Ïàðàäèãìà íà îáðàçîâàòå Èâàí ÏÀÍ×ÅÂ, â. "Òåëåãðàô" Îáðàçîâàòåëíàòà ñèñòåìà íà Áúëãàðèÿ îòäàâíà ôóíêöèîíèðà ïðîòèâ çàêîíà. Îñîáåíî ñëåä ïðîìåíèòå ïðåç 1989 ã., ñðåäíè è âèñøè ó÷èëèùà âëÿçîõà â ïðÿê êîíôëèêò ñ íîâèòå óñëîâèÿ. Íàñòúïè ñåðèîçíîòî ðàçäàëå÷àâàíå ìåæäó äåìîêðàòè÷íè ïðèíöèïè è ñòàðèòå òîòàëèòàðíè ðàçáèðàíèÿ â ó÷èëèùàòà. Íî ñèñòåìàòà íà îáðàçîâàíèå â ñòðàíàòà èìà ñâîåòî ñëàáî ìÿñòî è îêàçâà ñå, ÷å èìåííî îðãàíèçàöèèòå çà çàùèòà ïðàâàòà íà ÷îâåêà ìîãàò äà èçèãðàÿò ñúùåñòâåíà ðîëÿ â ñòàðòà íà øêîëñêàòà ðåôîðìà. Äåñåòèëåòèÿ â ñðåäíèòå è âèñøè ó÷èëèùà ó íàñ ðàáîòè îñîáåíà ïðàêòèêà íà ïðèåì. Íåèí îñíîâåí ïðèíöèï å ïðåäâàðèòåëíîòî îïðåäåëÿíå áðîÿ (êâîòàòà) ìúæå è æåíè, êîèòî ùå áúäàò ïðèåòè â êëàñîâåòå íà îáðàçîâàòåëíîòî çàâåäåíèå. Ïðè òîâà âñè÷êè äúðæàò åäèí èçïèò è ñå îöåíÿâàò ñ åäíè è ñúùè êðèòåðèè. Èçâúí êëàñàöèÿòà îáà÷å îñòàâàò ïðåäñòàâèòåëè íà åäèíèÿ ïîë ñ âèñîê óñïåõ çà ñìåòêà íà ïðåäñòàâèòåëè íà äðóãèÿ - ñ íèñúê. Òîåñò êâîòèòå ïðåäñòàâëÿâàò åäíà äèñêðèìèíàöèÿ ïî ïîë - íåùî, êîåòî å êàòåãîðè÷íî çàáðàíåíî â ÷ë. 6 àë. 2 íà Êîíñòèòóöèÿòà, ÷ë. 4 àë. 2 íà Çàêîíà çà íàðîäíàòà ïðîñâåòà (ÇÍÏ), ÷ë. 4 àë. 1 íà Çàêîíà çà çàùèòà ñðåùó äèñêðèìèíàöèÿòà, ÷ë. 4 àë. 2 íà Çàêîíà çà âèñøåòî îáðàçîâàíèå è ìåæäóíàðîäíèòå êîíâåíöèè çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è äåòåòî. Åòî òåêñòà íà Êîíñòèòóöèÿòà (×ë. 6. (2)): "Âñè÷êè ãðàæäàíè ñà ðàâíè ïðåä çàêîíà. Íå ñå äîïóñêàò íèêàêâè îãðàíè÷åíèÿ íà ïðàâàòà èëè ïðèâèëåãèè, îñíîâàíè íà ðàñà, íàðîäíîñò, åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò, ÏÎË, ïðîèçõîä, ðåëèãèÿ, îáðàçîâàíèå, óáåæäåíèÿ, ïîëèòè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò, ëè÷íî è îáùåñòâåíî ïîëîæåíèå èëè èìóùåñòâåíî ñúñòîÿíèå." Ïðåç 2004 ã. â Ñîôèÿ 25 ñðåäíè ó÷èëèùà îñúùåñòâèõà êâîòíè ïðèåìè â 37 ïàðàëåëêè.  32 îò òÿõ îùåòåíè áÿõà æåíèòå, à â îñòàíàëèòå - ìúæåòå.  Ïúðâà àíãëèéñêà ãèìíàçèÿ ìèíèìàëíèÿò áàë çà ìîìè÷åòà áå 33.126, à çà ìîì÷åòà - 32.188. Îò 85-òå ïðèåòè ìîì÷åòà 63 (èëè 74%) èìàõà áàë, ïî-íèñúê îò ìèíèìàëíèÿ æåíñêè.  Íåìñêàòà åçèêîâà ãèìíàçèÿ îò 94 ïðèåòè ìîì÷åòà 33 (èëè 35%) èìàõà áàë, ïî-íèñúê îò ìèíèìàëíèÿ æåíñêè. Îñâåí òÿõ ñòîòèöè ñðåäíè ó÷èëèùà â ñòðàíàòà ïðèëàãàò ïðàêòèêàòà íà êâîòåí ïðèåì. Îùåòåíè ïðåäèìíî ñà ìîìè÷åòàòà. Íà àðãóìåíòèòå çà çàêîííîñòòà íà êâîòíàòà ïðàêòèêà ó÷èëèùíèòå âëàñòè îïîíèðàò åäèíñòâåíî ñ ïðåçóìïöèÿòà çà íóæäàòà îò ðàâåíñòâî íà ïîëîâåòå â êëàñîâåòå - íåñúùåñòâåí ìîòèâ çà íàðóøàâàíå íà çàêîíà. Îò þëè 2004 ã. âåñòíèê "Òåëåãðàô" (òîãàâà "ÂÈÆ") ïóáëèêóâà ïîðåäèöà ìàòåðèàëè ïî òåìàòà. Âúïðåêè ñèãíàëèòå íè äî Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è íàó22 ÎÁÅÊÒÈÂ
êàòà (ÌÎÍ), íå áÿõà ïðåäïðèåòè ìåðêè çà ïðåêðàòÿâàíå íà íåçàêîííàòà êâîòíà ïðàêòèêà â ñðåäíèòå ó÷èëèùà. Òàçè âúçìîæíîñò äàâà ÷ë. 152, àë. 3 îò Ïðàâèëíèêà çà ïðèëàãàíå íà ÇÍÏ. Ðåøåíèåòî çà âúâåæäàíåòî íà êâîòè ñå ïðèåìà îò ïåäàãîãè÷åñêèÿ ñúâåò íà ñúîòâåòíîòî ñðåäíî ó÷èëèùå. Ïî ðåäà íà Íàðåäáà ¹8 òîâà ðåøåíèå áèâà îäîáðÿâàíî îò íà÷àëíèêà íà Ðåãèîíàëíèÿ èíñïåêòîðàò ïî îáðàçîâàíèåòî (ÐÈÎ), êîéòî ïðè êîíñòàòèðàíà íåçàêîííîñò ìîæå äà íàëîæè îòìÿíà ïî ñèëàòà íà ÷ë. 152, àë.3. Âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà ïðîáëåìúò ñòîè ìíîãî ïî-îñòðî. Êâîòèòå ïðè òÿõ âëèçàò â ñèëà ñëåä ðåøåíèÿ íà àêàäåìè÷íèÿ ñúâåò, íàä êîèòî ÌÎÍ íÿìà âëàñò. Òàêà îò 52 ÂÓÇ-à 42 ïðèåìàõà ñ êâîòè ïðåç 2004 ã. Êàòî ïðèìåð ùå ïðèâåäà ÷àñò îò òàáëèöàòà, êîÿòî ïîñî÷âà êîëêî òî÷íî ìúæå è æåíè ùå áúäàò ïðèåòè çà âñÿêà ñïåöèàëíîñò â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò (ÑÓ):
Ìåñòà çà ïðèåì íà ñòóäåíòè çà ó÷åáíàòà 2004/2005 ã. Ñïåöèàëíîñò
Îáùî
ìúæå
æåíè
Ïðàâî
220
110
110
Ñëàâÿíñêà ôèëîëîãèÿ
50
18
32
Áàëêàíèñòèêà
15
5
10
Áúëãàðñêà ôèëîëîãèÿ
100
40
60
Ðóñêà ôèëîëîãèÿ
30
10
20
Àíãëèéñêà ôèëîëîãèÿ
85
30
55
Òåîëîãèÿ
50
30
20 Òàáëèöà 1
Ñòàòèñòèêàòà çà óñïåõà íà ìúæå è æåíè îò êàíäèäàòñòóäåíòñêàòà êàìïàíèÿ ïðåç 2004 ã. â ÑÓ å ñëåäíàòà (âèæ òàáëèöà 2): Ñðåäíàòà ðàçëèêà ìåæäó ïîëîâåòå â ÑÓ å ñåðèîçíà - 2.56 â ïîëçà íà íåæíèÿ ïîë. Íå ñà ïðèåòè ñòîòèöè æåíè åäèíñòâåíî çàðàäè ïîëîâàòà ñè ïðèíàäëåæíîñò. Îò òàáëèöà 2 å âèäíî, ÷å â ñïåöèàëíîñòòà Òåîëîãèÿ íàðóøåíè ñà ïðàâàòà íà ìúæåòå, êàêòî å è â îùå 11 ñïåöèàëíîñòè îò âñè÷êè 79 â ÑÓ. Ïîäîáíà å êàðòèíàòà â ÓÍÑÑ, Ñòîïàíñêà àêàäåìèÿ - Ñâèùîâ, Èêîíîìè÷åñêè óíèâåðñèòåò - Âàðíà è äð., êúäåòî îùåòåíè ïðåäèìíî ñà æåíèòå. À â Òåõíè÷åñêè óíèâåðñèòåò - Ñîôèÿ êâîòíèÿò ïðèåì å â óùúðá íà ñèëíèÿ ïîë. Ìàùàáèòå íà ïðàêòèêàòà ó íàñ ñà îãðîìíè. Ãîäèø-
åëíàòà ðåôîðìà â Áúëãàðèÿ Ñïåöèàëíîñò
ìèíèìàëåí áàë ìúæå
ìèíèìàëåí áàë æåíè
ðàçëèêà
Ïðàâî
23.65
26.26
2.61
Ñëàâÿíñêà ôèëîëîãèÿ
19.75
24.9
5.15
Áàëêàíèñòèêà
21.38
24.5
3.12
Áúëãàðñêà ôèëîëîãèÿ
19.47
23.72
4.25
Ðóñêà ôèëîëîãèÿ
20.09
22.25
2.16
Àíãëèéñêà ôèëîëîãèÿ
25.94
27.47
1.53
Òåîëîãèÿ
20.18
17.5
-2.68
íî äåñåòêè õèëÿäè áèâàò îùåòåíè, à ëèïñàòà íà ñúäåáíè äåëà ãîâîðè çà íàëè÷èåòî íà ïðàâîçàùèòíà íåçðÿëîñò. Ïðàêòèêàòà íà ïðèåì îáà÷å å ìíîãî ëåñíî îáîðèìà â ñúäà. Ñàìî÷óâñòâèåòî, êîåòî äåìîíñòðèðàõà âèñøè è ñðåäíè ó÷èëèùà â ïðèëàãàíåòî íà êâîòèòå ïðåç 2004 ã. âúïðåêè çíàíèåòî çà òÿõíàòà þðèäè÷åñêà íåñúñòîÿòåëíîñò ÿñíî ãîâîðè ïîíå çà äâå íåùà. Óíèâåðñèòåòè è ñðåäíè ó÷èëèùà íå îáðúùàò âíèìàíèå íà çàêîííîñòòà íà ñâîèòå äåéñòâèÿ. Âòîðî, òå ðàç÷èòàò íà òèïè÷íàòà çà homo sovieticus àïàòèÿ, íåðåøèìîñò è íåæåëàíèå çà çàùèòà íà ñîáñòâåíèòå ÷îâåøêè ïðàâà. Òðÿáâà äà äîïúëíÿ, ÷å òå ñå íàäÿâàò äà ãè îòêðèÿò òúêìî ó ìëàäèòå áúëãàðè. À â ñúäà êâîòèòå ïðîñòî ùå áúäàò ïîìåòåíè. Êàçóñúò å åëåìåíòàðåí è âñåêè îùåòåí ìîæå äà âîäè äåëîòî è ñàì. Äúðæàâíè òàêñè ïî òåçè äåëà íÿìà. Çàêîíúò ïîçâîëÿâà äåëà äà áúäàò çàâåäåíè è îò íåçàñåãíàòè îáùåñòâåíè îðãàíèçàöèè. "Òåëåãðàô" óâåäîìè çà êâîòèòå ðàçëè÷íè îðãàíèçàöèè, âêëþ÷èòåëíî Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ. Ðåçóëòàò ñÿêàø èìà. Ñúâñåì íàñêîðî ÌÎÍ ñúçäàäå ãðóïà, êîÿòî äà ðàçãëåäà ïðîáëåìà. Ñ îãëåä íà èäâàùèòå èçáîðè óïðàâëÿâàùèòå åäâà ëè èçãàðÿò îò æåëàíèå çà ñúùåñòâåíè ïðîìåíè. Íåäîïóñòèìî å îáà÷å ïîëèòè÷åñêèòå ñúîáðàæåíèÿ äà ñòîÿò íàä çàêîíîâèòå. Ïðîáëåìúò å èçêëþ÷èòåëíî ñåðèîçåí. Êâîòèòå òðÿáâà äà ïàäíàò, íî ïàðàëåëíî ñ èçâúðøâàíåòî íà ðåôîðìà â ìåòîäèòå íà îöåíÿâàíå, èçïèòâàíå, ïðåïîäàâàíå, ó÷åáíà ìàòåðèÿ è ïëàí è äð. Áåç òîâà åëèòíèòå ñðåäíè è âèñøè ó÷èëèùà ùå ñå íàïúëíÿò ïðåäèìíî ñ æåíè. Òúêìî òîâà å îñíîâàíèåòî çà ñúùåñòâóâàíåòî íà êâîòèòå - àðãóìåíò, êîéòî å èçïîëçâàí îùå îò âðåìåòî íà êîìóíèçìà è å êàòåãîðè÷íî äîêàçàòåëñòâî, ÷å íÿìà ñåðèîçíà ðåôîðìà â îáðàçîâàòåëíàòà ñèñòåìà íà ñòðàíàòà. Ïðè íîâèòå óñëîâèÿ è îñîáåíî ïðè àâòîíîìíîñòòà íà âèñ-
Òàáëèöà 2
øèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ å òðóäíî îáÿñíèìî çàùî ðåôîðìà íå å ïðîâåäåíà. A áúëãàðñêîòî îáùåñòâî îò 1989 ã. ïðåæèâÿ ñåðèîçíè ïðîìåíè êúäå óñïåøíî, êúäå íå â èçïúëíèòåëíà, çàêîíîäàòåëíà, ìåñòíà âëàñò, ðåôîðìà â ñîáñòâåíîñòòà, çäðàâíà ðåôîðìà, ïåíñèîííà ðåôîðìà, ïàðè÷íà ðåôîðìà è ò.í. Âñòðàíè îò âñè÷êî òîâà îñòàíà îáðàçîâàíèåòî. Çàùî? Îòãîâîð íà âúïðîñà ðàçáèðà ñå èìà, íî òîé å ïî ñèëèòå íà îòäåëåí ìàòåðèàë è îïðåäåëåíî íÿìà äà å ïðèÿòåí çà íàñòîÿùèòå âëàñòè â ÌÎÍ, âèñøè è ñðåäíè ó÷èëèùà. Êâîòèòå ñà ïðèìåð çà âñå îùå æèâàòà ïðåäñòàâà ó ó÷èëèùíèòå âëàñòè çà êîìàíäíî ðàçïîðåæäàíå ñ õîðàòà, íåùî èçêëþ÷èòåëíî òîòàëèòàðíî, îòæèâÿëî è èçâåñòíî êàòî êîìóíèñòè÷åñêè ïðèéîì. Ìèñëÿ, ÷å â òåçè óñëîâèÿ å ìíîãî âàæíî ïîâåäåíèåòî íà îðãàíèçàöèèòå çà çàùèòà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Êâîòèòå ïðåäñòàâëÿâàò íàé-ìàñîâîòî ïðè òîâà î÷åâèäíî íàðóøåíèå íà ÷îâåøêèòå ïðàâà â ñòðàíàòà. Íåìèíóåìî ïîïóëÿðíîñò è îäîáðåíèå ùå ñúáåðàò îíåçè îðãàíèçàöèè, êîèòî áúäàò áåçêîìïðîìèñíè.  äåìîêðàòè÷íèòå îáùåñòâà ïîäîáåí ðîä êîíôëèêòè ñå ðåøàâàò â ñúäà. Ñìÿòàì, ÷å åäíà âúëíà îò äåëà ñðåùó îáðàçîâàòåëíè çàâåäåíèÿ, êîèòî ïðèëàãàò êâîòè, ùå ñúçäàäå ñðåäà íà îáùåñòâåíà íåòúðïèìîñò. Ïðè äîêàçàíàòà íåçàêîííîñò íà êâîòèòå, ó÷èëèùàòà ùå òðÿáâà äà ãè ïðåìàõíàò. Òîâà ùå îòêðèå íåóìîëèìàòà íóæäà îò ðåôîðìà íà îáðàçîâàíèåòî. Ùå ñå êàòàëèçèðà ïðîöåñúò íà ïðîìåíè, ìîìåíò äúëãî î÷àêâàí îò õèëÿäè ìëàäè áúëãàðè, íî êîéòî òàêà è íå ñå ñëó÷è ïîðàäè ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å íà âëàñò â îáðàçîâàíèåòî ñà ïðåäèìíî õîðà, êîèòî íÿìàò íèêàêúâ èíòåðåñ îò ïðîìåíè è êîèòî æèâåÿò ñ ïðåäñòàâè è âèäåíèÿ îò ìèíàëîòî. * ÁÕÊ å ãîòîâ äà ïðåäîñòàâè ïðàâíà ïîìîù íà çàñåãíàòèòå îò êâîòíèÿ ïðèíöèï íà ïðèåì â ó÷åáíèòå çàâåäåíèÿ.
ÎÁÅÊÒÈÂ 23