Szalom Asz z miasteczka Kutna

Szalom aSz

z miasteczka Kutna

Szalom aSz

Copyright © Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego w Kutnie, 2023

Opracowanie i adaptacja na podstawie źródeł pisanych oraz oryginalnych fotografii: Przemysław Trafalski

Konsultacja: dr Monika Szabłowska-Zaremba, Grażyna Baranowska

Kutno 2023

Wydanie I

Nakład: 300 egzemplarzy

ISBN 978-83-962655-1-7

Szalom aSz urodził Się w 1880 roku w kutnie, w wielodzietnej ortodokSyjnej rodzinie ŻydowSkiej.

ojciec szaloMa – Mojsze

gombiner aSz handlował bydłem i owcami, a matka – malka frejda z widowSkich zajmowała Się domem i wychowywaniem dzieci.

„Jak często się zdarza pisarzom, odziedziczyłem po matce zdolności twórcze, Jakie dał JeJ kraJobraz JeJ mieJsca urodzenia, miłość ku naturze i wielką namiętność do wody i Jabłek”.

po oJcu nie odziedziczyłem żadnych wyJątkowych uzdolnień, bo on ich nie posiadał. mimo to zawdzięczam mu wszystko. Jestem głęboko przekonany, że Jego poczciwa krew, która płynie w mych żyłach, ocaliła mnie od licznych błędów, Jakie nastręczały mi się w drodze, i nie pozwoliła mi się stoczyć w przepaście czatuJące wewnątrz każdego serca ludzkiego, móJ oJciec wyciągnął mnie z otchłani, w któreJ ugrzęzłem i uczynił mnie

Po latach tak PiSał o Swoich rodzicach:

tym, czym Jestem”.

mój śliczny.

oby meSjaSz Przybył za dni twojego Życia!

Szalom jako jedyny z rodzeńStwa Przejawiał Szczególną chęć do nauki, dlatego ojciec zdecydował, Że Syn w PrzySzłości zoStanie rabinem.

cheder - elementarna szkoła żydowska o charakterze religijnym utrzymywana przez gminę religijną. posyłano do niej chłopców w wieku trzech lub pięciu lat. nauka w chederze polegała m.in. na nauce czytania po hebrajsku.

była Samodzielna nauka alfabetu niemieckiego, do czego wykorzyStał dwujęzyczne, hebrajSko-niemieckie wydanie PSalmów.

w tajemnicy Przed rodzicami, Sięgał Po tekSty wykraczające Poza ramy ortodokSyjnej edukacji.

dzięki temu Samodzielnie oPanował język niemiecki, mógł więc czytać m.in. dzieła goethego, które go zachwyciły i rozbudziły faScynację światem nieŻydowSkim.

wtedy teŻ narodziła Się w nim Potrzeba PiSania, która wkrótce zaowocowała PierwSzymi Próbami literackimi.

Szalom Swoje PierwSze zdania formułował w języku hebrajSkim, jednak nie zawSze były to Próby udane, ze względu na trudności w wyraŻaniu Subtelnych treści, nP. uczuć.

hebrajSki był językiem zarezerwowanym głównie dla elit intelektualnych, PozoStała część ŻydowSkiej SPołeczności PoSługiwała Się tylko takim zaSobem hebrajSkiego, jakiego wymagały cele religijne.

juŻ wtedy hebrajSki wydawał Się aSzowi językiem martwym, dotyczącym rzeczy dawnych i odległych, nie do końca PaSującym do zwykłego Życia.

(tłum. z jidysz: lepiej osądzać złe uczynki, niż je popełniać)

jidySz (doSł. ŻydowSki) – język żydów aszkenazyjskich, którzy przed ii wojną Światową licznie zamieszkiwali europę Środkową, wschodnią i częŚciowo zachodnią. powstał na językowym pograniczu germańsko-słowiańskim, z silnymi leksykalnymi wpływami języków semickich (hebrajskiego i aramejskiego). w okresie dzieciństwa asza duża częŚć intelektualistów deprecjonowała jidysz, uznając go jedynie za żargon – odmianę języka o niskiej wartoŚci, charakterystyczną dla słabo wykształconych warstw społecznych.

bliŻSzy

mu jidySz*, którym PoSługiwano Się zarówno w domu rodzinnym PrzySzłego PiSarza, jak i w codziennych relacjach między ŻydowSkimi mieSzkańcami kutna.

jednak w tamtym czaSie literatura jidySz doPiero Się kSztałtowała...

zgodnie z wyznaczonym Przez ojca kierunkiem rozwoju, młody Szalom odebrał tradycyjne wykSztałcenie religijne w chederze*.

jako dziecko chętnie czytał biblię, jednak Szybko zaczął Szukać czegoś więcej... PierwSzym krokiem

zdecydowanie

emocjonalnie był

bardzo dobrze, szaloM

faScynacja literaturą świecką i oPiSywanym Przez nią światem SPotkała Się ze zdecydowaną reakcją ojca Szaloma, który zaPlanował dla Syna PrzySzłość w hermetycznym świecie judaizmu. a były to czaSy, w których wola ojca Stanowiła fundament rodziny, zwłaSzcza ortodokSyjnej…

brak zrozumienia i Poczucie winy zmuSiły SiedemnaStoletniego Szaloma do oPuSzczenia domu rodzinnego. wtedy teŻ wyjechał z kutna.

aby zdobyć środki na utrzymanie, Podejmował Się róŻnych zajęć.

czy kiedyś jeSzcze wrócę do mojego Miasteczka?

Pracował jako nauczyciel w PodkutnowSkiej wSi.

świadczył takŻe uSługi ePiStolarne* we wocławku.

najdroŻSza! dzień bez ciebie jeSt udręką, a cóŻ doPiero rok...

Po latach tak to wSPominał:

„i oto zaczęli przychodzić do mnie żądni kochania młodzieńcy, zdradzone narzeczone, które gorącymi słowami listu pragnęły rozpalić na nowo wygasły ogień miłości u swych uwodzicieli”.

uSługi ePiStolarne – usługi związane z pisaniem listów na zamówienie, zgodnie z narzuconymi tematami i dla osiągnięcia konkretnych celów.

w 1899 roku PrzenióSł Sie do warSzawy, gdzie Przez PierwSze lata Prowadził bardzo ubogie Życie, częSto dotykał go głód.

tutaj Poznał icchaka lejba Pereca*, któremu Pokazał Swoje PierwSze oPowiadanie naPiSane Po hebrajSku.

choć ten nie wyStawił utworowi Pochlebnej oPinii, to jednak zachęcił Szaloma do tworzenia w jidySz.

chce Pan PrzecieŻ coś Powiedzieć, a noSi Pan gorSet! wróć Pan do domu, naPiSz Pan to, co Pan chce Powiedzieć – Po ŻydowSku i Prześlij mi Pan to!

w 1900 roku dwudzieStoletni Szalom PoSłuchał rady i zadebiutował naPiSanym w jidySz oPowiadaniem „mojSzełe” na łamach czaSoPiSma „der jid”. utwór zoStał wySoko oceniony, a aSz otrzymał PierwSze honorarium autorSkie.

icchak lejb Perec (18511915) – poeta, pisarz, dramaturg i publicysta, klasyk literatury jidysz, mentor młodych talentów. jego mieszkanie przy ul. ceglanej w warszawie było pierwszym ważnym żydowskim salonem literackim w stolicy. perec był dla asza literackim przewodnikiem, który przez kilka lat stymulował jego artystyczny rozwój.

wraz z PierwSzymi SukceSami artyStycznymi w Życiu młodego PiSarza zaSzły zmiany natury uczuciowej.

Szalom odnalazł wielką miłość - motl (matyldę), córkę PóźniejSzego tłumacza Swoich utworów – menahema mendla SzaPiro.

Pobrali Się w 1901 roku.

owocem miłości była czwórka dzieci – trzech Synów: natan, moSeS johanan oraz córka rude.

eliza orzeSzkowa (1841-1910) – jedna z najwybitniejszych powieŚciopisarek w okresie pozytywizmu. autorka powieŚci „nad niemnem”. nominowana do nagrody nobla w dziedzinie literatury w 1905 roku.

dzięki PoParciu elizy orzeSzkowej*, Szalom aSz otrzymał roczne StyPendium zamoŻnej rodziny nuSbaumów. PozySkane środki Przeznaczył na PodróŻ Po galicji.

Pobyt w krakowie otworzył Przed nim drogę do PolSkiej kultury, zaś faScynacja literaturą PolSką znalazła Szerokie odbicie w PrzySzłej twórczości.

odwiedził m.in. zakoPane, gdzie nawiązał bliSkie relacje ze Stefanem ŻeromSkim* i StaniSławem witkiewiczem*. wSParcie, jakie od nich otrzymał Pomogły mu zaiStnieć w PolSkim Życiu literackim i teatralnym. całą trójkę Połączyła trwała Przyjaźń.

o PierwSzym Szalom aSz PiSał Później:

„w żeromskim podziwiałem stale uczciwość i szczerość Jego działalności. uważał swoJą pracę literacką za świętą służbę. nauczyłem się u niego poJmować poważnie móJ zawód, służyć z oddaniem narodowi”.

o drugim:

w witkiewiczu znalazłem nauczyciela i patrona”.

witkiewicz był Pod duŻym wraŻeniem SPotkania z aSzem. w efekcie Polecał go oPiece innych, bardziej doświadczonych twórców. w jednym z liStów Polecających PiSał:

witaj!

Stefan ŻeromSki (1864-1925) – jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich. prozaik, publicysta, dramaturg. ze względu na zaangażowanie społeczne nazywany był „sumieniem polskiej literatury” lub „sumieniem narodu”. czterokrotnie nominowany do nagrody nobla w dziedzinie literatury (w latach 1921, 1922, 1923, 1924).

chcę SPędzić z wami całą zimę, chcę byź bliSko waS chcę Się uczyć u waS myśleć i widzieć Po Polsku.

„poznałem tu bardzo oryginalnego i zdolnego pisarza żydowskiego, pana szaloma asza. czytał on mnie pierwszy akt swego dramatu, pisanego w żargonie. dla mnie rozmowa z nim i wysłuchanie tego aktu było odkryciem nowych światów. mogę powiedzieć, że pierwszy raz widziałem z bliska, bezpośrednio duszę żydowską, która bez żadneJ hipokryzJi pokazała się taką, Jak Jest: dumna raczeJ niż wstydząca się tych wszystkich swoich właściwości, Jakie w nieJ wyrobiło tysiącletnie przebywanie w ghetto”.

co tu duŻo mówić, dobrześ Pan trafił!

StaniSław witkiewicz (1851-1915) – polski malarz, architekt, pisarz i teoretyk sztuki, twórca i popularyzator stylu zakopiańskiego w architekturze (dążył do stworzenia podstawy dla nowoczesnej polskiej architektury narodowej na podłożu sztuki podhala), ojciec stanisława ignacego witkiewicza.

zawarł teŻ bliSką znajomość z....

boleSławem PruSem... i władySławem reymontem.

ŻeromSki i witkiewicz umacniali aSza w Przekonaniu, Że Powinien PiSać w naturalnym dla Siebie języku jidySz.

nowe otoczenie nie PozoStało bez wPływu na twórczość szaloMa asza...

język odgrywa u PiSarza rolę inStrumentu, którym włada. a czyŻ moŻna wmawiać w muzyka, by zmienił inStrument?

trzymaj Się Swego języka, bo tylko wtedy twórczość twoja będzie oryginalna.

światło dzienne ujrzały PierwSze dramaty, wPiSujące Się w Styl literacki młodej PolSki m.in. „mitn Sztrom” („z biegiem fal”) – utwór o PoSzukiwaniu toŻSamości Poza tradycją ŻydowSką, oraz „der zindiger” („grzeSznik”), Stanowiący reflekSję nad bytem, jako całością nieSkończoną, Przerwaną Życiem doczeSnym.

oba utwory, dzięki Protekcji witkiewicza i ŻeromSkiego, miały Premierę Sceniczną 21 Stycznia 1905 roku. w teatrze miejSkim w krakowie.

Sztuki odnioSły SPektakularny SukceS, który zaPoczątkował dramaturgiczną karierę Szaloma aSza.

od tego momentu PiSarz Stał Się najchętniej tłumaczonym na język PolSki autorem ŻydowSkim, a takŻe jedynym – w tamtym czaSie – z którym PolScy dziennikarze PrzeProwadzali wywiady i którego utwory recenzowali.

kariera literacka młodego PiSarza nabierała temPa. wkrótce w formie kSiąŻkowej ukazała Się Powieść „a Sztetl”* („miaSteczko”) – PierwSzy ePicki utwór aSza, naPiSany Pod wPływem wyPadów do kazimierza nad wiSłą (inSPirowanych Przez StaniSława witkiewicza).

kSiąŻka Szybko Stała Się ulubioną lekturą maS ŻydowSkich oraz PrzePuStką do Sławy dla autora.

sztetl – małe miasteczko, prowincjonalna gmina żydowska w Środkowowschodniej przedwojennej europie. mieszkający tam żydzi posługiwali się językiem jidysz, a ich życie w wielopokoleniowych rodzinach skupiało się wokół synagogi, chederu, drobnego handlu i rzemiosła.

zdaniem niektórych badaczy i znawców literatury, Szalom aSz tworząc „miaSteczko”, w Pewnym StoPniu oPiSywał kutno i jego ŻydowSką SPołeczność – świat, który znał doSkonale z okreSu dziecińStwa.

fragment Powieści:

„miasteczko to nasza ziemia, z któreJ wszyscy wyrastamy; choć byśmy z całych sił próbowali się z nieJ wyrwać, nie uda się tego dokonać. (…) wszyscy ludzie są przecież dziećmi teJ ziemi, zaś dla żyda Jest nią żydowskie miasteczko, to w nim tkwią nasze korzenie”.

rodzina aSzów PrzeProwadziła Się do kolonii w niemczech.

tam Szalom aSz naPiSał Swój najgłośniejSzy, Skandalizujący, dramat „der got fun nekome” („bóg zemSty”), w którym PoruSzał kontrowerSyjne tematy, w tym uPadek wartości religijnych, dotknął równieŻ Problemów ProStytucji i miłości leSbijSkiej.

PierwSza inScenizacja dzieła na Scenie deutScheS theater okazała Się wielkim sukceseM

jednak nie wSzyScy docenili kunSzt literacki PiSarza i nie wSzyStkim SPodobała Się tematyka, którą PoruSzał, a Przede wSzyStkim SPoSób, w jaki ją PoruSzał. „bóg zemSty” SPotkał Się z falą krytyki ze Strony ortodokSyjnych środowiSk ŻydowSkich, PoniewaŻ PodwaŻał najwiękSze świętości i normy moralne religijnych Żydów. dla tej gruPy utwór Szaloma aSza był Prawdziwym wStrząSem, a jego autora zaczęto PoStrzegać jako odSzczePieńca.

rok 1907.

Podobnie jak kolejne w PeterSburgu, ParyŻu, warSzawie i wielu innych teatrach w euroPie i Stanach zjednoczonych.

w kolejnych latach Szalom aSz PodróŻował niemal Po całym świecie.

S yjonizm –ruch polityczny i społeczny, dążący do odtworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenach starożytnego i zraela, doprowadził do powstania państwa i zrael w 1948 roku.

utworów, m. in. „ e rd” („ z iemia”), o P owieść o Ż yciu P ol S kiej w S i, „ a merika”

(„ a meryka”), hi S toria Ż ydow S kiego chło P ca w nowym kraju, czy „ r eb Szlojme n oged” („ r eb Szlojme bogacz”), obraz idyllicznego świata S ztetl, „ d i jor S zim”

(„S P adkobiercy’), o P i S ujący konflikt P omiędzy trzema P okoleniami Ż ydow S kiej rodziny, „ u m winter” („ z ima”), w której obna Ż a S ko S tnienie Ż ydow S kiej tradycji.

l ata 1910-1914.

jako delegat j ointu, udał S ię na l itwę, P rzewo Ż ąc P rzez front P ieniądze P omocowe z k owna do w ilna.

l ata 1909-1910.

Pod koniec roku wraz

z Ż oną wyru S zył w długą

Polska. f rancja.

Polska P od zaborem ro S yj S kim.

Stany z jednoczone.

P odró Ż do Stanów z jednoczonych i k anady, gdzie P ochłonęły go kwe S tie SP ołeczne związane z budową Ż ydow S kiej demokracji. w tym zakre S ie P rowadził aktywną działalność

rok 1908. rok 1919. rok 1921. rok 1914. rok 1920.

P ublicy S tyczną.

Stany z jednoczone.

Szalom aS z odwiedził Pale S tynę, gdzie zaintere S ował S ię ruchem S yjoni S tycznym* i S tał S ię zwolennikiem oraz aktywnym P ro P agatorem P owrotu Żydów na te ob S zary, jednak P oczątkowo bez a SP iracji dotyczących P ow S tania P ań S twa Ż ydow S kiego. Po wybuchu Pierw S zej w ojny ś wiatowej P owtórnie wyjechał do Stanów z jednoczonych, gdzie P odjął S tałą w SP ół P racę z redakcją nowojor S kiego P i S ma „ f orwe S t” („ n a P rzód”).

Pale S tyna.

Przebywając w Stanach z jednoczonych, anga Ż ował S ię w działalność SP ołeczną, m.in. w P race organizacji charytatywnej j oint ( P ol. a merykań S ko-Żydow S ki Połączony k omitet Pomocy), zało Ż onej w 1914 r.oku, by nieść P omoc finan S ową Żydom w ogarniętej wojną e uro P ie. w latach 1910-1914, P odcza S P obytu we f rancji oraz na ziemiach P ol S kich, znajdujących S ię P od zaborem ro S yj S kim, Szalom aS z na P i S ał wiele nowych

Stany z jednoczone.

aS z otrzymuje obywatel S two amerykań S kie

Podcza S P obytu w a meryce wydał kolejne utwory, a wśród nich m.in „ m otke ganew” („ m otke złodziej”), gdzie P ierwowzorem głównego bohatera był kutnow S ki Żyd

i „ k idu S z haS zem” („ u święcenie i mienia b oga”) –P owieść

o tragicznych lo S ach Żydów na

P ol S kich k re S ach wS chodnich w cza S ie buntu c hmielnickiego.

rok 1923.

Szalom aSz chętnie SPędzał czaS z rodziną nad PolSkim morzem.

rok 1924.

w budynku cyrku braci StaniewSkich w warSzawie odbyła Się uroczySta akademia na cześć aSza. PiSarzowi zgotowano gorącą owację.

StaniSław wySPiańSki (1869-1907) – literat i artysta wizualny: dramaturg, poeta, malarz, grafik, architekt, projektant mebli. jako pisarz związany z dramatem symbolicznym. tworzył w epoce młodej polski. sławę i uznanie przyniósł mu dramat „wesele”.

rok 1925.

kaŻdy naród PoSiada Prócz ojczyzny fizycznej równieŻ ojczyznę duchową. wySPiańSki* Powiedział – wtedy, gdy PolSka jeSzcze była rozdarta na części i zgnębiona

– Że jednak PolSka PoSiada Swą ojczyznę –Serce. Żydzi równieŻ PoSiadają Swą ojczyznę

– jeSt nią kSięga ŻydowSka. PowStała ona w tej chwili, gdy ręka boŻa Skreśliła PierwSze Słowo: „na Początku”. ojczyzny tej nikt naS Pozbawić nie Potrafi, łączy ona Żydów z rozmaitych krańców świata.

PiSarz Powinien czerPać z właSnych PrzeŻyć, a fabuła moŻe nawiązywać do Prawdziwych wydarzeń.

szaloM asz PrzeProwadził Się razem z rodziną do bellevue Pod ParyŻem (francja), gdzie Prowadził dom otwarty. ściągały tam rzeSze Żyjących w ParyŻu PiSarzy i artyStów, nie tylko ŻydowSkich, wśród nich znalazł Się m.in. erneSt hemingway*.

w tym czaSie PowStało jedno z waŻniejSzych dzieł Szaloma aSza – oPowiadanie „di kiSzefmacherin fun kaStilien” („czarodziejka z kaStylii”), o Prześladowaniach Żydów w SzeSnaStowiecznym rzymie, za czaSów Pontyfikatu PaPieŻa Pawła iv

erneSt hemingway (1899-1961) – amerykański pisarz i dziennikarz, często okreŚlany jako klasyczny przedstawiciel literatury amerykańskiej.

uwaga! uśmiechamy Się do zdjęcia!

zgadzam Się całkowicie.

Szalom aSz uwaŻał, Że ma moralne Prawo uPominać Się o loSy Żydów Żyjących w diaSPorze*, a zwłaSzcza w PolSce. w 1926 roku na łamach gazety naSz Przegląd” ukazał Się jego liSt otwarty do marSzałka józefa PiłSudSkiego, dotyczący kweStii dySkryminacji ekonomicznej PolSkich Żydów.

wielki marSzałku!

z głęboką czcią, która zawSze wywoływała u mnie PańSka PoStać, jako jedynego Żyjącego wSPółcześnie bohatera narodowego ucieleśniającego w Sobie Szlachetne dąŻenia i charakter PolSkiego narodu – zwracam Się do Pana z tym liStem w nadziei, Że choć PiSany w języku dla Pana niezrozumiałym, lecz mówiący i nabrzmiały bólem milionów zamieSzkujących ziemię, którą, Panie, oSwobodziliście, lecz Że w imieniu ich cierPień chcę mówić do Pana – wySłuchajcie mnie...

diaSPora – rozproszenie członków danego narodu wŚród innych narodów lub wyznawców danej religii wŚród wyznawców innej.

gdyby mnie zapytali, co Jest dzisiaJ naJważnieJszą bolączką polski, potrzebuJącą zreformowania, gdyż dręczy ona ciało JeJ i duszę – to bez wahania odpowiedziałbym: JeJ system podatkowy! Jak inaczeJ możemy nazwać system podatkowy, który narzuca Jarzmo na barki ludzi niemaJących kęsa chleba, a gdy egzekutor zJawia się u nich w domu, to nie ma czego zabrać prócz nędznych kilku gratów i brudnych dzieci, tarzaJących się po śmietnikach podwórzowych”.

józef PiłSudSki (1867-1935) – polski działacz społeczny i niepodległoŚciowy, od 11 listopada 1918 roku naczelny wódz armii polskiej, w latach 1918-1922 naczelnik państwa, pierwszy marszałek polski (1920), dwukrotny premier polski (1926–1928 i 1930). wywarł decydujący wpływ na kształt polityki wewnętrznej i zagranicznej ii rzeczpospolitej polskiej.

za wyStoSowany aPel na PiSarza SPadła medialna naPaść ze Strony środowiSk Prawicowych.

w odPowiedzi PiSał:

nigdy nie występowałem przeciwko narodowi polskiemu Jako całości, narodowi, który szanuJę i kocham i w którym pokładam nadzieJę, z którym po dziś dzień związany Jestem duchowo. potępiałem czarne, ciemne siły, które sprowadziły hańbę na polskę i wymierzyły cierpienia memu narodowi”.

rok 1928.

w hotelu euroPejSkim

w warSzawie odbyło Się uroczySte Przyjęcie PolSkiego Pen cluBu ku czci szaloMa asza.

PiSarz wygłoSił Pełne emocji Przemówienie.

Pen club (international) – międzynarodowa organizacja pisarzy, założona w 1922 roku w londynie, w celu promowania przyjaźni oraz intelektualnej współpracy pomiędzy pisarzami z całego Świata. polski oddział pen clubu powstał w 1924 roku z inicjatywy stefana żeromskiego. szalom asz był honorowym przewodniczącym sekcji żydowskiej pen clubu.

mam wiele do zawdzięczenia PolSkiemu Piśmiennictwu. PierwSzymi kSiąŻkami, które czytałem, były dzieła boleSława PruSa. rozumiałem z nich co Prawda co dzieSiąte Słowo, a jednak rozumiałem. Potem miałem to Szczęście SPotkać w Życiu wielkiego PolSkiego twórcę StaniSława witkiewicza, u którego uczyłem Się, z jaką Powagą naleŻy traktować Swój zawód. ten właśnie wielki Patriota PolSki zachęcił mnie, bym tworzył w języku ŻydowSkim. gdy wSzyScy wokół nakłaniali mnie, bym PiSał w języku PolSkim, on mówił: „trzymaj Się Swego języka, bo tylko wtedy twórczość twoja będzie oryginalna”. miałem teŻ Szczęście Żyć bliSko ŻeromSkiego i reymonta, którym wiele zawdzięczam.

ale najwięcej nauczyła mnie PolSka ziemia, na której Się urodziłem. jej PejzaŻ noSiłem ze Sobą wSzędzie, gdziekolwiek Się Po świecie włóczyłem.

Panowie, widzicie w naS, Żydach, tylko długi chałat* i kaPeluSz, które SzPecą Żyda i robią go brzydkim, ale nie widzicie duSzy, która Żyje Pod Szarzyzną kaPoty.

chałat (zwany teŻ kaPotą) –długie okrycie wierzchnie przypominające płaszcz, noszone zwłaszcza przez żydów we wschodniej europie.

jeśli chcecie naS Poznać, muSicie wejrzeć w naSze Serca, Przez okno naSzego czytelnictwa. nie wiem, czy Przez to będziecie naS więcej lubili, czy moŻe nienawidzili, ale to jedno wiem, Że naS wtedy zrozumiecie, a to jeSt to, czego Pragniemy.

PodczaS kongreSu Pen clubów w wiedniu Szalom aSz Przewodniczył delegacji ŻydowSkiej, która domagała Się równouPrawnienia języków i kultur mniejSzości narodowych.

kultura kaŻdego narodu, choćby jeSzcze tak małego, jeSt duchową właSnością całej ludzkości.

uciSkanie kultury narodów oznacza nie tylko wyrok śmierci na tenŻe naród i jego PrzySzłość, ale jeSt równocześnie bezczelnym naPadem rabunkowym na całą ludzkość. ten naPad rabunkowy dąŻy nie tylko do tego, by wolny doStęP świata do tworów tego narodu odciąć, ale Skutkiem jego jeSt teŻ i to, Że cała ludzkość uboŻeje o te duchowe Skarby, które naród ów mógłby jej darować.

Piśmiennictwo narodu tworzone w narodowym języku naleŻy nie tylko do tego narodu, ale jeSt zarazem organicznym PomoStem łączącym i zbliŻającym ku Sobie narody ziemi.

jeSt ową duchową mocą znoSzącą granice między narodami i czyniącą z ziemi naSzą ojczyznę

jednym z najdoStojniejSzych zadań międzynarodowych Pen cluBów jest zateM – MoiM zdaniem – ochrona kultur małych bezbronnych narodów Przed zagładą lub zuPełnym zlaniem Się z kulturami otaczających narodów więkSzości.

tak, choć to jednak nie nasze kutno....

rok 1930.

aSzowie PrzeProwadzili Się do nicei we francji, gdzie kuPili dom za miaStem.

jak tu Pięknie!

dzięki inicjatywie jana lechonia, ówczeSnego attache kulturalnego ambaSady PolSkiej w ParyŻu, Szalom aSz otrzymał z rąk miniStra józefa becka* order Polonia reStituta*.

Przyjęcie odznaczenia SProwadziło na PiSarza krytykę niektórych środowiSk ŻydowSkich, rePrezentujących Pogląd, Że wobec naraStającego w PolSce antySemityzmu,* naleŻało demonStracyjnie odmówić.

order Polonia reStituta – drugie pod względem starszeństwa polskie państwowe odznaczenie cywilne (po orderze orła białego), nadawane za wybitne osiągnięcia na polu oŚwiaty, nauki, sportu, kultury, sztuki, gospodarki, obronnoŚci kraju, działalnoŚci społecznej, służby państwowej oraz rozwijania dobrych stosunków z innymi krajami.

rok 1933.

jako honorowy Przewodniczący Pen clubu jidySz, uczeStniczył w kongreSie międzynarodowym w dubrowniku, gdzie oStro zaatakował naziStów i wygłoSił obSzerny raPort o dramatycznej Sytuacji Żydów w niemczech Pod rządami adolfa hitlera*.

Żydzi dali niemcom najgłębSze myśli, najPiękniejSze wierSze, najwiękSzych Poetów, artyStów i filozofów. dziś ich Prześladujecie, chcecie utoPić w ich właSnej krwi!

Przemówienie aSza było centralnym wydarzeniem kongreSu. odbiło Się Szerokim echem w świecie, m.in. dlatego, Że doProwadziło do oPuSzczenia kongreSu Przez delegację niemiecką.

józef beck (18941944) – polityk, dyplomata, bliski współpracownik józefa piłsudskiego.. w latach 1932-1939 minister spraw zagranicznych.

antySemityzm – postawa niechęci, wrogoŚci wobec żydów i osób pochodzenia żydowskiego, wynikająca z różnego rodzaju uprzedzeń.

od 1933 roku., to jest od mianowania adolfa hitlera kanclerzem (odpowiednik premiera), przeŚladowania żydów w rzeszy niemieckiej (iii rzeszy) stały się oficjalną polityką państwową. władze przyzwalały na coraz odważniejsze akty agresji, administracyjnie odbierano żydom prawa obywatelskie i majątki, dochodziło do pogromów i morderstw. był to jednak tylko wstęp do okrutnego losu, jaki niemcy zgotowały żydom i całemu Światu podczas ii wojny Światowej.

edgar von Schmidt-Pauli – Przewodniczący delegacji nieMieckiej

Panie Przewodniczący! w związku z trującymi atakami na niemcy, delegacja niemiecka oPuSzcza kongreS

h g wellS – Przewodniczący Pen international w latach 1933-36.

nieMiecki błazen.

12 maja 1935 roku

zmarł józef PiłSudSki.

śmierć marSzałka, Smuciła PiSarza równieŻ dlatego, Że w PiłSudSkim widział SwoiStą tamę, PowStrzymującą naPór antySemityzmu w PolSce.

aSz z niePokojem obSerwował coraz bardziej agreSywne Przejawy niechęci do SPołeczności Żydów PolSkich ze Strony środowiSk Skrajnie Prawicowych. Swój SPrzeciw wobec ich PoStulatów wyraŻał głównie na łamach PraSy. PiSał m.in.:

„uznaliście, że po dwudziestu latach od chwili odnowienia polski można w wolneJ polsce wprowadzać „getta”*, uznaliście, że po dwudziestu latach od wyzwolenia polski można łatwo pozbyć się żydów, według wzoru, Jaki pokazał wam kraJ ościenny... Jeśli Jednak wasz sąsiad miał swym 500 tysiącom żydom co zabrać – bogactwo, pozycJe i stanowiska życiowe, Jakie zdobyli sobie oni pilną pracą, zdolnościami przez długie, długie lata, to wy waszym trzem milionom żydów nie możecie zabrać nic więceJ, Jak tylko nędzę i niedolę, zdrowie i poczucie bezpieczeństwa. żydzi niemieccy mogli sobie Jeszcze Jako tako poradzić, posiadaJąc wiele bogactw, zdolności i sławy, co otwierało przed nimi wrota innych kraJów. ale wasze pociski godzą w naJuboższych: żadne drzwi nie otwieraJą się przed nimi”.

wzbieraJąca fala antysemityzmu w europie, zwłaszcza w niemczech, sprawiła, że szalom asz, ktory od 1929 roku był członkiem agencJi żydowskieJ*, z wielką nadzieJą patrzył na palestynę, w któreJ budowano nową siedzibę dla żydowskieJ społeczności.

Szalom aSz naPiSał wówczaS:

„zgon marszałka piłsudskiego Jest niezawodnie naszą stratą, tak samo Jak stratą narodu polskiego. pod słowem „my” rozumiem nie tylko żydów polskich – co Jest rzeczą oczywistą – lecz także całe żydostwo światowe w ogóle, wśród którego echo śmierci marszałka rozebrzmiało tak daleko i szeroko. dla polski był marszałek Józef piłsudski wyzwolicielem i wybawcą, dla świata –ostatnim legendarnym rycerzem, dla nas, żydów, był on częścią naszeJ idei mesJanistyczneJ”.

getto – częŚć miasta zamieszkana z wyboru lub przymusu przez mniejszoŚci, np. etniczne. w latach 30. XX w.. Środowiska nacjonalistyczne wprowadziły na polskich uczelniach formę dyskryminacji studentów żydowskich, której nadano niechlubną nazwę „getta ławkowego”.

„Jak długo powinien człowiek żyć na Jednym mieJscu, aby mógł Je uważać za własną oJczyznę? kto dał komuś prawo, aby swego brata sąsiada, który żyJe z nim na JedneJ ziemi od wielu pokoleń, ogłaszać bezdomnym tylko dlatego, że zamieszkuJe o Jedno pokolenie króceJ czy dłużeJ na teJ ziemi?”.

„osiemdziesiąt procent ludności żydowskieJ gotowych Jest wyemigrować z polski, Jeśli wskażecie im mieJsce, które ich przyJmie, i wyposażycie ich w naJprymitywnieJsze środki, aby ich przenieść do noweJ oJczyzny. przez prześladowania nie otworzyliście nawet szparki dla emigracJi żydowskieJ, lecz przeciwnie, odkąd zaczęły się ekscesy antyżydowskie w polsce, wrota tych kraJów, do których żydzi mogli Jeszcze Jakoś emigrować, szczelnieJ zamknęły się przed nieszczęsnymi. Jakiż to naród i Jaki kraJ przyJmie ludność wypieraną z własnego kraJu i okrzyczaną przez własnych współobywateli za nieproduktywnych i nieużytecznych pasożytów”.

„i oto oni, młodzi ludzie przeobrazili pustynie w siedliska ludzkie, wysuszyli bagna i przeistoczyli Je w ogrody pomarańczowe. budowali miasta, torowali drogi. ich dążność do czynu, ich wola do życia stworzyły cuda. złamali żelazną klątwę, Jaką rzucił na nich świat. z całym impetem rozpalonych nadziei i żądań zabrali się do pracy. i Już kwitnie błogosławiony wynik ich pracy, Jak młody silny owoc rozlany radośnie po całym obliczu kraJu. spustoszone, od wielu pokoleń wytrzebione góry poczęły się zalesiać świeżymi koronami zielonych drzew iglastych. Źródła wód wytrysnęły z głębi ziemi. zaniedbane, wyschnięte, wypalone pola zamieniły się w kwitnące ogrody. domy wyłoniły się spod ziemi”.

agencja ŻydowSka – organ wykonawczy Światowej organizacji syjonistycznej, powołanej do organizowania i wspierania żydowskiej emigracji do palestyny.

podczas JedneJ z wizyt entuzJastycznie pisał o budowniczych noweJ oJczyzny.

naPaść niemiec na PolSkę, która rozPoczęła ii wojnę światową, zaStała Szaloma aSza w ameryce.

tragedia wojny, zbiegła Się w czaSie z wydaniem kolejnej Przełomowej Powieści, która rzuciła cień na dalSze Życie i twórczość aSza.

Powieść „der man fun necereS” („mąŻ z nazaretu”), która dziś PoStrzegana jeSt jako jeden z najwybitniejSzych utworów PiSarza, była PierwSzą częścią trylogii o Początkach chrześcijańStwa. aSz PrzedStawił w nim jezuSa jako twórcę nowej religii wyroSłej z judaizmu.

Powieść, Podobnie jak kolejne części trylogii: „aPoStoł” i „maria”, była Próbą Porozumienia judaizmu i chrześcijańStwa, Podkreślenia ich hiStorycznych i teologiczno-etycznych Powiązań, ukazania obu jako Przejawu jednej kultury i cywilizacji.

wPływowe konSerwatywne środowiSka ŻydowSkie w Stanach zjednoczonych i innych PańStwach PotęPiły Powieść, a Samego aSza uznały za zdrajcę, na co bez wątPienia wPływ miał fakt, Że Powieść ukazała Się w czaSie, gdy w euroPie waŻyły Się loSy narodu ŻydowSkiego, PiSarzowi zarzucano ProPagowanie chrześcijańStwa w zamian za korzyści finanSowe i nakłanianie Żydów do Porzucania tradycji.

były to zarzuty o tyle nieSPrawiedliwe, Że aSz zawSze Podkreślał Swoje głębokie Przywiązanie do dziedzictwa ŻydowSkiej kultury i tradycji.

nieStety, juŻ do końca Życia zmuSzony był odPierać krytykę. jeSzcze bardziej bolało odrzucenie.

Szalom aSz miał wówczaS Problem z drukowaniem Swoich utworów w jidySz, traktowano go nieufnie czy wręcz wrogo.

była to – jak na ówczeSne czaSy – Próba bardzo odwaŻna.

rok 1947.

Szalom aSz, mimo krytyki środowiSk ortodokSyjnych, zoStał dwukrotne nominowany do literackiej nagrody nobla, za Powieści „mąŻ z nazaretu” i „aPoStoł”.

nagrody oStatecznie nie otrzymał, ale Sam

nominacji, był ogromnym oSiągnięciem.

nieStety, niewiele zmieniło to w naStawieniu ortodokSyjnych środowiSk ŻydowSkich na świecie.

kolejnym nominowanym jeSt Pan szaloM asz.

rok 1952.

PiSarz wyjechał z Żoną do hajfy w izraelu, gdzie SPotkał Się z oStracyzmem ze Strony tamtejSzych konSerwatywnych Żydów.

religijne kręgi oPrócz trylogi zaPoczątkowanej Przez „męŻa z nazaretu” wyPominały mu takŻe obrazoburczego – ich zdaniem – „boga zemSty”, który PowStał kilkadzieSiąt lat wcześniej.

aSz bardzo PrzeŻywał to odtrącenie.

nigdy nie odSzedłem od ŻydowSkiego narodu! to wierutne kłamStwo! rzucono na mnie oSzczerStwa!

zioMkostwo –stowarzyszenie osób pochodzących z tego samego regionu kraju oraz ich potomków identyfikujących się z regionem pochodzenia..

ziomkoStwo*, które jako jedyne nie dołączyło do nieoficjalnego bojkotu, zorganizowało na jego cześć uroczySty wieczór w tel awiwie, w którym ten Początkowo, będąc w Stanie rozgoryczenia i Przygnębienia, nie chciał wziąć udziału.

mimo

fakt

to kutnowSkie

aSzowie zdecydowali Się zamieSzkać na Stałe w bat yam Pod tel awiwem, by SPędzić tam reSztę Życia,

mimo Że nawet tam doSięgły ich ProteSty ortodokSyjnych Żydów, to jednak oStatecznie miejScowa SPołeczność z radością Przyjęła do Siebie nowych mieSzkańców.

10 liPca 1957 roku.

PodczaS wizyty u córki w londynie, Szalom aSz zmarł na wylew krwi do mózgu. miał 77 lat.

informacja odbiła Się echem w PraSie na całym świecie.

SPuścizna Szaloma aSza to około SześćdzieSięciu utworów, w tym dwadzieścia Sześć Powieści i około dwudzieStu dramatów. reSzta to krótkie formy ProzatorSkie.

dlaczego wybrali akurat to miejSce? matylda aSz Powiedziała kiedyś, Że bat yam PrzyPomina jej… kutno.

the new york timeS z 11 liPca 1957 roku.

w domu aSzów w bat yam, zgodnie z testaMenteM PiSarza, znajduje Się Poświęcone jego Pamięci muzeum.

„Jestem do głębi przeniknięty wiarą w człowieczeństwo i w trosce o tę wiarę – w człowieczeństwie widzę ratunek ludzkości – podnoszę głos w każdym moim utworze”.

Szalom aSz Przez całe Życie wierzył w dobroć i Pozytywne Strony ludzkości. w Swojej autobiografii PiSał:

Bibliografia:

• Kalinowski Daniel (red.), Szalom Asz: Polskie i żydowskie konteksty twórcze, Kutno 2011;

• Kalinowski Daniel (red.), Szalom Asz dialogiczny: wstępne rozpoznania, Kutno 2015;

• Nycek Jan Bolesław (red.), Kutnowski Słownik biograficzny: szkice o ludziach i czasach, T. 1, Kutno 2017;

• Szabłowska-Zaremba Monika (red.), Szalom Asz na łamach prasy, Kutno 2019.

Festiwal Szaloma Asza

Szalom Asz był postacią nietuzinkową. Od najmłodszych lat zakochany w literaturze, postanowił uczynić z niej oręż w rozbijaniu kulturowych murów, które we współczesnych mu czasach wytyczały niemal nieprzekraczalne granice na polu relacji międzyludzkich. Z drugiej strony chciał widzieć w literaturze uniwersalną platformę do nawiązywania dialogu między jednostkami, całymi społecznościami, a nawet narodami, platformę do szukania porozumienia i wzajemnego poznania. W swoich działaniach był odważny, często kontrowersyjny, w pewnym sensie wyprzedzał swoje czasy. Zapłacił za to wysoką cenę. Odrzucenie i ostracyzm, z którymi w bólu zmagał się do końca życia, skłaniają do wniosku, że o ile Szalom Asz był gotowy uczynić świat lepszym, bardziej otwartym na człowieka i uniwersalne wartości, to najwyraźniej świat nie był gotowy na Szaloma Asza.

Pisarz urodził się w Kutnie, tutaj spędził młodość, tutaj zaczął interesować się literaturą. Wiele wskazuje na to, że do ostatnich dni nosił Kutno w sercu. Rodzinne miasto pamięta o Szalomie Aszu.

I dlatego Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego w Kutnie co dwa lata, licząc od 1999 r., organizuje Festiwal Szaloma Asza. Jego celem jest przede wszystkim popularyzacja twórczości pisarza, nawiązanie do ogromnego obszaru literackiego, na którym spotykają się dwie kultury – polska i żydowska, ale także przypomnienie, że literaturę polską współtworzyli i współtworzą pisarze pochodzenia żydowskiego, a w literaturze żydowskiej ogromny jest udział pisarzy urodzonych w Polsce.

Festiwal jest imprezą łączącą przeszłość z teraźniejszością Kutna, niegdyś polsko-żydowskiego miasteczka, w którym Żydzi stanowili ponad 70% mieszkańców. Ten świat już nie istnieje. Odszedł razem z nimi, kiedy w czasie II wojny światowej okupant niemiecki dokonał brutalnej zagłady żydowskiej społeczności.

Naszą powinnością jest uświadomienie społeczności Kutna, zwłaszcza młodemu pokoleniu, wielokulturowej przeszłości miasta. Rozbudzanie zainteresowania odmiennym, ciekawym światem żydowskiej tradycji oraz propagowanie idei pojednania chrześcijańsko-żydowskiego poprzez kulturę jest dla nas realizacją duchowego testamentu Szaloma Asza.

Integralną częścią Festiwalu jest Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Szaloma Asza organizowany co roku, począwszy od 1993 r. Choć w początkowym okresie miał ograniczony, lokalny zasięg, to z czasem nabrał charakteru ogólnokrajowego, stał się rozpoznawalny wśród twórców i każdego roku cieszy się coraz większym zainteresowaniem.

Więcej informacji o Festiwalu, najświeższe wiadomości, relacje z wcześniejszych edycji, a także wykaz publikacji popularyzujących wiedzę o Szalomie Aszu, znajdziesz na stronie internetowej:

czy szalom asz czytałby komiksy? jeśli językiem narracji byłby jidysz, to kto wie? zastanawiasz się pewnie, co to takiego jidysz? możliwe, że nurtuje cię bardziej fundamentalne pytanie: kim w ogóle był szalom asz?

odpowiedzi znajdziesz w tym komiksie, który powstał właśnie po to, by w przystępnej formie przybliżyć jedną z najciekawszych postaci, wywodzących się z kutna. postaci, która mimo znacznego dorobku twórczego, odważnie wkraczającego w dawniej niemal nietykalne przestrzenie kulturowe, wciąż jest bardziej znana na świecie niż w rodzinnym mieście.

czy wiesz, że pochodzący z kutna szalom asz był dwukrotnie nominowany do literackiej nagrody nobla? nie? w takim razie koniecznie musisz dowiedzieć się, jak do tego doszło.

zapraszamy do lektury!

przemysław trafalski