeder en zusjes ooit nog terugzien?

De kinderen van het Achtste Woud els Pelgrom Noortje en haar vader wonen in Arnhem, maar vertrekken in het laatste jaar van de oorlog naar een boerderij op de Veluwe. Dit boek gaat over die tijd en het leven op het platteland tijdens de bezetting: met evacués, de opvang van een Joods gezin, maar ook met de alledaagse dingen die gewoon doorgaan.

Ik ben Rosemarie - Marietta Moskin Dit boek gaat over de twaalfjarige Rosemarie, die tijdens de oorlog van school wordt gestuurd omdat ze Joods is. Ineens moet ze een gele ster op haar kleding dragen. Haar vrijheid wordt steeds kleiner en op een dag staat de politie op de stoep met een ontruimingsbevel. Rosemarie overleeft concentratiekampen, ziekte en dood. Maar als de vrijheid dan eindelijk in zicht is, wacht haar een schokkende teleurstelling…

Films Oorlogsgeheimen De film naar het boek van Jacques Vriens, over Tuur en zijn buurmeisje Maartje, die een groot geheim heeft…. Vanaf 6 jaar

Oorlogswinter Over de 14-jarige Michel die graag bij het verzet wil en pas dan ontdekt dat oorlog niet alleen maar spannend is. Vanaf 12 jaar

Het bombardement Met Jan Smit in de hoofdrol. Hij speelt bakkersknecht Vincent, die bij toeval de welgestelde Eva von Heerle ontmoet. Zij is de dochter van een rijke familie die is gevlucht uit Duitsland, hij een volksjongen die werk gevonden heeft in Rotterdam. Vincent en Eva worden verliefd, maar Eva staat op het punt een verstandshuwelijk af te sluiten. Dan vallen de Duitsers het land binnen en komt er een waarschuwing uit Berlijn: als het Nederlandse leger zich niet overgeeft, zal Rotterdam gebombardeerd worden. Wanneer dat gebeurt verandert het leven van de Rotterdamers voorgoed, ook dat van Vincent en Eva… Vanaf 12 jaar

13 in de Oorlog Een serie verhalen over de Tweede Wereldoorlog waarin de belangrijkste gebeurtenisse worden uitgelegd. Van bezetting tot bevrijding, van Jodenvervolging tot NSB en van het bombardement op Rotterdam tot de oorlog in Nederlands Indië. Behalve deze gebeurtenissen vertelt de serie ook het verhaal van kinderen die 13 waren in de oorlog. Voor alle leeftijden

soldaat van oranje Een spannende film over de student Erik Hazelhoff, die aan het begin van de oorlog vlucht naar Engeland en zich daar aansluit bij het verzet. Vanaf 12 jaar

must see’s www.youtube.com/watch?v=yd1pm2JNWlk Zutphen in de Tweede Wereldoorlog

https://www.youtube.com/watch?v=gBdSng_07I0 De bevrijding van Zutphen

https://www.youtube.com/watch?v=KAQzBvbcumg De intocht van Sinterklaas in oorlogstijd

https://www.youtube.com/watch?v=NFi_140U_Go https://www.youtube.com/watch?v=LMJ84CtEXbw De bevrijding van Zutphen door de Canadezen (part 1 &2)

zin in een leuk spelletje? vlieg voor vrijheid met duifkopter. voor android en iphone