ÑÐÅÙÓ ÓÍÈÂÅÐÑÀËÍÈÒÅ ÏÐÀÂÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ Áîéêî ÁÎÅÂ
Â
ëàäèìèð Èëè÷ Ëåíèí áèë êàçàë, ÷å ïðàâîòî å ëîñò â ðúöåòå íà óïðàâëÿâàùèòå, ñ êîéòî òå óäðÿò âúðõó ãëàâèòå íà óïðàâëÿâàíèòå. Îò âñè÷êèòå çàó÷àâàíè îïðåäåëåíèÿ çà ïðàâîòî òîâà îïðåäåëåíèå ïîìíÿ äî äíåñ. Êàçà ìè ãî ìàñòèò ñòîëè÷åí àäâîêàò, ïðè êîãîòî áÿõ îòèøúë íà èíòåðâþ çà ðàáîòà ñëåä çàâúðøâàíåòî íà ïúðâàòà ñè ãîäèíà êàòî ñòóäåíò ïðàâèñò. Ïúðâîíà÷àëíî òåçè äóìè ìå ñìóòèõà, çàùîòî ñúñ ñèãóðíîñò íå ó÷åõ ïðàâî, çà äà óäðÿì ñ íåãî ïî ãëàâèòå íà õîðàòà. Íàïîñëåäúê ïîäîáíî ñìóùåíèå â ìåí ïðåäèçâèêà çàãëàâèåòî "Ñðåùó ïðàâàòà íà ÷îâåêà" íà ñòàòèÿ îò Ñëàâîé Æèæåê, ïóáëèêóâàíà â Íþ Ëåôò Ðåâþ. Ñëîâåíåöúò Æèæåê å åäèí îò íàé-ïîçíàòèòå ïî ñâåòà ôèëîñîôè îò Þãîèçòî÷íà Åâðîïà. Òîé ÷åòå ëåêöèè â ïðåñòèæíè óíèâåðñèòåòè. Íåãîâèòå êíèãè ñà ïðåâåäåíè íà ìíîãî åçèöè, âêëþ÷èòåëíî íà áúëãàðñêè. Íå ñå ñòðàõóâà äà äèñêóòèðà àêòóàëíè ïðîáëåìè íà ñúâðåìåííîñòòà è äà ñå èçêàçâà ïðåäèçâèêàòåëíî.  íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè Æèæåê å äîðè êàíäèäàò çà ïðåçèäåíò íà Ñëîâåíèÿ. ÊÀÊÂÎ ÐÀÇÁÈÐÀÌÅ ÏÎÄ "ÏÐÀÂÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ"?
Ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñà çíà÷èìà òåìà â ïîëèòè÷åñêîòî ãîâîðåíå äíåñ. Ñëàâîé Æèæåê ðàçãðàíè÷àâà ïðàâàòà íà ãðàæäàíèòå îò óíèâåðñàëíèòå ïðàâà íà ÷îâåêà. Ñïîðåä íåãî ïðàâàòà íà ãðàæäàíèòå, ïðèçíàòè â äúðæàâíèòå çàêîíè, èìàò ìàòåðèàëåí ñìèñúë, òúé êàòî íàøåòî ãðàæäàíñòâî, ïîë, åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò, îáðàçîâàíèå, ïðîôåñèÿ è ìàòåðèàëíî ïîëîæåíèå íè ïîçâîëÿâàò äà ñå ïîëçâàìå îò òÿõ è äà èçëàãàìå ñâîèòå ïðåòåíöèè ïðè íàðóøåíèÿ. Óíèâåðñàëíèòå ïðàâà íà ÷îâåêà, çà êîèòî ñå ãîâîðè âúâ Âñåîáùàòà äåêëàðàöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà, íå âçèìàò ïðåäâèä ëè÷íèòå íè îñîáåíîñòè è ñîöèàëíî ïîëîæåíèå. Ïîðàäè òîâà íèå ðÿäêî íà ïðàêòèêà ìîæåì äà ñå ïîëçâàìå îò òÿõ. Îáðàçíî êàçàíî, óíèâåðñàëíèòå ïðàâà ïðåäñòàâëÿâàò ðåâîëâåð áåç ïàòðîíè. Òå ñëóæàò íà ÷îâåê çà êóðàæ, íî íå è çà çàùèòà. Çàòîâà Æèæåê å íà ìíåíèå, ÷å òåçè 32 ÎÁÅÊÒÈÂ
ïðàâà ñà ëúæëèâà èäåîëîãè÷åñêà óíèâåðñàëíîñò. ÈÄÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÌÀÍÈÏÓËÀÖÈÈ
Ñïîðåä Æèæåê, óíèâåðñàëíèòå ïðàâà íà ÷îâåêà ïî÷èâàò âúðõó òðè ïðåäïîëîæåíèÿ. Ïúðâî, òå ñå èçòúêâàò êàòî îïîçèöèÿ íà ôóíäàìåíòàëèçìà. Âòîðî, ïðàâîòî íà ñâîáîäà íà èçáîð è ïðàâîòî çà ñòðåìåæ êúì ëè÷íî ùàñòèå ñà ñ÷èòàíè çà íàé-âàæíèòå óíèâåðñàëíè ïðàâà. Òðåòî, ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñëóæàò çà çàùèòà ñðåùó ïðåêîìåðíàòà âëàñò. Æèæåê äàâà ïðèìåðè, êîèòî äîêàçâàò, ÷å òåçè ïðåäïîëîæåíèÿ ñà ïîãðåøíè. Çàïàäúò î÷åâèäíî ñå ñòðàõóâà îò ðåëèãèîçíà è åòíè÷åñêà íåòúðïèìîñò è òúðñåíåòî íà îáÿñíåíèå íà ñâåòà â èñòîðè÷åñêè è ñîöèàëíè îñîáåíîñòè. Ñòðàõúò íàìèðà èçðàç â ñúçäàäåíèÿ îò Çàïàäà îáðàç íà Áàëêàíèòå ïðåç 90-òå ãîäèíè êàòî ìÿñòî íà ôóíäàìåíòàëèçúì, êîåòî ìîæå äà ñå îáÿñíè ñ èñòîðèÿòà íà ðåãèîíà. Æèæåê ïðåäñòàâÿ èñòîðè÷åñêè ôàêòè îò Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ, êîèòî äîêàçâàò, ÷å Áàëêàíèòå íå ñà ïî-íåòîëåðàíòíè îò Çàïàäíà Åâðîïà. Êàêâà å òîãàâà ïðè÷èíàòà çà ñúçäàâàíåòî íà ïðåäñòàâèòå çà ðåãèîíè íà ôóíäàìåíòàëèçúì? Æèæåê íàìèðà îáÿñíåíèå â ñàìèÿ Çàïàä. Òîé ñ÷èòà, ÷å îíîâà, êîåòî Çàïàäúò íàáëþäàâà è îò êîåòî ñå âúçìóùàâà íà Áàëêàíèòå å íåãîâîòî ñîáñòâåíî èçîáðàæåíèå, ò.å. îíîâà, êîåòî ñàì å ñúçäàë òàì. Äâåòå íàé-ãîëåìè åòíè÷åñêè ïðåñòúïëåíèÿ, èçâúðøåíè îò òóðöèòå ïðåç 20 âåê - ãåíîöèäúò ñðåùó àðìåíöèòå è ïðåñëåäâàíåòî íà êþðäèòå - íå ñà èçâúðøåíè îò òðàäèöèîííèòå ìþñþëìàíè, à îò âîåííè ìîäåðíèçàòîðè, êîèòî ñå ñòðåìÿò äà îòêúñíàò Òóðöèÿ îò ìèíàëîòî é è äà ÿ ïðåâúðíàò â åâðîïåéñêà íàöèîíàëíà äúðæàâà. Ìëàäåí Äîëàð å àâòîð íà îñòðîóìíàòà ôðîéäèñòêà çàáåëåæêà, ÷å Çàïàäúò èçïîëçâà Áàëêàíèòå, çà äà îñúùåñòâÿâà êîíòàêò ñ ïîòèñíàòèÿ ñâîé äðóã àç. Æèæåê å íà ìíåíèå, ÷å ôóíäàìåíòàëèñòêîòî óòâúðæäàâàíå íà óñëîâíè ÷åðòè êàòî åòíè÷åñêà è ðåëèãèîçíà ïðèíàäëåæíîñò å ÷åðòà íà ñúâðåìåííàòà ëèáåðàëíî-êàïèòàëèñòè÷åñêà äåìîêðàöèÿ è òâúðäè, ÷å åòíî-ðåëèãèîçíèòå êîíôëèêòè íàé-äîáðå ïàñâàò íà ãëîáàëíèÿ êàïèòàëèçúì. Ñëåä ïðîöåñà íà äåíàòóðàëèçèðàíå, êîãàòî åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò è ñåêñóàëíè ïðåäïî÷èòàíèÿ ñå ñìÿòàõà çà èñòîðè÷åñêè óñëîâíîñòè èëè ëè÷åí èçáîð ñå çàáåëÿçâà ïðîöåñ íà ðåíàòóðàëèçèðàíå, êîãàòî öâåòúò íà êî-
æàòà è òîâà ñ êîãî ñïèø èìàò çíà÷åíèå. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å â ðàçìèâàíåòî íà ïîëèòè÷åñêèòå ðàçëè÷èÿ è â çàìÿíàòà íà èñòèíñêàòà ïîëèòèêà îò åêñïåðòíà ñîöèàëíà àäìèíèñòðàöèÿ.  ðåçóëòàò íà òîâà êóëòóðíèòå (ðåëèãèîçíè) èëè åñòåñòâåíèòå (åòíè÷åñêè) íàïðåæåíèÿ ñà åäèíñòâåíèòå îñòàíàëè ëåãèòèìíè èçòî÷íèöè çà êîíôëèêò. Ïóáëè÷íîòî ãîâîðåíå ñå ôîêóñèðà ïîñòåïåííî âúðõó îáñúæäàíå íà åñòåñòâåíèòå è ëè÷íè îñîáåíîñòè è çàïëàõàòà îò ñúùåñòâóâàíåòî íà ðàçëè÷èÿ. Æèæåê òâúðäè, ÷å ïîâå÷åòî õîðà äíåñ ñà ëèøåíè îò èñòèíñêè èçáîð. Òîé ñ÷èòà çà ïîêàçàòåëåí ïðèìåðà ñ ìëàäåæèòå îò ðåëèãèîçíàòà îáùíîñò Àìèø. Ñëåä èçîëèðàíî îò ñâåòà äîìàøíî âúçïèòàíèå, íàâúðøâàéêè 17 ãîäèíè, òå èìàò âúçìîæíîñò äà èçáåðàò äàëè äà îñòàíàò â ñâîÿòà îáùíîñò èëè äà æèâåÿò ñàìîñòîÿòåëíî èçâúí íåÿ. Òúé êàòî ìëàäåæèòå äî òîçè ìîìåíò íå ïîçíàâàò ñúâðåìåííîòî àìåðèêàíñêî îáùåñòâî ñ áúðçèòå êîëè, äèâèÿ ñåêñ, íàðêîòèöèòå è àëêîõîëà, òå ðàçáèðàò, ÷å íå ìîãàò äà ñå ïðèñïîñîáÿò êúì íåãî è èçáèðàò äà ñå âúðíàò â çàòâîðåíàòà ñè îáùíîñò. Ôîðìàëíî íà òåçè ìëàäåæè ñå ïðåäîñòàâÿ ïðàâî íà èçáîð, íî äå ôàêòî óñëîâèÿòà, ïðè êîèòî èì å äàäåíî òîâà ïðàâî ïðàâè èçáîðà èì íåñâîáîäåí. Ïðàâîòî íà ñòðåìåæ êúì ùàñòèå å îãðàíè÷åíî îò çàáðàíè.  ÑÀÙ ãðóïè, áëèçêè äî óïðàâëÿâàùèòå ñå ñòðåìÿò äà ïîñòàâÿò îãðàíè÷åíèÿ íà àáîðòà è ïðàâàòà íà õîìîñåêñóàëíèòå. Ïî òîçè íà÷èí òå æåëàÿò äà îïðåäåëÿò íà÷èíà, ïî êîéòî õîðàòà ìîãàò äà ñå îáè÷àò è âçåìàò ðåøåíèÿ, êàñàåùè æèâîòà èì. Äðóãîñòòà íà ó÷åíè÷êèòå ñúñ çàáðàäêè âúâ Ôðàíöèÿ ñìóòè äîòîëêîâà ìíîçèíñòâîòî, ÷å òî çàáðàíè çàáðàäêèòå â ó÷èëèùå. Íà ïðàêòèêà òîâà îçíà÷àâà, ÷å íàøàòà òîëåðàíòíîñò å íåòîëåðàíòíîñò, ÷å ïîçâîëÿâàìå íà ÷îâåê äà ñúùåñòâóâà ñàìî àêî íå å ðàçëè÷åí îò íàñ. Æèæåê îòõâúðëÿ è ïðåäñòàâàòà, ÷å ïðàâàòà íà ÷îâåêà îãðàíè÷àâàò âëàñòòà. Òîâà å òàêà, çàùîòî ïðàâàòà ñà ñâúðçàíè ñ ïðàâîòî è çàâèñÿò îò ñúùåñòâóâàíåòî íà çàêîíè è òÿõíîòî ñïàçâàíå. Àêî óïðàâëÿâàùèòå íå ñúçäàâàò çàêîíè çà çàùèòà è ãàðàíòèðàíå íà íàøèòå ïðàâà è èíòåðåñè èëè íÿìàò âîëÿ äà ïðèëàãàò òåçè çàêîíè, íå ìîæå äà ñå òâúðäè, ÷å êîíòðîëèðàìå âëàñòòà. Îáðàòíî, àêî óïðàâëÿâàùèòå âçåìàò ìåðêè ïî îòíîøåíèå íà îáðàçîâàíèåòî, çäðàâåîïàçâàíåòî èëè çàåòîñòòà, êîèòî â äåéñòâèòåëíîñò âëîøàâàò íàøåòî ïîëîæåíèå, íèå ñìå áåçñèëíè ñàìè äà ïðîìåíèì òåçè ìåðêè êàòî ñå ïîçî-
âàâàìå íà óíèâåðñàëíèòå ñè ïðàâà.  äåéñòâèòåëíîñò óíèâåðñàëíèòå ïðàâà èìàò çíà÷åíèå ñàìî àêî óïðàâëÿâàùèòå íè ïîçâîëÿò òîâà. Íå âîäè ëè òîâà äî òîòàëèòàðèçúì? ÇÀ ÊÀÊÂÎ ÑËÓÆÀÒ ÓÍÈÂÅÐÑÀËÍÈÒÅ ÏÐÀÂÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ?
Ñëåä êàòî óíèâåðñàëíèòå ïðàâà ñà èçïðàçíåíè îò ñúäúðæàíèå, Æèæåê èçëàãà òåçàòà, ÷å òåçè ïðàâà ñà èäåîëîãè÷åñêà ìàíèïóëàöèÿ, êîÿòî ïðèêðèâà è ëåãèòèìèðà çàïàäíèÿ èìïåðèàëèçúì è íåîêîëîíèàëèçìà. Ñïîðåä íåãî óíèâåðñàëíèòå ïðàâà ñëóæàò çà îáîñíîâàâàíå íà õóìàíèòàðíèòå èíòåðâåíöèè êàòî âîéíèòå â Þãîñëàâèÿ è Èðàê. Êàçâàìå, ÷å ÷îâåøêèòå ïðàâà ñà óíèâåðñàëíè, êîåòî çíà÷è, ÷å ìîæå äà ñå íàìåñèì âèíàãè â òÿõíà çàùèòà, ïðè òîâà ïî êàêúâòî íà÷èí èçáåðåì. Àêî õîðàòà íå ñà ñïîñîáíè äà èçîáðåòÿò ñâîè ïðàâà, íèå èì ãè äîñòàâÿìå, çà äà ìîæåì äà ñå íàìåñèì ÷ðåç õóìàíèòàðíà èíòåðâåíöèÿ è ãè çàùèòèì. Òîâà å ïðîÿâà íà ëàêàíîâàòà ôîðìóëà çà êîìóíèêàöèÿòà, ñúãëàñíî êîÿòî èçïðàùàùèÿò ñúîáùåíèåòî ãî ïîëó÷àâà îáðàòíî ïî íà÷èíà, ïî êîéòî ãî å çàìèñëèë, ò.å. â äåéñòâèòåëíèÿ ìó ñìèñúë. ×ðåç õóìàíèòàðíàòà èíòåðâåíöèÿ ðàçâèòèÿò Çàïàä ïîëó÷àâà åôåêòèâíî îò ïîñòàâåíèÿ â ïîçèöèÿ íà æåðòâà Òðåòè ñâÿò ñúîáùåíèåòî, êîåòî òúðñè, çà äà ìîæå äà ñå íàìåñè è ëåãèòèìíî äà ïîñòèãíå ñâîèòå ïîëèòè÷åñêè öåëè. Æèæåê âñå ïàê íå îòðè÷à, ÷å óíèâåðñàëíèòå ïðàâà ìîãàò äà ñëóæàò â áîðáàòà ñðåùó êîëîíèçàòîðèòå è çà çàùèòà íà ÷îâåøêèòå èíòåðåñè. Òîé äàâà ïðèìåð ñ Äåâàòà îò Ãóàäàëóïå. Ìàêàð ÷å å ñèìâîë íà õðèñòèÿíñòâîòî, ïîñëóæèëî çà çàâëàäÿâàíåòî íà Ìåêñèêî, Äåâàòà ñå âúçïðèåìà îò êîëîíèçèðàíèòå èíäèàíöè êàòî ñèìâîë íà òÿõíîòî ñòðàäàíèå è ñúäáà. Âúïðåêè ïðîïàñòòà ìåæäó ïðàâàòà íà ãðàæäàíèòå è óíèâåðñàëíèòå ÷îâåøêè ïðàâà, õîðàòà èìàò âúçìîæíîñò äà ÿ çàïúëíÿò ñúñ ñúäúðæàíèå. Îò òÿõ çàâèñè äàëè ùå ìîãàò äà ãàðàíòèðàò ñâîÿ äîñòúï äî ïðèðîäíèòå ðåñóðñè êàòî âîäàòà, äî îáùåñòâåíèòå áëàãà êàòî çäðàâåîïàçâàíåòî è îáðàçîâàíèåòî è äî èíôîðìàöèÿ çà äåëàòà íà óïðàæíÿâàùèòå ãè. Çà Æèæåê òîâà îçíà÷àâà âðúùàíå íà õîðàòà êúì ïîëèòèêàòà. Ïðèçèâúò ñðåùó ïðàâàòà íà ÷îâåêà âñúùíîñò å ïðèçèâ çà äîãîâàðÿíå íà íàøèòå èíòåðåñè áåç èëþçèè è... ïðàçíè ðåâîëâåðè. ÎÁÅÊÒÈ 33