RÍOS DE ESPIRITUALIDADE
Marta Álvarez Alexander Mereles Alba Outeiro Carmen Arbáizar
ÍNDICE - Influencia do dogma “Extra Ecclesium Nulla Saluss” - Problema razón-fe ao longo da Idade Media - Renacemento e Reforma. Luteranismo, Calvinismo e anglicanismo - Salvación na Igrexa Ortodoxa - Correntes e estados opostos á doctrina católica no século XX
EXTRA ECCLESIAM NULLA SALUS
No século III san Cipriano de Cartago (obispo desta cidade) ofrecía a Igrexa como única saída para coñecer a salvación divina. Nos seus escritos declaraba: “Extra Ecclesiam nulla salus” (fóra da Igrexa non hai salvación) Esta sentenza converteríase nun dogma presente durante toda a posterior historia do cristianismo. E trátase dun principio fundamental do catolicismo.
POSIBLE ORIXE Con todo, a orixe desta crenza poderíase remontar ao propio principio xudeu do cristianismo e fai referencia á pasaxe bíblica no que Noé é elixido por Deus e salvado do Gran Diluvio. Hai que ter en conta que os propios xudeus serían o pobo elixido por Deus para salvarse. A diferenza esencial entre a concepción da salvación entre o xudaísmo e o cristianismo é que o último se erixe como unha relixión para todos, ecuménica, mentres que o xudaísmo diríxese ao pobo de Israel, o pobo elixido.
PAPA INOCENCIO III (1198-1216) "Cos nosos corazóns cremos e cos nosos beizos confesamos só unha Igrexa, non aquela dos herexes, senón a Santa Igrexa católica Apostólica e Romana, fóra da cal cremos que non hai salvación "
CUARTO CONCILIO DE LETRÁN (1215) "Hai só unha Igrexa Universal dos fieis, fóra da cal ninguén esta a salvo."
PAPA BONIFACIO VIII, BULA UNAM SANCTAM (1302) "Nós declaramos, dicimos, definimos e pronunciamos que é absolutamente necesario para a salvación de toda criatura humana o estar sometida ao Romano Pontífice."
PAPA PIO X (1903-19014) "É o noso deber o lembrar aos grandes e pequenos, tal como o Santo Pontífice Gregorio fixo hai anos atrás, a absoluta necesidade nosa de recorrer á Igrexa para efectuar a nosa salvación eterna."
PAPA BENEDICTO XV (1914-1922) "Tal é a natureza da fe Católica que non admite máis ou menos, senón que debe ser sostida como un todo, ou rexeitarse como un todo: Esta é a fe Católica, que a menos que un home crea con fe e firmemente, non poderá ser salvado."
PAPA PIO XI (1922-1939) "Por se soa a Igrexa católica mantén a adoración verdadeira. Esta é a fonte de verdade, esta é a casa da fe, esta é o templo de Deus; Se calquera home entra non aquí, ou se calquera home afástase dela, será un estraño á vida de fe e salvación. ... É máis, nesta única Igrexa de Cristo, non pode haber ou permanecer un home que non acepta, recoñeza e obedeza a autoridade e a supremacía de Pedro e a dos seus sucesores lexítimos."
PAPA PIO XII (1039-1958) “A Igrexa por se soa é a entrada á salvación: Ela soa, por se mesma, e baixo a protección e a guía do Espírito Santo, é a fonte da verdade."
CONCILIO VATICANO II, CONSTITUCIÓN DOGMÁTICA LUMEN GENTIUM: O sagrado Concilio pon ante todo a súa atención nos fieis católicos e insignia, fundado na Escritura e na Tradición, que esta Igrexa peregrina é necesaria para a Salvación. Pois soamente Cristo é o Mediador e o camiño da salvación, presente a nós no seu Corpo, que é a Igrexa, e O, inculcando con palabras concretas a necesidade da fe e do bautismo (cf. Mc., 16,16; Jn., 3,5), confirmou a un tempo a necesidade da Igrexa, na que os homes entran polo bautismo como porta obrigada. Polo cal non poderían salvarse quen, sabendo que a Igrexa católica foi instituida por Xesucristo como necesaria, rexeitasen entrar ou non quixesen permanecer nela.
FILOSOFIA E CRISTIANISMO: INTRODUCIÓN A crenza por parte do cristianismo de que a salvación se consegue a través da profesión da fe cristiá unida á forte influencia da institución eclesial ao longo dos séculos inician un conflito entre razón e fe que relega á razón a un papel secundario segundo numerosos autores, para os cales a razón ten o papel fundamental de esclarecer a fe e a verdade, xa revelada polas Santas Escrituras. Cabe destacar o Edicto de Milán (313), asinado entre Constantino o Grande e Licinio e o Concilio de Tesalónica (380) como dous puntos crave para a difusión lexitimada da relixión cristiá no que actualmente sería territorio europeo. O primeiro establecendo a liberdade relixiosa no antigo Imperio Romano e o segundo facendo da relixión cristiá oficial.
TERTULIANO, CLEMENTE DE ALEXANDRÍA E SAN JUSTINO Ao considerar á fe como a única vía para a salvación, a filosofía ocupou un lugar un tanto residual durante séculos, xurdiu así, un conflito entre fe e razón que se prolongaría durante máis dun milenio. Previamente a san Agustín, o gran filósofo medieval anterior a santo Tomás, diversos autores demostraron a súa posición respecto da fe. Entre estes destacamos: 1. Tertuliano (II-III): considerou á razón como unha fonte de herejías e así á filosofía. Para el a fe é a única fonte posible de coñecemento e, evidentemente, condúcenos á salvación eterna. 2. San Justino (II): dado que o Logos é a segunda persoa da Trindade encarnada por Jesús, todos canto seguen a razón son cristiáns. 3. Clemente de Alexandría (III): do mesmo xeito que a Providencia Divina ha outorgado aos xudeus a lei a través de Moisés para preparalos para a vinda de Cristo, deu a filosofía aos gregos co mesmo fin. É así que, mentres que Tertuliano refuga a razón e a filosofía Clemente e san Justino interprétanas como unha pre-revelación da rvelación cristiá.
FILOSOFÍA E CRISTIANISMO: SAN AGUSTÍN No século IV San Agustín elabora unha síntese entre (neo)platonismo e cristianismo. Modificando a idea neoplatónica de que o mundo emana do Ún pola cristiá de que o mundo é creado libremente por Deus podía manter a idea de que a alma humana pode penetrarse no sobrenatural ata alcanzar unha experiencia de Deus. Para san Agustín mirarnos na interior da alma é descubrir un espello no que Deus se reflicte. A este coñecemento do divino non pode accederse por vías exclusivamente racionais, senón que é indispensable a fe. Para san Agustín, a razón e a fe compleméntanse e interpenetran os seus espazos.
SAN ANSELMO E PEDRO ABELARDO No século XI san Anselmo seguíase facendo eco do lema agustiniano “Crer para entender” e no XII Pedro Abelardo establecerá que “non se pode crer se non se entende”, concedendo, deste xeito, prioridade á razón. Penetrámonos a partir deste século na decadencia do pensamento racional e o conflito razón-fe acrecentarase chegando á ruptura entre protestantes e católicos no século XVI, do que falaremos máis adiante, despois de santo Tomás e Guillermo de Ockham.
AVERROES E O AVERROÍSMO LATINO Antes de explicar a problemática razón-fe en santo Tomás, cabe destacar a corrente do averroísmo latino que provocou a censura da mesma na prestixiosa universidade de París, ante o perigo de que se refugase a fe cristiá. Foi así que Sigerio de Bravante, máximo representante foi condenado a cadea perpetua. O averroísmo foi un movemento decisivo en Europa ao longo do século XIII que establecía a teoría da dobre verdade, segundo a cal a verdade filosófica ou de razón (representada por Aristóteles) establece que o mundo é eterno e a alma individual inmortal e a verdade de fe ou teolóxica (en consonancia coa Biblia) establece que o mundo foi creado e que a nosa alma é inmortal. A partir deste movemento obsérvase unha tendencia no pensamento de separarse da submisión da fe característica da Patrística e de penetrarse cada vez máis na etapa escolástica.
FILOSOFIA Y CRISTIANISMO: SANTO TOMÁS Para santo Tomás (XIII), a razón humana, ao sere outorgada por Deus, é fiable dentro dos seus límites. Se facendo uso da liberdade de pensamento que corresponde coa nosa autonomía racional que nos foi outorgada chegamos a conclusións contraditorias contrarias á fe, deberemos asumir que os nosos razoamentos son erróneos e revisalos. Brotando razón e fe da mesma fonte divina, non poden ser contraditorios. Observamos que, aínda que se lle dá certa autonomía á razón, aínda se antepon a fe. Santo Tomás distinguirá entre o ámbito de verdades de razón e o de verdades de fe e, ademais, un ámbito no que estes dous últimos se interrelaconan e atopamos a posibilidade de que certas verdades de fe sexan racionalmente demostrables.
FILOSOFIA E CRISTIANISMO: GUILLERMO DE OCKHAM No século XIV suprimiu todo espazo de intersección entre razón e fe declarando indemostrables a existencia de Deus, a alma ou de calquera mandamento (en contraste coas cinco vías de santo Tomás). Ademais, en consonancia co feito de que os adversarios da teocracia pontificia invocasen a separación averroísta entre filosofía e relixión para defender a separación do Estado con respecto á Igrexa, Ockham defenderá a independencia razón-fe e tamén a independencia do emperador respecto da Santa Sé. Guillermo de Ockham foi fortemente perseguido e precisou do apoio do emperador Luís de Baviera para protexerse do papa Juan XXII, quen o acusou de herexía.
FILOSOFIA E CRISTIANISMO: RENACIMENTO Así como o cristianismo supuxo un paso do physiocentrismo grego ao teocentrismo medieval, no Renacemento faise visible un antropocentrismo que dá os seus froitos no posterior pensamento moderno. O xiro antropocéntrico fai que a recepción da filosofía grega por parte do Humanismo teña no Renacemento trazos marcadamente diferenciais con respecto do cristianismo. O pensamento cristián botou man da filosofía grega coa intención de aclarar e expoñer a revelación bíblica. Con todo, agora a filosofía xa non vai ser aplicada ao esclarecemento da relixión cristiá, senón ao descubrimento dunha relixión natural de carácter universal que transcenderá os contidos das relixións particulares. Dita relixión natural exalta a dignidade, liberdade e autonomía do ser humano feito a imaxe e semellanza de Deus. O Humanismo difunde unha concepción positiva da natureza humana e das súas posibilidades de expansión vital. Confianza contrastable coa visión do home como un ser caído e da vida cun val de bágoas (san Agustín).
LUTERANISMO: HISTORIA O século XVI foi o escenario de profunda crise no seo da Cristiandade iniciada polo frade alemán Martín Lutero. Diversas causas explican este complexo proceso: a relaxación eclesial, o criticismo renacentista e o ascenso da burguesía como clase necesitada dunha nova moral. O 31 de outubro de 1517 na porta da Igrexa do palacio Wittenberg, Lutero colocou noventa e cinco teses en contra de determinados aspectos da doutrina católica. En 1520, o papa León X condenou as posicións de Lutero e, ao ano seguinte foi excomulgado da Igrexa católica.
LUTERANISMO: PUNTOS FUNDAMENTAIS As ideas básicas da teoloxía luterana sintetízanse en cinco fórmulas latinas máis coñecidas como as Cinco soas: Solus Christus (só Cristo): O único fundamento da fe é Jesús. Soa gratia (só a graza): Cristo é o único que pode xustificarnos. Soa Scriptura (só a Escritura): A única fonte de revelación e norma de vida son as Sacras Escrituras do Antigo e Novo Testamento. Soa fide (só a fe): A fe é o único que, mediante a graza de Deus, sálvanos. Ningunha obra pode salvarnos, senón só a fe. Soli Deo Gloria (gloria só a Deus): Insignia que toda a gloria é só para Deus, posto que a salvación só leva a cabo a través da súa vontade e acción; non só o don da redención todo-suficiente de Jesús de Nazaret na cruz, senón tamén o don da fe nesa redención, creada no corazón do crente polo Espírito Santo.
LUTERANISMO: PUNTOS FUNDAMENTAIS O luteranismo establecía que cada persoa pode interpretar libremente a Biblia e non hai obrigación de aceptar a interpretación da Igrexa. Esta última é a tese que máis incidencia ten no desenvolvemento do pensamento filosófico e científico. Por primeira vez cuestionábase a rixidez de interpretación dos textos sacros, e deixábase a porta aberta ao cuestionamiento da súa Verdade, creándose un ámbito de autonomía para a Filosofía e a Ciencia respecto da teoloxía que non se tiña no medievo. A Razón pode dicir cousas distintas ás da Fe.
LUTERANISMO No Renacemento vemos que entre os partidarios da relixión natural hai unha exaltada confianza no poder da natureza humana, pero nos partidarios da Reforma, emprendida por Lutero, vemos agudizarse o trazo contrario, a circunstancia de que o home nado coa mancha do pecado orixinal, áchase esencialmente inclinado ao mal, de modo que non pode salvarse en por si senón tan só por intercesión da graza divina. Aínda que a Reforma non comparte co Humanismo a súa visión positiva da natureza humana, si impulsou a autonomía do ser humano por distitas vías: - a Reforma ocupa un papel de primeira orde na formaciñon da conciencia de home moderno como suxeito - reivindicou a intimidade da conciencia como lugar fundamental da experiencia relixiosa
LUTERANISMO Así, libérase a vida relixiosa da súa continua dependencia ao longo de numerosos séculos da institución eclesial. Apelando á súa liberdade de conciencia, un home podería opoñerse a calquera autoridade política ou eclesial, xa fose o Emperador ou o Papa. En consonancia co individualismo renacentista, a Reforma supoñía un xiro relixioso do institucional ao individual.
CALVINISMO E ANGLICANISMO As novas ideas da Reforma luterana estendéronse rapidamente polo centro e norte de Europa, onde xurdiron difusores do luteranismo ou reformadores que se distanciaron tanto de Roma, como das teses luteranas. Neste foi o caso do calvinismo e o anglicanismo. O francés Juan Calvino difundiu en Suíza unha doutrina máis radical que o luteranismo. A maior novidade do calvinismo atópase na doutrina da predestinación, segundo a cal o destino de cada home está prefixado por Deus e, por conseguinte, as accións do ser humano resultan inútiles en orde á súa salvación ou condenación. Por tanto nega a liberdade do ser humano. A prosperidade nos negocios e as riquezas eran para Calvino un signo de que o individuo que gozaba delas estaba predestinado á salvación. Estas ideas alentaron a economía capitalista impulsada polos burgueses.
CALVINISMO E ANGLICANISMO O anglicanismo foi a Reforma levada a cabo en Inglaterra con caracteres de cisma cando o rei Enrique VIII rompeu con Roma, e mediante o Acta de Supremacía (1534), o rei declarouse cabeza da Igrexa nacional en Inglaterra. Así, no século XVI consumouse a ruptura da unidade espiritual de Europa, mantida durante tantas centurias, conformándose unha Europa católica e outra protestante.
CONTRARREFORMA Como consecuencia do luteranismo xurdiron disputas teolóxicas, tensións sociais e un longo período de guerras de relixión. Todo iso creou un clima de intolerancia que marcou a vida diaria e a cultura varios séculos. Entre 1618 e 1648 a Guerra dos 30 anos involucraría a diversas potencias representantes da Reforma e da Contrarreforma. Dividida pola Reforma de Lutero, a Igrexa católica acometeu unha profunda reforma interior, a coñecida como a Contrarreforma, cuxo instrumento foi o Concilio de Trento, que reafirmou os dogmas. Para a aplicación da Reforma católica, os papas contaron sobre todo coa Compañía de Jesús, fundada por Ignacio de Loyola, e que destacou na defensa e difusión da doutrina do Concilio de Trento.
SALVACIÓN NA IGREXA ORTODOXA Segundo os cristiáns ortodoxos, o home foi creado en perfecta comuñón con Deus, pero afastouse de Deus polo pecado. A salvación das torturas infernais despois da morte e a adquisición da vida eterna realizouse por Xesucristo tras a súa Encarnación e a unión nel de dúas naturezas: unha divina e a outra humana, caída polo pecado orixinal. Esa unión levou á transformación da natureza humana no proceso da súa resurrección. Ou sexa, ao pasar ese proceso grazas á parte divina, a parte humana recibiu novas calidades que non podía adquirir por si mesma. Desde entón todo ser humano leva ese potencial de transformación e obtención da vida eterna que se revela, crese que Xesucristo é o Salvador e segue A súa doutrina orixinal exposta nos traballos de apóstolos, evanxelistas e pais da igrexa.
CONCEPCIÓN DA FE E A SALVACIÓN NA MODERNIDADE Nalgúns movementos revolucionarios a Igrexa católica foi vista como aliada cos gobernantes derrocados, polo que foi perseguida. Por exemplo, despois da Revolución francesa houbo accións de persecución e represalia contra os católicos. No contexto do mundo comunista, Karl Marx condenou á relixión como o "opio do pobo” e os gobernos marxista-leninistas do século XX, como foi o caso de Albania, difundían o ateísmo. O cristianismo no século XX caracterízase por unha fragmentación acelerada. O século viu o levantamento de grupos liberais e conservadores. A Igrexa católica romana instituiu moitas reformas para modernizarse: numerosos misioneiros fixeron incursións no Afastado oriente, establecendo seguidores en China, Taiwan e Xapón. De feito, durante a pertenza ao Imperio de España de Filipinas, esta illa estaba baixo unha forte influencia eclesial. A persecución na Europa Oriental comunista e a Unión Soviética trouxo a moitos cristiáns ortodoxos á Europa Occidental e aos Estados Unidos, aumentando o contacto entre o cristianismo occidental e oriental. Ademais, o ecumenismo creceu en importancia, cuxo comezo foi na Conferencia Misioneira de Edimburgo en 1910, aínda que se critica que Latinoamérica fose excluída debido a que a predicación protestante en Latinoamérica foi frecuentemente anticatólica.
CONCEPCIÓN DA FE E A SALVACIÓN NA MODERNIDADE En occidente, ademais do líder teórico Karl Marx, cabe destacar o rexeitamento cara á relixión e a negación non só da salvación por medio da fe, senón da fe en si mesmo, por parte de: 1. Hume, que se declara agnóstico e fai indemostrable a existencia de Deus. 2. Kant establece a fe como unha condición necesaria para sobrevivir, pero, á vez, establece a separación do home e a Igrexa como unha maioría de idade. 2. Feuerbach, que proclamaba o ateísmo como inicio para o coñecemento. “O ateísmo é esencial para o desenvolvemento do home”, sendo o ateísmo e o humanismo as dúas caras dunha mesma moeda. 3. Os filósofos da sospeita: Freud asocia a fe coa neurose e Friedrich Nietszche proclama a morte de Deus. 4. O nihilismo existencial de Jean Paul Sartre e Albert Camus. O primeiro refugando calquera conexión coa relixión e o segundo criticándoa abertamente a través de personaxes como o cura Panneloux na súa obra ?A Peste?. Neste punto podemos considerar a Desartes como o último gran filósofo que non só non renuncia á fe total en Deus, senón que cre nel e toma a fe na súa bondade como o criterio de saída da dúbida metódica.