ÁÈÁËÈÎÒÅÊÀ “ÎÁÅÊÒÈ”
Êîé ñúçäàäå ïðàâàòà íà ÷îâåêà Áîéêî ÁÎÅÂ
È
çïîëçâàíåòî íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà â ìåæäóíàðîäíèòå îòíîøåíèÿ ïðåäèçâèêâà êðèòèêè îùå îò âðåìåòî íà òÿõíîòî ïðèçíàâàíå ñëåä êðàÿ íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà.  ìèíàëèÿ áðîé íà “Îáåêòèâ” ïðåäñòàâèõìå ñòàòèÿ íà ôèëîñîôà Ñëàâîé Æèæåê, â êîÿòî òîé èçëàãà ñâîÿòà êðèòè÷íà ïîçèöèÿ. Ó÷åíèÿò òâúðäè, ÷å ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñà èäåîëîãè÷åñêà ìàíèïóëàöèÿ, êîÿòî ïðèêðèâà è ëåãèòèìèðà çàïàäíèÿ èìïåðèàëèçúì è íåîêîëîíèàëèçúì. Íàñòîÿùèÿò òåêñò ïðåäñòàâÿ äðóãà ïîçèöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Òÿ å íà Ìàðè Àí Ãëåíäúí, ïðîôåñîð ïî ïðàâî îò Õàðâàðäñêèÿ óíèâåðñèòåò. Íåéíàòà èñòîðèÿ íà Âñåîáùàòà äåêëàðàöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà ïðåäñòàâÿ ñúçäàâàíåòî è óòâúðæäàâàíåòî íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà êàòî òâîðåíèå íà õîðàòà, à íå íà äúðæàâèòå. Ïðåç 2001 ã. Ìàðè Àí Ãëåíäúí ïóáëèêóâà êíèãàòà ñè A World Made New (â ïðåâîä “Åäèí ïðîìåíåí ñâÿò”), ïîñâåòåíà íà ñúçäàâàíåòî íà Âñåîáùàòà äåêëàðàöèÿ íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Êíèãàòà ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî íà ãîëÿìà àóäèòîðèÿ ïî ñâåòà, òúé êàòî àâòîðêàòà èçïîëçâà òàéíè äîñêîðî äèïëîìàòè÷åñêè ïðåïèñêè, ëè÷íè äíåâíèöè è êîðåñïîíäåíöèè, çà äà ðàçêðèå âïå÷àòëåíèÿòà íà ïðåêèòå ó÷àñòíèöèòå â îáñúæäàíåòî è ïðèåìàíåòî íà äåêëàðàöèÿòà. Êíèãà íà Ãëåíäúí çàñåãà íå å ïðåâåäåíà íà áúëãàðñêè. Ïîðàäè òîâà òóê ùå ïðåäñòàâèì íåéíîòî ñúäúðæàíèå. Òâîðáàòà íà Ãëåíäúí ìîæå äà áúäå ðàçãëåæäàíà êàòî êíèãà çà Åëèíîð Ðóçâåëò è êàòî õðîíèêà çà íàïèñâàíåòî íà Âñåîáùàòà äåêëàðàöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Åëèíîð Ðóçâåëò å ïðåäñåäàòåëêàòà íà ñúçäàäåíàòà ïðåç 1946 ã. Êîìèñèÿ íà ÎÎÍ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Ãîñïîæà Ðóçâåëò å ñúïðóãàòà íà ïî÷èíàëèÿ ïðåç 1945 ã. òðèäåñåò è âòîðè àìåðèêàíñêè ïðåçèäåíò Ôðàíêëèí Äåëàíî Ðóçâåëò è ïëåìåííèöà íà äâàäåñåò è øåñòèÿ ïðåçèäåíò Òåîäîð Ðóçâåëò. Åëèíîð Ðóçâåëò å ïúðâàòà ñúïðóãà íà àìåðèêàíñêè ïðåçèäåíò ñúñ çíà÷èòåëíà ðîëÿ â àìåðèêàíñêîòî îáùåñòâî. Çàðàäè ñâîèòå ìíîãîáðîéíè èçÿâè êàòî ÷ëåí è ïðåäñåäàòåë íà ðàçëè÷íè ñîöèàëíè îðãàíèçàöèè çà ïðàâà íà æåíèòå, ñðåùó áåäíîñòòà è ðàñîâàòà äèñêðèìèíàöèÿ, òÿ ñå ïîëçâà ñ àâòîðèòåò ñðåä àìåðèêàíñêèòå ïîëèòèöè íà ñâîåòî âðåìå. Íåéíèòå èçÿâè â ìåäèèòå (ã-æà Ðóçâåëò ñïèñâà ðåäîâíà æóðíàëèñòè÷åñêà êîëîíêà) º ñúçäàâàò ìíîãîáðîéíè ïî÷èòàòåëè. Çàñëóæåíî ïðåçèäåíòúò Õàðè Òðóìàí º ïðåäëàãà ìÿñòî â àìåðèêàíñêàòà äåëåãàöèÿ â íàñêîðî ñúçäàäåíàòà Îðãàíèçàöèÿ íà îáåäèíåíèòå íàöèè. Ïðåç 1961 ã. ïðåçèäåíòúò Äæîí Êåíåäè ÿ íàçíà÷àâà 32 ÎÁÅÊÒÈÂ
çà ïðåäñòàâèòåë íà ÑÀÙ â ÎÎÍ, êúäåòî òÿ ðàáîòè äî ñìúðòòà ñè ãîäèíà ïî-êúñíî. Ãëåíäúí îöåíÿâà äèïëîìàòè÷åñêèÿ òàëàíò íà Åëèíîð Ðóçâåëò â êà÷åñòâîòî º íà ïðåäñåäàòåë íà êîìèñèÿòà, íàòîâàðåíà ñ èçãîòâÿíåòî íà ïðåäëîæåíèå çà äîêóìåíò çà ìåæäóíàðîäíîòî ïðèçíàâàíå íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Êîìèñèÿòà ðàáîòè â òðóäíèÿ ñëåäâîåíåí ïåðèîä 1946 - 1948 ã., êîéòî áåëåæè íà÷àëîòî íà íàñèëñòâåíîòî íàëàãàíå íà ñúâåòñêè äèêòàòóðè â Èçòî÷íà Åâðîïà, ñòóäåíàòà âîéíà, äåêîëîíèçàöèÿòà, êîíôëèêòà â Áëèçêèÿ Èçòîê ñëåä ñúçäàâàíåòî íà Èçðàåë. Âúâ òàçè êîìèñèÿ âçèìàò ó÷àñòèå ïðåäñòàâèòåëè íà 18 äúðæàâè îò öåëèÿ ñâÿò, âêëþ÷èòåëíî ïåòòå ò. íàð. âåëèêè ñèëè. 16 îò ïðåäñòàâèòåëèòå ñà ìúæå. Ëè÷íîñòèòå, óáåæäåíèÿòà è óìåíèÿòà íà ÷ëåíîâåòå íà êîìèñèÿòà âëèÿÿò âúðõó äåáàòèòå è ñëàãàò ñâîÿ îòïå÷àòúê âúðõó èçãîòâåíèÿ ïðîåêò çà Âñåîáùà äåêëàðàöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Íåïîñðåäñòâåíî ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñúùåñòâóâà ñèëíî îáùåñòâåíîòî óáåæäåíèå, ÷å íàìåñàòà íà ÎÎÍ å íåîáõîäèìà çà ïðåäîòâðàòÿâàíå íà äúðæàâåí ïðîèçâîë íàä ãðàæäàíèòå, ïîäîáåí íà ãåíîöèäà ñðåùó åâðåèòå â íàöèñòêà Ãåðìàíèÿ, êàêòî è íà âîåííè íàøåñòâèÿ êàòî íàä Ïîëøà ïðåç 1939 ã. Âúïðîñúò êîãà å îïðàâäàíà íàìåñàòà íà ÎÎÍ âúâ âúòðåøíèòå ðàáîòè íà ñóâåðåíèòå äúðæàâè íå å ðåøåí ñ ïðèåìàíåòî íà Õàðòàòà íà ÎÎÍ ïðåç 1945 ã. Çàòîâà îò ñïèñúêà ñ ïðàâàòà íà ÷îâåêà, êîéòî òðÿáâà äà ïðåäëîæè êîìèñèÿòà íà ã-æà Ðóçâåëò, ñå î÷àêâà äà óðåäè òàçè íåÿñíîòà. Ëè÷íèòå äíåâíèöè è êîðåñïîíäåíöèÿòà íà ÷ëåíîâåòå íà êîìèñèÿòà ñ òåõíèòå ïðàâèòåëñòâà ðàçêðèâàò, ÷å åäíà ÷àñò îò òÿõ ñëåäâàò ñòðîãî îïðåäåëåíè èíñòðóêöèè, äîêàòî äðóãà - ñâîèòå ëè÷íè óáåæäåíèÿ, îïèò è æåëàíèå çà ñúçäàâàíå íà ïî-äîáúð ñâÿò. Ñëåä âòîðèòå ñà ïðåêèòå ñúñòàâèòåëè íà ïðåäëîæåíèÿòà çà ÷ëåíîâå íà äåêëàðàöèÿòà. Òîâà ñà êàíàäåöúò Äæîí Õúìôðè, ôðàíöóçèíúò Ðåíå Êàñåí, ëèâàíåöúò ×àðëñ Ìàëèê è êèòàåöúò Ï. Ñ. ×àíã. Ïúðâèòå äâàìà ñà þðèñòè, à äðóãèòå - ôèëîñîôè. Òå ïîëçâàò ïîçíàòèòå äî òîçè ìîìåíò äåêëàðàöèè è êîíñòèòóöèè, ñúäúðæàùè ñïèñúöè ñ ïðàâà íà ÷îâåêà, êàêòî è áåëåæêèòå è ïðåäëîæåíèÿòà íà îòäåëíè ïðàâèòåëñòâà, îðãàíèçàöèè è ëèöà. Ñðåä òÿõ íàé-âëèÿòåëíà å ãðóïàòà îò ñâåòîâíîèçâåñòíè ëèäåðè è èíòåëåêòóàëöè, ïîìîëåíè îò ÞÍÅÑÊÎ çà ñòàíîâèùå çà ñúîòâåòñòâèåòî íà ïðàâà íà ÷îâåêà ñ êóëòóðíèòå, ðåëèãèîçíèòå è ôèëîñîôñêèòå îñîáåíîñòè íà òåõíèòå îáùíîñòè. Ñðåä òåçè ëè÷íîñòè ñà èíäèéñêèÿò ëèäåð Ãàíäè, ôðåíñêèÿò òåîëîã Êàðäåí, èíäèéñêèÿò ïîëèòîëîã Ñ. Â. Ïàíòàìáåêàð, èòàëèàíñêèÿò ôèëîñîô Êðî÷å, ïàêèñòàíñêèÿò ôèëîñîô Êàáèð, èñïàíñêèÿò èñòîðèê
Ìàäàðÿãà, êèòàéñêèÿò êîíôóöèàíñêè ôèëîñîô ×óíã Øîëî. Ãðóïàòà íà ÞÍÅÑÊÎ äàâà âàæíîòî ñòàíîâèùå çà óíèâåðñàëíîñòòà íà ïðåäëàãàíèòå îò êîìèñèÿòà íà ã-æà Ðóçâåëò ïðèíöèïè è ïðàâà. Îáñúæäàíåòî è ãëàñóâàíåòî íà îòäåëíèòå ïðàâà å çàòðóäíåíî îò ïîñòåïåííî íàðàñòâàùè èäåîëîãè÷åñêè ïðîòèâîðå÷èÿ â ðåçóëòàò íà âëîøàâàùèòå ñå îòíîøåíèÿ ìåæäó ïåòòå âåëèêè ñèëè. Îñíîâíèÿò êîíôëèêò å ïîðîäåí îò ñòðàõà, ÷å ïðàâàòà íà ÷îâåêà ùå óëåñíÿò íàìåñàòà âúâ âúòðåøíèòå ðàáîòè íà ñóâåðåííèòå äúðæàâè. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà Ñúâåòñêèÿ ñúþç ñå ñòðàõóâàò íàé-ìíîãî îò ïîäîáíà íàìåñà. Òÿõíàòà êîðåñïîíäåíöèÿ ñ Ìîñêâà ñúäúðæà èíñòðóêöèè çà ïðîòàêàíå è òîðïèëèðàíå íà ðàáîòàòà íà êîìèñèÿòà. Îïèòèòå çà òîâà ñå ïîäêðåïÿò îò ïðåäñòàâèòåëèòå íà Áåëàðóñ, Óêðàéíà è Þãîñëàâèÿ. Òåçè ñòðàíè ñå âúçäúðæàò äà ïîäêðåïÿò ïðåäëîæåíèÿ ïðîåêò. Ôîðìàëíîòî îáÿñíåíèå å, ÷å äúðæàâèòå òðÿáâà äà áúäàò åäèíñòâåíèòå ãàðàíòè çà îñèãóðÿâàíåòî è çàùèòàòà íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Ñúâåòñêèÿò ñúþç ñå îáÿâÿâà ïðîòèâ ñúçäàâàíåòî íà ìåæäóíàðîäåí ñúä çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà, èçïðàùàíåòî íà íàáëþäàòåëè íà ÎÎÍ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà â äúðæàâèòå, êàêòî è ïðîòèâ ïðèåìàíåòî íà ïðîöåäóðè çà èíäèâèäóàëíè æàëáè. Çà äà çàùèòè òàçè ïîçèöèÿ, íà åäíà îò ñåñèèòå çà ïðèåìàíå íà äåêëàðàöèÿòà îò Ìîñêâà ïðèñòèãà ñòðàõîâèòèÿò ãëàâåí ïðîêóðîð Âèøèíñêè. Ñëåä ïðèåìàíåòî íà äåê-
ëàðàöèÿòà òîé ïðåäñêàçâà íåéíèÿ êðàõ. Íåãîâèòå ïðåäñêàçàíèÿ îáà÷å íå ñå ñáúäâàò. Çà íÿêîè óòâúðæäàâàíåòî íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà êàòî îñíîâíà öåííîñò â ñâåòà å îòíåëî ìíîãî äúëãî âðåìå. Çà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ îáà÷å 40-50 ãîäèíè ñà êðàòúê ïåðèîä. Çà äðóãè - êàòî Æèæåê - ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñà ïîðî÷íè çàðàäè òÿõíîòî èçïîëçâàíå îò ñèëíèòå äúðæàâè çà íàëàãàíå íà ñâîèòå èíòåðåñè íàä ïî-ñëàáèòå. Êíèãàòà íà Ãëåíäúí çà ñúçäàâàíåòî íà Âñåîáùàòà äåêëàðàöèÿ, êàêòî è íà÷èíúò, ïî êîéòî ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñå óòâúðäèõà êàòî öåííîñò, äîêàçâàò, ÷å äúðæàâèòå íå òðÿáâà äà áúäàò âúçïðèåìàíè êàòî òâîðöè è ãàðàíòè íà ÷îâåøêèòå ïðàâà. Òå âúïðåêè òîâà ìîãàò äà ãè èçïîëçâàò çà ïðîïàãàíäíè öåëè è äà âúçïðåïÿòñòâàò òÿõíîòî ñïàçâàíå.  ðåçóëòàò íà ïîäîáíè äåéñòâèÿ è ïîëèòè÷åñêè ïîäáóäè ÎÎÍ ÷åñòî ñå îòíàñÿ êúì ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñåëåêòèâíî è îãðàíè÷åíî. Íàïðèìåð â ìèíàëîòî Êîìèñèÿòà çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà íå âçå îòíîøåíèå êúì æåñòîêîñòèòå â ÃÓËàã â Ðóñèÿ, Êóëòóðíàòà ðåâîëþöèÿ â Êèòàé, ðåæèìà íà Ïîë Ïîò â Êàìáîäæà. Äàëè ñåãà ïðàâàòà íà ÷îâåêà ñå ðàçëè÷àâàò îò òåçè, êîèòî îáñúæäàõà ôèëîñîôèòå è þðèñòèòå îò êîìèñèÿòà íà ã-æà Ðóçâåëò? Óáåäåí ñúì, ÷å òå ñå ðàçëè÷àâàò, çàùîòî ëè÷íîñòè êàòî Ìàðòèí Ëóòúð Êèíã, Ñåðãåé Ñàõàðîâ, Íåëñúí Ìàíäåëà äîïðèíåñîõà çà ðàçâèòèåòî íà òåçè ïðàâà. Äíåñ ïî äóìèòå íà Êîôè Àíàí ñïàçâàíåòî íà Âñåîáùàòà äåêëàðàöèÿ å “ìåðèëî çà ÷îâåøêèÿ ïðîãðåñ”.
Ïðîäúëæàâà îò ñòð. 31
êîèòî íå ìîãàò äà ïðîèçâåäàò åäíà òóõëà, åäèí ìèêðî÷èï” (Ì.Ïåðåö,The New Republik,1996 ã.). Èëè ÷óéòå äðóã ïðèìåð çà íåäîêàçàíè ïðåçóìïöèè çà èñëÿìà, èçëîæåíè áåç êàêâîòî è äà áèëî ñìóùåíèå èëè ñêåïòèöèçúì: “òðàäèöèîííèÿò èñëÿìñêè ãðàä ïî÷òè íå ñå èíòåðåñóâà îò âúíøíàòà åñòåòèêà; äîðè äíåñ àðàáèòå ñÿêàø íå çàáåëÿçâàò ñâîèòå óëèöè è ãè çàòðóïâàò ñ áîêëóöè... Èñëÿìúò óñïÿâà òàì, êúäåòî õðèñòèÿíñòâîòî ñå ïðîâàëÿ - äà ñïúíå ñèëàòà íà ÷îâåøêèÿ ðàçñúäúê... â ñâîÿòà êóëòóðà àðàáèòå ÷åñòî ïðîÿâÿâàò åäíà ïðèñúùà ñêëîííîñò êúì êîíñåðâàòèçúì, àêî íå è êúì ôàíàòèçúì” (Ìèëòúí Âüîðñò,The New Yorker,1994). Åäóàðä Ñàèä å íåîáõîäèìèÿò çà ñúâðåìåííèÿ ñâÿò ó÷åí è ïèñàòåë. Íå ñàìî çà òÿñíîñïåöèàëèçèðàíèòå êðúãîâå íà àðàáèñòè, îðèåíòàëèñòè, àíòðîïîëîçè èëè ïðàâîçàùèòíèöè. Íåãîâèòå òðóäîâå ñà îòëè÷íà îñíîâà çà îñìèñëÿíå íà ñúáèòèÿòà îò 11 ñåïòåìâðè 2001 ã. è óæàñíàòà âîéíà â Èðàê. Òå î÷åðòàâàò îíàçè âúçõîäÿùà ñïèðàëà íà íåòúðïèìîñò è êñåíîôîáèÿ, íà òîòàëíî íåðàçáèðàíå íà âåðñêèÿ è åòíè÷åñêè Äðóã, â êîÿòî æèâååì äíåñ. À îò òåçè âñå ïî-ñúñèïâàùè êóëòóðàòà íà âçàèìíîñò è ñúñåäñòâî íàãëàñè è ñòåðåîòèïè, ñÿêàø âñå ïîâå÷å íå ñå âèæäà èçõîä. Þëèàíà ÌÅÒÎÄÈÅÂÀ
ëúâ” íàïðèìåð, èëè ñàãàòà ñ Õàðèñúí Ôîðä “Èíäèàíà Äæîóíñ”, ïîæúíàëè îãðîìåí óñïåõ ñðåä áúëãàðñêèòå ÷èòàòåëè è çðèòåëè), å ñåìïëà è òúðãîâñêà. Äåìîíèçèðàò ñå è äåõóìàíèçèðàò ìþñþëìàíèòå, çà äà ìîæå ïîñëå äà ñå ïîêàæå åäèí áåçñòðàøåí çàïàäåí ãåðîé, êîéòî íàêðàÿ ãè èçáèâà âñè÷êèòå. Ñúùîòî ñå ñëó÷âà ñ ôèëìèòå çà íèíäæè, êúäåòî áÿë (èëè äîðè ÷åðíîêîæ) àìåðèêàíåö ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà áåçêðàåí áðîé ìàñêèðàíè â ÷åðíî îðèåíòàëöè, êîèòî ñè ïîëó÷àâàò çàñëóæåíîòî. Ïðèíîñúò íà ìåäèèòå è ïîëèòè÷åñêàòà æóðíàëèñòèêà å äåòàéëíî ïðîñëåäåí â êíèãàòà “Îòðàçÿâàíåòî íà èñëÿìà”. Áóäÿò èñòèíñêà íàñëàäà öèòàòè îò îòêðîâåíî êëåâåòíè÷åñêè ñòàòèè ñðåùó àðàáñêèÿ ñâÿò, êîèòî Åäóàðä Ñàèä ïðåäëàãà, ïðåäèçâèêâàéêè ñåðèîçíèòå âúïðîñè ñâîáîäíà ëè å îò åâðîïîöåíòðè÷íè è àìåðèêàíñêè ìàíèïóëàöèè è êîðïîðàòèâíà ïðîïàãàíäà ñúâðåìåííàòà æóðíàëèñòèêà?! Åòî åäèí ïðèìåð, èëþñòðèðàù êàê çàïàäíèòå ìåäèè íàëàãàò íà ìþñþëìàíèòå òåîðèÿòà çà áåçïðè÷èííîòî íàñèëèå è êóëòóðíà ìàëîöåííîñò: “Èìàìå ñè ðàáîòà ñ àðàáñêè äúðæàâè, â êîèòî íå ñúùåñòâóâà êóëòóðíî ïðåäðàçïîëîæåíèå êúì íàó÷åí è èíäóñòðèàëåí âúçõîä. Çà ñúæàëåíèå òîâà ñà îáùåñòâà,
ÎÁÅÊÒÈÂ 33