edukata97 by Bashkesia Islame e Kosoves

Edukata Islame Revistë shkencore, kulturore islame tremujore Viti XLI nr. 97 - 2011

Edukata Islame Revistë shkencore, kulturore islame tremujore Viti XLI nr. 97 / 2011

Botues: Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës Prishtinë, rr. Vellusha nr. 84 Tel & fax: 038 / 224-024 e-mail: edukataislame@hotmail.com Kryeredaktor: Mr. Qemajl Morina qemajlmorina@hotmail.com Redaksia: Akad. Pajazit Nushi, Dr. Fejaz Drançolli, Dr. Ejup Sahiti, Nexhat Ibrahimi, Hajrullah Hoxha dhe Dr. Xhabir Hamiti. Sekretar i redaksisë: Hajrullah Hoxha Lektor: Bislim Berisha Korrektor: Skender Rashiti Realizimi: Shtëpia Botuese Redaktor teknik & Operator kompjuterik: Nuhi Simnica

Shtyp: KOHA - Prishtinë Tirazhi: 600

Edukata Islame Revistë shkencore, kulturore islame tremujore Viti XLI nr. 97 / 2011

Prishtinë 2011

EDITORIALI

Qemajl Morina

TERRORIZMI PERËNDIMOR Myslimanët u ndien shumë keq me rastin e publikimit të lajmit terrorist që ndodhi më 22 korrik në Norvegji, nga frika se autori i krimit mund të jetë ndonjë mysliman. Disa televizione, ende pa u verifikuar autori i masakrës, nxituan të parashikonin se ai mund të jetë nga grupet terroriste islamike. Mirëpo, myslimanët ndjen një lehtësim kur morën vesh identitetin e autorit, ai ishte një terrorist norvegjez i krishterë. Ajo që ka ndodhur në Norvegji, është një akt terrorist kriminal, prej të cilit duhet të nxjerrin mësime jo vetëm norvegjezët, por edhe të gjithë popujt tjerë, duke përfshirë të krishterët dhe myslimanët. Leksioni i parë nga kjo tragjedi është se atributi i parë i ekstremizmit dhe fondamentalizmit është tradhtia. Ekstremistët dhe terroristët synojnë “caqet e lehta”. Terroristët, pa marrë parasysh se cilit besim i takojnë, apo qëllimet që duan t’i arrijnë, në shënjestër kanë të pafajshmit në ndërtesa, aeroplanë, trena, qendra tregtare, shkolla etj. Qëllim i tyre është të shkaktojnë numër sa më të madh të viktimave dhe të fusin tmerrin në zemrat e njerëzve. Terroristi është person, që nuk ka aftësi të dialogojë për ta bindur tjetrin me idetë e tij. Nga ana tjetër, ai nuk është në gjendje ta pranojë tjetrin, kushdoqoftë ai. Ky është realiteti i të gjithë terroristëve të të gjitha feve pa dallim. Këto pamje të

EDUKATA ISLAME 97

ekstremizmit dhe të terrorizmit e kemi parë në shumë raste të ndryshme, qofshin ato pamje të terrorizmit të shtetit, të individëve apo të organizatave. Siç ishte përdorimi i gazit helmues në Japoni, rasti i Oklahomes në SHBA, rasti i Mumbajit në Indi dhe para tyre akti terrorist i “al-Kaides” në SHBA. Të ngjashme ishin edhe shumë akte terroriste, në Arabinë Saudite, Irak, Egjipt, Indonezi si dhe në shumë vende tjera të botës, siç është rasti i Lokerbit në Skotland, i cili paraqet terrorizmin e shtetit. Masakra e Norvegjisë, është leksion, nga i cili duhet të mësojmë se terrorizmi është rreziku më i madh për shtetet dhe individët. Terroristi norvegjez, Anders Behring Breivik, me veshjen e uniformës policore false mundi t’i mashtrojë të gjithë dhe të vrasë përafërsisht 76 veta. Po ashtu nga ky rast duhet të kuptojmë, se të gjithë terroristët nuk janë myslimanë. Kjo do të thotë se Perëndimi duhet të ndërpresë propagandën stereotipe negative ndaj Islamit dhe myslimanëve, se ai është burim i terrorizmit. Në të njëjtën kohë, nga arabët dhe myslimanët kërkohet ta ndërpresin rolin e viktimës duke i justifikuar krimet e bashkëkombësve të tyre, me fjalët se ndodhitë politike në rajon po e ushqejnë terrorizmin. Edhe pse ekziston diçka që mund të arsyetohet, megjithatë kjo tregon për një defekt kulturor, edukativ si dhe falsifikim i kuptimeve fetare. Kjo bën që të rinjtë, shumë lehtë të pranojnë mendimin ekstremist, përdorimin e dhunës dhe gjakderdhjen. Terroristi norvegjez, Anders Behring Breivik, nuk e bëri masakrën se vendi i tij që është anëtar i NATO-s, po merr pjesë aktive në Afganistan dhe në Libi. I tërë mllefi i tij është i drejtuar kundër Islamit dhe myslimanëve. Ai këtë e pohoi me dy fjalë: “Ishte vendim i dhembshëm por i domosdoshëm”. Pikëpamjet e tij ishin tërësisht kundër parimeve të vendit të tij. Një vend që kultivojë bashkëjetesën, dialogun e të gjitha llojeve dhe jetën në paqe. A mund të justifikohet veprimi i tij i shëmtuar? Natyrisht se jo. Kjo është vëmendja tek e cila duhet të përqendrohemi, cilado qoftë feja jonë. Duhet t’i kundërvihemi ekstremizmit, qoftë ai me fjalë apo vepër. Justifikimi i terrorizmit është krim aq sa edhe vetë terrorizmi.

EDITORIALI

Anders Breivik dhe Ballkani Breivik para se të ndërmerrte aksionin e tij famëkeq publikoi manifestin e tij prej 1500 faqesh me titull: “2083: Deklarata e Pavarësisë së Evropës”, nën pseudonimin “Andrew Berwick”. Aty vërehet se ai ka një obsesion të çuditshëm për Ballkanin. Fjala “Kosovë” është përdorur 143 herë, “serbët” 341 herë, “Bosnja” 343 herë dhe “Shqipëria” 208 herë. Fjala “Srebrenicë’ - vendi ku serbët masakruan rreth 8 mijë meshkuj boshnjakë në vitin 1995 - nuk përmendet fare në dokument). Ashtu siç pohon Tim Judah (The Economist), se dokumenti më së miri mund të përshkruhet si “Mein Kampfi” i kohës sonë, në të cilin hebrenjtë si armiq zëvendësohen me myslimanë, armiq të cilët duhet të luftohen dhe të dëbohen nga Evropa. Duke u mbështetur në propagandën më mizore luftënxitëse serbe nga vitet 90-ta, shqiptarët myslimanë dhe boshnjakët myslimanë, cilësohen si armiq të ligë, të cilët udhëheqin xhihadin. Në një pjesë të manifestit të tij, Breivik, gjithnjë sipas Judas, thotë se do të dëshironte të takonte udhëheqësin e serbëve të Bosnjës, gjatë kohës së luftës, i cili aktualisht po gjykohet për krime të luftës para tribunalit të OKB-së në Hagë. “Por, a nuk është Radovan Karaxhiq një vrasës masiv dhe racist?”, pyeti ai. “Për aq sa dëshmojnë studimet e mia, ai nuk është as vrasës masiv e as racist”. Në dokument më tutje thuhet se për dekada të tëra myslimanët në “Bosnjën serbe” dhe shqiptarët kanë udhëhequr një luftë të qëllimshme demografike, apo një “gjenocid indirekt”, kundër serbëve. Kjo është jehonë e memorandumit famëkeq, i cili u hartua nga Akademia Serbe e Shkencave dhe Arteve, i cili u publikua në vitin 1986, dhe është konsideruar se ka pasur ndikim vendimtar te nacionalistët serbë atëbotë. Breivik, vazhdon duke e ekspozuar deziluzionin se Karaxhiq “u ka ofruar myslimanëve në Bosnjën serbe mundësinë që të konvertohen apo të largohen nga vendi”.

EDUKATA ISLAME 97

Ai vazhdon: “Ai, madje shkoi aq larg, duke iu ofruar myslimanëve disa enklava të caktuara. Kur ata refuzuan, ai deshi t’i dëbojë ata. Kur kjo u bë e pamundur nga NATO-ja. Ndërkaq, ai dha urdhër që të luftohen njerëzit që refuzuan, e që ishte e drejtë e tij sovrane dhe përgjegjësi si një prej udhëheqësve kryesor të forcave serbe. Kurrë nuk është bërë fjalë për etni, por për të çliruar vendin nga ideologjia gjenocidiale e urrejtjes, e njohur si Islam. Dënoj të gjitha krimet e kryera kundër kroatëve dhe anasjelltas, por përpjekjet e tij për të çliruar Serbinë nga Islami, ai gjithmonë do të konsiderohet dhe do të kujtohet, si një kryqëzor i ndershëm dhe hero i Evropës. Sa u përket kriminelëve të luftës të NATO-s, kategoria e tradhtarëve të Evropës Perëndimore, ata nuk janë hiq më pak se kriminelë të luftës. Breivik, sipas Judas, përdor fjalë të vrazhda dhe të liga edhe për shqiptarët. Familjet e tyre, thotë ai, pjellin në masë të madhe, duke bërë përpjekje që të pushtojnë demografikisht territoret, e më pas edhe me gjakderdhje. Përkundër faktit se shqiptarët janë në mesin e myslimanëve më sekularë në botë, e pastaj edhe fanatikë pro-amerikanë, megjithatë Breivik i akuzon ata për kinse lidhjet e tyre me Al-Kaiden.

Deportimi i myslimanëve nga Evropa Në luftën e ardhshme, të cilën e parashikon Breivik, ai diskuton për deportimin e myslimanëve nga Evropa dhe duket se mbështet zhdukjen fizike të atyre shqiptarëve dhe boshnjakëve që rezistojnë. “Pasi që kanë jetuar këtu për disa shekuj”, thotë ai, “ata nuk do të pranojnë që të dëbohen nga Evropa dhe do të luftojnë për mbijetesën e tyre. Për këtë arsye duhet të aplikohet një strategji më afatgjate dhe më brutale ushtarake”. Pas pastrimit të Evropës nga myslimanët, Breivik dizajnon Shqipërinë si “zonë zyrtare të transitit për Ballkanin. Më pas harta lokale duhet të rivizatohet në tërësi. Pasi që të gjithë myslimanët të jenë deportuar nga Evropa, Kosova do të “ribashkohet sërish me Serbinë”.

EDITORIALI

Edhe Bosnja duhet të zhduket nga harta, në atë mënyrë që kujton përpjekjet e dështuara të viteve 90-ta, për ta ndarë atë mes Serbisë dhe Kroacisë. Breivik i referohet shtetit si “territori serbo-kroat, i cili aktualisht njihet me emrin Bosnjë e Hercegovina”. Vendi do të ndahet në pjesën serbe (60-70 për qind) dhe atë kroate (30-40 për qind), për gjatë vijave historike etnike. Të gjithë individët myslimanë (boshnjakët dhe shqiptarët) do të dëbohen deri në pikën më të afërt të transitit (Shqipëri), në pritje të dëbimit nga Evropa. Gjeografia e tij tundet paksa, kur bëhet fjalë për vendin, të cilit ai i referohet si “territori grek, kroat dhe serb, aktualisht i njohur me emrin Shqipëri”. Shqipëria nuk kufizohet me Kroacinë. Ai sugjeron një ndarje të tillë të vendit, që Greqia dhe Mali i zi të marrin secili nga 20 për qind të territorit, ndërsa pjesa tjetër të mbetet për shqiptarët e krishterë. “Të gjithë shqiptarët myslimanë do të dëbohen në Anadollin qendror. Si rezultat, pjesët e mëdha të mbetura pa popullatë mund t’iu ofrohen si territor i përhershëm disa pakicave të krishtera nga Lindja e Mesme.” Duke parë veten si kryqëzor të kohërave moderne, Breivik, me gjasë ka shpresuar se duke vrarë një numër kaq të madh të bashkëkombësve norvegjezë, ai do të provokonte një luftë të re botërore, në të cilën Ballkani do të ishte një nga frontet qendrore. Dokumenti i tij përmban detaje për medaljet ndryshme. Medalja për “Shpërblimin për Çlirimin e Ballkanit” do të ndahej për “ndihmën për të dëbuar Islamin nga territoret e pushtuara, të cilat janë pjesë e Serbisë dhe Kroacisë (Kosova dhe Bosnja)”. Ka shpërblime të ngjashme edhe për Maqedoninë dhe Shqipërinë. Ajo që është më e keqja për t’u theksuar, Breivik thekson ishte përfshirja e Norvegjisë në sulmet kundër Serbisë (bombardimit të këtij vendi nga ana e NATO-s gjatë luftës në Kosovë), ngjarja që e shtyri atë që të realizojë planin e tij për sulmet. Ai shkruan: “Është plotësisht e papranueshme se si SHBA-ja dhe regjimet e Evropës Perëndimore bombarduan vëllezërit tanë serbë. E

EDUKATA ISLAME 97

tëra që deshën ata, ishte që të çrrënjosin islamin duke dëbuar shqiptarët e Kosovës prapa në Shqipëri. Kur shqiptarët refuzuan, ata vërtet nuk kishin ndonjë zgjidhje tjetër, pos përdorimit të forcës ushtarake. Duke ua mohuar serbëve të drejtën e vetëvendosjes në territorin e tyre sovran, ata në mënyrë indirekte ia hapën varrin Evropës. Një ardhmëri, në të cilën disa mini Pakistane do të krijohen në çdo kryeqytet të Evropës Perëndimore. Kjo është e papranueshme, tërësisht e papranueshme”. Në fund, Breivik diskuton për krijimin e të ashtuquajturit rregull ushtarak, për të cilin thotë se i takon. Kontakti fillestar ishte nëpërmjet “konservatorëve kulturorë” serbë me gjasë nacionalistë ekstremistë në internet. Ai ka takuar të tjerë nga të gjitha anët e Evropës, por nënvizon: “Kisha privilegjin të takoja njërin prej heronjve më të mëdhenj të gjallë të Evropës atëbotë, një kryqëzor serb dhe hero të luftës, i cili ka vrarë shumë myslimanë në betejë. Për shkak të përndjekjes nga BE-ja, për kinse krime të luftës kundër myslimanëve, ai në një moment jetonte në Liberi. E kam vizituar një herë në Liberi pak kohë para seancës themeluese në Londër, në vitin 2002”, përfundon artikullin e tij Tim Judah, njohës i mirë i çështjeve të Ballkanit. Kurse terroristi Breivik, pas aktivizimit të eksplozivit në selinë e qeverisë në qendër të Oslos, dhe pas masakrës të tmerrshme që kishte kryer në ishullin Utoja, ku kishte vrarë 69 persona si dhe 9 persona në selinë e qeverisë, gjithsej 77. Ai kishte lajmëruar policinë, të cilëve u ka thënë: “Jam Breivik. Komandanti. Anëtari i Lëvizjes antikomuniste të rezistencës kundër islamizmit. E kam kryer detyrën dhe do të dorëzohem”. Katastrofa mund të tejkalohet vetëm së bashku, kështu mund të tingëllojë motoja, por që njëkohësisht mund të nënkuptojë: Askush nuk guxon të dalë nga rendi. Të martën në mbrëmje, ministri i Jashtëm i Norvegjisë, Jonas Gahr-Store, mbajti një fjalim mjaft prekës në xhaminë qendrore në Oslo. “Nuk guxojmë të fillojmë me nguti të tepruar debatin e domosdoshëm. Ky debat do të jetë një sprovë për demokracinë tonë”, tha

EDITORIALI

Store. “Norvegjia gjithmonë është krenuar me shoqërinë e saj multikulturore dhe ajo as që vihet në pikëpyetje.” “Kjo nuk është shtëpia e Zotit tim, por e ndiej veten si në shtëpinë time. Njëkohësisht, shpresoj se edhe ju tek unë e ndieni veten si në shtëpinë tuaj”, përfundoi Store, fjalimin e tij në xhaminë e Oslos. Andaj, ashtu siç pohojmë shumëherë se terrorizimi nuk ka fe, duhet të themi se për të nuk duhet të ketë mirëkuptim e as justifikim po ashtu. Kushdo qofshin autorët, cilado qoftë feja e tyre apo shkaqet që i shtynë të ndërmarrin një hap të tillë. Sepse të gjithë ne, me të gjitha besimet tona, nëse nuk jemi të kujdesshëm, një ditë mund të bëhemi viktima të tij.!

EDUKATA ISLAME 97

Qemajl Morina

WESTERN TERRORISM (Summary) Following the first announcements on the terrorist attacks, which occurred in Norway on July 22, many Muslims were afraid that the author of this crime could be a Muslim. A number of TV stations rushed to lay blame on Islamic terrorists. There was a sigh of relief among Muslims the moment the identity of the author of this crime was confirmed. What happened in Norway was a criminal terrorist act out of which we should all draw lessons (both Muslims and Christians).

‫ﻛﻤﺎل ﻣﻮرﻳﻨﺎ‬

‫اﻻرﻫﺎب اﻟﻐﺮﺑﻰ‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬ ‫ﺷﻌﺮ اﳌﺴﻠﻤﻮن ﲞﻴﺒﺔ أﻣﻞ ﻛﺒﲑة ﺑﻌﺪ اﻧﺘﺸﺎر اﳋﱪ ﻋﻦ ااﳊﺎدث اﻻرﻫﺎﰉ اﻟﺬى‬ ‫ ﻳﻮﻟﻴﻮ ﰱ ﻧﻮرﻓﻴﺞ ﻣﻦ اﳋﻮف ﺑﺄن ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﳝﻜﻦ أن ﻳﻜﻮن‬22 ‫ﺣﺪث ﰱ‬ ‫ ﳚﺪر اﻟﺬﻛﺮ ﺑﺄم ﻋﺪدا ﻣﻦ اﻟﻘﻨﻮات اﻟﻔﻀﺎﺋﻴﺔ ﺳﺎرﻋﺖ ﻟﺘﻌﻠﻦ ﺑﺄن ﻣﻦ‬. ‫ﻣﺴﻠﻤﺎ‬ ‫ اﻻ ان اﳌﺴﻠﻤﲔ‬. ‫اﶈﺘﻤﻞ ان ﻳﻜﻮن ﺻﺎﺣﺐ اﳊﺎدﺛﺔ اﺣﺪ اﻻرﻫﺎﺑﻴﲔ اﳌﺴﺴﻠﻤﲔ‬ ‫ﺳﺮﻋﺎن ﻣﺎ ﺷﻌﺮوا ﺑﺎﻟﻄﻤﺎﻧﻴﻨﺔ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﻋﻠﻤﻮا ﺑﺄن اﻟﺸﺨﺺ اﻟﺬى ﻗﺎم ﺑﺎﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﻫﻮ‬ ‫ اﻟﺬى ﺣﺪث ﰱ ﻧﻮرﻓﻴﺞ ﳚﺐ أن ﻳﺴﺘﻔﻴﺪ ﻣﻨﻪ اﻟﻨﻮرﻓﻴﺠﻴﻮن و‬. ‫ﻧﻮرﻓﻴﺠﻰ ﻣﺴﻴﺤﻰ‬ ‫ﻛﺬﻟﻚ ﺑﻘﻴﺔ ﺷﻌﻮب اﻻرض ﲟﺎ ﻓﻴﻬﺎ اﳌﺴﻠﻤﻮن و اﳌﺴﻴﺤﻴﻮن و ﻏﲑﻫﻢ ﻣﻦ ﺑﻘﻴﺔ‬ . ‫اﻟﺪﻳﺎﻧﺎت‬

TESAVUFI ISLAM

EDUKATA ISLAME 97

mangësitë e sufistëve nuk bën të bëhen shkak për anatemim dhe ekskomunikim të sufizmit. Kjo gjendje është më tepër karakteristikë e gjysmës së dytë të shekullit XX, jo më herët, por jo as aktualisht. Gëzon fakti se disa punëtorë të rinj shkencorë kanë filluar të merren me sufizmin në mënyrë shkencore. Gëzon fakti se edhe SHB Logos-A në Shkup, bëri një punë të mrekullueshme duke përkthyer në gjuhën shqipe veprën më të njohur të Mevlan Rrumiut Mesnevinë dhe njërën ndër perlat e letërsisë botërore. Kjo vepër do të bëjë që studimet për sufizmin në gjuhën shqipe, megjithatë, në shekullin XXI do ta kenë një të ardhme më të mirë.

Nexhat Ibrahimi

MEVLANA XHELALUDIN RRUMIU (1207-1273) 1 Bëhu si ujvarë në bujari dhe ndihmë! Bëhu si diell në dhembshuri dhe mëshirë! Bëhu si natë për t’i mbuluar të metat e të tjerëve! Bëhu si i vdekur në nervozizëm dhe zemërim! Bëhu si dhé në thjeshtësi dhe përulësi! Bëhu si det në mirëkuptim! Ose, duku siç je, ose bëhu siç dukesh!2

Hyrje Studimet për sufizmin (tesavufin islam) në gjuhën shqipe janë në një gjendje të mjerueshme. E keqja qëndron sepse pjesa më e madhe e teologëve myslimanë sufizmin e konsiderojnë një të keqe të padëshirueshme në jetën e myslimanëve. Nuk them se në sufizëm në përgjithësi dhe te tarikatet në Kosovë nuk ka mangësi e defekte, por them se 1

Pretendimi ynë me këtë shkrim është modest dhe ka për synim që në mënyrë sipërfaqësore të prekë disa segmente të jetës dhe veprës së teologut, sufistit dhe poetit të madh mysliman e botëror, Mevlana Rrumiut. Shkrimi synon të trimërojë përpjekjet për një punë më serioze në gazetat e revistat tona. 2 Jakup Shafak, Mevlana Xhelaluddin Rumi, Mesnevi, pjesa 1, Logos-A, Shkup, 2010, fq. 41.

Rrethanat shoqërore-politike para lindjes së Mevlana Rrumiut Fundi i shekullit XI karakterizohet me konflikte të mëdha politike dhe shoqërore. Selxhukët, shteti më i fortë mysliman në atë kohë, ishte lodhur nga problemet e brendshme ndërmjet disa sunduesve myslimanë që luftonin për fron, madje disa herë deri në vrasje të njëritjetrit. Kemi edhe disa kryengritje popullore nëpër krahina, disa rebelime të vezirëve, që qendrën e rraskapiti maksimalisht. Roli i halifit ishte rrëgjuar vetëm në fushën shpirtërore-morale. Këtyre rënieve dhe këtij kaosi i dha fund ardhja në skenë të Shtetit Osman në vitin 1299. Po ashtu, nga jashtë depërtimet e shumta të mongolëve tashmë nuk paraqisnin vetëm incidente, ndërhyrje kufitare, por u ngjanin pushtimeve klasike.3 Nga ana tjetër, edhe Perëndimi në këtë kohë vuante nga ndarjet e shumta. Më 1190, gjatë kryqëzatës, vdiq Frederiku. Evropa gufonte nga konfliktet e brendshme dhe ndahej edhe më thellë. Sidomos situata ishte e vështirë ndërmjet Kishës dhe forcave antikishtare. Në Lindje Evropës iu ngushtua dominimi, sepse Salahudin Ejjubi e dëboi Evropën (Frankët) nga pjesë të dominuara nga ata.4 3

Shih: Selçuk Eraydin, Tesavvufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001, fq.331. është botuar së pari në revistën boshnjake Behar, nr. 80-81/2007. 4 Sipas: Samir Beglerović, Hazreti Mevlana - rođenje, duhovno zrenje i preseljenje, në: http://www.znaci.com/osnovi_vjerovanja/tesavvuf/Hazreti-Mevlana--rodjenje-duhovno-

TESAVUF ISLAM

Edhe Persia ishte në hall, sepse u sulmua nga dinastitë e Lindjes së largët, sidomos nga Turanët. Rrënohet halifati abasit i Bagdadit dhe bota konfigurohet ndryshe nga e kaluara. Intelektualja e njohur botërore Eva de Vitray-Meyerovitch këtë periudhë e quan “Epokë të kaosit dhe të pasigurisë.” 5

Të dhëna të përgjithshme biografike Në kohën e problemeve dhe konflikteve të vrullshme në Persi, më 6 rebi’ul-evvel të vitit 604 h. më 30 shtator të vitit 1207, u lind Mevlana Xhelaluddin Rrumiu6, emri më i shkëlqyeshëm prej poetëve sufistë në gjuhën persiane, i njohur jo vetëm në Lindje por edhe në Perëndim. Mevlana Rrumiu u lind në qytetin e Belhit, krahina e Horasanit, në veri të Afganistanit. Qytetin e Belhit arabët e pushtuan në vitin 31 hixhrij, gjatë kohës së Osmanit r.a.

Në vitin 617 h./ 1220, qytetin e Belhit e pushtoi Xhingis-kani, lideri i mongolëve, kurse Timur-Lenko, pasardhës i Xhingis-kanit, më 771 e zgjodhi për kryeqytet. Pas invadimit mongol në qytet, ai pësoi humbje të rënda dhe kurrë më nuk u ngrit në shkëlqimin e dikurshëm. Aktualisht qyteti Belh është një qytet provincial, me disa mijë banorë dhe nuk e gëzon famën e tij të dikurshme apo famën e një Rumiu apo një Ibn Sinai (sepse edhe ai e kishte prejardhjen nga ky qytet). Emri origjinal i Mevlana Rrumiut është Muhammed, kurse Rrumi nënkupton Bizantin, pjesën lindore të Perandorisë Romake. Disa burime prejardhjen e tij e lidhin me Ebu Bekrin r.a.7, edhe pse kjo vështirë mund të argumentohet.8 Ky grup është më i madh se ai Alij. Disa burime të tjera lidhjen e Mevlana Rrumiut e lidhin edhe me Aliun r.a. nëpërmjet zinxhirit të shejhëve, prandaj edhe e quajnë Tarikati Alije. Disa autorë këtë e quajnë si sintezë të rrugëve Alije-Bekrije.9 Ndonëse grupi alij ishte nën ndikimin bektashi, alevi e të tjera, megjithatë ky grup nuk e ndiente veten afër tyre por veten e konsideronte sunit. Babai i tij, Behauddin Veled, i njohur si Sultan’ul-ulema (mbret i dijetarëve)10 për shkak se gëzonte autoritet të madh në popull sunduesi i Hvarizmit, sulltan Muhammedi, i urdhëroi Behauddinit që të shpërngulet nga qyteti Belh. Ai frikësohej se autoriteti i tij mund t’ia rrezikojë pushtetin.11 Në këtë kohë Mevlana Rrumiu kishte vetëm dymbëdhjetë vjet.12 Disa thonë se në këtë polemikë është përfshirë jo vetëm sunduesi por edhe dijetari i tij Fahruddin Raziu.13 Sidoqoftë, në 7

Pjesë e Afganistanit - Belhu

zrenje-i-preseljenje--I-dio.html . Ky shkrim është botuar së pari në revistën boshnjake Behar, Zagreb, Kroaci, nr. 80-81/2007, fq. 4-11 (sipas: http://www.scribd.com/doc/29497759/Behar-br-80-81). Resid Hafizovic, Temeljni tokovi sufizma, Sarajevë, 1999, fq. 155. 5 Eva de Vitray-Meyerovitch, Rumi i sufizam, Sarajevë, 1995, fq. 6, sipas: Samir Beglerović. Resid Hafizovic, op. cit., fq. 155. 6 Henry Corbin, Historia e filozofisë islame, I-II, Shkup, 1997, fq. 333.

EDUKATA ISLAME 97

Khalifah Abdul Hakim, Xhelaludin Rumi, në: M. M. Sharif, Historija islamske filozofije, 2, Zagreb, 1988, fq. 210. Dzemal Cehajic, po aty, fq. 93. 8 Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Sarajevë, 1990, fq. 516. Shih silsilen e plotë: Dzemal Cehajic, po aty, fq. 93. 9 Sipas: Metin Izeti, Kllapia e tesavufit, Shkup, 2004, fq. 114. Dzemal Cehajic, po aty, fq. 93-94. 10 Halid Hadžimulić, po aty, fq. 9. 11 Khalifah Abdul Hakim, po aty, fq. 211. 12 Reynold A. Nicholson, Sufizam, Sarajevë, 2004, fq. 121-122; ose: Sufizam (redaktorë: Darko Tanaskovic dhe Ivan Shop), Beograd, 1981, fq. 167. 13 Edhe polemikat Rrumi-Rrazi duken të paqëndrueshme nëse marrin datat e lindjes dhe mundësitë reale për një takim dhe polemikë të tillë. Shih: Nerkez Smailagic, po aty, fq. 516 dhe Henry Corbin, po aty, fq. 333. Krhs.: Khalifah Abdul Hakim, po aty, fq. 210.

TESAVUF ISLAM

këtë polemikë do të përfshihet edhe vetë Mevlana Rumiu, duke e kritikuar përdorimin e tepruar të logjikës në shpjegimin e të vërtetave të fesë. Ai, duke kritikuar dialektikën thotë: “Sikur dielaktika të mund t’a zbulojë vetë të vërtetën e frymës, Rraziu të tërën do ta arrinte; por, këmbët e dialektikëve janë drurëzuar, kurse këmbët prej drurit janë më të luhatshmet.”14

EDUKATA ISLAME 97

Rrumiun dhe ia fali veprën e tij Esrār-Nāmeh - Libri i sekreteve.17 Mirëpo, këto takime janë të përcjella me shumë misterie, që vënë në dyshim vërtetësinë e ngjarjeve dhe për këtë arsye ne nuk do të lëshohemi në theksim e interpretim.18 Më vonë familja e Mevlanës u vendos në Bagdad, ku do të jenë për gjashtë muajt vijues, pastaj për të shkuar në Mekë, duke e kryer edhe haxhin. Më vonë, ata kthehen në në Damask, ku takohen edhe me një dijetar të madh nga Andaluzia, me Muhjidin Ibn Arebiun. Edhe ai, sikur edhe Attari, te Mevlana Rrumiu vërejti një njeri të madh madje ia dha udhëzimet e para në sufizëm.19 Pas Damaskut, familja udhëtoi për në qytetin Larend, ku mbeten për shtatë vjetët vijues.

Zhvillimi fiziko-shpirtëror i Mevlana Rrumiut

Miniaturë e Rrumiut nga Hossein Behzad

Një burim tjetër pohon se shpërngulja e familjes së Mevlana Rrumiut ndodhi edhe për shkak të invadimit të mongolëve në vitin 1219 në territoret e Hwarizm Shahut. Familja iku nga vendet e përfshira me luftë dhe u vendos në vende më të sigurta, në fillim në Nishapur.15 Në rrugëtimin e familjes së Mevlana Rrumiut pati bredhje të shumta. Ata vizituan pos Nishapurit edhe Kufën dhe Bagdadin.16 Në Nishapur u takuan me sufiun e madh Feriduddin Attarin. Attari e njohu Mevlana

Khalifah Abdul Hakim, po aty, fq. 211. Khalifah Abdul Hakim, po aty, fq. 211. 16 Halid Hadžimulić, po aty, fq. 9. 15

Në vitin 623 h./1226 Mevlana Rrumiu u martua me zonjën Xhevher në moshën e tij 19-vjeçare. Nga kjo martesë kishte dy djemë, Sulltan Veledin dhe Alauddin Çelebiun.20 Pas vdekjes së gruas së parë Mevlana u martua me gruan e dytë, Kira Hatun, me të cilën kishte djalin Emir Alim dhe vajzën Melike.21 Shumë shpejt Mevlana Rrumiut i vdiq nëna dhe vëllai i vjetër. Kjo i solli dëshpërim. Por, në këtë kohë ndodhi një e papritur. Një delegacion i sulltanit selxhukian Alauddin Kejkubadi e vizitoi qytetin. Aty dëgjuan ligjërata mjaft tërheqëse. Pas raportimit te sunduesi i tyre edhe për këtë rast, sunduesi e ftoi Behaudinin dhe tërë familjen e tij në Konjë, ku iu bë pritje madhështore. Sunduesi i vendosi ata në pallatin e tij, ku qëndruan përgjithmonë. Aty e kreu detyrën e myftiut dhe muderrisit dhe formoi një rreth të gjerë simpatizantësh. Mirëpo, së shpejti 17

Shih: Eva de Vitray–Meyerovitch, po aty, fq. 7. Gjithashtu: Dzemal Cehajic, Neke karakteristike ucenja Galaluddin Rumija …., në: Prilozi za orijentalnu filologiju, XXIV 1974, Sarajevë, 1976, fq. 85-86. 18 Henry Corbin, po aty, fq. 333. 19 Henry Corbin, po aty, fq. 333. Dzemal Cehajic, po aty, fq. 86. 20 Eva de Vitray – Meyerovitch, po aty, fq. 8. 21 Jakup Shafak, po aty, fq. 17.

TESAVUF ISLAM

Behauddini, “Mbreti i dijetarëve”, në vitin 628 h./1230 vdiq në Konjë.22 Kur i vdiq babai, Mevlana Rrumiu kishte vetëm 23 vjeç. Krahas gjuhës arabe dhe persiane e mësoi edhe gjuhën greke. Përkundër kërkesave të simpatizuesve dhe miqve, Mevlana Rrumiu nuk e zuri postin e babait. Në vend të postit ai u dha pas mësimeve sufiste nga nxënësi i babait të tij shejh Burhanuddin Muhakkik Tirmidhiu. Mësuesi i ri ishte i fascinuar me dijen e tij por i sugjeroi që me të ta kalojnë njohjen e halit (gjendjen shpirtërore) dhe fuqinë e oratorisë. Kjo gjendje mësimi e aftësimi zgjati dhjetë vjet. Kur Mevlana Rrumiu bëri 33 vjet e zuri postin e babait të tij. Mënyra e shpjegimit të tij në atë kohë ishte kryesisht me dije të jashtme (ilm’ul-dhahir). Thuhet se nga shejh Burhanudini, nga fundi i shoqërimit të tyre, mori autorizimin për irshad23, vërtetimin e shkruar (ixhāza) se është pjekur për shejh.24 Periudhën vijuese Mevlana Rrumiu e kaloi si profesor, duke ligjëruar fikhun të Medresenë Altun-Aba.25 Me një rast, derisa kthehej nga medreseja u takua me një mik me emrin Shemsi Tabrizi, emri i plotë i të cilit është Shemsuddin Muhammed ibn Alij ibn Malek (i lindur rreth 1180). I biri i Mevlana Rrumiut, Sulltan Veledi e përshkruan si ”njeri të ditur dhe të urtë, elokuent dhe të formuar.” Shemsi Tabrizi pasonte medhhebin shafi’it, por shprehej me pietet edhe për Ebu Hanifen.26 Ka studiuar edhe tesavufin, madje në nivele të larta. Si njohës i mirë i ilm’ul-batinit (dijeve të brendshme) ai ndikoi te Mevlana Rrumiu, madje aq shumë sa i braktisi ligjëratat në medrese, për t’iu përkushtuar jetës asketike dhe qëndrimit me Shemsi Tabrizin. Kjo

EDUKATA ISLAME 97

gjendje i preki djemtë e Rrumiut, nxënësit e tij por edhe qytetarët, të cilët u ankuan te sunduesi kundër Shems Tabrizit, që ai të largohet nga Konja.27 Në këtë gjendje, Shemsiu u largua nga Konja dhe u vendos në Damask. Në këtë qytet u njoftua me Shejh’ul-Ekber Muhjidin Ibn Arebiun.28 Nga ana tjetër, Mevlana Rrumiu në Konjë ra në dëshpërim të thellë nga largimi i mësuesit të tij shpirtëror, u izolua nga jeta dhe nuk shkonte në medrese. Për ta shmangur këtë gjendje, Sulltan Veledi shkoi në Damask dhe e ftoi Shemsi Tabrizin që të kthehet. Madje i dërgoi dhurata nga nxënësit, si shenjë e kërkimfaljes. Në maj të vitit 1247, Shemsiu u kthye në Konjë.29 Sërish më vonë, nën trysninë e miqve të Rrumiut, Shemsiu do të largohet nga Konja duke mos lënë gjurmë dhe për të mos e gjetur kurrë më. Ka mendime se Shemsiu edhe është vrarë. Kjo ndodhi në vitin 645 h./1247.30 Nëse do t’i bëhet një analizë e thellë mendimeve të Mevlanës mund të vërehen ndikimet religjioze, etike dhe filozofike të El-Gazaliut, Attarit, ndoshta edhe të Ibn El-Arebiut,31 por edhe të autorëve tjerë, që është normale për një intelektualë të këtillë. Këtë e shpreh bukur autori jonë dr. Metini: “Ilustrimet e ndryshme të dhëna nga ana e Mevlanës lidhur me dijen, njohjen, Zotin, gjithësinë prezantojnë një teozofi dhe një sistem të posaçëm teleologjik e artistik-filozofik i cili rrënjët i ka në traditën e bujshme filozofike-artistike të lindjes dhe antikës, kurse degët i zgjaten deri te një numër i madh i sistemeve mendore dhe artistike të mesjetës dhe kohës së re.”32

Khalifah Abdul Hakim, po aty, fq. 211. Irshādi, udhëzim në rendin e dervishëve, zgjimi i njeriut nga letargjia dhe neglizhenca, aftësimi i dervishit për udhëheqës për ashikët e tjerë, procesi i udhëheqjes dhe edukimit të muridit nga ana e shejhut murshidit. (Fejzulah Hadžibajrić, Mali rječnik, po aty, fq. 194.) Murīdi, pjesëtar i tarikatit me betim. (Fejzulah Hadžibajrić, Mali rječnik, ibid., fq. 203.) 24 Henry Corbin, po aty, fq. 334. 25 Shih: Selçuk Eraydin, po aty, fq. 335. 26 Franklin D. Lewis, Rumi: Past and Present, East and West, fq. 142 dhe 143. 23

Henry Corbin, po aty, fq. 334. Dzemal Cehajic, po aty, fq.87. Franklin D. Lewis, po aty, fq. 149 dhe 150. 29 Ibid. 30 Dzemal Cehajic, po aty, fq. 87. 31 Nerkez Smailagic, po aty, fq. 517. 32 Metin Izeti, Ethet e metafizikës, pa vend dhe vit botimi, po aty, fq. 100. 28

TESAVUF ISLAM

Ngushëllimi në diktimin e Mesnevisë Mevlana Rrumiu pati disa ngushëllime gjatë jetës së tij. Nuk do t’i përmendim të gjitha, por do të ndalemi në ngushëllimin e njohur si: diktimi i veprës së tij të famshme, Mesnevisë. Këtë e bëri me anë të Çelebi Husamedinit për dhjetë vjet. Mendohet se Mevlana Rrumiu vetëm pjesën e parë të veprës (Fatihat’ul-Mesnevi) e ka shkruar vetë. Pjesët tjera i ka shkruar Çelebi Husamedini.33 Nëse i bëhet analizë jetës së tij, do të dallojmë pesë faza të jetës: - Arritja e dijeve fillestare (deri në vdekjen e Behaudinit); - Ecja me sejrus-suluk34 dhe pjekja për shejhun (deri në vdekjen e Burhanuddinit); - Pjekuria e trefishtë në kemalijjat (deri në vdekjen e Shemsiut); - Pikëllimi për Shemsiun nëpërmjet semâ-dhikrit (deri në vdekjen e Salahuddinit) dhe; - Pikëllimi për Shemsi Tabrizin në Mesnevi (deri në vdekjen e Mevlana Rrumiut).

EDUKATA ISLAME 97

akt, njohje dhe më shumë se njohje, art dhe me shumë se art, andaj vetëm ballafaqimi sipërfaqësor me gjithë teurgjinë e tij nuk do të mjaftonte…”.35 Divani kebir ( ‫) دﻳﻮان‬. Divani kebir ose Divani i madh përmban gazele, rubaia (katrene) etj. Është vepër e madhe dhe përmban rreth 40 kuplete (dyvargjshesh) dhe 21 divanesh. Është në gjuhën greke dhe turke. Ekzxiston bindja se këtë vepër e shkroi me nismë të Husamudin Çelebiut etj. Në këtë vepër ka përdorur pseudonimin Shemsi, në shenjë respekti për të, prandaj edhe vepra gjendet me emrin Divan-Shemsi-i Tabrizi.

Veprat e Mevlana Rrumiut Si person i gjallë, dinamik dhe meditativ, Mevlana Rrumiu i la botës intelektuale disa vepra poetike dhe prozaike. Ai ligjëroi, predikoi, mbajti hutbe, këshilloi. Të gjitha këto, ai i shkroi në një mënyrë të veçantë, impresionuese. Veprat e tij nuk i impresionuan vetëm myslimanët e kohës së tij, por edhe deri sot ato janë tërheqëse. Por, ato e impresionuan edhe lexuesin e jashtëm, jomysliman. Orientalistët qysh herët e identifikuan veprën e Mevlanës dhe përkthyen sidomos Mesnevinë. Ajo u përkthye në shumë gjuhë botërore, si në anglisht, gjermanisht, frëngjisht. Këtë e shprehu bukur intelektuali ynë i njohru F. Shehu: Vepra e Xhelaluddin Rumiut, paraqet akt dhe më shumë se

Masnevia e Mevlâna Rrumiut (1278); Tyrbeja në Konjë, Turqi

Mesnevi ( ‫) ﻣﺜﻨﻮی ﻣﻌﻨﻮی‬. Mesnevia është kryevepër sufiste-didaktike, me gjashtë vëllime me rreth 26 mijë kupletesh, ku trajtohen tema fetare, filozofike, moralo-etike dhe shoqërore. Është vepër edukative poetike. Sipas poetit Robert Bly, Rumiu me Mesnevinë “në mënyrë mjaft të suksesshme e ka konceptuar dhe formuluar dimensionin fizik dhe metafizik të shoqërisë.”36 Kjo vepër është lexuar nga myslimanët

Fejzulah Hadžibajrić, Bilješke i komentari, në veprën: Mevlana Dželaludin Rumi, Mesnevija, Sarajevë, 1985, vëll I, fq. 217. Shih në: Samir Beglerović, po aty. 34 Seyr-i sulūk, ecje (ecejake) në tarikat, mirësjellje. Fejzulah Hadžibajrić, Mali rječnik, po aty, fq. 209.

Fahredin Shehu, Rumi, në: http://drejtesia.blogspot.com/2008/04/rumi.html (02.07.2011). 36 Sipas: Metin Izeti, Ethet e metafizikës, pa vit e vend botimi, fq. 90.

TESAVUF ISLAM

dhe të huajt, është përkthyer në gjuhë të shumta, kurse nga viti 2010 edhe në gjuhën shqipe nga botuesi ynë i njohur, Logos-A nga Shkupi. Fihi ma fihi ( ‫) ﻓﻴﻪ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ‬. Fihi ma fihi (Gjëja brenda gjësë, Mbi atë që është brenda37) përfshin shënimet nga ligjëratat e Mevlana Rrumiut. Vepra reflekton jetën, bindjet e tij por edhe të kohës. Një pjesë e veprës është shkruar në persisht, kurse pjesa e mbetur në arabisht. Mexhalisi seb’a ( ‫) ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳﺒﻌﻪ ﻣﻮاﻋﻆ‬. Mevaidhu mexhali’s-seb’a (Shtatë kuvende) është vepër që përmban predikime të Mevlana Rrumiut nëpër xhami dhe ka shtatë kapituj, të shkruara si shënime nga nxënësit e tij. Mektubat (‫)ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت‬. Mektubat (Letrat) është vepër që përbëhet nga letrat që i ka shkruar dhe dërgar shtetasve dhe personaliteteve me rëndësi të kohës së tij.38 Theksohen edhe disa vepra të tjera, por megjithatë mund të konkludohet se ato janë atribuime të paqëndrueshme.

Idetë kryesore të Mevlana Rrumiut Është vështirë të shtrohet një prerje sistematike e ideve të Mevlana Rrumiut. Por, në parim, mund të thuhet se themelet e botëkuptimit sufist Mevlana Rrumiu i ka pasur në: mendësinë asketike të Belhit, në botëkuptimin e vahdeti-vuxhudit të Andaluzisë dhe sintezën organike të tyre me dashurinë hyjnore të frazuar në poezinë teozofike të Horasanit.39 Ai nuk është filozof, madje ai e kritikon filozofinë si të padobishme. Ai nuk është poet në kuptimin klasik, madje ka pohuar se e urren rimën dhe shkathtësinë poetike. Për veten thotë se është dashamir i pasionuar në Zotin dhe se ndjenjat e tij i manifeston në mënyrë

Disa autorë titullin Fihi ma fihi e kanë përkthyer si: Shenjat e të Padukshmit (Sings of the Unseem), Libri mbi të brendshmen (LE Livre du Dedans). Sipas: Resid Hafizovic, po aty., fq. 161. 38 Jakup Shafak, po aty, fq. 18-20. Krhs.: Selçuk Eraydin, po aty, fq. 340-342. Nerkez Smailagic, po aty, fq. 517. 39 Sipas: Metin Izeti, po aty, fq. 116. Selçuk Eraydin, po aty, fq. 342-243.

EDUKATA ISLAME 97

poetike, jokonvencionale, vullkanike, duke krijuar kështu një stil, i cili është unik në tërë letërsinë persiane.40 Ai e kritikon filozofinë për nënshtrimin e tyre ndaj dialektikës dhe logjikës, paaftësisë së tyre të kundrimit të njëmendësisë shpirtërore. U mungon kuptimi për mbishiqësoren që ta mësojnë atë që e shpallin Toka, Flaka, Uji. U duhen mjete dhe dëshmi. Fare nuk e kuptojnë mësimin mbi imagjinatën vepruese dhe tërë atë që varet prej saj e konsiderojnë fantazmë homerike.41 Disa dijetarë, duke mos gjetur shprehje përkatëse për ta identifikuar Mevlana Rrumiun, thonë se ai është “një lloj i Platonit islam, filozofit të religjionit, i cili ka origjinalitet dhe invencion. Respektivisht, drejtimi i tij do të mund të quhej një lloj botëkuptimi neoplatonist-islam, meqë bosht i të gjitha meditimeve dhe përsiatjeve të tij është Zoti Një dhe i Vetëm, nga i cili do gjë ka emanuuar dhe çdo gjë në dashuri sërish i kthehet.42 Nga ana tjetër, tema më relevante në shkrimet e Mevlana Rrumiut është Zoti, njeriu, krijimi, kjo botë dhe bota tjetër, engjëjt, të dërguarit e Zotit, e mira dhe e keqja etj.43 Në përgjithësi, shkrimet e Mevlanës i përkasin “degës së filozofisë morale apo etike, vlera e saj nuk është spekulative por praktike, kurse synimi kryesor i tyre është kalimi në gjendjen e lumturisë t’i shpjerë ata të cilët sot vazhdojnë jetën e mjerë të njeriut”44, kurse Rrumiu na paraqitet si udhëzues i përkyer shpirtëror, i dhënë përsosurisë së tjerëve dhe ofrimit të asaj që më së shumti u përgjigjet nevojave të tyre, si për sfidantin e ri ashtu edhe për pasuesin besnik.45 Edhe pse Mevlana Rrumiu krijoi një botë të jashtëzakonshme, fantastike dhe të papërsëritshme të mendimit poetik, megjithatë për të poezia ishte mjet e jo synim, mjet për përhapjen e idesë dhe instrument për zgjimin e shpirtit njerëzor. Prandaj, edhe ai shpesh nuk i përmba40

Nerkez Smailagic, po aty, fq. 517. Henry Corbin, po aty, fq. 335. 42 Dzemal Cehajic, po aty, fq. 88. 43 Nerkez Smailagic, po aty, fq. 517-518. 44 Reynold A. Nicholson, Sufizam, po aty, fq. 126. 45 Reynold A. Nicholson, Sufizam, po aty, fq. 127. 41

TESAVUF ISLAM

het refinitetit të formës, përsosjes së arkitekturës së vargut, por kuptimit.46 Ai i kushton rëndësi fjalës, duke e theksuar fuqinë e saj të paimagjinueshme, e cila mund të bëjë ndryshime që nuk i bën arma.

Vdekja e Mevlana Rrumiut Pas sundimit të Alauddin Kejkubadit, gjendja te Selxhukët filloi të degjenerojë në prishjen e rendit dhe të qetësisë, në përçarje dhe probleme shoqërore. Kjo atmosferë e goditi edhe Mevlana Rrumiun. Trupi i tij çdo ditë e më shumë rrënohej dhe i dorëzohej sëmundjes. Mirëpo, ai vdekjen nuk e kuptonte si diç tragjike, por si takim me të dashurin, kthim në besëlidhjen primordiale dhe shpëtim prej tëhuajësimit.47 Kështu, ai do të ndahet nga kjo botë 5 xhumad’el-ahir të vitit 672 h. më 17 dhjetor 1273. U varros pranë varrit të babait të tij në Konjë. Iku nga kjo botë për t’u takuar me shumë miq në botën tjetër. Mevlana Rumiu la pas vetes edhe tarikatin mevlevij, edhe pse ai nuk e formoi tarikatin, por këtë e bëri i biri i tij Sulltan Veledi sipas frymës së mësimeve të tij.48 Varrimin e tij e përjetuan të gjithë, të vegjël e të mëdhenj, kështu që shumë prej tyre morën pjesë në ceremoninë e varrimit, madje edhe shumë jomyslimanë të vendit. Natën e vdekjes së Mevlanës mevlevinjtë e quajnë Shebi-arus. Nata e dhëndërisë. Gjatë historisë këtë natë e celebrojnë në mënyra të ndryshme.49 Në Jeshil Tyrbe, ku është varrosur Mevlana, qëndron i shkruar ky epitaf: "Kur të vdes, mos e kërkoni varrin në tokë, por e gjeni atë në zemrat e njerëzve."

EDUKATA ISLAME 97

Mësimet e Mevlana Rrumiut pas vdekjes së tij Çdo ndryshim sjell rrethana të tjera, kështu që edhe vdekja e Mevlana Rrumiut solli rrethana të ndryshme në doktrinën e tij. Tashmë kemi theksuar se Mevlana Rrumiu nuk e formoi tarikatin, por i dha ideologjinë. Këtë e bëri i biri Sulltani Veledi, i cili kishte aftësi të mëdha organizative. Ai gjithashtu u kujdes që me aparatin shtetëror të sigurojë kushte materiale por edhe përkrahje politike. Ndihma më e madhe ishte sigurimi i vakëfeve në emër të tarikatit. Po ashtu, në faza të ndryshme filloi edhe shtrirja fizike e tarikatit, duke u shtrirë në afërsi të qendrës, e pastaj edhe më gjerë që në kohën e shekullit XV tarikati ta marrë formën e plotë sa u përket traditave, parimeve dhe ritualeve.50 Në pamundësi që të lëshohemi në hollësi, do të theksojmë se në aspekt të zbatimit të parimeve sheriatike, mësimi i Rrumiut pas vdekjes së tij identifikoi dy krahë: - Krahu i Veledit, i cili ndiqte në përpikëri normat sheriatike dhe parimet e aspektës, menifestonin shenja devotshmërie dhe; - Krahu i Shemsiut, i cili nuk kishte konsideratë ndaj rregullave sheriatike dhe ndiqte interpretimet ezoterike.51 Ky grup ishte në korrelacion me bektashinjtë, patën huazuar disa zakone të tyre, kultivonin disa prirje alevite dhe nuk brengoseshin për pirje alkoolike etj.52 Këto dy rryma me variacione të ndryshme do të vazhdojnë edhe më tej, por megjithatë nuk mund të thuhet se janë dy shkolla mendimesh, me specifikat e tyre metodologjike, ideore etj. Po ashtu, nuk duhet harruar se tarikati mevlevij në aspektin strukturor ka pasur disa shkallë, të cilat arriheshin me angazhim e merita: - Muhibb-i (ai që dashuron) - është pjesëtar i një shehu, personi që bën sama’ dhe mban kapelën mevlevite (sikka);

Reynold A. Nicholson, Sufizam, po aty, fq. 174. Selçuk Eraydin, po aty, fq. 340. 48 Henry Corbin, po aty, fq. 335. 49 Jakup Shafak, Mevlana Xhelaluddin Rumi, Mesnevi, po aty, fq. 17. Për idetë kryesore të Melana Rrumiut shih: Resid Hafizovic, po aty., fq. 155. 47

Dzemal Cehajic, po aty, fq. 92-93. Metin Izeti, Kllapia e tesavufit, Shkup, 2004, fq. 116. 52 Dzemal Cehajic, po aty, fq. 93. 51

TESAVUF ISLAM

- Dede-ja (ose dervish) - është personi i cili e ka përfunduar shërbimin dhe aftësimin prej 1001 dite në dergjah (teqe). - Shejh-u (plaku, prijësi, lideri) - është personi që e ka marrë ixhazetnamen nga ndonjë shejh dhe e përfaqëson pir-in. - Halifi (Zëvendësi) - është dervishi i pjekur dhe me përvojë, i cili e plotëson vendin e zbrazët të shejhut. Shejhët të cilët nuk janë sejjid (pasardhës të Pejgamberit Muhammed) bartnin saruk (kapelë) të bardhë, sejjidët bartnin saruk të gjelbër, kurse halifët bartnin saruk të mbyllur, zi-kaltër. Këtu përmendet edhe një ceremoni e quajtur “Ayin-i cem”, e cila zgjaste nga akshami deri në sabah, gjatë së cilës kohë pihej dhe hahej, recitohej poezi, vallëzohej dhe bëhej muzikë. Ceremonia përmbyllej me një fatiha (suren e parë kur’anore).53

EDUKATA ISLAME 97

1995 poeti amerikan Coleman Barks publikoi një përzgjedhje të veprave të Rrumiut dhe nga një autor shumë pak i njohur Rrumiu u bë njeriu i dytë më i lexuar në Amerikë (pas W. Whitmanit).55 Shtojcë: Disa fragmente nga veprat e Rumiut:

Në shtratin e vdekjes

Mevlana Rrumiu është mendimtar, poet e sufi i madh, i cili edhe për së gjalli por edhe për së vdekuri ndikoi te shumë individë dhe grupe shoqërore. Në gjeografinë myslimane do të gjeni pak persona që kanë zgjuar interesimin e të tjerëve për të siç ka zgjuar interesim Mevlana Rrumiu. Shekujt XII-XV janë periudha kur ky rend u formua dhe u strukturua, u sistemuan ritet (adabet) dhe parimet (erkanet), kurse Konja ka qenë qendra kryesore e rendit. Nga aty edhe qendrat e tjera myslimane, të interesuarit në to do të marrin atë që u duhej. Tarikati Mevlevij do të zërë një vend të rëndësishëm në shoqërinë osmane thuajse gjatë tërë kohës, deri në ditët e sotme. Ky ndikim do të shtrihet edhe në tokat shqiptare dhe në Ballkan në përgjithësi.54 Rëndësinë e emrit dhe veprës së tij e çmojnë edhe të tjerët, si UNESKO, e cila në vitin 2006, me rastin e 800-vjetorit të lindjes, viti mars 2006 - mars 2007, u shpall viti Ndërkombëtar i Rrumiut, kurse vallja (sama) e tij u fut në listën e trashëgimisë kulturore botërore. Praktikisht, rëndësia e veprës së tij shihet edhe nga fakti se gjatë vitit

Shko, puqe kokën tënde mbi nënkresë, më braktis; më lër vetëm të shkatërruar, të lodhur nga udhëtimi i kësaj nate, i përpëlitur në një ethe pasioni deri në sabah. O qëndro dhe bëju falës ose nëse do, ji mizor dhe largohu Fluturo prej meje, larg shqetësimit; merr rrugën e sigurisë, larg këtij rreziku. Ne jemi rritur në këtë qoshe të zisë duke rrotulluar rrotën e ujit me një rrëke lotësh. Ndërsa një tiran me zemër guri therr, dhe askush nuk i thotë”gatitu të paguash paratë e gjakut” Besimi te mbreti vjen lehtë në kohë të dashura, po qëndro besnik dhe duro tani, dashnor i zbehtë. Nuk ka kurim për këtë dhimbje, pos vdekjes. Në një ëndërr natën e kaluar pashë një burrë plak në kopshtijen e dashurisë duke ma bërë me dorë, duke më thënë “Avitu”. Në këtë shteg, Dashuria është smeraldi, e gjelbra e bukur që largon kuçedrat, mjaft, jam duke e humbur veten. Nëse je njeri që mëson, lexo ndonjë gjë klasike, historinë e mundimit njerëzor dhe mos u kënaq me vargje mediokre.

Përfundim

Dzemal Cehajic, po aty, fq. 97. Cyril Glasse, Enciklopedija islama, Sarajevë, 2006, fq. 119.

Sipas: Azra Abadzic Navaey, Mevlanina misao: moguca paradigma za novi vijek, në: Behar, Zagreb, Kroaci, nr. 80-81/2007, fq. 12-13.

TESAVUF ISLAM

Bismil-lahi Është zakoni yt të ecësh ngadalë prej vitesh mban një brengë. Kaq i rëndë, si mund të jesh i thjeshtë? Me kaq shumë fije, si pret të arrish ndokund? Ji i gjerë si ajri të mësosh një të fshehtë. Deri tash, je pjesë të barabarta argjile dhe uji, baltë e trashë. Abrahami mësoi si dielli dhe hëna dhe tërë yjet janë vënë. Ai tha nuk do t'i shoqërojë më shokë Zotit Jemi kaq të dobët. Dorëzoju hirit. Oqeani kujdeset për secilën valë derisa mbërrin në breg. Ke nevojë për më shumë ndihmë sesa kujton. Po përpiqesh ta jetosh jetën tënde në një skelë thuaj Bismil-lah, në emër të Zotit, siç bën imami me një thikë kur bën kurban kafshën Bismil-lah thuaj vetes së vjetër për të gjetur emrin tënd të ri.

Ghazal 441 Tregoje fytyrën Tënde, sepse kopshtijat dhe trëndafilnajat janë ato që dua. hapi buzët e Tua, sepse mjalti i bollshëm është ajo që dua. Diell i bukurisë, dil për një moment jashtë prej resë, sepse ai shkëlqim dhe ai nur është ajo që dua. që prej ajrit tënd dëgjova tingullin e një daulleje; U ktheva sepse parakrahu i sulltanit është ajo që dua. Ti the gjithë kapricio, “Mos më shqetëso më, zhduku!” Ajo e thënura jote “Mos më shqetëso më!” është ajo që dua. Edhe refuzimi yt, “Zhduku, mbreti nuk është në shtëpi” dhe mendjemadhësia dhe egërsia e portierit, janë ato që dua. Në dorën e çdokujt që ekziston ka metal bukurie ajo gurore hijeshie dhe ajo minierë janë ato që dua. Kjo bukë dhe ky ujë i rrotës së qiejve janë si një rrëke

EDUKATA ISLAME 97

tradhëtare. unë jam peshku, Omani është ajo që dua. Po qaj si Jakubi, ah! ah! fytyra e dëlirë e Jozefit të Kanaanit është ajo që dua. Pasha Allahun, pa ty ky qytet është një burg për mua; Endem jashtë, mali dhe shkretëtira janë ato që dua. Zemra ime është e shqetësuar prej këtyre bashkëudhëtarëve shpirtdobët; Luani i Zoti dhe Rustam-i Dastanit janë ato që dua. Shpirti im është i sëmurë prej Faraonit dhe tiranisë së tij; nuri i fytyrës së Musës, të birit të Imranit është ajo që dua. Jam i lodhur nga këta njerëz të përlotur, të mbushur me ankim; ai ankim i fryrë dhe i zhurmshëm i këtyre pijanecëve është ajo që dua. Jam më i rrjedhshëm sesa bilbili, por prej zilisë vulgare një vulë kam në gjuhë, dhe të ankuarët është ajo që dua. Mbrëmë, sheikhu përshkroi gjithë qytetin, me një llambë në dorë duke thirrur “jam i lodhur prej kafshës dhe djallit, një njeri kam dëshirë(të gjej)” Ata thanë, “Ai nuk gjendet, edhe ne kemi kërkuar”. Ai u gjegj “Atë, të cilin nuk mund ta gjejmë, atë dëshiroj (të gjej)” Ndonëse jam pa asnjë kacidhe, nuk do ta pranoj një kornelion të vockël, pasi ai kornelion i rrallë i çmuar është ajo që dua.. I fshehur prej çdo syri, dhe të gjithë gjërat janë parë prej Tij ai, i Fshehuri, i shpallur nëpër aktet është ajo që dua. Gjendja ime ka shkuar përtej çdo dëshire dhe malli; prej minierës dhe vendit të elementëve është ajo që dua. Veshi im e dëgjoi përrallën e besimit dhe u deh; ku është pjesa e shikimit? Forma e besimit është ajo që dua. Në një dorë kupa e verës, në tjetrën kaçurreli i të Dashurit të vallëzoj kështu, në mes të sheshit, është ajo që dua.” Violina thotë “Jam e vdekur prej të priturit; dora, fundi dhe harku i Uthmanit është ajo që dua.” Jam njëherazi violina e Dashurisë, dhe Dashuria është violinisti; ky nder i të luajturit prej të Gjithë Mëshirëshmit është ajo që dua. Rapsod dinak, numëroje kusurin e kësaj ode në këtë mënyrë sepse në këtë mënyrë kam dëshirë.

TESAVUF ISLAM

Tregoje fytyrën tënde prej lindje, Diell i Krenarisë së Tabrizit; Jam zogu kryekurorë, prania e Solomonit është ajo që dua.

Ghazal 1919 Kjo është dashuri: të fluturosh në qiell, çdo çast të grisësh qindra vello; Së pari, për t'u shkëputur nga fryma - hapi i parë për të hequr dorë nga këmbët Të heqësh dorë nga kjo botë, të shohësh vetëm atë që ti vetë ke parë Unë thashë, “Zemër, urime që hyre në rrethin e të dashurve, mbi të parët përtej kutit të syrit, mbi të vrapuarit në luginën e kraharorëve.” Prej nga erdhi kjo frymë, O zemër? Prej nga erdhi kjo rrahje, O zemër? Zog, fol me gjuhën e zogjve: Unë do i jap vëmendje kodeve tuaj Zemra tha: Isha në punishte, ndërkohë që shtëpia e ujit dhe argjilës po piqej. “Po fluturoja prej punishtes ndërsa punishtja po krijohej” “Kur nuk rezistoja dot më, ata më tërhoqën zvarrë; si mund ta them se si më tërhoqën?”

Poemat e Dasmës Bekimet që rrjedhin në çdo dasëm u bashkofshin, O Zot, në dasmën tonë! Bekimet e Natës së Kadrit, muajit të agjinimit iftarit bekimet e takimit të Ademit me Havanë bekimet e takimit të Jozefit me Jakubin bekimet e këqyrjes në parajsë të të gjithë vendeve dhe më, një bekim tjetër që nuk vendoset me fjalë: shpërndarjen e frutshme të gëzimit të fëmijëve të Shayakut

EDUKATA ISLAME 97

dhe pleqve tanë! Në shoqërimin tonë dhe gëzim qofsh ti si qumësht dhe mjaltë në bashkimin dhe besnikërinë, njësoj si sheqeri dhe hallva Bekimet e atyre që ngrejnë dolli dhe atij që shtin verën pagëzofshin atë që tha Amen dhe atë që bëri lutjen.

Kjo martesë - Ode 2667 Qoftë e bekuar kjo martesë e këto betime Qoftë si qumështi i ëmbël, kjo martesë, si verë dhe hallvë. Dhëntë kjo martesë fruta dhe hije si palma e hurmës. Qoftë kjo martesë plot me të qeshura, çdo dite, një ditë në xhennet. Qoftë kjo martesë një shenjë dhimsurie, një vulë gëzimi këtu dhe pas kësaj. Pastë kjo martesë një fytyrë të dëlirë dhe një emër të mirë, një fatbardhësi si mirëpritje, si hëna në qiellin e kaltër e të pastër. Jam pa fjalë të përshkruaj sesi shpirti më troshollitet në këtë martesë.

TESAVUF ISLAM

Martesa në mesditë A e di vëlla, se je një princ? një bir i Ademit. Dhe ajo shtrigë e Kabulit e cila të mban me ngjyrën dhe parfumin e saj është bota? Thuaji fjalët, kërkoj strehë tek Zoti i Mesditës. Shmange frymëmarrjen e nxehtë që të mban lidhur me të. Ajo fryn frymë mbi nyje dhe askush nuk mund t'i zgjidhë. Ndaj erdhën profetët. Shih për ata, fryma e të cilëve është e freskët kur ata marrin frymë mbi nyje, ato lëshohen. Gruaja e vjetër e botës të ka shtënë ty në rrjetën e saj për gjashtëdhjetë vjet. Frymëmarrja e saj është fryma e zemërimit të Zotit. Por mëshira e Tij ka më shumë fuqi. Mëshira është përpara zemërimit. Ti duhet të martohesh me shpirtin tënd. Ajo martesë është rruga. Bashkimi me botën është sëmundje. Por është kaq e vështirë të ndahesh nga këto forma! Nuk ke durim sa duhet të heqësh dorë? Po si ke durim të mjaftueshëm të bësh pa Zotin? Nuk mund të heqësh dorë nga pija e errët e dheut? Po si mund të mos pish nga ky burimi tjetër? Ti shqetësohesh, thua, kur nuk pi prej fermentimit të botës. Por nëse për një çast të shihje bukurinë e ujit të qartë të Zotit do të mendoje se është lëng plot balsam. Afërsia me të Dashurin është nuri i jetës tënde. Martohu me të Dashurin.

EDUKATA ISLAME 97

Lëre gjembin e egos të rrëshqasë prej shuallit të këmbës. Sa çlirim të jesh bosh! E që Zoti më pas të të japë jetë. Kur qëndron i lidhur pas mëndjes dhe dëshirës, ngecesh në baltë si një gomar pa sy. Vazhdo t'i marrësh erë këmishës së Jusufit. Mos u kënaq me dritën e marrë borxh. Lër të shkëlqejë fytyra dhe vetulla jote në bashkim me Të.

Nata e martesës Ditën që do të vdes, shtroja ime do të vazhdojë por mos mendoni se zemra ime është ende mbi dhe! Mos vajtoni dhe mos më mëshironi: “ah sa keq, sa mjerë!” do të bini në kurthin e djallit - ah sa keq, sa mjerë. mos qani “Ah, iku!” në varrimin tim pasi për mua kjo është një kohë e takimit të gëzuar mos thoni “Lamtumirë” kur të më shtini në varr një perde është për bekimin e përjetshëm. Ju e patë “të zbresë” - tani shiheni të ngrihet A është agu dhe perëndimi të rrezikshëm për hënën e diellin? Juve ju duket si rënie, por është ngritje; qefini duket si burg, por do të thotë liri. Cila farë ra në tokë dhe nuk mbiu aty? pse dyshoni për fatin e farës së njeriut? Cila kovë nuk erdhi pa u mbushur nga ujënaja? Pse duhet Shpirti i Yusafit të ketë frikë nga ky pus? Mbylleni këtu gojën tuaj dhe hapeni nga ana tjetër ashtu që himnet tuaja të luhen në As-kurrë-tokën.56 Përktheu: Ummu Zejneb 56

Sipas: http://www.erasmusi.org/afisho_temat.php?f=132.

TESAVUF ISLAM

_____________________ Literatura: 1. Azra Abadzic Navaey, Mevlanina misao: moguca paradigma za novi vijek, në: Behar, Zagreb, Kroaci, nr. 80-81/2007. 2. Behar, Zagreb, nr. 80-81/2007, (sipas: http://www.scribd.com/doc/29497759/Behar-br-80-81 ). 3. Cyril Glasse, Enciklopedija islama, Sarajevë, 2006, fq. 119. 4. Dzemal Cehajic, Neke karakteristike ucenja Galaluddin Rumija…., në: Prilozi za orijentalnu filologiju, XXIV 1974, Sarajevë, 1976. 5. Fahredin Shehu, Rumi, në: http://drejtesia.blogspot.com/2008/04/rumi.html (02.07.2011). 6. Henry Corbin, Historia e filozofisë islame, I-II, Shkup, 1997. 7. http://www.erasmusi.org/afisho_temat.php?f=132 8. Jakup Shafak, Mevlana Xhelaluddin Rumi, Mesnevi, pjesa 1, LogosA, Shkup, 2010. 9. M. M. Sharif, Historija islamske filozofije, 2, Zagreb, 1988, fq. 210. 10. Metin Izeti, Ethet e metafizikës, pa vit e vend botimi 11. Metin Izeti, Kllapia e tesavufit, Shkup, 2004. 12. Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Sarajevë, 1990. 13. Resid Hafizovic, Temeljni tokovi sufizma, Sarajevë, 1999. 14. Reynold A. Nicholson, Sufizam, Sarajevë, 2004. 15. Samir Beglerović, Hazreti Mevlana - rođenje, duhovno zrenje i preseljenje, në: http://www.znaci.com/osnovi_vjerovanja/tesavvuf/Hazreti-Mevlana-rodjenje-duhovno-zrenje-i-preseljenje--I-dio.html . 16. Selçuk Eraydin, Tesavvufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001. 17. Sufizam (redaktorë: Darko Tanaskovic dhe Ivan Shop), Beograd, 1981.

EDUKATA ISLAME 97

Nexhat Ibrahimi

MAWLANA JALAL-AL-DIN RUMI (1207-1273) (Summary) “In generosity and helping others be like a river In compassion and grace be like the sun In concealing other’s faults be like the night In anger and fury be like the earth In tolerance be like the sea Either exist as you are, or, be as you look” Sufism studies in the Albanian language are in a very poor condition. The bad thing is that a large number of Muslim theologians consider Sufism as an undesired evil in the lives of Muslims. This is not to say that in Sufism in general and the other tariqahs in Kosova there are no deficiencies. Yet, the latter should not be a reason to anathematize or excommunicate Sufism. This situation is characteristic of the second half of the XX century. The fact that some young scholars have started to deal with Sufism in a scientific manner is praiseworthy. It is also praiseworthy the fact that the Logos A printing house in Skopje translated into Albanian the best known work of Mawlana Rumi (Masnavi), which is one of the pearls of world literature. This work will contribute to a brighter future for Sufism studies in the Albanian language in the XXI century.

‫‪TESAVUF ISLAM‬‬

‫‪37‬‬

‫ﳒﺎت اﺑﺮاﻫﻴﻤﻰ‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺮوﻣﻰ )‪(1273 -1207‬‬ ‫ﻟﻠﻤﺴﺎﻋﺪة!‬

‫ﻛﻤﺎ ﺗﻜﻮن ﺳﺨﻴﺔ واﻟﺸﻼﻻت‬ ‫ﻳﻜﻮن ﻣﺜﻞ اﻟﺸﻤﺲ ﰲ اﻟﺸﻔﻘﺔ واﻟﺮﲪﺔ!‬ ‫ﻳﻜﻮن ﻣﺜﻞ ﻟﻴﻠﺔ ﻟﺘﻐﻄﻴﺔ ﻋﻴﻮب اﻵﺧﺮﻳﻦ!‬ ‫ﻛﻤﺎ ﻳﻜﻮن ﻗﺪ ﻗﺘﻞ ﰲ اﻟﺘﻬﻴﺞ واﻟﻐﻀﺐ!‬ ‫ﺗﻜﻮن ﰲ اﻟﺒﺴﺎﻃﺔ واﻟﺘﻮاﺿﻊ!‬ ‫ﻳﻜﻮن ﻣﺜﻞ اﻟﺒﺤﺮ ﰲ ﻓﻬﻢ!‬ ‫أو ﳎﻤﻮﻋﺔ اﻟﻌﻤﻞ ﻛﻤﺎ ﻛﻨﺖ‪ ،‬أو ﺗﺒﺪو ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺤﻮ!‬ ‫ﻣﺪﺧﻞ‬

‫راﺳﺎت اﻟﺘﺼﻮف اﻹﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻷﻟﺒﺎﻧﻴﺔ ﻫﻲ ﰲ ﺣﺎﻟﺔ ﻣﺰرﻳﺔ‪ .‬اﻟﻌﻴﺐ ﻷن اﻟﻐﺎﻟﺒﻴﺔ‬ ‫اﻟﻌﻈﻤﻰ ﻣﻦ ﻋﻠﻤﺎء اﻟﺪﻳﻦ اﻻﺳﻼﻣﻰ ﻳﻨﻈﺮاﱃ اﻟﺼﻮﻓﻴﺔ ﺗﻜﻮن ﺳﻴﺌﺔ ﰲ ﺣﻴﺎة‬ ‫اﳌﺴﻠﻤﲔ‪ .‬أﻧﺎ ﻻ أﻗﻮل ﺑﺄن اﻟﺘﺼﻮف ﰲ و اﻟﻄﺮق اﻟﺼﻮﻓﻴﺔ ﰲ ﻛﻮﺳﻮﻓﻮ ﻻ ﻳﻮﺟﺪ‬ ‫ﻧﻘﺺ و ﻋﻴﻮب‪ ،‬وﻟﻜﻦ أوﺟﻪ اﻟﻘﺼﻮر ﻻ ﺗﺼﺒﺢ ﺳﺒﺒﺎ ﻟﻌﺰﳍﺎ و ﺗﺮك اﻟﺼﻮﻓﻴﺔ‪ ..‬ﻫﺬﻩ‬ ‫اﳊﺎﻟﺔ ﺗﻨﻄﺒﻖ أﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﲰﺎت اﻟﻨﺼﻒ اﻟﺜﺎﱐ ﻣﻦ اﻟﻘﺮن اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ‪ ،‬وﻟﻴﺲ ﰲ وﻗﺖ‬ ‫ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﱂ ﻳﻜﻦ ﻣﻮﺟﻮدا ﺣﱴ‪ .‬اﻷن ‪ .‬و ﳝﻜﻦ اﻟﻘﻮل ﺑﺎﻧﻪ ﰱ اﻟﻮﻗﺖ اﳊﺎﱃ‬ ‫ﺑﺪأت ﺑﻌﺾ اﻟﺸﺒﺎب اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻟﻠﺘﻌﺎﻣﻞ ﻣﻊ اﻟﺼﻮﻓﻴﺔ ﺑﻄﺮﻳﻘﺔ ﻋﻠﻤﻴﺔ‪ .‬وﲜﺪر ﺑﺎﻟﺬﻛﺮ‬ ‫ﰲ ﺳﻜﻮﰊ ‪،‬ﻗﺎم ﺑﻌﻤﻞ راﺋﻊ ﰲ اﻟﻠﻐﺔ‬ ‫اﻷﻟﺒﺎﻧﻴﺔ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﲨﺔ اﻷﻋﻤﺎل اﻷﻛﺜﺮ ﺷﻬﺮة واﺣﺪة ﻣﻦ اﻟﻠﺆﻟﺆ ﻣﻦ اﻷدب‬ ‫اﻟﻌﺎﳌﻲ‪ .‬وﻫﺬا اﻟﻌﻤﻞ ﺑﻌﻤﻞ دراﺳﺎت ﰲ اﻟﺘﺼﻮف اﻷﻟﺒﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﰲ اﻟﻘﺮن اﳊﺎدي‬ ‫واﻟﻌﺸﺮﻳﻦ ﺳﻮف ﻳﻜﻮن ﻟﻪ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ أﻓﻀﻞ‪.‬‬

JURISPRUDENCË ISLAME

Mr. Ejup Haziri

VEÇORITË KRYESORE TË LEGJISLACIONIT ISLAM - (2) LEGJISLACIONI EKUILIBRUES (MESATAR) Baraspesha është veçoria tjetër e legjislacionit islam që e bën atë mesatar dhe të qëndrueshëm konform dy dukurive të kundërta dhe ekstreme apo mes dy poleve të kundërta, duke mos anuar kah njëri dhe duke mos i dhënë njërit më tepër sesa që i takon, duke mos e dëmtuar polin tjetër.1 Me fjalë tjera është një sistem mjaft i ekuilibruar, në të gjitha aspektet, duke eliminuar elementin e skajshmërisë, teprimit, ashpërsisë dhe ekstremitetit, e duke ofruar një sistem hyjnor të butë, mesatar, të natyrshëm dhe i cili përkon plotësisht me arsyen dhe natyrshmërinë e vetë njeriut. I Madhërishmi ka potencuar: “Ai e ka ngritur qiellin lart dhe ka vënë Balancën (për çdo gjë), që ju të mos e shkelni atë. Prandaj, matni drejt e mos hani në peshë!”2 Me ekuilibrin nënkuptohet balanca apo baraspesha në secilën çështje, duke eliminuar skajin e tepricës apo pakësimit. Kjo është një 1 2

Kardavi, Jusuf, Veçoritë e përgjithshme të Islamit, fq. 137. Kur’ani, Rrahman: 7-9. (Marrë nga Kur’ani i Madhërishëm. Përktheu kuptimet e tij nga gjuha arabe: Hasan. I. Nahi. Botoi: Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam, Tiranë 2006)

EDUKATA ISLAME 97

baraspeshë precize që vetëm Ligjvënësi ka ditur të përcaktojë, e që njeriu s’do të mundte asnjëherë të krijonte diçka të tillë, me gjithë arritjet dhe përpjekjet e tij, ngase ekuilibri në fakt i tejkalon mundësitë e njeriut, për faktin se njeriu është i kufizuar në shumë çështje të ndryshme, por edhe shpeshherë ai mund të ndikohet nga animet dhe prirjet vetjake, nga tiparet familjare, grupore, klimatike, racore etj.3 Në këtë botë që na rrethon e shohim natën dhe ditën, terrin dhe dritën, nxehtësinë dhe ftohtësinë, lagështinë dhe thatësinë, si dhe gazra të ndryshëm, të gjitha këto të caktuara me një baraspeshë dhe me një llogari të përkryer. Asgjë s’mund ta cenojë tjetrën e as që mund të dalë jashtë kufijve të caktuar. Dielli, hëna, yjet dhe konstelacionet kozmike notojnë e sillen në orbitën e vet (në hapësirën qiellore) pa u përplasur me tjetrin dhe pa dalë jashtë kornizave të caktuara.4 Le të sjellim disa shembuj të këtij ekuilibri nga fjalët e të Madhëruarit: “Ne çdo send kemi krijuar me masë të caktuar.”5 Në një rast tjetër thotë: “Ai është që krijoi shtatë qiej palë mbi palë. Në krijimin e Mëshiruesit nuk mund të shohësh ndonjë kontrast, andaj drejto shikimin se a sheh ndonjë çarje?”6 Po ashtu thotë: “As dielli nuk mund ta arrijë hënën, e as nata paraditen po secili noton në një galaktikë.”7 Gjithashtu thotë: “Dielli dhe hëna udhëtojnë sipas një përcaktimi të saktë. Edhe yjet edhe bimët i bëjnë përulje (dëshirës së Rrahmanit). Ai e ngriti edhe qiellin dhe Ai vuri drejtësinë.”8 Kjo për fenomenet e gjithësisë, ku shihet ekuilibri i baraspeshuar në mënyrën më të përpiktë, ndërsa edhe në aspektet tjera vërehet qartë ekuilibri dhe baraspesha, që nga Krijuesi e deri te krijesat dhe çdo gjë që ekziston mes tyre.9 Në Kur’an thuhet: “A mos u krijuam prej kurrgjësë, apo ata vetë janë krijues? A mos ata i

Op. Cit.:fq. 137. Kardavi, Jusuf, Veçoritë e përgjithshme të Islamit, fq. 138. 5 Kur’ani, Kamer: 49. 6 Kur’ani, Mulk: 3. 7 Kur’ani, Ja Sin: 40. 8 Kur’ani, Rrahman: 5-7. 9 Do t’i referohemi librit të Sejid Kutbit, Hasaisu-t Tesavvur el-Islamij ve Mukavvematuhu, fq. 115-116. 4

JURISPRUDENCË ISLAME

krijuan qiejt e tokën, jo, por ata nuk janë të bindur.” Po ashtu thotë: “A mos morën ata zota prej toke që mund Të ringjallin (të vdekurit)? Sikur të kishte në to (në qiej e në tokë) zota pos Allahut, ato të dyja do të shkatërroheshin. Larg asaj që i përshkruajnë është Allahu, Zoti i Arshit. Ai nuk pyetet se çka punon, po ata, (njerëzit), pyeten.”11 Gjithashtu thotë: “Nga faktet (e fuqisë) e Tij është edhe ajo, se Ai ju krijoi prej dheu, e mandej ju (u zhvilluat në) njerëz që veproni të shpërndarë. Dhe nga faktet (e madhërisë së) e Tij është që për të mirën tuaj, Ai krijoi nga vetë lloji juaj palën (gratë), ashtu që të gjeni prehje tek ato dhe në mes jush krijoi dashuri dhe mëshirë. Në këtë ka argumente për njerëzit që mendojnë. Nga argumentet e Tij është krijim i qiejve e i tokës, ndryshimi i gjuhëve tuaja dhe i ngjyrave tuaja. Edhe në këtë ka argumente për njerëz. Nga argumentet e Tij është edhe gjumi juaj natën dhe ditën, edhe përpjekja juaj për të fituar nga të mirat e Tij. Në këtë ka argumente për popullin që dëgjon. Nga argumentet e Tij është edhe ajo që ua dëfton vetëtimën edhe si frikë edhe si shpresë, dhe nga qielli lëshon shi e me të e ngjall tokën pas vdekjes së saj. Në këtë ka argumente për një popull që di të mendojë. Nga argumentet e Tij është që me fuqinë e Tij bëri të qëndrojë (pa shtyllë) qielli e Toka, mandej kur t’ju thërret juve me një të thirrme prej tokës, ju menjëherë dilni.”12 Pra, ekziston një ekuilibër i jashtëzakonshëm në çdo segment dhe pol të kësaj jete, saqë ai ekuilibër mahnit mendjen dhe arsyen tonë, dhe se ai ekuilibër vlen edhe për krijesat tjera.13

Kur’ani, Tur: 35-36. Kur’ani, Enbija: 21-24. 12 Kur’ani, Rum: 20-25. 13 Për më tepër ktheju librit: Kutb, Sejid, Hasaisu-t Tesavvur el-Islamij ve Mukavvematuhu, fq. 117-124. 11

EDUKATA ISLAME 97

Ekuilibri në besim Legjislacioni Islam është sistem i ekuilibruar dhe mesatar në çdo pikëpamje, mesatar mes materiales dhe shpirtërores.14 Këtu nuk përjashtohen as adhurimet e obliguara, ngase adhurimet që kanë ardhur janë në formë të baraspeshuar dhe mjaft të ekuilibruara. Ato nuk përmbajnë elemente ekstreme dhe vija të ashpra. Ato janë ndërmjet ithtarëve të besëtytnive dhe religjioneve të ndryshme që shkojnë skajshmërisht dhe në vijën ekstreme në obligimet e tyre të ndryshme. Krishterët dhe çifutët shkuan në ekstrem kur thanë se Zoti ka djalë dhe fjalët e tyre rreth Isait dhe Uzejrit, e në raste tjera çifutët nga vija ekstreme u bënë tolerantë të butë, sikurse që ishte rasti me ndryshimin e librit të shenjtë dhe gjërave tjera. Ky legjislacion është mesatar në secilën pikëpamje, duke përjashtuar elementin e rreptësisë, skajshmërisë dhe teprimit. Nuk është si legjislacioni çifut që nuk ua lejon lutjet jashtë shtëpive dhe vendeve të kultit, që uji nuk i pastron nga papastërtitë, ku shumë ushqime ia kanë ndaluar vetes, e as si legjislacioni krishter që për ta s’ka diçka të papastër, e as që ndalojnë diçka, por të gjitha i shohin në suaza të lejimit.15 Për dallim nga këto, besimi islam është mesatar, i plotë, i drejtë dhe i natyrshëm për mendjen dhe logjikën e njeriut: “Dhe ashtu (siç ju udhëzuam në fenë islame) Ne u bëmë juve një popull të drejtë (një mes të zgjedhur) për të qenë ju dëshmitarë (në ditën e gjykimit) ndaj njerëzve, dhe për të qenë i dërguari dëshmitar ndaj jush.”16 Legjislacioni Islam është rrugë e mesit ndërmjet ateistëve të cilët nuk besojnë në Zot, të cilët ia zënë frymën natyrshmërisë që gjendet në gjoksin e tyre, të cilët e kundërshtojnë logjikën, dhe ndërmjet politeistëve që besojnë në shumë zotëra, të cilët i adhurojnë kafshët, idhujt, gurët etj. 14

Ebu Sa’d, Muhamed ibn Muhamed, Bejanu-l Hikmeti fi-t Teshrii-l Islamij. Revista Mexheletu-l Buhuth el-Islamijetu, nr. 34, fq. 188. 15 Ismail, Hisham, El-Hasais el-Mumejezeh Limenhexh Ehlus-Suneti ve-l Xhemaati. Revista Bejan, nr. 32, fq. 9. 16 Kur’ani, Bekare: 143.

JURISPRUDENCË ISLAME

Islami fton të besohet në një Zot të vetëm, i cili nuk ka shok, i cili nuk është i lindur e as që ka lindur dikë dhe i cili nuk ka rival; proklamon të vërtetën se gjithçka jashtë Tij, është krijesë e cila nuk mund të bëjë as dëm e as të sjellë dobi, as të marrë shpirt, as të dhurojë jetë e as të ringjallë dikë. Adhurimi i krijesave është idhujtari, padrejtësi dhe devijim i qartë: “Kush është më i humbur se ai që pos Allahut lut diç që nuk i përgjigjet atij deri në kijamet, pse ata (që luten) janë gafilë ndaj lutjes së tyre.”17 Islami paraqet mesin ndërmjet atyre të cilët konsiderojnë se universi është ekzistenca e vetme e vërtetë, kurse gjithçka tjetër që s’shihet dot nga syri dhe s’preket nga dora është legjendë dhe ëndërr, dhe atyre që gjithësinë e konsiderojnë iluzion dhe vegim.18 Islami është ndërmjet atyre që e hyjnizojnë njeriun dhe i përshkruajnë atij atribute hyjnore, konsiderojnë se mund të bëjë ç’të dojë, dhe atyre që janë bërë robër të determinizmit ose fatalizmit ekonomik, shoqëror ose fetar, të cilët veten e konsiderojnë pëlhurë ose marionetë, penjtë e së cilës i luan shoqëria, ekonomia ose fati. Njeriu në botëkuptimin islam është krijesë e ngarkuar me detyra, krijesë që do të japë përgjegjësi, zotëri i gjithësisë, rob i Allahut, i aftë ta ndryshojë atë që e rrethon në korrelacion me ndryshimin e vetvetes: “Allahu nuk e prish gjendjen e një populli (nuk ua largon të mirat) përderisa ata ta ndryshojnë veten e tyre.”19 Islami është mes ndërmjet atyre që i shenjtërojnë pejgamberët, madje i ngrisin në pozitë të Zotit ose bijve të Zotit dhe atyre që i përgënjeshtrojnë dhe i akuzojnë ata. Islami është mes ndërmjet atyre që besojnë në arsyen si burim i vetëm i njohurisë mbi ekzistencën dhe atyre që i besojnë vetëm shpalljes dhe frymëzimit, dhe të cilët arsyen nuk e konsiderojnë për udhëheqës në sferën e mohimit ose të vërtetimit.20

Legjislacioni tolerant (moderues) Legjislacioni Islam që në esencën e tij është tolerant, i thjeshtë dhe i moderuar, që e do paqen dhe e urren ekstremizmin, edhe pse një grup njerëzish e disa “studiues” mendojnë se Legjislacioni Islam është i dhunshëm, ekstrem dhe jotolerant, por e vërteta është ndryshe. Karakteristika e tolerancës asnjëherë s’mund të izolohet nga Legjislacioni Islam, pasi që ajo është e bazuar në urdhrat, ku thuhet se nuk hyhet në Islam me dhunë apo detyrim: “Në fe nuk ka dhunë...”21 “Sikur të kishte dashur Zoti yt, do t’i besonin çka janë në tokë që të gjithë. A ti do t’i detyrosh njerëzit të bëhen besimtarë?”22 Legjislacioni Islam inkurajon në respektimin e besimeve tjera dhe nuk ndërhyn në besimet tjera. I Madhërishmi ka potencuar në Kur’an: “Thuaj: “O ju jobesimtarë! Unë nuk adhuroj atë që ju e adhuroni! As ju nuk jeni adhurues të Atij që unë e adhuroj! Dhe unë kurrë nuk do të jem adhurues i asaj që ju adhuroni! Por, edhe ju nuk do të jeni adhurues të Atij që unë e adhuroj! Ju keni fenë tuaj (që i përmbaheni), e unë kam fenë time (që i përmbahem)!”23 Në orvatje për kujdes ndaj tolerancës, Legjislacioni Islam i inkurajon myslimanët që të keqen ta kthejnë me të mirë: “Nuk është e barabartë e mira dhe e keqja. Andaj, (të keqen) ktheje në mënyrën më të mirë, se atëherë ai, me të cilin kishit njëfarë armiqësie, do të bëhet mik i afërt.”24 Veç kësaj, ky legjislacion urdhëron në falje dhe mirësi, madje edhe në rastet e padrejtësisë ekstreme të mbytjes, ku inkurajon familjen e viktimës për falje dhe ta ndajë vrasësin nga dënimi i përcaktuar. Ligjvënësi thotë: “O ju që besuat, u është bërë obligim gjurmimi për dënim për mbytje...Kurse atij që i falet diçka nga vëllai i vet, atëherë ajo le të përcillet (e atij që fal) kuptueshëm dhe shpagimi (nga dorasi) atij le t’i bëhet me

Kur’ani, Ahkaf: 5. Kardavi, Jusuf, Veçoritë e përgjithshme të islamit, fq. 145-146. 19 Kur’ani, Rad: 11. 20 Op. Cit.:fq. 147.

EDUKATA ISLAME 97

Kur’ani, Bekare: 256. Kur’ani, Junus: 99. 23 Kur’ani, Kafirun: 1-6. 24 Kur’ani, Fusilet: 1-34.

JURISPRUDENCË ISLAME

të mirë. Kjo është një lehtësim dhe mëshirë prej Zotit tuaj. E kush tejkalon pas këtij (pajtimi), ai ka një dënim të hidhur.”25 Edhe në fushën e luftës, Ligjvënësi ka paraparë dhe caktuar që në misionet ushtarake të ruhen civilët dhe të mos dëmtohen ata. I Dërguari i Allahut kur dërgonte ushtrinë për ndonjë mision ushtarak, ai gjithherë ua rikujtonte këto fjalë: “Nisuni me emrin e Zotit dhe në rrugën e Tij. Luftoni ata që nuk besojnë. Luftoni e mos e teproni; mos u bëni të pabesë (tradhtar); mos i gjymtoni (kufomat e të vdekurve) dhe mos mbytni fëmijët.”26 Ndërsa në një hadith tjetër thuhet: “...Mos mbytni plakun, fëmijën, të voglin, gruan dhe mos i gjymtoni kufomat...bëni mirë se Allahu i do bamirësit.”27 Legjislacioni Islam preferon shumë më tepër rendin publik e paqen sesa aktet e dhunës dhe luftën. Shembujt nga jeta e të Dërguarit të Allahut janë sublimë që e shpjegojnë këtë dukuri. Profeti Muhamed krijoi dhe formoi shtetin e Medinës me paqe dhe stabilitet, jo me dhunë e imponim. Marrëveshja e Hudejbijes është demonstrimi më i fuqishëm për këtë, ngase është regjistruar se gjatë dy vjetëve të kësaj marrëveshjeje paqësore, numri i atyre që hynë në Islam vetëm për dy vjet ishte më i madh sesa për nëntëmbëdhjetë vjet nga thirrja dhe misioni i të Dërguarit Muhamed.28 Ky është një indikacion i fuqishëm se përhapja e Islamit është bërë në mënyrë paqësore29 e jo me dhunë siç pandehin disa.

Kur’ani, Bekare: 178. Ebu Davudi në Sunenin e tij, nr. i hadithit 2246. 27 Ebu Davudi në Sunenin e tij, nr. i hadithit 2247. 28 Numri i gjithë myslimanëve për vite të tëra deri para marrëveshjes së Hudejbijes ishte gjithsej 3000 (luftëtarë), ndërsa për vetëm dy vite të marrëveshjes së Hudejbijes, ky numër u rrit në 10000 (vetëm luftëtarë, me rastin e çlirimit të Mekes). Shih më tepër për marrëveshjen e Hudejbijes: Haziri, Ejup, Traktatet në të drejtën Islame, Boton: Kryesia e Bashkësisë Islame të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2010, fq. 91 e tutje. 29 Si në Arkipelagun Malaj, Kinë dhe vende tjera, ku Islami ka depërtuar dhe është përhapur pa ndonjë mision ushtarak, por vetëm në mënyrë paqësore, pa luftë dhe pa ndonjë betejë. 26

EDUKATA ISLAME 97

Toleranca në besim e adhurim Legjislacioni Islam është i lehtë në praktikë dhe i natyrshëm. Ligjvënësi ka sqaruar këtë të vërtetë të pamohueshme: “...dhe nuk ju obligoi në fé me ndonjë vështirësi, në fenë e babait tuaj, Ibrahimit...”30 Për agjërimin që disa njerëz e shohin si komandë e vështirë, Ligjvënësi ka thënë: “...Allahu me këtë dëshiron lehtësim për ju, e nuk dëshiron vështirësim për ju...”31 Lidhur me abdesin ka thënë: “Allahu nuk dëshiron (me obligim për abdest e larje) t’ju sjellë ndonjë vështirësi, por dëshiron t’ju pastrojë (prej mëkateve), t’jua plotësojë të mirën e Tij ndaj jush e që t’i falënderoheni.”32 Në raste të ndryshme, i Dërguari i Allahut paralajmëronte kundër atyre që i komplikojnë praktikat islame, ngase ato vetvetiu janë të lehta, ai thoshte: “Lehtësoni e mos vështirësoni, bëhuni të vendosur e mos ikni.”33 E sa herë që dërgonte ndokënd nga shokët e tij për një vend të caktuar, e porosiste me këto fjalë: “Përgëzoni e mos ikni, lehtësoni e mos vështirësoni.”34 Madje në disa raste tjera nga tradita profetike sqarohet se feja është e lehtë dhe kushdo që e vështirëson do të jetë i mposhtur dhe i mundur, për arsye se natyra e fesë është e lehtë dhe nuk pranon vështirësi, e vështirësia nuk mund të jetojë përherë e gjithmonë. E në rastet kur të Dërguarit të Allahut i paraqiteshin dy vështirësi, ai zgjidhte atë më të lehtën. Në esencë Islami udhëzon në tolerancë, gjithnjë larg ekstremit. Allahu ka urdhëruar namazfalësit të luten për pasimin e rrugës së drejtë: “Udhëzona (përforcona) në rrugën e drejtë! Në rrugën e atyre, të cilët i begatove me të mira, jo në të atyre që kundër vetes tërhoqën hidhërimin, e as në të atyre që e humbën veten!”35 30

Kur’ani, Haxh: 78. Kur’ani, Bekare: 185. 32 Kur’ani, Maide: 6. 33 Muslimi në Sahihun e tij, nr. i hadithit 3264. 34 Muslimi në Sahihun e tij, nr. i hadithit 3262. 35 Kur’ani, Fatiha: 6-7. 31

JURISPRUDENCË ISLAME

I ka porositur edhe ithtarët e librit që të largohen nga ekstremi dhe teprimi në fenë e tyre: “O ithtarët e librit, mos teproni në fenë tuaj...”36 “O ithtarë të librit, mos e teproni në fenë tuaj jashtë të vërtetës dhe mos shkoni pas epsheve të një populli të mëparshëm që ka humbur, që ka shkaktuar humbjen e shumë të tjerëve dhe që u largua në tërësi prej rrugës së drejtë.”37 Nga ekstremi dhe teprimi vijnë edhe rreziqet e shumta. Ligjvënësi ka potencuar: “Këto janë dispozita të Allahut, pra mos i kundërshtoni, sepse kush i tejkalon dispozitat e Allahut, pikërisht të tillët janë zullumqarët.”38 Madje, kjo tolerancë dhe ky lehtësim në praktikë i adhurimeve ka fascinuar miliona njerëz të kulturave dhe besimeve të ndryshme, duke braktisur ata besime e ideologji të ndryshme për të përqafuar besimin e lehtë dhe të natyrshëm, e ata që dalin nga toleranca dhe i kalojnë limitet, të tillët do të jenë të mposhtur e të sfiduar.

LEGJISLACIONI QARTËSUES Përveç këtyre që i cekëm për Legjislacionin Islam, nuk mund ta përmbyllim temën rreth veçorive të legjislacionit pa e përmendur edhe veçorinë qartësuese të tij, e cila përfshin secilin segment të legjislacionit, si nga ana e rregullave, dispozitave, synimeve, ashtu edhe burimeve e metodave. Legjislacioni Islam është mjaft i qartë që nga pjesët e adhurimit që janë sublime dhe të karakterit të lartë, duke mos i lënë njeriut hapësirë për dualizëm dhe dykuptimësi, e deri në bazat e moralit dhe edukatës, me fjalë tjera të gjitha çështjet teorike dhe praktike janë të qarta dhe jo konfuze e të mjegullta. Legjislacioni Islam për nga qartësia fillon nga aktet më të larta, nga baza e bazave, gjegjësisht njëshmëria e Krijuesit, ku përshkruan Atë për njerëzimin si të Vetëm, e të pashoq, i panevojshëm për ndokë-

nd, kurse krejt krijesat kanë nevojë për Të: “Thuaj: Ai, Allahu është Një! Allahu është Ai që çdo krijesë i drejtohet (i mbështetet) për çdo nevojë. As s’ka lindur kë, as nuk është i lindur. Dhe Atij askush nuk i është i barabartë.” Ai është i përjetshëm: “Ai është i përjetshmi, s’ka tjetër zot, vetëm Ai, pra adhurojeni Atë me adhurim të sinqertë ndaj Tij, falënderimi i qoftë vetëm Allahut, Zotit të Gjithësisë.” 39 Pushteti është i Tij si në tokë ashtu edhe në qiell, është i pari që s’ka fillim dhe i fundit që s’ka mbarim: “I Tij është pushteti në qiej e në tokë, Ai jep jetë dhe Ai jep vdekje dhe Ai ka fuqi për çdo send. Ai është i pari që s’ka fillim dhe i fundit që s’ka mbarim, i dukshmi dhe i padukshmi, dhe Ai është më i dijshmi për çdo gjë.”40 Nuk është sikurse disa legjislacione tjera ku nuk dihet se filan njeriu a është vetëm njeri apo zot, ndaj për këtë çështje janë mbajtur koncile të shumta, i tërë ky hutim si pasojë e paqartësive dhe mjegullnajave të besimit të tyre: “Bënë kufër (mohuan të vërtetën) ata që thanë: “Allah është ai, Mesihu, biri i Merjemes...”41 Gjithashtu edhe te paqartësitë e disave që e shpikën trinitetin duke hutuar masën e gjerë deri në ditët e sotme: Gjithashtu bënë kufër (mosbesim) ata që thanë: “Allahu është i treti i treve”. S’ka në gjithësi tjetër pos një Allahu, e nëse nuk pushojnë nga ajo që thanë (tre zotëra), do t’i kapë dënim i dhembshëm ata që nuk besuan prej tyre.”42 Në sferën e shpalljes është krejtësisht i qartë, në të gjitha dërgesat hyjnore dhe të dërguarit human, që misioni i tyre është thirrja në të drejtën dhe distancimi nga e keqja dhe e liga, e jo sikurse disa legjislacione kur të dërguarit e Zotit shpesh barazohen me Zotin, duke iu veshur atyre cilësi e atribute hyjnore, e nganjëherë tjetër ata paraqiten si të marrë që veprojnë marrëzi. Lidhur me këtë Kur’ani proklamon: “Mesihu, biri i Merjemes, nuk është tjetër vetëm se i dërguar; para tij pati shumë të dërguar. Nëna e tij ishte e drejtë (e ndershme). Që të dy

39 36

Kur’ani, Nisa: 171. 37 Kur’ani, Maide: 77. 38 Kur’ani, Bekare: 229.

EDUKATA ISLAME 97

Kur’ani, Gafir: 65. Kur’ani, Hadid: 2-3. 41 Kur’ani, Maide: 72. 42 Kur’ani, Maide: 73. 40

JURISPRUDENCË ISLAME

ata ishin që ushqeheshin (si njerëzit tjerë). Ja si u sqarohen atyre argumentet dhe shih pastaj se si ia kthejnë shpinën të vërtetës!”43 Në fushën e adhurimeve që kanë të bëjnë me anën praktike po ashtu është mjaft i qartë e pa kurrfarë konfuziteti, ndërkaq lidhur me këtë i Dërguari i Allahut ka potencuar: “Islami është ngritur mbi pesë shtylla; dëshmia se nuk ka Zot tjetër përveç Allahut dhe se Muhamedi është i dërguari i Tij, falja e namazit, dhënia e zeqatit, shkuarja në haxh dhe agjërimi i ramazanit.”44 Edhe në sferën e lejimit dhe ndalimit është shumë i qartë, ka lejuar disa gjëra, ka ndaluar disa tjera e ndaj disave ka heshtur në bazë të Mëshirës Hyjnore për njerëzimin: “Hallalli (e lejuara) është e qartë, po ashtu edhe harami (e ndaluara) është e qartë...”45 Pra, këto ishin vetëm disa fusha, ku shihet qartësia e këtij legjislacioni, duke mos lënë as hapësirën më të vogël për ngatërresa, pshtjellime apo paqartësi.

Qartësia e adhurimeve dhe bazave të moralit Legjislacioni Islam, siç potencuam, është legjislacion i qartë në secilin segment apo në secilen fushë, duke mos lënë hapësirë për dykuptimësi apo për paqartësi të mundshme, edhe në fushën e adhurimeve ai është shumë i qartë, me tekste të prera. Namazi është një detyrë që kryhet pesë herë brenda ditës. Ai është i qartë si në aspektin e kohëve, numrit të reqateve, kushteve, formës, duke filluar nga tekbiri i parë deri te selami. Zeqati është një adhurim vjetor që lidhet me pasurinë dhe shoqërinë. Ka kuptimin e tubimit të pasurisë prej pasanikëve dhe shpërndarjes së saj të varfërve. Këtë adhurim, që paraqet pastrim shpirti dhe të pasurisë, e ka borxh vetëm si besimtar që ka një sasi të caktuar të të mirave materiale.

Agjërimi i Ramazanit është një adhurim vjetor ciklik, i njohur për të gjithë besimtarët myslimanë, që ka kuptimin e heqjes dorë prej ushqimit, pijes dhe marrëdhënieve intime që nga agimi e deri në mbrëmje.46 Shtylla e pestë e Islamit është haxhi që është një obligim që ai i cili ka mundësi duhet ta kryejë një herë gjatë jetës. Edhe kjo detyrë fetare që kryhet në Meke dhe rrethinën e saj, është e qartë me të gjitha pjesët përbërëse, si veshja e ihrameve rrotullimi rreth Qabes, ecja e nxitimi mes Safasë dhe Merves, qëndrimi në Arefat, buajtja në Muzdelife dhe Mina, gjuajtja e gurëve dhe shkurtimi i flokëve.47 Në aspektin e bazave të moralit, ky legjislacion urdhëron drejtësinë, bamirësinë, ndihmën ndaj të afërmve, e ndalon nga e neveritura dhe imoraliteti: “Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve, e ndalon nga imoraliteti, nga e neveritura dhe dhuna. Ju këshillon ashtu që të merrni mësim.”48 Inicon sinqeritetin, besnikërinë, durimin, ndershmërinë, turpin, bujarinë, trimërinë, butësinë, altruizmin si dhe ndihmën në të mirë dhe devotshmërinë: “...Ndihmohuni mes vete me të mira dhe në të mbara, e mosni në mëkate e armiqësi...”49 Ndalon ligësitë, poshtërsitë, imoralitetin, shtypjen, padrejtësitë, ngatërresat, tradhtinë, dyfytyrësinë etj. Njeriu me mendje të shëndoshë e kupton vendimin e qëlluar të së drejtës islame për t’i dënuar ata që bëjnë krime, si vrasja me qëllim, mbjellja e fesadit nëpër tokë, kusaria, prishja e sigurisë, vjedhja, prostitucioni, akuzimi i grave të pastra e besimtare, pirja e alkoolit etj. Besimtari mysliman gjithherë e ka parasysh rëndësinë e moralit në jetën e njeriut, pozitën e këtij faktori në Islam; ai e di se madje edhe adhurimet synojnë frytet morale-etike, se namazi i ndalon ligësitë dhe

Kur’ani, Maide: 75. Buhariu në Sahihun e tij, nr. 7; Muslimi në Sahihun e tij, nr. 21; Tirmidhiu në Sunenin e tij, nr. 2534. Hadithi është autentik. 45 Buhariu në Sahihun e tij, nr. 50, 1910; Muslimi në Sahihun e tij, nr. 2996; Tirmidhiu në Sunenin e tij, nr. 1126; Ibni Maxhe në Sunenin e tij, nr. 3974. Hadithi është autentik. 44

EDUKATA ISLAME 97

Kardavi, Jusuf, Veçoritë e përgjithshme të Islamit, fq. 208. Op. cit, fq. 208. 48 Kur’ani, Nahl: 90. 49 Kur’ani, Maide: 2. 47

JURISPRUDENCË ISLAME

poshtërsitë, zeqati bën pastrimin e besimtarit dhe të pronës së tij, kurse agjërimi është edukatë e pasionit dhe mësim i durimit.50 Vetë i Dërguari Muhamed me fjalë të shkurtra do ta tregonte edhe pjesën e rëndësishme të misionit të tij sublim, ku thoshte se: “Me të vërtetë jam dërguar për përsosjen e vlerave të moralit.”51

BESIMI NË PLOTËSIMIN E LEGJISLACIONIT ISLAM Ligjvënësi i legjislacionit shquhet me diturinë e Tij të përgjithshme që ka përfshirë çdo gjë, ashtu siç shquhet me shumë veçori e cilësi tjera.52 Është i plotë që nuk i mungon asgjë, nuk është i shkujdesur, Atë nuk e zë gjumi as kotja. E nga ky plotësim në të gjitha sferat që ka të bëjë me Krijuesin, është bërë legjitim një legjislacion i plotë, pa mangësi, jo i pjesshëm e as i cunguar, gjithëpërfshirës dhe i përshtatshëm për secilën kohë dhe për gjithë njerëzimin e gjeneratat, pa marrë parasysh nivelin e njerëzve në aspektin kulturor, ekonomik, shoqëror dhe teknologjik. Është i pajisur me njohuritë e së kaluarës, të tashmes, të ardhmes dhe ndryshimit të gjendjeve, sikurse që posedon njohuri për qenien njerëzore, të mirat për të dhe të këqijat që i kanosen atij, ai nuk ka mangësi ngase Ligjvënësi nuk shquhet me mangësi e dituria e Tij ka përfshirë çdo gjë.53 Është legjislacion i plotë për tërë aktivitetet njerëzore, e kjo është veçori prej veçorive bazike të këtij legjislacioni, që e dallon këtë legjislacion të pastër nga legjislacionet dhe sistemet tjera që organizojnë një aspekt të jetës së njerëzve, aspektin shoqëror apo politik, ekonomik apo ideor.54

EDUKATA ISLAME 97

Allahu i Madhëruar ia ka atribuuar cilësitë e plotësimit, gjithëpërfshirjes, përjetësisë dhe shumë cilësi tjera këtij legjislacioni.55 Kur themi se ky legjislacion është i plotë e nuk ka mangësi e të meta, mjaftojmë të sjellim fjalën e Ligjvënësit ku thotë: “Sot përsosa për ju fenë tuaj, plotësova ndaj jush dhuntinë Time, zgjodha për ju islamin fe.”56 Komentatori i njohur i Kur’anit Ibni Kethiri në komentin e ajetit të sipërpërmendur ka thënë: “Kjo është padyshim begatia më e madhe e Allahut të Madhëruar për këtë popull kur i Madhërishmi iu plotësoi fenë e tyre, e që nuk kanë nevojë për ndonjë fe tjetër sikurse që nuk kanë nevojë për ndonjë profet tjetër. Ndaj, Allahu i Madhëruar e bëri profetin e fundit vulë të profetësisë, duke e dërguar atë te njerëzit e te xhinët, nuk ka lejim tjetër pos asaj që Ai ia lejoi, as ndalesë përpos asaj që ia ndaloi, e as fe tjetër përpos asaj që ia bëri legjitime, e çdo gjë që u informua përmes tij (profetit) është e vërtetë dhe e sinqertë, jo gënjeshtër e as prapambeturi, ashtu siç thotë i Madhërishmi: “Fjalët e Zotit tënd janë plot të vërteta (çka lajmërojnë) dhe plot të drejta (çka gjykojnë). S’ka kush që të ndryshojë fjalët (vendimet) e Tij. Ai është që dëgjon e di.”57 Vërtetësi në lajme, e drejtësi në urdhra e ndalesa, e atëherë kur Ai ia plotësoi fenë, atyre ia plotësoi begatinë e dhuntinë, e për këtë ka thënë: “Sot përsosa për ju fenë tuaj, plotësova ndaj jush dhuntinë Time, zgjodha për ju islamin fe.”58 Apo me fjalë tjera; kënaquni ju për veten tuaj ngase fenë të cilën e dëshiroi Allahu, qe i kënaqur ndaj saj, dërgoi të Dërguarin më të ndershëm dhe më fisnik dhe e zbriti librin më të ndershëm.”59 Kur themi legjislacion i plotë dhe i përjetshëm, duhet theksuar këtu se çdo gjë buron nga Allahu nëpërmjet engjëllit Xhibril te Muhamedi-paqja e Allahut dhe mëshira e Tij qoftë mbi të, e që ky i fundit përcolli mesazhin hyjnor në formën më të besueshme te populli i tij,

Kardavi, Jusuf, Veçoritë e përgjithshme të Islamit, fq. 209-210. Bejhekiu në Sunenin e tij, nr. i hadithit 20571. Hakimi ka thënë se hadithi është autentik, e imam Dhehebiu është pajtuar me të. 52 “Ai është mbikqyrës i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as kotja as gjumë…” Kur’ani, Bekare: 255. 53 El-Ehdel, Abdullah Kadirij, El-Imanu huve-l Esas: http://saaid.net/Doat/ahdal/00022.htm 54 El-Katan, Mena’ Halil, Vuxhub Tahkimu-sh-Sheriati-l Islamijeh, fq. 88. 51

Hamdulibad, Abdulmuhsin, Luzum Iltizamu-l Muslim Biahkami-sh-Sheriati-l Islamijeti: http://www.iu.edu.sa/Magazine/41/12.htm 56 Kur’ani, Maide: 3. 57 Kur’ani, Enam: 115. 58 Kur’ani, Maide: 3. 59 Ibni Kethir, Ebu-l Fida el-Hafidh Dimeshkij, Tefsiru-l Kur’an el-Adhim, bot.II-të, Daru-l Fikr, Bejrut-Liban, 1408h-1988m, vëll. II, fq. 19-20.

JURISPRUDENCË ISLAME

duke tërhequr vërejtjen për çdo veprim të keq. Nga Selam el-Farisiu përcillet se dikush i kishte thënë atij: “I Dërguari i juaj ua mësoi çdo gjë, derisa edhe si të kryhet nevoja.” Ai iu përgjigj: “Po. Na ndaloi i Dërguari i Allahut që gjatë kryerjes së nevojës të kthehemi nga kibla...”60 Kjo nënkupton se plotësimi i fesë ka gërshetuar gjitha segmentet në përgjithësi, duke mos lënë diçka të pakuptimtë, të mangët apo jo të plotësuar, ashtu siç edhe bartësi i këtij legjislacioni ishte i përgjithshëm, për gjithë popujt e gjithë njerëzimin e jo për një popull duke anashkaluar një popull tjetër, sikurse që dëshmojnë qartë fjalët e misionit të tij: “...Pejgamberi para meje dërgohej vetëm për popullin e tij e unë jam dërguar për mbarë njerëzimin.”61 Po ashtu ai thotë: “Pasha atë që shpirti i Muhamedit është në Dorën e Tij, nuk dëgjon për mua ndokush, qoftë çifut apo krishter, e më pas vdes e nuk beson në atë që unë u dërgova (profetësinë), e që të mos jetë prej banorëve të zjarrit.”62 Gjithashtu ai kishte thënë kur kishte parë shokët e tij me disa fletë të Tevratit: “Po të ishte Musai gjallë në mesin tuaj63, do të më pasonte mua.”64 Po ashtu ka dhënë indikacione të qarta se edhe i dërguari tjetër, Isai, kur të kthehet në kohën e fundit, do të gjykojë e veprojë sipas legjislacionit të fundit që vulosi legjislacionet paraprake. Me këto tekste që i kemi sjellë këtu, dëshmojnë se ky legjislacion është i përsosur e plotësues, e në vijim do të sjellim edhe argumente tjera që dëshmojnë për plotësimin e këtij legjislacioni nga ana e teksteve të qarta, më pas detajet e legjislacionit dhe eksperienca. Argumentet që vërtetojnë për përsosmërinë e legjislacionit:

EDUKATA ISLAME 97

1. Tekstet Sa u përket argumenteve tekstuale që dëshmojnë për plotësimin e këtij legjislacioni, veçojmë: “Sot përsosa për ju fenë tuaj, plotësova ndaj jush dhuntinë Time, zgjodha për ju islamin fe.”65 Gjithashtu: “E kush kërkon fe tjetër përveç fesë islame, atij kurrsesi nuk do t’i pranohet dhe ai në botën tjetër është nga të dëshpëruarit.”66 Nga këto dy tekste të qarta, kuptohet se Allahu i Madhëruar nuk pranon prej askujt fe e legjislacion tjetër përpos atij islam, e sikur të mos ishte i plotësuar e i përsosur, atëherë fetë e legjislacionet tjera nuk do të përjashtoheshin, ngase po të ishte i mangët e i paplotësuar do të ishte e nevojshme të plotësohej, e si rrjedhojë do të ishte i papranuar. Ligjvënësi ka potencuar: “O ju që besuat, bindjuni Allahut, respektoni të dërguarin dhe përgjegjësit nga ju. Nëse nuk pajtoheni për ndonjë çështje, atëherë parashtrojeni atë tek Allahu (te libri i Tij) dhe tek i dërguari, po qe se i besoni Allahut dhe ditës së fundit. Kjo është më e dobishmja dhe përfundimi më i mirë.”67 Nga ky ajet kuptohet qartë se Allahu urdhëroi me bindje ndaj Tij, ndaj të Dërguarit të Tij dhe ndaj udhëheqësve nga besimtarët, e më pas urdhëroi që për mosmarrëveshjet apo mospajtimet mes tyre të adresohen te Ligjvënësi dhe i Dërguari i Tij, e kjo dëshmon se çdo gjë, madje edhe mospajtimet e tyre, kanë gjykim e ligj në këtë legjislacion, e po të ishte i mangët, atëherë sigurisht se çdo gjëje nuk do t’i kishte dhënë përgjigje e gjykim.

2. Detajet

Ebu Davudi në Sunenin e tij, nr. 6; Tirmidhiu në Sunenin e tij, nr. 16. Buhariu në Sahihun e tij, nr. i hadithit 323. 62 Muslimi në Sahihun e tij, nr. i hadithit 218. 63 Në mesin tuaj sipas transmetimit të Ahmedit, gjersa në transmetimet tjera nuk haset. 64 Ahmedi në Musnedin e tij, nr. i hadithit 14104; Shu’bul Iman, nr. 174; Musned Ebi Ja’la, nr. 2081. 61

Po të hidhte dikush shikimin e vështrimin ndaj këtij legjislacioni madhështor dhe të dinte e kuptonte metodologjinë në ardhjen e teksteve dhe detajeve legjislative, do të bindet me një mendim të ngulur e të palëkundur se ky legjislacion është i përgjithshëm, gjithëpërfshirës e 65

Kur’ani, Maide: 3. Kur’ani, Ali Imran: 85. 67 Kur’ani, Nisa: 59. 66

JURISPRUDENCË ISLAME

universal ndaj të gjitha çështjeve, ndaj secilit segment të jetës njerëzore, duke iu ofruar mirësitë për njerëzit dhe duke ia larguar të këqijat apo rreziqet e tyre, përderisa mbështeten në të dhe i binden Krijuesit në urdhrat e tij dhe u largohen ndalesave të Tij. Në shumicën e rasteve kanë ardhur tekstet e qarta, në disa raste ato kanë ardhur në formë të përgjithësuar68, e në disa raste Ligjvënësi ka heshtur duke dhënë sinjalizime për lejimin e tyre. Në rrafshin tjetër, për gjërat novatore, pas plotësimit të legjislacionit, Ligjvënësi i ka obliguar të zotët e dijes69, që për çështjet novatore të japin përgjigje dhe të sqarojnë pozicionin e duhur për masën e gjerë, vetëm të tillët që shquhen për dituri të përgjithshme kanë mundësi të bëjnë hulumtime studimore dhe qasje ndaj problemit të ardhur, që më pas të japin përgjigjen e duhur. Ibni Kajjimi, si sqarim ndaj plotësimit dhe përkryerjes së legjislacionit, në mënyrë të detajizuar ka thënë: “Vdiq i Dërguari i Allahut, por pasi që kumtoi te populli diturinë, i mësoi ata për çdo gjë, derisa i mësoi edhe për edukatën e kryerjes së nevojës, edukatën në marrëdhënie seksuale, edukatën e gjumit dhe ngritjes, të ngrënies dhe pijes, hipjes së kafshës (automjetit) dhe zbritjes, udhëtimit dhe vendqëndrimit, heshtjes dhe fjalimit, distancimit dhe përzierjes, pasurisë dhe varfërisë, shëndetit dhe sëmundjes, dispozitave të jetës dhe vdekjes, përshkroi për njerëzimin Arshin dhe Kursijen, engjëjt dhe xhinët, skëterrën dhe parajsën, Ditën e Kijametit se çfarë ka në të, sikur ta shohësh me sy; i njoftoi ata se si duhet të adhuronin Zotin e tyre, sikur ta shihnin Atë me të gjitha cilësitë e përshkruara; i njoftoi për të dërguarit e mëparshëm dhe popujt e tyre dhe ç’ndodhi me ta, njoftim aq i detajshëm sikur të ishin në mesin e tyre; ua mësoi atyre rrugët e së mirës dhe së keqes, në mënyrë të hollësishme, që asnjë i dërguar nuk e kishte info68

Ato që janë në formë të përgjithësuar i ka sqaruar tradita profetike, si namazi, agjërimi, haxhi, ku tekstet janë nga Kur’ani, e mënyra e aplikimit është nga tradita profetike. 69 Është fjala për muxhtehidinët, që plotësojnë kushtet për të bërë ixhtihad, të tjerët përjashtohen, sidomos ata që shquhen për dituri në një lëmi e jo të gjithanshëm, siç mund të jetë në kohën aktuale, ku shkollarë të ndryshëm-pa dituri të përgjithshme- japin dekrete e bëjnë ixhtihad të rrezikshëm që rëndë dëmtojnë masën dhe krijojnë përçarje të rrezikshme.

EDUKATA ISLAME 97

rmuar popullin e vet; i njoftoi ata për gjendjen e vdekjes dhe çka do të ndodhë pas saj në jetën e Berzahit, çfarë do të përjetojnë nga mirësitë dhe ndëshkimet për shpirtin dhe trupin, njoftim që asnjë profet para tij nuk kishte bërë të tillë. Po ashtu, i Dërguari i Allahut i njoftoi ata për besimin, profetësinë, kundërpërgjigjen për grupet e humbura dhe politeiste, që për të njoftuarit nuk është e nevojshme pasimi i tyre. Gjithashtu ai i njoftoi ata për mashtrimet dhe intrigat e luftës, ballafaqimin me armikun, metodat e fitores, që nëse i mësojnë, meditojnë dhe u kushtojnë rëndësi, armiku nuk do të jetë mbi ta asnjëherë. Ai i njoftoi ata për intrigat e djallit dhe metodat (mënyrat) me të cilat u vjen atyre, se si të mbrohen nga intrigat dhe kurthet e tij dhe si ta largojnë dëmin e tij.”70 Me fjalë tjera, legjislacioni u erdhi atyre për të mirat e kësaj jete dhe asaj të përtejme, duke përshkruar në përpikëri për të gjitha çështjet që preokupohen ata në të dy jetët.

3. Eksperienca Eksperienca dhe përvoja përgjatë gjithë historisë e gjatë gjithë shekujve që nga dita kur erdhi ky legjislacion e deri më sot, e do të vazhdojë edhe pas nesh, janë dëshmitarë për plotësimin dhe përkryerjen e këtij legjislacioni. Sa herë që është praktikuar ndonjë normë legjislative në ndonjë vend të caktuar, ka ndikuar që e keqja të eliminohet dhe zhduket tërësisht, gjë e cila nuk ka ndodhur asnjëherë me legjislacionet që i formuloi njeriu. Le të sjellim ca shembuj për këtë: Alkooli ishte padyshim njëri nga problemet më të mëdha të shoqërisë kur legjislacioni erdhi, mirëpo brenda një kohe të shkurtër ai u çrrënjos tërësisht, pas zbritjes së këtyre fjalëve: “O ju që besuat, s’ka dyshim se vera, bixhozi, idhujt dhe hedhja e shigjetës (për fall) janë vepra të ndyta nga shejtani. Pra, largohuni prej

Xhevzi, Ibn Kajjim Shemsudin Muhamed ibn ebi Bekr, A’lamu-l Muvekkiine an Rabbil Alemine, bot.I-rë, Daru-l Kutub el-Ilmijetu, Bejrut-Liban, 1411h-1991m, vëll. IV, fq. 285.

JURISPRUDENCË ISLAME

57 71

tyre që të jeni të shpëtuar.” Ishte fjala ‘largohuni’ një fuqi vigane që ia kalon fuqisë së ushtrisë dhe policisë dhe tërë potencialit që mund ta përdorë një shtet për t’i zbatuar urdhrat e tij me fuqi dhe forcë. U ngritën myslimanët duke e derdhur alkoolin, enët e alkoolit i thyen dhe shpirtrat e tyre u larguan nga pirja e alkoolit derisa u bënë sikur nuk e njihnin alkoolin, apo sikur mos ta kishin shijuar atë më parë..., ngase urdhri i Allahut erdhi ‘largohuni’, e urdhrat e Allahut meritojnë respekt dhe nënshtrim (bindje).72 Po ashtu edhe me gjërat tjera, ku legjislacioni ka pasur një sukses jashtëzakonisht të madh, krahasuar me legjislacionet laike, që për ndalimin e dukurive negative kanë krijuar masa ndëshkuese të ndryshme për eliminimin e atyre dukurive, por që asnjëherë nuk ia kanë arritur. Shembuj për këtë është SHBA-ja që ka harxhuar e shpenzuar jashtëzakonisht shumë për largimin e njerëzve të varur nga alkooli, por megjithëse ka shpenzuar shuma të mëdha, ajo nuk pati sukses, apo në ish-BRSS-në, që ka krijuar ligje të ndryshme ekstreme për parandalimin e hajdutëve, por as kjo nuk pati sukses, me gjithë fuqinë dhe potencialin e saj të pakontestueshëm. Derisa në aplikimin e këtij legjislacioni, në vendet dhe kohërat kur është aplikuar, ka pasur një efekt jashtëzakonisht të madh, duke eliminuar dukuritë dhe veset negative, si dhe përkrahjen e mirësive të ndryshme që gërshetohen me masën e gjerë. Por këto mirësi nuk i kupton secili: “Këta janë shembuj që Ne ua sjellim njerëzve, po këta nuk i kupton kush pos dijetarëve.”73 Legjislacioni Islam është një sistem i përgjithshëm e gjithëpërfshirës për gjitha segmentet e ndryshme të jetës, ai gjykon mbi të gjitha veprat e njeriut dhe është një metodologji e qartë për veprimet në jetë, duke përcaktuar raportet e njeriut me Zotin dhe me njerëzit.

Në këtë kontekst, ai është i vetmi sistem që shquhet me përsosje në të gjitha çështjet, si ato të besimit, politikës, ekonomisë dhe çështjeve tjera.74

LEGJISLACIONI PËR REALIZIMIN E INTERESAVE DHE LARGIMIN E TË KËQIJAVE Prej qëllimeve themelore të këtij legjislacioni është realizimi i interesave për njerëzimin, pa bërë dallime mes njërit e tjetrit, e as mes një populli dhe tjetrit, ngase dërgesa është e përgjithshme, që komunikon me gjithë popujt, edhe pse vendet janë të shumta e të ndryshme75: “Kjo fe është e juaja dhe është e vetmja fe (e shpallur), kurse Unë jam Zoti juaj, pra më adhuroni vetëm Mua.”76 Dijetarët dhe juristët eminentë77 janë dakord se ky legjislacion ka zbritur për të realizuar interesat e robërve në jetën e tyre. E ligjvënësi me këtë ka dashur të sjellë mirësi dhe përmirësim për krijesat e Tij.78 Dispozitat e legjislacionit janë gjithëpërfshirëse për realizimin e gjithë interesave për këtë botë dhe të përtejmen, për individin dhe shoqërinë, dispozita të cila nuk njohin këtë botë pa të përtejmen dhe as të përtejmen pa këtë, nuk njohin shoqërinë pa individin e as individin pa shoqëri, ngase individi është pjesë dhe anëtar e shoqëria është trup, e secili nga individi dhe shoqëria janë për nevojën e njëritjetrit. Ky legjislacion ka ndjekur rrugën e baraspeshës mes interesave të përbashkta, duke përkrahur drejtësinë, baraspeshën dhe mesin që konsiderohet prej qëllimeve të domosdoshme.79 Në raport me përkujdesjen ndaj interesave të dy botëve ka ardhur teksti i qartë: “Dhe me atë që të ka dhënë Allahu, kërko (ta fitosh) bo74

Kur’ani, Maide: 90. Zejdan, Abdulkerim, Usulu-d Da’veti, bot.III-të, Err-rrisaletu, Bejrut-Liban, 1414h1993m, fq. 50. 73 Kur’ani, Ankebut: 43. 72

EDUKATA ISLAME 97

Akaleh, Muhamed, El-Islamu, Mekasiduhu ve Hasaisuhu, bot. II-të, Mektebetu-rr Rrisaletu el-Hadithetu, Aman-Jordan, 1411h-1991m, fq. 38. 75 Bedran, Bedran Ebu-l Ajnejn, Esh-Sheriatu-l Islamijetu, Te’rihuha ve Nadhrijetu-l Milkijetu vel-Ukud, fq. 50. 76 Kur’ani, Enbija: 92. 77 Me përjashtim të një grupi të vogël nga dhahiritë, të cilët nuk e pranojnë këtë. 78 Kardavi, Jusuf, El-Merxheijetu-l Ulja fi-l Islami lil Kur’ani ves-Suneti, Mektebetu Vehabijeh, Kajro-Egjipt, pa vit botimi, fq. 234. 79 El-Alim, Jusuf Hamid, El-Mekasidu-l Ametu Lish-sheriati-l Islamijeh, fq. 46.

JURISPRUDENCË ISLAME

tën tjetër, e mos lë mangu atë që të takon nga kjo botë, dhe bën mirë ashtu siç të ka bërë Allahu ty, e mos bën të këqija në tokë, se Allahu nuk i do çrregulluesit.”80 Katade ka thënë: “Kuptimi i këtij është që të mos e humbësh fatin tënd prej jetës tënde për t’u kënaqur me gjërat hallall (të lejuara).” Na është transmetuar thënia e mirënjohur e Ibni Omerit: “Puno për këtë botë sikur të jetosh plot njëqind vjet dhe puno për botën e përtejme sikur të vdesësh nesër.”81 Sipas ajetit të lartpërmendur, kuptohet se ajo është forma që paraqet dëshirën e Ligjvënësit për arritjen dhe fitimin e interesave të kësaj jete dhe interesave të botës tjetër, gjegjësisht është ekuilibri mes kësaj dhe tjetrës, që dëshmon se të dyja janë në dorën e njeriut, duke gërshetuar interesat e jetës së përtejme me interesat e kësaj jete, me shtytjen dhe nxitjen e njerëzve në mirësi dhe vepra bindëse.82 Me fjalë tjera, ky legjislacion gjithëpërfshirës përfshin të gjitha llojet e interesave të kësaj bote dhe botës tjetër, për faktin se ky legjislacion ka ardhur për të realizuar interesat dhe dobitë e njerëzve, të cilin e vendosi Krijuesi i tyre, e që ishte më i dituri për gjendjen dhe interesat e tyre, ndërsa legjislacionet laike që i formuloi njeriu nuk kanë interes tjetër pos të kësaj jete dhe kanë dështuar për një ekuilibër mes interesave të individëve dhe shoqërisë.83 Përveç asaj që e thamë më sipër, mund të themi se prej qëllimeve të këtij legjislacioni është edhe realizimi i lumturisë njerëzore në këtë jetë dhe të përtejmen, e prej kushteve të realizimit të lumturisë së kësaj jete është ndërtimi i kësaj bote, e prej kushteve më të rëndësishme për realizimin e lumturisë së botës së përtejme është ndriçimi i rrugës që shpie në kënaqësinë e Allahut, e Allahu i Madhëruar sqaroi për robërit e Tij se Ai i ka krijuar ata për rregullimin e kësaj bote, në mënyrë që ta marrin këtë botë mjet për shpëtimin e tyre në botën e përtejme, i Madhërishmi thotë: “(Përkujto Muhammed) Kur Zoti yt u tha 80

Kur’ani, Kasas: 77. Kurtubi, Ebu Abdullah, El-Xhamiu Liahkami-l Kur’an, Daru-l Fikr, pa vend dhe vit botimi, vëll. XIII, fq. 314. 82 El-Alim, Jusuf Hamid, El-Mekasidu-l Ametu Lish-sheriati-l Islamijeh, fq. 46. 83 Op. Cit.:fq. 47. 81

EDUKATA ISLAME 97

engjëjve: “Unë po krijoj (po përcaktoj) në tokë një zëvendës!...”84 E nga ky mëkëmbës (njeriu) rregullohet edhe toka dhe praktikohet legjislacioni hyjnor i Allahut në të (tokë).85 Ky legjislacion kërkon që të arrihen interesat dhe të eliminohen sjelljet (veprimet) e këqija, ligësitë dhe dekompozimet, e juristët këtë rregull e morën dhe e konsideruan si rregull të përgjithshëm prej rregullave të Ligjvënësit.86 E për këtë arsye ka thënë El-Iz ibn Abdusselam: “Legjislacioni islam në tërësi është fitim, dobi e interes; ose e largon të keqen ose e sjell dobinë (interesin).”87 E Ibën Tejmije ka thënë: “S’ka dyshim se legjislacioni Islam ka ardhur për arritjen dhe fitimin e interesave dhe dobive dhe përsosjen apo plotësimin e tyre si dhe për ndalimin e së keqes dhe zvogëlimin e saj.”88 Ndërsa nxënësi i tij Ibn Kajjim Xhevzi thotë: “Legjislacioni Islam është i ndërtuar dhe i ngritur mbi bazën e interesit dhe dobisë për robërit, për jetën dhe përgatitjen e tyre, dhe ky legjislacion është i drejtë në tërësi, i mëshirshëm në tërësi, dobiprurës në tërësi dhe urtësi në tërësi, e çdo gjë që del nga drejtësia në padrejtësi, nga mëshira në të kundërtën e saj, nga dobia në dëm dhe nga urtësia në kotësi nuk është nga Legjislacioni Islam, ngase Legjislacioni Islam është drejtësia e Allahut në mes robërve të Tij dhe mëshira e Tij mes krijesave të Tij.”89 Shatibiu në lidhje me këtë ka thënë: “Është vërtetuar se Ligjvënësi ka pasur për qëllim nëpërmjet legjislacionit ngritjen e interesave dhe dobive për botën e amshuar dhe këtë botë.”90 84

Kur’ani, Bekare: 30. Sherif, Muhamed Abdulgafar, Buhuth Fikhijetun Muasaretun, vëll.I-X, fq. 125. 86 Ashur, Muhamed Tahir ibn, Mekasidu-sh Sheriati-l Islamijeh, recenzentë: Muhamed Tahir el-Mejsavi, bot. I-rë, El-Besair lil-Intaxhi-l Alemij, 1418h-1998m, fq. 63-64. 87 Iz ibn Abdusselam, Ebu Muhamed Izudin Abdusselam Selemij, Kavaidu-l Ahkami fi Mesalihi-l Enami, bot.II-të, Daru-l Xhijl, Bejrut-Liban, pa vit botimi, vëll.I, fq. 9. 88 Ibn Tejmije,Ebu-l Abbas Tekijudin Ahmed ibn Abdulhalim, Minhaxhu-s Sunneti-n Nebevvijeh, daru-l kutub el-ilmijetu, Bejrut-Liban, pa vit botimi, vëll.I, fq. 147, vëll.II. fq. 240, vëll.III, fq. 118. 89 Xhevzi, Shemsudin Muhamed ibn ebi Bekr ibn Kajjim, I’lamu-l Mevekkiine an Rabbi-l Alemine, bot.I-rë, daru-l kutub el-ilmijetu, Bejrut-Liban, 1411h-1991m, vëll. III, fq. 1. 90 Shatibi, Ebu Is’hak, El-Muvafekat fi Usuli-sh Sheriati, bot. I-rë, Daru-l Ma’rifeti, Bejrut-Liban, 1415h-1994, vëll.I, pjesa II, fq. 350, ndërsa në botimin sipas Munir Dimeshkiut: vëll. II, fq. 37. 85

JURISPRUDENCË ISLAME

Realisht atë që e kanë cekur këta dijetarë është e vërtetë dhe është përshkrim real dhe i vërtetuar me tekste të qarta. Mjafton këtu të sjellim vetëm njërin tekst prej tyre, ku analizohet shkurtimisht misioni i dërgimit të Muhamedit, të Dërguarit të fundit: “E Ne të dërguam ty (Muhammed) vetëm si mëshirë për të gjitha krijesat.”91 Dërgesa e tij ishte mëshirë për mbarë njerëzimin dhe për gjitha botët, ngase ajo përmbante realizimin e interesave të njerëzve në këtë botë dhe në të përtejmen, sikurse që përmbante anulimin e të këqijave dhe dëmeve për ta (njerëzimin).92 Mirëpo, ndodh që ato dobi e interesa njerëzit të mos i kuptojnë, por kjo nuk e bën këtë legjislacion të padobishëm, ngase siç shprehet Shatibiu: “Dobitë dhe interesat në shumë gjendje të robit, nuk i njeh njeriu natyrshëm dhe mirë, përpos Krijuesit dhe Ligjvënësit të tij. E robi nuk ka njohuri për to, përpos në disa aspekte; por ajo që fshihet është më shumë se ajo që duket. Mund të ndodhë që njeriu përpiqet të arrijë një interes apo dobi për veten e tij por nuk e arrin, por ndodh që e arrin menjëherë e jo më vonë, apo ndodh që e arrin interesin por jo siç e ka shpresuar të plotë, ngase e arrin të mangët, por edhe mund të ndodhë që dëmi ta arrijë në vend të dobisë.”93 Përderisa Legjislacioni Islam ka pasur për qëllim përkujdesjen e interesave dhe dobive, në të kundërtën ky legjislacion ka për qëllim largimin dhe eliminimin e së keqes dhe pengimin e saj. Për këtë arsye i Dërguari i Allahut thoshte: “Mos i bë dëm vetes por as të tjerëve.”94 Ebu Davudi për këtë thoshte: “Jurisprudenca Islame (fikhu) gërshetohet rreth pesë haditheve, njëra prej tyre është hadithi i mësipërm. Sipas hadithit, njeriut i ndalohet t’i bëjë dëm vetes së tij, sikurse që i

EDUKATA ISLAME 97

ndalohet t’u bëjë dëm të tjerëve, pra është vërtetuar largimi dhe pengimi i dëmit, gjë që nënkupton interesin dhe dobinë e përgjithshme.95 Pra, Legjislacioni Islam ka ardhur për realizimin e interesave dhe dobive për njerëzit si dhe për të parandaluar e shuar dëmet dhe të këqijat, e nëse mungon e keqja dhe dëmi, atëherë në shesh do të jetë e mira dhe dobia.

Kur’ani, Enbija: 107. Zejdan, Abdulkerim, Usul-ud-Da’veti, fq. 301. 93 Shatibi, Ebu Is’hak, El-Muvafekat fi Usuli-sh Sheriati, vëll. I, fq. 310. 94 Maliku në Muvetta, nr. i hadithit 1234; Ibni Maxhe në Sunenin e tij, nr. 2331; Hakimi në Mustedrek Ales-Sahihajn, nr. 2305. Transmetimi nga Amr ibn Jahja Mazenij, e ky nga babai i tij. Neveviu në librin e tij ‘Edhkar’ ka thënë se hadithi është i mire (hasen). Hakimi ka thënë se është autentik sipas kushteve të Muslimit, e Dhehebiu është pajtuar me të. 92

Kardavi, Jusuf, Med’hal Lidiraseti-sh Sheriati-l Islamijeh, fq. 65.

JURISPRUDENCË ISLAME

Mr. Ejup Haziri

MAIN CHARACTERISTICS OF ISLAMIC LEGISLATION (2) (Summary) Balancing legislation Balance is another characteristic of Islamic legislation, which grants it stability against extremes. In other words it is a well balanced system in every aspect, which eliminates extremes and offers a divine, natural system. The Almighty has said: "And the heaven He raised and imposed the balance. That you not transgress within the balance. And establish weight in justice and do not make deficient the balance.”

‫أﻳﻮب ﺣﺎزﻳﺮى‬

(2) - ‫اﻟﺨﺼﺎﺋﺺ اﻟﺮﺋﻴﺴﻴﺔ ﻟﺸﺮاﺋﻊ اﻹﺳﻼم‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬

‫اﻟﺘﺸﺮﻳﻊ اﻟﻤﺘﻮﺳﻂ‬ ‫اﻟﺘﻮازن ﻫﻮ ﻣﻴﺰة أﺧﺮى ﻟﻠﺸﺮﻳﻌﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ اﻟﱵ ﲡﻌﻠﻬﺎ اﳌﺴﺘﺪاﻣﺔ وﺗﺘﻮاﻓﻖ ﻣﻊ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫ دون ﳝﻴﻞ ﰲ اﲡﺎﻩ واﺣﺪ‬، ‫ﻇﺎﻫﺮﺗﲔ اﳌﻌﺎﻛﺲ واﻟﺴﺎﺑﻘﲔ أو ﺑﻴﻨﻘﻄﺒﲔ اﳌﻌﺎﻛﺲ‬ ‫ وﺑﻌﺒﺎرة‬.‫ وذﻟﻚ ﻋﺪم اﻹﺿﺮار اﻟﻘﻄﺐ اﻵﺧﺮ‬،‫وﻋﺪم اﻋﻄﺎء اﺣﺪ أﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺣﻘﻪ‬ ‫ﻣﺒﺎﻟﻎ‬، ‫ واﻟﻘﻀﺎء ﻋﻠﻰ ﻋﻨﺼﺮ‬،‫أﺧﺮى ﻣﺘﻮازﻧﺔ اﱃ ﺣﺪ ﺑﻌﻴﺪ ﰲ ﲨﻴﻊ ﺟﻮاﻧﺐ اﻟﻨﻈﺎم‬ ، ‫ وﺗﻘﺪﱘ ﻧﻈﺎم اﻹﳍﻲ ﻳﺘﺰاﻣﻦ ﲤﺎﻣﺎ ﺧﻔﻴﻒ وﻣﻌﺘﺪل واﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺔ‬،‫ وﺷﺪة اﳌ ﺪﻗﻊ‬، ‫ﻓﻴﻬﺎ‬ .‫اﻟﱴ ﻣﻊ اﻟﻌﻘﻞ واﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺔ اﻹﻧﺴﺎﻧﻴﺔ‬

SHOQËRI

Sedat Islami

STRATIFIKIMI SHOQËROR NGA KËNDVËSHTRIMI ISLAM DUKURIA E SKLLAVËRISË SI MODEL1

fetare, në këtë rast Islamit. Duke mos pasur një koncept të drejtë përkitazi me Islamin dhe qëndrimet e tij themelore, është krijuar gabimisht bindja se Islami, një fe që faktikisht ka ardhur për të luftuar ndasitë, ka aprovuar dallimet. Ndaj, edhe ky punim për moto ka zbardhjen dhe ndriçimin e të vërtetave islame përkitazi me problematikën në fjalë dhe interpretimin e tyre real. Punimi fokusohet në pika që mund të jenë objekt keqkuptimi dhe keqinterpretimi (madje i qëllimshëm nga dashakëqij) duke iu bërë analiza të thukëta për të rezultuar me përfundime të qarta. I ndarë në dy pjesë, në shpjegime të përgjithshme rreth stratifikimit dhe elementeve të tij si dhe në elaborim të një dukurie që vazhdon të atakohet Islami për të, punimi merr përsipër rolin e paraqitjes së versionit të saktë të Islamit, i cili natyrisht se zhvleftëson akuzat e pabaza që nuk ndalen së reshuri në adresë të Islamit.

I. GJYKIMI ISLAM MBI STRATIFIKIMIN

Hyrje Dallimet, në këtë apo atë formë, kanë qenë karakteristikë e përhershme e shoqërisë njerëzore, dhe si të tilla do të vazhdojnë të ekzistojnë aq sa të ketë njerëz mbi sipërfaqen e dheut. Kjo, qoftë për shkak të natyrës së tyre, në të cilën i ka krijuar Zoti, apo për shkak të ideologjive që ndonjëherë realizimin e idealeve të një shtrese të caktuar e paramendojnë në kurriz të tjerëve. Për rastet në fjalë janë dhënë mendime e komente të shumta e të ndryshme, herë me vend e herë pavend, sidomos kur është fjala për këndvështrimet kritike ndaj qëndrimeve 1

Abstrakt: “Stratifikimi shoqëror nga këndvështrimi islam-dukuria e skllavërisë si model” është një punim që vetes i vë për detyrë të eksplorojë parimet e Islamit mbi dukurinë e stratifikimit shoqëror në përgjithësi dhe mbi skllavërinë, si shembull, në veçanti. Punimi tenton të ofrojë një version mbi qëndrimin esencial dhe thelbësor të Islamit për problematikën në fjalë, e i cili natyrisht se nuk mund të përfitohet nga një shikim sipërfaqësor. Duke marrë për objekt analize një dukuri, të cilës koha po ia ndërron vetëm sfondin, ndryshe thelbësisht nuk po mund ta zhdukë, pra skllavërinë, punimi synon të përmirësojë edhe botëkuptimet e gabuara rreth legjislacionit islam sikur që synon të vërtetojë praktikisht kredibilitetin dhe fleksibilitetin e përhershëm të ligjeve islame.

EDUKATA ISLAME 97

I. 1. ‘Stratifikimi‘ si shprehje në gjuhën fetare Stratifikimi, në fakt, nuk është fjalë e gjuhës shqipe. Ekuivalent i saj në shqip është shtresimi. Gjuhësisht, ka kuptim të ndarjes së diçkaje në shtresa (the division of something into layers2), apo në klasa-kategori, siç e sheh të popullarizuar në shoqëritë bashkëkohore Skoti3, ndërsa në Sociologji përdoret për të paraqitur “pabarazinë sociale” ose “pabarazinë strukturore midis grupeve të ndryshme të njerëzve.”4 Në studimet islame bashkëkohore në gjuhën arabe, termi që përdoret për “pabarazinë sociale” është et tabekah (‫ )اﻟﻄﺒﻘﺔ‬apo et tabekijjeh (‫ )اﻟﻄﺒﻘﻴﺔ‬e që përkthyer fjalë për fjalë do t’i binte: shtresë, klasë, respektivisht: shtresore, klasore. Ndryshe, në të kaluarën si term shkencor, et tabekah kishte një botëkuptim tjetër. Përdorej në punimet biografike përkitazi me grupe të ndryshme njerëzish dhe për klasifikime 2

Hornby, A S, Oxford Advanced Learner’s Dictionary, f. 1180. Scott, John, Stratification & Power – Structures of Class, Status and Command, f. 1. 4 Pajaziti, Ali, Fjalor i Sociologjisë, 704-705. 3

SHOQËRI

67 5

të ndryshme, herë sipas moshës e gjeneratave , herë tjera brendapërbrenda një rrjeti a fushe të caktuar6, e natyrisht edhe me nënndarje dhe klasifikime tjera të shumta. Ndërsa një definicion terminologjik, tash për tash, është vështirë të jepet. Kjo, jo pse Islami favorizon dallimet apo thërret në to, por për shkak se disa gjëra ndërmjet botëkuptimit islam dhe botëkuptimeve tjera kanë ngjashmëri vetëm në emërtime. Doemos duhen shpjeguar qëndrime të Islamit për detaje të caktuara dhe shumë të rëndësishme. Megjithëkëtë, nëse duam të dimë paraprakisht qëndrimin islam mbi pabarazinë sociale, pabarazi kjo që prodhon vetëm efekte dhe pasoja negative, atëherë nuk mendoj se do të ngutesha nëse qysh tani sjell atë qëndrimin, që pas një analize dhe elaborimi të thuktë e solli Muhammed Kutbi, njeri nga figurat eminente të mendimit bashkëkohor islam, i cili stratifikimin shoqëror e përkufizon si një “shtresë, e cila posedon pasurinë, ekzekutivin dhe legjislativin, direkt apo indirekt, kështu që nxjerr dhe aprovon ligje për interesa të ngushta dhe për mbajtje të popullit larg dhe të privuar nga shumë të drejta...7”

I. 2. Stratifikimi, ndërmjet ekzistimit dhe mohimit Stratifikimi, deshëm apo jo, nuk është risi për shoqërinë njerëzore. Ai si terminologji ka lindur vonë, me marksizmin e tutje, por si dukuri shoqërore, zanafillën e ka shumë herët8. Në çdo shoqëri, në një apo formë, me këtë apo atë botëkuptim, ka ekzistuar. Sigurisht se ka ekzistuar edhe në shoqërinë arabe në kohën kur u shpall Kur’ani, dhe, rrjedhimisht, është normale që Kur’ani ta ketë diskutuar dhe trajtuar si dukuri shoqërore. 5

P.sh. libri et-Tabekat el-Kubra i Ibn Sa’dit që flet për Profetin Muhammed a.s. shokët e Profetit Muhammed a.s. -sahabet- pastaj tabiinët, pasuesit e sahabeve, e kështu me radhë. 6 I kësaj natyre mund të merret libri i Ibn Kethirit ‘Tabekat esh-Shafiijjeh’ që ekskluzivisht flet për dijetarët e shkollës juridike shafiite; apo ‘El-Muinu fi tabekat el-Muhaddithine’ i Imam Dhehebiut që i kushtohet vetëm hadithologëve. 7 Kutb, Muhammed, Shubuhatun havle’l Islam, f. 97. 8 Abd, Dhafir Mektuf, Meukifu’l Islami min’et’tefavui’t tabekijj, www.alsabaah.com/paper.php.

EDUKATA ISLAME 97

Në Islam, stratifikimi, si dukuri, ekziston dhe nuk ekziston, dhe në të njëjtën kohë edhe aprovohet, edhe mohohet. Aprovohet, si realitet, që deshëm apo jo, njerëzit janë të ndryshëm, të tillë janë të krijuar prej Zotit, dhe mohohet, kur botëkuptimi i parë devijon. Të kësaj natyre janë dhe kësisoj duhen komentuar edhe ato tekste fetare, ajete kur’anore apo hadithe profetike qofshin, që sipërfaqësisht duken sikur proklamojnë stratifikimin.

I. 2.a. Ekzistimi, si çka? Pikërisht këtu vjen në shprehje ai elementi i sqarimit të disa botëkuptimeve islame përkitazi me pabarazinë shoqërore në kuptim të gjerë. Islami nuk mohon të jenë njerëzit të ndryshëm ngase një mohim i tillë do të ishte absurditet, sikur që do të ishte ikje nga realiteti dhe çrregullim i jetës në këtë botë çdo tentativë për barazi absolute. Si do të paramendohej jeta sikur gjithë njerëzit të ishin të barabartë, të ushtronin një profesion, të kishin pasuri të njëjtë...Si do të mund të dallohej i miri nga i keqi, bujari nga koprraci, i devotshmi nga mëkatari... Mu për këtë, Islami këto dallime i sheh të një funksioni shumë human, funksion ky i përshkruar në ajetin 32 te kaptinës ez-Zuhruf: “A thua ata e përcaktojnë mëshirën (pejgamberllëkun) e Zotit tënd? Ne kemi përcaktuar ndër ta gjendjen e jetës në këtë botë; Ne kemi dalluar disa në shkallë më të lartë se të tjerët, që të shfrytëzojnë njëri-tjetrin për shërbime. E mëshira (caktimi për pejgamber) e Zotit tënd është shumë më e dobishme se ajo që ata grumbullojnë.” E për ç’shërbime’ bëhet fjalë dhe se kjo a është pikë ku mund të akuzohet Islami apo jo, do t’i referohemi Sejjid Kutbit, një kolosi tjetër mysliman, i cili sqaron se ‘ky dallim (dallimi në furnizim, pasuri) ka qenë prezent tek të gjitha shoqëritë, ngase nuk është shënuar asnjë rast asnjëherë që të kenë qenë të gjithë qytetarët e një shteti të barabartë në furnizime, kështu që urtësia që rrjedh nga kjo dukuri e pashmangshme e shoqërive në të gjitha kohët është: “që ta marrin njëri-tjetrin për shërbime”. ‘Shërbime’-t assesi nuk nënkuptojnë që

SHOQËRI

69 9

EDUKATA ISLAME 97 12

njëri të jetë mbi tjetrin (dhunshëm ), apo një klasë të jetë mbi tjetrën, apo një individ mbi tjetrin…Assesi! Kjo domethënie dhe ky botëkuptim nuk i shkon shtati fjalës së përjetshme hyjnore…Domethënia e kësaj fjale është më e qëndrueshme se çdo ndërrim apo zhvillimin në shoqërinë njerëzore…, madje ‘shërbime’-t këtu janë reciproke, ngase i pasuri ka nevojë për punën e të varfrit dhe i varfëri ka nevojë për paratë e të pasurit. Mendoj – vazhdon Kutbi- se shumë kundërshtarë të Islamit këtë e kanë marrë si pikë sulmi ndaj tij dhe ndaj sistemeve te tij shoqërore dhe ekonomike. Kujtoj se disa muslimanë (gabimisht) fshehin këtë ajet, nuk duan ta shprehin atë, (kinse) për ta mbrojtur Islamin duke larguar akuzën e aprovimit të dallimit të njerëzve në furnizim. Mendoj se ka ardhur koha që pozicioni i muslimanëve me Islamin e tyre karshi kësaj akuze të pabazë të jetë pozicion krenarie e epërsie absolute e jo pozicion mbrojtës. Islami aprovon fakte të përjetshme të mishëruara në natyrshmërinë e kësaj ekzistence; të qëndrueshme porsi qiejt dhe toka…Natyrshmëria e jetës njerëzore është e ngritur mbi bazën e këtij dallimi…Ky dallim është i domosdoshëm për shkak të roleve të ndryshme që kërkohen për udhëheqjen në tokë. Sikur tërë njerëzit të ishin të njëjtë, jeta në këtë formë do të ishte e pamundur...10 Ky është qëndrimi islam dhe të këtilla janë normat dhe ligjet që dalin prej tij. Kjo ngase Kur’ani, si burim i legjislacionit islam, siç nënvizon Kutbi, ‘vë rregulla themelore dhe të vërteta - fakte të përgjithshme të cilat nuk luhaten dhe as nuk ndërrojnë; dinamika e jetës, ndërrimet e sistemeve, shumëllojshmëria e doktrinave dhe diversiteti i mjediseve nuk ndikojnë fare në to...11’ Madje këto dallime, duke mos u përkufizuar këtu vetëm në çështjen materiale, Islami i sheh deri diku edhe si thesar dhe pasuri, ndry-

she, siç thotë Zakzuku , Allahu për njerëzit do të caktonte një ligj të ngjashëm për të gjithë, por e ka bërë të ndryshëm ligjin hyjnor nga populli në popull që t’i sprovojë ata se cili është respektues e cili mohues, duke përmendur këtu ajetin: “... Sikur të donte All-llahu, do t'ju bënte një popull (në fe e sheriat)...” Kur’ani, el-Maide, 48. E ajo që tregon se këto dallime janë formale dhe se nuk kanë karakter favorizues, nuk janë kriter i vlerësimit, është fakti se Islami aspektit shpirtëror i dha rëndësi më shumë se këtij fizik-lëndor. Profeti Muhammed, a.s., trajton këtë problematikë në një prej thënieve të tij: “…Vëni re! Arabi nuk ka vlerë ndaj joarabit, e as joarabi ndaj arabit, sikur që nuk ka vlerë as i kuqi ndaj të ziut dhe as i ziu ndaj të kuqit, përveçse me devotshmëri13!”, e cila për çështjen në fjalë, thënë shprehimisht sikur Muhammed Hanefiu14, është sikur pika mbi shkronjë. Më qartë, thënia sqaron se njerëzit janë jo të njëjtë, kanë dallime, por gjithsesi të barabartë para Allahut. I këtillë është edhe ajeti që flet për dallimin gjinor. Në kaptinën en-Nisa (Gratë), ajeti 124, Allahu thotë: “Kush bën ndonjë nga punët e mira, qoftë mashkull ose femër duke qenë besimtarë, të tillët hyjnë në xhennet dhe nuk u bëhet farë padrejtësie.” Pra, elementi gjinor nuk mund ta ulë njërin e ta ngritë tjetrin, që të dy, mashkulli e femra, janë të krijuar prej Zotit, dhe vlerë ka vetëm ai që bën mirë, gjë të cilën Allahu nuk ia humb askujt. Nga këtu, konkludimi i Mevdudit, se ‘perceptimi islam mbi njerëzimin është se dallimi ndërmjet tyre nuk është bërë në baza të prejardhjes, ngjyrës, vendit, apo gjuhës, por në baza të ideve, moralit dhe qëllimit të tyre nga jeta...15’ duket vërtetë i qëlluar. Megjithëkëtë, nuk do të doja të ecim tutje pa sqaruar edhe disa aspekte tjera me rëndësi përkitazi me këtë dukuri. Miratimi që ndonjëherë u bëhet dallimeve shoqërore nuk është pse Islami parimisht favo-

Për dallim nga Aristoteli, i cili këtë dallim e shihte si natyror vetëm nga aspekti se njerëzit duhej të ishin zotërinj dhe robër, pra, aprovonte dallimin që në kontekstin tonë islam është i mohuar kategorikisht. Shih: Ibn Humejd, Salih b. Abdullah, Telbisun merdud ala kadaja hajjeh, f. 25. 10 Kutb, Sejjid, Fi Dhilali’l Kur’an, f. 491-492. Versioni i el-Mektebetu’sh-shamileh. 11 Ibid, f. 492.

Zakzuk, Muhammed Hamdi, Buhthun ve dirasatun fi dav’i’l Kur’ani’l Kerim, f.131. M. N. Albani, këtë hadith e klasifikon si hadith sahihun li gajrihi. Shih: Sahihut tergibi ve’t terhibi, pj.3, f. 79. 14 Hanefi, Muhammed, el-Islamu ve’t ta’biru ani’l istifafi’t tabekijj, http://arabrenewal.info/‫ اﻟﻄﺒﻘﻲ‬-‫ اﻻﺻﻄﻔﺎف‬-‫ﻋﻦ‬-‫ اﻟﺘﻌﺒﯿﺮ‬-‫و‬-‫ اﻹﺳﻼم‬-11109/‫ﻋﺎدﯾﯿﻦ‬-‫ﻛﺘﺎب‬.html 15 El-Mevdudi, Ebu A’la, Nidhamu’l hajati fi’l Islam, f.36. 13

SHOQËRI

rizon atë, apo ligjëson diç të tillë, porse për shkak se është para një akti të kryer dhe para një situate të imponuar që doemos duhet ta trajtojë disi dhe të merret me të, kështu që sjell ligje për mënyrën e trajtimit të atij imazh stratifikues, siç është rasti me robërinë, të vetmen klasë të përmendur në Kur’an16, e që detajisht do ta shtjellojmë në kapitullin e dytë të këtij punimi. Madje, në raste të caktuara, ndodh që të aprovojë një gjë, p.sh. dallimin në furnizim, por ta pasojë atë me një mori normash etike dhe morale, të cilat gati thuajse e zhveshin parimin bazë nga fuqia e tij vepruese dhe e mbajnë në jetë vetëm formalisht. Për këtë do të bindemi në pikën vijuese të këtij diskutimi, atëherë kur do të bëjmë fjalë për pasurinë. Islami nuk lejon assesi që ky favorizim të përkthehet në arrogancë a epërsi ndaj njerëzve. Pastaj, në vende të caktuara në Kur’an, mund të hasësh në shprehje që sipërfaqësisht duket sikur përçojnë imazhe klasore a grupore, por që gjatë studimit kupton se çështja nuk ka të bëjë fare me këtë. I tillë është rasti me dy grupet17, grupin e Allahut (hizbuAllah) dhe atë të djallit të mallkuar (hizbu’sh-shejtan), që dallimet i kanë në aspektin shpirtëror; i pari pason rregullat fetare dhe i nënshtrohet ligjit të Zotit derisa i dyti pason epshet dhe ndjek hapat e djallit. Grupi i Allahut kanë këto karakteristika dhe këtë shpërblim: “E kush ka për mik Allllahun, të dërguarin e Tij dhe ata që besuan, s'ka dyshim se ana (pala-krahu) e All-llahut është ngadhënjyese.” Kur’ani, el-Maide, 56.; “Nuk gjen popull që e beson All-llahun dhe ditën e gjykimit, e ta dojë atë që e kundërshton All-llahun dhe të dërguarin e Tij, edhe sikur të jenë ata (kundërshtarët) prindërit e tyre, ose fëmijët e tyre, ose vëllezërit e tyre, ose farefisi i tyre. Ata janë që në zemrat e tyre (Ai) ka skalitur besimin dhe e ka forcuar me shpirt nga ana e Tij dhe ata do t'i shpjerrë në xhennete, nëpër të cilët rrjedhin lumenj. Aty janë, përgjithmonë. All-llahu ua ka pëlqyer punën e tyre dhe ata janë të kënaqur me shpërblimin e Tij. Të tillët janë palë (grup, parti) 16

Kutb, Muhammed, Shubuhatun havle’l Islam, f. 99. Hanefi, Muhammed, el-Islamu ve’t ta’biru ani’l istifafi’t tabekijj, http://arabrenewal.info/‫ اﻟﻄﺒﻘﻲ‬-‫ اﻻﺻﻄﻔﺎف‬-‫ﻋﻦ‬-‫ اﻟﺘﻌﺒﯿﺮ‬-‫و‬-‫ اﻹﺳﻼم‬-11109/‫ﻋﺎدﯾﯿﻦ‬-‫ﻛﺘﺎب‬.html

EDUKATA ISLAME 97

e All-llahut, ta dini pra, se ithtarët e All-llahut janë ata të shpëtuarit.” el-Muxhadele, 22. Ndërsa grupi i djallit kanë këto probleme dhe këtë fund: “Ata i ka nënshtruar djalli dhe ua ka qitur në harresë porositë e All-llahut. Ata janë shoqëri e djallit, e dijeni se ithtarët e djallit janë më të dëshpëruarit.” Kur’ani, el-Muxhadele, 19. Kështu, nëse tash u bindëm se dallimet janë formale, nuk do të duhej të hamendeshim nëse në raste të caktuara shohim se miratim i ndonjë favori për ndonjë njeri është dhuratë ekskluzive prej Allahut. “Mos lakmoni në atë, që All-llahu gradoi disa nga ju mbi disa të tjerë...” Kur’ani, en-Nisa, 32. Favori për një grup assesi nuk nënkupton të kundërtën për të tjerët. Islami, nëse njërës palë ia aprovon një dhunti, palën tjetër të privuar e edukon dhe pajis me ndershmëri deri në atë mase saqë: “...ai që nuk e di gjendjen e tyre mendon se ata janë të pasur...” Kur’ani, elBekare, 273.

I. 2.b. Mohimi, si çka? Në pjesën e parë, u munduam të hedhim dritë mbi atë se me ç’kuptime Islami e ka aprovuar dukurinë e dallimit ndërmjet njerëzve, ndërsa tani do të bëjmë fjalë për atë se me ç’kuptime Islami e ka mohuar dukurinë në fjalë. Çështjen do ta trajtojmë mbi themelet e definicionit të Muhammed Kutbit, të cilin e cituam më lart. Më konkretisht, do të diskutojmë për pasurinë, pozitën, pushtetin dhe diturinë, si imazhe do të thosha më të theksuara të stratifikimit në literaturën islame.

1) Pasuria Islami mohon që pasuria të jetë shkak që njerëz të ngrenë krye ndaj të tjerëve. ‘E drejta e pasurisë dhe të drejtat tjera në Islam janë prej Allahut dhe si të tilla janë të kushtëzuara e jo të pakontrolluara. Kjo, për shkak që të bëhet përputhje ndërmjet të drejtave dhe obligi-

SHOQËRI

meve. ’. Dhe nga këtu, Islami obligoi Zekatin, si një pasuri që: “merret nga të pasurit dhe iu kthehet të varfërve19”, ...në mënyrë që pasuria të mos jetë e bllokuar vetëm te një shtresë por që të gjithë të gëzojnë të mira. Madje këtë zekat e ka vënë në shërbim të zhdukjes së dallimeve që mund t’i kenë njerëzit. Më konkretisht, nëse varfëria është shkak për privim nga ndonjë interes, si studimi, martesa, biznesi, atëherë zekati kryen këtë funksion...20 Rast tjetër shumë me rëndësi përkitazi me pasurinë është edhe trashëgimia, për të cilën Islami ka vendosur që të jetë e gjerë, vetëm e vetëm që ajo pasuri të mos bllokohet te një grup njerëzish. Në Kur’an qëndron: “...(Kështu veprohet me pasurinë) Që ajo të mos ndahet ndërmjet pasanikëve tuaj...” Kur’ani, el-Hashr, 7. Mu për këtë edhe ndarjen e trashëgimisë e ka caktuar që të jetë në resorë të shumtë e të ndryshëm, vetëm e vetëm që të mos jetë e bllokuar te një klasë e caktuar21. Derisa jemi këtu te mohimi që pasuria të jetë shkak për dallime me pasoja negative ndërmjet njerëzve, ia vlen të përmendim dhe dy imazhe etike me të cilat Islami e ka shoqëruar pasurinë, dhe që të dyja këto kanë të bëjnë me vetë të pasurin. E para, Islami edhe pse pranon që një grup të kenë - shquhen për pasuri, megjithatë, edukon ata deri në atë mase saqë: “... nuk ndiejnë në gjoksat e tyre ndonjë nevojë (për zili a tjetër) nga ajo që u jepej atyre (muhaxhirëve), madje edhe sikur të kishin vetë nevojë për te, ata u jepnin përparësi atyre para vetvetes…”22, dhe e dyta23, Islami nxiti të pasurit që kur t’iu japin të varfërve ta bëjnë këtë në mënyrë të fshehur që ata të mos ndihen keq. Në Kur’an, në kaptinën el-Bekare, 271, qëndron: “Nëse lëmoshat i je18

Ebu Zehre, Fi’l muxhtemei’l islamijj, f.21. Pjesë e thënies profetike, të cilën në koleksionet e tyre të vërteta e shënojnë Buhariu dhe Muslimi, dhe të tjerë në përmbledhje tjera të haditheve. 20 Për më shumë shih: Kreu i VI, libri Fikhu’z Zekati fi’l Islam të Dr. Jusuf Kardavit, f. 851-914. 21 Për më shumë, shih ajete 7-12 të kaptinës en-Nisa. 22 Kur’ani, el-Hashr, 9. 23 El A’rexhi, Zuhejr, Mualexhetu’l fevariki bejne’t tabekat el ixhtimaijjeh, http://www.almaaref.org/maarefdetails.php?subcatid=124&id=1918&cid=10&supcat=2& bb=33&number=9 19

EDUKATA ISLAME 97

pni haptazi, ajo është mirë, por nëse ato ua jepni të varfërve fshehurazi, ajo është edhe më e mirë për ju...”

I. 2) Pozita Është fakt i pamohueshëm që njerëzit kanë pozita të ndryshme, e rrjedhimisht edhe role të ndryshme, dhe nga këtu, këto pozita thuajse janë më shumë përgjegjësi, siç do të shohim pak më poshtë kur të flasim për pushtetin, sesa privilegje. Bazuar në këtë, dallimi në pozita nuk është element që lartëson njërën e fyen palën tjetër. Islami mohon kategorikisht një gjë të tillë duke sqaruar se si parim është caktuar të jetë edhe ndër profetë. Në Kur’an, në kaptinën el-Bekare, qëndron: “Këta (për të cilët të rrëfyem) janë të dërguarit, disa prej tyre i dalluam nga të tjerët, prej tyre pati që All-llahu u foli, disa i ngriti në shkallë më të lartë, Isait, birit të Merjemes i dhamë argumente dhe e përforcuam me shpirtin e shenjtë (Xhibrilin)...”el-Bekare, 253. Një shikim sipërfaqësor do të krijonte përshtypjen se paska pasur dallime edhe ndërmjet profetëve, por ky dallim, siç shënon Ibni Haxheri në Fet’hu’l Bari24, nuk është dallim që ngrit njërin e poshtëron tjetrin. Profeti Muhammed, a.s., sqaron se me gjithë dallimet që mund t’i kenë njerëzit, ata prapëseprapë, që të gjithë, janë vëllezër, në kuptim të rrjedhjes prej një babai dhe nëne. Madje, edhe dallimet në ngjyrë e gjuhë, zakone e tradita, i sheh pikërisht nga prejardhja e tyre e parë. Ebu Davudi shënon në Sunenin e tij se Profeti Muhammed, a.s., ka thënë: “Vërtetë, Allahu i Madhëruar e krijoi Ademin nga një grumbull dheu, të cilin e mori nga të gjitha pjesët e tokës, kështu që, si rezultat, edhe bijtë e Ademit erdhën sipas karakteristikave të dheut: ka të kuq, të bardhë e të zinj, e edhe të ndërmjetëm, sikur që ka të butë dhe të vrazhdë, të këqij dhe të mirë.”25

El Askalani, Ibni Haxher, Fet’hu’l Bari shehu Sahihi’l Buhari, vell.6, f. 534. M.N.Albani këtë hadith e ka klasifikuar si autentik në Sahihu ve Daifu Suneni Ebi Davud, hadithi nr. 4693.

SHOQËRI

I. 3) Pushteti Pushteti është pjesë e fesë, dhe si i tillë, si çdo e drejtë tjetër, edhe kjo është e rregulluar me norma. Pushteti nuk guxon të jetë shkak për kryeneçësi, dhunë, keqpërdorim, përkundrazi, pushteti nënkupton detyra dhe përgjegjësi të shumta. Lideri është shërbëtor i popullit. E prej aspekteve që dallon Islamin në këtë fushë është veçimi i Allahut me ligje26, dhe rrjedhimisht, siç nënvizon Dr. Murad Hofman, ‘Islami garanton të drejtën e njeriut nëpërmjet një sistemi legjislativ të përgjithshëm, i cili realizon një drejtësi shoqërore...27’

I. 4) Dituria Dituria është një mirësi e dhuruar prej Zotit për njerëz të caktuar, të cilët me asnjë kusht nuk guxojnë ta keqpërdorin atë, në asnjë formë. Ata që fshehin diturinë dhe nuk ua tregojnë - mësojnë të tjerëve28, sikur ata që e mësojnë diturinë vetëm sa për t’u ngritur mbi njerëzit, janë të kërcënuar me dënim të ashpër në legjislacionin islam29. 26

Kutb, Muhammed, Shubuhatun havle’l Islam, f. 98. Në Kur’an, në kaptinën Ali Imran, ajeti 19, qëndron: “Feja e pranueshme tek All-llahu është Islami...” Ky ajet, sipas rregullave te gjuhës arabe, është fjali emërore, funksion i së cilës në këtë gjuhë është veçimi, kështu që si koment i ajetit na del se vetëm Allahu veçohet me ligje. 27 Hofman, Murad, El-Islamu ke bedil, f. 122. 28 Shih: Kur’an, el-Bekare, 159: “Ata, të cilët fshehin argumentet dhe faktet që Ne i shpallëm, e pasi që ato ua sqaruam njerëzve në librin, të tillët i mallkon All-llahu, i mallkojnë edhe ata që mallkojnë”; thënia profetike e shënuar nga Ebu Davudi dhe të tjerë: “Kush pyetet për një dituri dhe ai e fsheh atë, në Ditën e Kiametit Allahu do t’i vë fre të zjarrtë në gojë” Albani hadithin e klasifikon hasenun sahih. 29 Thëniet profetike janë dëshmi për këtë. Tirmidhiu shënon në Sunenin e tij: “Kush kërkon diturinë për të dialoguar me dijetarë, apo për të polemizuar me mendjelehtë, apo edhe që t’i bëjë njerëzit për vete, Allahu ka për ta futur në Xhehennem.”; “Prej njerëzve të parë ndaj të cilëve do të shpallet dënimi në Ditën e Gjykimit do të jetë dëshmori (shehidi, martiri)... Njeriu tjetër do të jetë dijetari, i cili ka studjuar dijeninë, e ka mësuar dhe gjithashtu e ka lexuar Kur’anin. Ai do të sillet dhe All-llahu do t’ia bëjë të njohura të mirat që i ka bërë, dhe ato do t’ia pranojë. (All-llahu i Madhëruar) do të thotë: “Çfarë bëre me këto?” Ai do të thotë: “Studiova diturinë dhe e mësova, e gjithashtu edhe e lexova Kur’anin për hir Tënd.” All-llahu do t’i thotë: “Gënjen! Studiove diturinë vetëm që

EDUKATA ISLAME 97

KAPTIULLI II SKLLAVËRIA SI MODEL DISKUTIMI MBI STRATIFIKIMIN II. 1. Skllavëria, para Islamit Skllavëria vazhdon të mbetet një pikë, ku Islami nuk është kuptuar drejt nga Perëndimi, për të mos thënë se keqkuptimi është i qëllimshëm siç thotë Ulvani30. Skllavëria nuk është “shpikje” e Islamit, andaj Islami nuk mund të akuzohet për të. Islami nuk mund të fajësohet për skllavërinë për faktin se, si dukuri shoqërore, e gjeti të aprovuar31, qoftë në aspektin fetar32, qoftë në atë shoqëror33. Islami gjendej para një të tjerët të thonë: Ky është njeri i ditur. Lexove Kur’anin që të thonë për ty: E lexon Kur’anin.” Dhe vërtet ashtu ishte. Pastaj do t’u urdhërohet (engjëjve të rreptë) që ta tërheqin zvarrë me fytyrë përtokë derisa të hidhet në zjarr....” Muslimi. 30 Ulvan, Abdullah Nasih, Nidhamu’rr rrikk fi’l Islam, f.7-8. 31 Ibid, f.11-12. 32 Në fenë çifute dhe të krishtere ishte e aprovuar. Në të parën tekstualisht ndërsa në të dytën në heshtje. Në Dalja, 21/2-12 qëndron: “Kur për skllav do të kesh blerë një hebre, le të shërbejë për gjashtë vjet, të shtatin vit, le të shkojë i lirë, falas. 3. Nëse vjen i vetëm, i vetëm edhe le të shkojë; nëse pati grua, me grua le të shkojë. 4. Nëse zotëria e martoi e gruaja i lindi bij e bija, gruaja dhe fëmijët e saj, do t’i përkasin zotërisë së tij, kurse ai do të dalë vetëm. 5. Por, nëse skllavi thotë: ‘E dua zotërinë tim, gruan time e fëmijët e mi, nuk dua të jem i lirë’, 6. atëherë i zoti le ta bjerë te Hyji, le ta afrojë te dera ose te shtalkat e le t’ia shporojë veshin me bizë dhe le t’i mbesë në shërbim të përhershëm. 7. Kur ndokush ta shesë vajzën e vet skllave, nuk do të lirohet siç është zakon të lirohen skllevërit. 8. Në qoftë se nuk i pëlqen atij që i qe dhënë, le t’ia lejojë të shpërblehet, por nuk do të ketë pushtet t’ia shesë njeriut prej popullit të huaj; sepse veproi me tradhti kundrejt saj. 9. Në qoftë se ia cakton për grua birit të vet, atëherë le të sillet me të si me të bijën. 10. Nëse merr ndonjë tjetër, mos t’ia mohojë ushqimin e veshjen as shtratin. 11. Nëse nuk ia plotëson këto të tria, le të dalë e lirë falas, pa kërkuar të shpërblehet”. Kjo sa i përket robërisë ndërmjet vet çifutëve, ndërsa për robërinë ndaj të tjerëve lexo: Gjeneza 9/25-27: “Tha: “Qoftë mallkuar Kanaani: Skllav, bir skllavi qoftë për vëllezërit e vet”! 26. E shtoi: “Qoftë bekuar Zoti, Hyji i Semit! Kanaani qoftë skllavi i tij! 27. Hyji e zgjeroftë Jafetin! Banoftë në tendat e Semit e Kanaani qoftë skllavi i tij!” Kjo dëshmon -sipas tyre- se të gjithë njerëzit rrjedhin nga këta dy bij të Nuhut, alejhi’s selam. Prej Semit rrjedhin çifutët ndërsa të tjerët prej Kanaanit, dhe ashtu siç Kanaani duhej të ishte rob i Semit, po kështu edhe pasardhësit e tij duhet të jenë robër të pasar-

SHOQËRI

akti të kryer, mohimi i të cilit do të ishte realisht i pavend; skllavëria ekzistonte e mohoi apo jo. Ajo që në mënyrë imediate i imponohej Islamit ishte një trajtim më ndryshe nga seç ishte deri më atëherë. Robit duhej t’i kthehej identiteti, në radhë të parë prej njeriu, e më pas edhe të drejtat e tij34.

II. 2. Si e trajtoi Islami skllavërinë? Islami aktivitetet e tij përkitazi me këtë dukuri i fokusoi në dy fusha: E para, e që ka të bëjë me vetë robin, respektivisht trajtimin që duhet bërë atij, dhe e dyta, me dukurinë, respektivisht trajtimin e saj. dhësve të Semit. Ky tekst kishte qenë mbështetje për Elizabetën për të lejuar tregtinë me robër. Ndërsa në Krishterizëm nuk ka tekst fetar që e ndalon apo urren atë, përkundrazi ishte Pali ai që në letrën dërguar Efesianëve porosiste që robërit të jenë të sinqertë ndaj zotërinjve të tyre. “5. Skllevër, dëgjojini zotërinjtë tuaj tokësorë me nderim e bindje në thjeshtësinë e zemrës ‑ porsi Krishtin. 6. Jo për sy e faqe, si ata që duan t’u pëlqejnë njerëzve, por si skllevërit e Krishtit, të cilët me vetëdije e kryejnë vullnetin e Hyjit, 7. dhe me ëndje shërbejnë, porsi Zotit e jo njerëzve, 8. duke ditur se ai që bën mirë, qoftë skllav qoftë i lirë, për këtë do ta marrë pagën prej Zotit. 9. Por edhe ju, zotërinj, silluni edhe ju ashtu kundrejt tyre: larg jush mendimi t’i ndëshkoni! Dijeni se Zotëruesi i tyre dhe juaji është në qiell! Te Ai nuk ka krahambajtje!” (Letra dërguar Efesianëve, 6/5-9) Xhorxh Jusuf në Kamusu’l Kitabbi’l Mukaddes pohon se (Krishterimi) “nuk ka nxitur robërit të kërkojnë pavarësi sikur që nuk ka hulumtuar për dëmet e robërisë dhe vrazhdësinë e saj. Po kështu nuk ka urdhëruar as lirimin e robërve.” Shih: Ibn Humejd, Salih Ibn Abdullah, Telbisun merdud fi kadaja hajjeh, f.25. 33 Athina, si burim i demokracisë, ishte familjarizuar me Skllavërinë, madje kishte skllevër shtatë herë më shumë se që kishte banorë, dhe këtë falë politikës të cilën e përkrahte edhe akademia e Platonit dhe Aristotelit. E këtillë ishte gjendja edhe në Egjiptin e lashtë, Romë, Kinë, Persi, Gadishullin arab, etj. Shih: Hofman, Murad, El Islamu ke bedil, f.119; Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 16-27. 34 Robërit në të kaluarën ishin plotësisht të zhveshur nga të drejtat njerëzore. Atyre madje në raste të caktuara iu mohoj edhe lloji njerëzor. Konsideroheshin ndryshe nga zotërinjtë e tyre. Kjo kishte shtyrë romakët që të skllavëronin sa më shume “njerëz”. Ata donin të jetonin jetë përrallash kështu që skllavërinë e shihnin rrugë të vetme të realizimit të tyre. Jo vetëm që i detyronin të punojnë në ara të lidhur në zinxhirë të rendë për kinse të mos ikin, por edhe i detyronin në amfiteatro të dyluftonin ndërmjet vete deri në vdekje vetëm e vetëm që romakët “njerëz” të argëtoheshin. Shih: Ulvan, Abdullah Nasih, Nidhamu’rr rrikk fi’l Islam, f.13; Kutb, Muhammed, Shu; buhatun havlel’l Islam, f.39, 42 El-Harbijj, Halid, err-Rrikku fi’l islam, shubhetun em i’xhazun, http://khaledharby.maktoobblog.com/1613398/

EDUKATA ISLAME 97

Sa i përket të parës, Islami erdhi t’ia kthejë robit njerëzinë e tij35, erdhi t’iu thotë zotërinjve për robërit se: ‘ju jeni nga njër- tjetri’36, erdhi t’iu thotë se ‘kush e vret robin e vrasim’37, erdhi ta aprovoje gjenezën e përbashkët: ‘Ju jeni nga Ademi ndërsa Ademi është prej dheut’38 Islami nuk konsideroi robin plaçkë lufte, siç ishte te romakët për shembull, por atyre iu dha të drejta dhe liri si dhe porositi në shumë tekste fetare lirimin e tyre, apo të paktën, nëse mungon vullneti individual për këtë, mirësjelljen. Kjo ngase Islami ia sjell ndërmend njeriut se me robin ka diç të përbashkët: prindërit e parë, Ademin dhe Havanë39. Kjo kishte shtyrë Hofmanin që Islamin ta shohë jo vetëm përkrahë demokracisë perëndimore por si plotësues i saj40. Dhe pikërisht mbi këto parime humane, Islami ndalon që robi (i luftës) të vritet. Ai ose lirohet falas ose me dëmshpërblim. Allahu në Kur’an ka caktuar: “...e pastaj, ose lironi falas ose kërkoni dëmshpërblim...” Muhammed, 4. Abdullah Ibn Omerit ia dërguan një rob lufte ta mbyste ndërsa ai refuzoi një veprim të tillë me arsyetimin se ‘Çështja jonë nuk ka të bëjë me këtë, ne nuk i mbysim robërit: ne ose i lirojmë me dëmshpërblim ose falas’, dhe lexoi citatin kur’anor të sipërpërmendur41. Kjo assesi nuk nënkupton se robërit jo të zënë në luftë duhet të mbyten. Pejgamberi, alejhi’s selam ka thënë: “Kush e mbyt robin, do ta mbysim, kush e gjymton, do ta gjymtojmë, kush e tredh, do ta tredhim”42.

Kutb, Muhammed, Shubuhatun havlel’l Islam, f.41. Kur’ani, en-Nisa, 25: “...Ju jeni nga njëri- tjetri (të një origjine)...” 37 Aludim në një thënie profetike, të cilën pak më poshtë do ta përmendim. 38 Thënie profetike e regjistruar në koleksionin e Imam Muslimit. 39 Në Kur’an, në kaptinën el-Huxhurat, 13, Allahu thotë: “O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam juve prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vete, e s'ka dyshim se te All-llahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (këqijat), e All-llahu është shumë i dijshëm dhe hollësisht i njohur për çdo gjë.” 40 Hofman, Murad, El Islamu ke bedil, f.123. 41 Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 76. 42 Transmeton Nesaiu ndërsa Albani e ka cilësuar si hadith të dobët. 36

SHOQËRI

Islami merret shumë edhe me karakterin e tij. Ai jo vetëm që fton zotërinjtë të mos i nënçmojnë, duke ua ndaluar t’i thërrasin me emra: rob, robëreshë43, por edhe vepron në drejtim të ruajtjes së moralit të tyre. Më konkretisht, Islami thërret që robi dhe robëresha të martohen vetëm e vetëm që të mos bien në amoral. Ndoshta këto fakte kanë shtyrë Gustav Von Gerdnjamin të deklarojë se ‘pozita e robërve në Lindje ka qenë më e mirë se pozita e shërbëtorëve në Evropë sepse robërit në Lindje konsideroheshin pjesë e familjes pasi që ua jepnin mundësinë e martesës, madje në disa raste edhe me vajzat e zotërinjve, gjë që ua mundësonte të ngjiteshin në shkallë të larta..robi në Lindje ka më shumë të drejta se punëtori me pagesë te ne (në Evropë)’ 44 Për të zhdukur çdo imazh nënçmimi, Islami ndërmori edhe një hap tjetër, të paimagjinuar deri në atë kohë. Ai vëllazëroi robërit me të lirët45, vëllazëroi Bilallin me Halid Ibn Ruvejha el-Hath’amiun, Zejdin me Hamzain, Harixhe Ibn Zjedin me Ebu Bekrin46 Kjo mbase ka qenë motiv për Nazmi Llukën, i krishterë, të dëshmojë se ‘Islami ka barazuar robërit dhe habeshët me mbretërit e kureshitëve.’47 Shembull që dëshmon këtë është rasti i Omer Ibn Hattabit, Halifes së dytë të myslimanëve, i cili me rastin e vdekjes deklaroi se njeriun që më së shumti e shihte si meritor për pasardhës të tij ishte Salimi, ish-shërbëtor i tij, i cili kohë më parë kishte kaluar në amshim48. E tash po deshe bë një krahasim ndëmjet Islamit dhe Perëndimit, jo në periudhën deri me ardhjen e Islamit por pas Islamit e tutje. Çfarë 43

Pejgamberi, alejhi’s selam ka thënë: “Assesi të mos thotë askush prej jush: robi im, ngase që të gjithë jeni robër të Allahut, por le ta thërras: djaloshi im. Po kështu edhe robi, nuk guxon ta thërret pronarin: zoti im! Por zotëri im!”Muslimi. 44 Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria ne Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 97. 45 Pejgamberi, alejhi’s selam ka thënë: “...shërbëtorët janë vëllezërit tuaj, Allahu ua lënën përgjegjësi, andaj kush ka vëllanë në përgjegjësi, le ta ushqejë me çka ushqehet, le ta vesh me çka vishet, dhe mos i ngarkoni me çka nuk munden, nëse i ngarkoni, atëherë ndihmojuni!” Buhariu dhe Muslimi. 46 Kutb, Muhammed, Shubuhatun havlel’l Islam, f.49. 47 Lluka, Nazmi, Muhammed, Err rrisaletu ve’rr-Rresul, f.190. 48 Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 96.

EDUKATA ISLAME 97

barbarizmi përjetonin myslimanët e robëruar? Që nga koha e pushtimit të Algjerisë nga Napoloni (e për një shekull e gjysmë në vazhdim) janë vrarë 1.5 milion myslimanë49 dhe atyre iu mohohej rreptësisht e drejta e gjuhës së tyre, gjë që konsiderohej krim sikurse vjedhja50, madje këta mundoheshin që krahas atyre krimeve makabre dhe shkeljeve të të drejtave, Islamin ta shtrembëronin dhe ta paraqisnin me imazh negativ51…E më keq pësuan në Spanjë52, dhe për çudi këta njerëz të marrë nuk turpëroheshin ndonjëherë të deklaronin se për këto mizori dhe krime mbështetje kishin citatet fetare53. Ndërsa kur jemi te fokusi i dytë i Islamit, pra te dukuria e skllavërisë, atëherë vërejmë se Islami u përqendrua në dy pika shumë të rëndësishme:

II. 1) Ngushtimi i rrugëve për në robëri Islami konsideron mëkat të madh që njeriu i lirë të robërohet54. Islami i liron njerëzit. Allahu i ka krijuar sipas natyrës të lirë55 dhe të këtillë i kanë lindur nënat. “Si po i robëroni njerëzit kur nënat i kanë lindur të lirë”, thoshte Omer Ibn Hattabi... Islami i anuloi të gjitha burimet e robërisë të njohura deri në atë kohë56, dhe pa vullnetin e vet u desh që vetëm një burim të mos e anu49

Hofman, Murad, El Islamu ke bedil, f.119. Kutb, Sejjid, Dirasatun islamijjetun, f.169. 51 Es-Sibai, Mustafa, Mukaddimatu hadareti’l Islam, f.90. 52 El-Alem, Xhelal, Qëndrimi i Perëndimit ndaj Islamit dhe Muslimanëve, (përkthyes: Zylqyfli Asllani), f. 11. Shënim: Në gjuhen shqipe, nuk figuron emri i autorit por vetëm i përkthyesit. 53 Mbretëresha Elizabeth për shitblerjen e robërve mbështetej në citatet biblike, Dhjata e vjetër, Gjeneza 9/25-27. 54 Ka thënë Pejgamberi, alejhi’s selam: “Ka thënë Allahu: Ndaj tre njerëzve do të kam armiqësi Ditën e Kiametit:..njeriu që shet të lirin dhe han (harxhon) paratë e tij...” Buhariu. 55 Husejn, Muhammed el-Hidr, El Hurr-rrijetu fi’l Islam, f. 27. 56 Format e skllavërisë para Islamit:  Rrëmbimi. I forti rrëmbente të dobëtin dhe e detyronte t’i shërbejë atij,  Lufta. Pala fituese kishte të drejtën e pronësisë mbi robërit e zënë, kështu që mund t’i shfrytëzonte për shërbime, t’i shiste, t’i falte apo edhe t’i mbyste,  Shitblerja. Tregjet e shitblerjes së robërve ishin shumë të njohur, 50

SHOQËRI

lojë për shkak të faktorëve të jashtëm, ose për shkak se ai prapë pa vullnetin e Islamit vazhdon të mbetet gjallë: lufta e ligjshme57. Mendoj se legjitimiteti i këtij burimi nuk duhet vënë në pikëpyetje asnjëherë ngase historia në vazhdimësi dëshmon se luftërat po vazhdojnë dhe robëria me një apo formë tjetër po vazhdon të jetë prezent në shoqërinë njerëzore. Napoloni vetëm pak vite pas Revolucionit kishte pushtuar vende për interesa materiale të Francës derisa kolonializmi i shteteve, si një prej formave që disi paraqet edhe robërinë, nga koha në kohë dhe nga forma në formë vazhdon edhe sot58.

II. 2) Hapja e rrugëve për dalje nga robëria Islami nxiti për zhdukjen e robërisë dhe kontribuoi shumë në këtë drejtim nëpërmjet aplikimit të një metodologjie shumë efektive: - Lirimin e robërve e llogariti ndër veprat me shpërblim të madh59. Kjo kishte shtyrë edhe Westermarkun të deklarojë se: ‘shumë muslimanë raportet mes tyre dhe robërve i kanë të ndërtuara në mbajtjen e porosive të Pejgamberit, alejhi’s selam. Ata me lirimin e robit afrohen tek Allahu.’60 - Lirimin e robit e ka bërë shpagim për disa mëkate dhe gabime, si:

 Lindja e robëreshës. Nëse robëresha lindte, atëherë fëmijët e saj automatikisht ishin shërbëtore të zotërisë,  Shkëmbim dhuratash. Pronari kishte të drejtë që t’ia dhuroje kujt të dojë robin apo robëreshën e vet pa të drejtë ankese të këtyre të fundit. Shih: Err-Rrikku fi’l Islam, http://www.rasoulallah.net/v2/document.aspx?lang=ar&doc=5140 57 Ulvan, Abdullah Nasih, Nidhamu’rr rrikk fi’l Islam, f.17-19. 58 Për domethënien e Kolonializmit shih gjerësisht: Pajaziti, Ali, Fjalor i Sociologjisë, f. 305-306. 59 Allahu në Kur’an ka thënë: “E ai nuk u hodh në përpjetëzen (rrugë e vështirë – qafëmalit). 12. E ç'gjë të mësoi ty se ç'është Akabe (rruga e vështirë)? 13. Është lirimi i një skllavi” el-Beled, 11-13. Pejgamberi, alejhi’s selam ka thënë: “Cilido burrë që liron një mashkull musliman Allahu për çdo kocke te robit do ta liroje nga një kocke të tij prej zjarrit.” Buhariu. 60 Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 98.

EDUKATA ISLAME 97

- Mbytja gabimisht - Thyerja e betimit62 - Dhihari, kur burri e quan gruan e tij si nënë, duke refuzuar kështu marrëdhëniet me të, për ç’gjë pendohet më pas63. - Marrëdhëniet seksuale të qëllimshme gjatë ditës së Ramazanit64 Keqtrajtimi i robit shkak për lirimin e tij65. Një pjesë e zekatit distribuohet për lirimin e tyre66. 61

Kur’ani, en-Nisa, 92: “Asnjë besimtari nuk i është i lejuar të mbysë besmitarin tjetër, përpos gabimisht. E kush e mbytë gabimishht një besimtar, ai është i obliguar ta lirojë një rob besimtar dhe shpagimin (e gjakut) t'ia dorëzojë familjes së tij, përpos në qoftë se ia falin (familja gjakun). Në qoftë se ai (i mbyturi gabimisht) është besimtar, por i takon popullit që është armik i juaji, atëherë është obligim vetëm lirimi i një robi besimtar. Në qoftëse se ai (i mbyturi) është nga ai popull që keni marrëveshjen me të, atëherë është obligim shpagimi i (gjakut) që i dorëzohet familjes së tij dhe lirimi i një robi besimtar. E kush nuk ka mundësi (të lirojë një rob), le të agjëroj dy muaj rresht, si pendim (i pranuar) ndaj All-llahut. All-llahu është më i dijshmi, ligjdhënësi më i drejtë.” 62 Kur’ani, el-Maide, 89: “All-llahu nuk ju merr në përgjegjësi për betimet e juaja të paqëllimta (për betim), por ju merr për ato që jeni zotuar qëllimisht. E shpagimi i tij (i betimit të bërë) është duke i ushqyer dhjetë të varfër me ushqim mesatar që ushqeni familjen tuaj, ose duke i veshur ata (të dhjetë), ose duke liruar një rob. E kush nuk ka mundësi t'i bëjë këto, le të agjërojë tri ditë. Ky është shpagim për betimet tuaja kur i theni ato. Ruani betimet tuaja. Kështu All-llahu ju sqaron dispozitat e veta, ashtu që të jeni mirënjohës.” 63 Kur’ani, el-Muxhadele, 3: “Ata që krahasojnë (me nëna) dhe largohen nga gratë e veta, e pastaj zbrapsen nga ajo që kanë thënë, janë të obliguar që para se të kontaktojnë ndërmjet vete ta lirojnë një rob. Kjo është dispozitë me të cilën porositeni, e All-llahu është i njohur hollësisht me atë që ju punoni.” 64 Ebu Hurejra ka thënë: "Kemi qenë ulur me Profetin, paqja dhe bekimi i Allahut qoftë me të, dhe erdhi një person dhe i tha: “O i Dërguari i Allahut, u shkatërrova!” Ai tha: “Çfarë ke?” Tha: “Bëra marrëdhënie me gruan time ja Resulallah.” I Dërguari tha: “A ke rob që ta lirosh?” Tha: “Jo.” I tha: “A mund të agjërosh dy muaj të njëpasnjëshëm?” Tha: “Jo.” I tha: “A mund të ushqesh gjashtëdhjetë të varfër?” Tha: “Jo.” Duke qenë kështu, vjen Profeti me një sahan me hurma dhe tha: “Ku është pyetësi?” Tha: “Ja, këtu.” Profeti i tha: “Merri dhe jepi sadaka këto.” Personi tha: “A ka më të varfër se unë, o i Dërguar? Nuk ka mes këtyre dy kodrave njeri më të varfër se unë.” Profeti qeshi dhe i tha: “Shko e ushqe familjen tënde.”Buhariu dhe Muslimi. 65 Nëse zotëria keqtrajton robin, atëherë ai mund të ankohet dhe shteti e liron. Shih më gjerësisht: Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 77-87. 66 Kur’ani, et-Teube, 60: “All-llahu caktoi obligim që lëmosha (zeqati etj.) t'ju takojnë vetëm: të varfërve (nevojtarëve), të ngratëve (që s'kanë fare), punonjësve (që e tubojnë),

SHOQËRI

83 67

Mbledhja e fondeve vullnetare . Marrëveshja, që robi ta blejë veten nga zotëria68. Këtë e ka pohuar edhe orientalisti gjerman Adam Metz69. Planifikimi, një marrëveshje tjetër ndërmjet robit dhe zotërisë, që pas vdekjes së këtij të fundit të lirohet robi. Martesa me robëreshën dhe lindja e saj. Nëse robëresha lind fëmijë, atëherë ajo nga ai çast konsiderohet e lirë dhe zotëria nuk ka të drejtë ta shesë, dhurojë apo ndërhyjë në lirinë e saj70.

Përfundim Në përfundim të këtij punimi, do të doja që krahas rezultateve të përmend edhe disa rekomandime. Sa iu përket rezultateve, ndër më të rëndësishmet do të veçoja:  Islami edhe pse pranon dallimet ndërmjet njerëzve, refuzon kategorikisht që këto dallime të jenë shkak për padrejtësi ndërmjet tyre.  Islami mohon që elementet e jashtme të jenë determinuese në përcaktimin e nderit dhe krenarisë së njeriut; këto arrihen me devotshmëri.  Të drejtat në Islam janë të kushtëzuara, me kuptim të përdorimit të tyre në dobi dhe interes të përgjithshëm. atyre që duhet përfituar zemrat (të dobtëve në besim), e duhet dhënë edhe për lirim nga robëria, të mbyturve në borxhe, (luftëtarëve), në rrugën e All-llahut dhe atij që ka mbetur në rrugë. All-llahu e di gjendjen e robërve, punon sipas urtësisë së vet.” 67 Kur’ani, el-Bekare, 177: “Nuk është tërë e mira (e kufizuar) t'i ktheni fytyrat tuaja kah lindja ose perëndimi, por mirësi e vërtetë është ajo e atij që i beson All-llahut, ditës së gjykimit, engjëjve, librit, pejgamberëve dhe pasurinë që e do ua jep të afërmve, bonjakëve, të varfërve, udhëtarëve, lypësve dhe për lirimin e robërve, dhe ai që e fal namazin, e jep zeqatin, dhe ata që kur premtojnë e zbatojnë, dhe të durueshmit në skamje, në sëmundje dhe në flakën e luftës. Të tillët janë ata të sinqertit dhe të tillët janë ata të devotshmit.” 68 Kur’ani, en-Nur, 33: “ ...E ata që i keni në pronësinë tuaj dhe kërkojnë prej jush t'i lironi në bazë të kompensimit, atëherë ua bëni këtë të mundshme me marrëveshje...” 69 Metz, Adam, El-Hadaretu’l Islamijjetu fi’l karni’rr rrabi’’ el’hixhrijj, vell.1, f.296. 70 Taha, Sabir Ahmed, Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami), f. 77-87.



 



 



EDUKATA ISLAME 97

Dallimet janë aprovuar për të vazhduar jeta njerëzore normal në tokë, ndryshe sikur tërë njerëzit të ishin të njëjtë vështirë se do të paramendohej stabilitet në tokë. Islami dallimet i sheh më tepër si një thesar dhe rast që njeriu të njihet me kultura tjera dhe të përfitojë prej tyre. E drejta e pronësisë nuk i është mohuar njeriut por ai është edukuar që atë pasuri, që është si dhunti prej Zotit, ta ndajë bashkërisht me të tjerët, qoftë me vullnet, siç është lëmosha, qoftë edhe pa vullnetin e tij, në rast se është koprrac, siç është Zekati. Skllavëria nuk është bazë e fesë, dhe Islami, që njihet si një fe që tërë potencialin e saj e ka drejtuar për çlirimin e njeriut nga çdo lloj robërie, është keq të akuzohet për miratim të skllavërisë. Islami është e vetmja fe dhe i vetmi sistem jete që robit arriti t’ia rikthejë dinjitetin prej njeriu së pari, dhe këtë edhe me dëshmi të shumë jomyslimanëve. Ndërsa nga rekomandimet do të përmendja: Ftesë për rishikim të qëndrimit karshi të vërtetave islame nga perëndimorët. Njoftim me Islamin nga vet Islami, nga burimet e tij, nga parimet dhe mësimet e tij, dhe në qoftë se do të evidenconim ndonjë rast padrejtësie, dhune a keqpërdorimi të të drejtave në shoqërinë myslimane, atëherë le të mos merren elemente për portretizim të Islamit, por le të merren, siç propozon M. Kutbi, sikur rasti i alkoolit që përkundër vullnetit islam konsumohet nga disa. Le t’iu jepet rasti edhe feve (përfaqësuesve fetar) të thonë fjalën e tyre për problemet shoqërore ngase feja, e me theks ajo islame, trajtojnë detajisht shumë probleme, që mendoj se do të ishin alternativat më të suksesshme të mundshme për zgjidhjen e tyre.

SHOQËRI

_____________________ Bibliografi: 1.Ebu Zehre, (...) Fi’l muxhtemei’l islamijj. Kajro: Daru’l fikri’l arabijj. 2.El Askalani, Ibni Haxher, (2000) Fet’hu’l Bari shehu Sahihi’l Buhari. Rijad: Mektebetu dari’s selam. 3.El-Alem, Xhelal, (1997) Qëndrimi i perëndimit ndaj Islamit dhe muslimanëve, (përkthyes:Zylqyfli Asllani). Prishtinë:... 4.El-Mevdudi, Ebu A’la, (1977) Nidhamu’l hajati fi’l Islam. Damask: Daru’l Kur’ani’l Kerim. 5.Es-Sibai, Mustafa, (2000) Mukaddimatu hadareti’l Islam. Bejrut: Daru’l verr-rrak. 6.Hofman, Murad, (2004) El-Islamu ke bedil. Kajro: Daru’sh shuruk. 7.Husejn, Muhammed el-Hidr, (...) El Hurr-rrijetu fi’l Islam. Kajro: Daru’l i’tisam. 8.Ibn Humejd, Salih b. Abdullah, Telbisun merdud ala kadaja hajjeh, www.islamhouse.com 9.Kardavi, Jusuf, (2000), Fikhu’z Zekati fi’l Islam, Bejrut: Muessesetu’rr rrisaleh. 10. Kutb, Muhammed, (1983) Shubuhatun havle’l Islam. Kajro: Daru’sh shuruk. 11. Kutb, Sejjid, (2002) Dirasatun islamijjetun. Kajro: Daru’sh shuruk. 12. Kutb, Sejjid, Fi Dhilali’l Kur’an. Versioni i el-Mektebetu’shshamileh. 13. Lluka, Nazmi, (1959) Muhammed, Err rrisaletu ve’rr-Rresul. Kajro: Daru’l fikri’l arabijj. 14. Metz, Adam, (ed.5) El-Hadaretu’l Islamijjetu fi’l karni’rr rrabi’’ el’hixhrijj. Bejrut: Daru’l kitabi’l arabijj. 15. Pajaziti, Ali, (2009) Fjalor i Sociologjisë, Shkup: Logos-A. 16. Scott, John, (1996) Stratification & Power – Structures of Class, Status and Command. Cambridge: Polity press. 17. Taha, Sabir Ahmed, (2008) Skllavëria në Judaizëm, Krishterizëm dhe Islam, (përktheu: Sedat Islami). Prishtinë: Dituria islame. 18. Ulvan, Abdullah Nasih, (2003) Nidhamu’rr rrikk fi’l Islam. Kajro: Daru’s selam. 19. Zakzuk, Muhammed Hamdi, (2002) Buhthun ve dirasatun fi dav’i’l Kur’ani’l Kerim. Kajro: Ministria per Vakfe.

EDUKATA ISLAME 97

Sedat Islami

SOCIAL STRATIFICATION FROM THE ISLAMIC POINT OF VIEW – THE PHENOMENON OF SLAVERY AS A MODEL (Summary) Introduction Differences, in one form or another, have always existed (as part of the human society) and will continue to exist as such as long as there is human life on Earth. This may be due to the nature of these differences (the nature in which they have been created by God) or the ideologies that seek the realization of the ideals of certain categories against the interests of others. This issue has been widely discussed, especially religious views. As there was no clear concept on Islam and its main views a wrong impression was created according to which Islam approves of these differences (while, in fact Islam is a religion that fights them). Thus, this paper aims at shedding light on the Islamic point of view regarding this issue and their proper interpretation.

‫‪SHOQËRI‬‬

‫‪87‬‬

‫ﺳﺪات إﺳﻼم‬

‫اﻟﺘﺮاﺗﺐ اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻹﺳﻼم‬ ‫ﻇﺎﻫﺮة اﻟﺮق ﻧﻤﻮذﺟﺎ‬

‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ(‬ ‫ﻣﺪﺧﻞ‬ ‫اﻻﺧﺘﻼﻓﺎت ﰲ ﺷﻜﻞ ﻫﺬا أو ذاك ‪،‬ﻛﺎﻧﺖ‬ ‫ﻫﺬا اﻟﻨﺤﻮ ﺳﻮف ﺗﺴﺘﻤﺮ ﰲ اﻟﻮﺟﻮد اﱃ ان ﻳﻌﻴﺶ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻰ ﺳﻄﺢ اﻷرض‪ .‬ﻫﺬا‬ ‫ﻳﺮﺟﻊ إﻣﺎ إﱃ ﻃﺒﻴﻌﺘﻬﺎ‪ ،‬واﻟﺬي ﺧﻠﻘﻪ اﷲ‪ ،‬أو ﺑﺴﺒﺐ ﲢﻘﻴﻖ اﳌﺒﺎدىء اﳋﺎﺻﺔ‬ ‫ﺑﺎﻻﻧﺴﺎن أي وﻗﺖ ﻣﻀﯩﺘﺤﻘﻴﻖ اﳌﺜﻞ اﻟﻌﻠﻴﺎ ﻟﻠﺸﺮﳛﺔ ﻣﻌﻴﻨﺔ ﺗﺼﻮر ﻋﻠﻰ ﺣﺴﺎب‬ ‫اﻵﺧﺮﻳﻦ ‪ .‬و ﺣﻮل ﻫﺬﻩ اﳌﺴﺎﻟﺔ ﰎ ﺗﻘﺪﱘ اﺟﺎﺑﺎت ﳐﺘﻠﻔﺔ رﲟﺎ ﰱ ﺑﻌﺾ اﻻﺣﻴﺎن ﻏﲑ‬ ‫ﻻﺋﻖ‪ ،‬وﺧﺼﻮﺻﺎ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ اﻷﻣﺮاﳊﺎﺳﻢ اﻟﺬي ﻳﻠﻤﻊ اﳌﻨﻈﻮرات ﻧﺸﻮﺋﻬﺎ اﻟﺪﻳﻨﻴﺔ‪،‬‬ ‫ﰲ ﻫﺬﻩ اﳊﺎﻟﺔاﻹﺳﻼم‪ .‬ﻣﻊ ﻋﺪم وﺟﻮد ﻣﻔﻬﻮم اﳊﻖ ﻣﻊ اﻻﺣﱰام ﻟﻺﺳﻼم‬ ‫وﻣﻮاﻗﻔﻬﺎﻷﺳﺎﺳﻴﺔ‪ ،‬ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﳋﻄﺄ وﺻﻠﺖ ﻗﻨﺎﻋﺔ ﺑﺄن اﻹﺳﻼم‪ ،‬وﻫﻮ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺬي‬ ‫ﰲ اﻟﻮاﻗﻊ اﻟﺬى ﺟﺎء ﶈﺎرﺑﺔ اﻻﻧﻘﺴﺎﻣﺎت ﻗﺪ واﻓﻖ ﻋﻠﻰ اﳋﻼﻓﺎت‪ .‬وﺑﺎﻟﺘﺎﱄ‪ ،‬ﻓﺈن‬ ‫ﻫﺬﻩ اﻟﻮرﻗﺔ ﻟﺪﻳﻬﺎ ﻛﺸﻒ اﳊﻘﺎﺋﻖ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺑﺌﺎن ﻫﺬا اﳌﻮﺿﻮع وﺗﻔﺴﲑﻫﺎ ‪.‬‬

ARKITEKTURË ISLAME

Eglantina Muçaj

XHAMITË E QYTETIT TË TIRANËS* Hyrje

EDUKATA ISLAME 97

nte xhaminë më të bukur, më të madhe dhe më të veçantë, duke kërkuar me këtë mëshirën dhe shpërblimet e Zotit në Ahiret. Xhamitë e Tiranës, janë ndër objektet kryesore të këtij qyteti dhe me njërën prej tyre zë fill edhe themelimi i qytetit. Të ndërtuara që në shekullin e XVII, sipas një stili osman me elemente vendëse, ato kanë rëndësi të madhe historike dhe kulturore për Tiranën, pasi me to lidhen edhe emrat e shumë familjeve të mëdha e fisnike të këtij qyteti. Sigurisht që ndryshimet politike në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore kanë bërë që shumë xhami të mos ekzistojnë më, por në atë periudhë janë bërë edhe studime me vlera të mëdha historike mbi praninë e objekteve islame. Disa nga autorët të cilët kanë shkruar më shumë për xhamitë e Tiranës dhe historinë e këtij qyteti janë Hafiz Ibrahim Dalliu, Osman Myderrizi, Zija Shkodra, Sylejman Dashi, Muzafer Kazazi, Kristo Frashëri, Aleksandër Meksi, Ali M. Basha, Shyqyri Hysi, Roald Hysa e ndonjë tjetër, mbi bazën e të cilave punimeve është hartuar edhe ky punimi i yni.

Allahu i Lartësuar në Kur’anin fisnik thotë:

‫َﺎل‬ ِ ‫ُو وَاﻵَﺻ‬ ‫ﺴﺒﱢ ُﺢ ﻟَﻪُ ﻓِﻴﻬَﺎ ﺑِﺎﻟْﻐُﺪ ﱢ‬ َ ُ‫ُﻮت أَ ِذ َن اﻟﻠﱠﻪُ أَ ْن ﺗـ ُْﺮﻓَ َﻊ َوﻳُ ْﺬ َﻛ َﺮ ﻓِﻴﻬَﺎ ا ْﺳ ُﻤﻪُ ﻳ‬ ٍ ‫ﻓِﻲ ﺑُـﻴ‬

Ndërtimet urbane të Tiranës

“(Ajo dritë) Është në shtëpitë (xhamitë) që Allahu lejoi të ngrihen, e që në to të përmendet Emri i Tij, t'i bëhet lutje Atij mëngjes e mbrëmje.” (Kur’an, 24:36) Edhe i Dërguari Muhamed a.s. ka folur lidhur me mirësitë e ndërtimit të xhamive. Sipas transmetimit të Osmanit r.a., Pejgamberi a.s. ka thënë:

Depërtimi osman në Shqipëri, i filluar në shekullin e 14-të, e gjeti Tiranën si një kryqëzim të rëndësishëm në akset kryesore të transportit të rajonit ballkanik dhe të vendit, duke u konsideruar si një vend tranzit strategjik ndërmjet Evropës krishtere dhe Turqisë islame. Gjatë shekujve 16-18, xhamitë bëhen objekte përcaktuese në ndërtimin e qendrave të qyteteve. Ato ndërtoheshin në pjesët më aktive të tyre, pranë tregut dhe ndërtimeve të tjera publike ose në komplekse arkitekturale me objektet e mësipërme. Edhe për Tiranën, xhamitë luajtën një rol pozitiv nga pikëpamja urbanistike sepse stimuluan krijimin e 5-6 “ishujve” urbanë (mbi bazë familjesh ose fisesh), të cilat me tendencën e tyre për rritje u bashkuan dhe në kombinim me traditat lokale krijuan një skenografi, siluetë dhe identitet të ri urban, Tiranën. Bërthama e parë historike dhe urbane e qytetit lindi dhe hodhi shtat së bashku me xhaminë e vjetër të Sulejman Pashës, në qendër të

‫ ﻳـَْﺒﺘَﻐِﻲ ﺑِِﻪ َو ْﺟﻪَ اﻟﻠﱠ ِﻪ ﺑـ ََﲎ اﻟﻠﱠﻪُ ﻟَﻪُ ِﻣﺜْـﻠَﻪُ ِﰲ اﳉَْﻨﱠ ِﺔ‬,‫ْﺠﺪًا‬ ِ ‫َﻣ ْﻦ ﺑـ ََﲎ َﻣﺴ‬ ”Kush ndërton një xhami duke kërkuar kënaqësinë e Allahut, Allahu ia ndërton atij një të ngjashme në xhenet." (Buhariu, Muslimi) Këto ajete dhe hadithe, po dhe të tjera, do të kenë qenë shkaku që familjet besimtare të Tiranës, të kenë bërë gara se kush do të ndërto*

Ky punim është mbrojtur në FSI të Prishtinës më 28.12.2009 nën përkujdesjen e mentorit Mr. Qemajl Morinës.

ARKITEKTURË ISLAME

91 1

strukturës së sotme të Tiranes , pikërisht në kryqëzimin e arterieve kryesore të transitit tregtar ndërkrahinor. Bashkë me xhaminë në fjalë u ndërtuan edhe banesa të tjera, midis tyre edhe ato të familjeve fisnike dhe të të afërmve të tyre, në bregun e djathtë të përroit të Lanës. Më tej, në distancë 50-60 metra në perëndim të xhamisë, u ndërtuan një furrë, një banjë dhe një han, tre objekte shërbimesh që ndikuan në zgjerimin e pazarit. Bërthama e dytë urbane u krijua në fillim të shekullit të 18-të rreth xhamisë së Firës, e zhvendosur rreth 600 metra në veriperëndim të bërthamës së parë, pikërisht aty ku takohen sot Rruga e Barrikadave dhe Rruga Fortuzi. Kjo ndërtesë e amortizuar u rindërtua mbi themelet e saj në vitet 1859, duke u quajtur kësaj radhe Xhamia e Beshirit, sipas emrit të tregtarit që e ndërtoi. Bërthama e tretë ndërtohet në verilindje të bërthamës së parë, duke filluar me ndërtimin e Xhamisë së Zajmit më 1775, e cila u shemb për nevoja urbanistike në takimin e rrugës së Dibrës me rrugën Thanas Ziko. Bërthama e katërt nis me kohën e themelimit të Xhamisë së Haxhi Et’hem beut, e cila u vendos rreth 200 metra në perëndim të Xhamisë së Vjetër. Në këtë logjikë, në pika të ndryshme, gjithnjë në një distancë të afërt me bërthamën e parë, formohen me kohë edhe bërthama të tjera me qendër një xhami, si ajo e Stërmasit, ndërtuar më 1840, e Kokonozit dhe e Bërxollit në shekullin e 19-të, e Karapicit më 1858, e Mujos, e Reçit etj., duke lëvizur në mënyrë centrifugale nga qendra në periferi e përsëri në qendër me anë të ishujve të pavarur vendosur disi larg nga njëri-tjetri. Ndërtimi i Xhamisë së Sulejman Pashës (1614) së bashku me banjat publike (hamam), hanin, furrën e bukës dhe Tyrben e Kapllan Pashës simbolizojnë nga pikëpamja historike dhe arkitektonike lindjen e qytetit të Tiranës. Sot, me përjashtim të Tyrbes së Kapllan Pashës, nuk ekziston asnjë prej këtyre objekteve pasi u prishën me kohën dhe veçanërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. 1

Tirana, sfida e zhvillimit urban, Besnik Aliaj, Keida Lulo, Genc Myftiu, Tiranë, 2003.

EDUKATA ISLAME 97

Burimet dokumentare të shekullit të 18-të, traditat gojore, mbeturinat e ndërtesave të vjetra, sidomos pozitat e institucioneve islame, na japin mundësinë të hetojmë afërsisht planimetrinë e Tiranës. Të paktën dy janë lagjet për të cilat ekzistojnë informacionet qysh në shekullin e 17-të - Lagjja e Mujës dhe lagjja e Pazarit. E para ndodhej në krahun lindor të rrugës së Elbasanit dhe për këtë thuhet se ka qenë lagjja më e lashtë e Tiranës. Kjo lagje ndodhej në të majtë të Lanës (në krahun juglindor të qytetit), në lindje të rrugës së Elbasanit (në rrugën që sot të shpie në “Qytetin Studenti”), gati 500 m larg Xhamisë së Sulejman pashë Bargjinit. Në fillim të shekullit të 18-të, Tirana kishte filluar të përhapet edhe nga ana veriore e pazarit. Në mbishkrimin që ka mbajtur Xhamia e Beshirit, thuhet se ajo ka qenë ndërtuar për herë të parë më 1707 prej Mehmet Firës, gjë që dëshmon se rreth xhamisë ishte ngritur një lagje e re. Ekzistencën e disa lagjeve e vërteton edhe dokumenti i sulltan Mahmud Hanit, që u përmend më parë, në të cilin bëhet fjalë për “Lagjen e Mujos si një nga lagjet e qytetit të Tiranës”. Pra, Tirana qysh në kohën e këtij dekreti duhet të ketë pasur disa lagje. Më vonë, lagjet dhe mëhallët morën emrat e xhamive, që u ndërtuan brenda tyre, në vendet më të zgjedhura, si mëhalla e Sulejman Pashës, e Mujos, e Firës, e Zajmit, më vonë mëhalla të tjera, si ajo e Karrapicit, Bërxollit, Kokonozit (më herët me mbiemrin Kakonosi), Vathit etj. Dy mëhallë morën emrin e esnafëve - e Tabakëve dhe e Terzive, sepse ato u bënë qendrat e banesës së zejtarëve të këtyre esnafëve. Gjatë shekullit të 18-të, dy tarafet esnaforë (tarafi i Terzive dhe tarafi i Tabakëve), ndërtuan secili më vete nga një xhami. Xhamia e tarafit të Terzive u ndërtua në perëndim të pazarit, në fillim me emrin Xhamia e Esnafit, por pas restaurimit që familja Karrapici i bëri asaj, rreth mesit të shekullit të 19-të, u quajt Xhamia e Karrapicit. Kjo xhami u prish më 1930 për t’ia lënë vendin ndërtimit të Bashkisë së kryeqytetit, e cila, gjithashtu u shemb në vitet ’70-të të shekullit të kaluar. E dyta, Xhamia e Tabakëve u ngrit në krahun e majtë të lumit të Lanës, në krahun jugor të rrugës së Shëngjergjit, sot “Ali Demi”, e cila, me ardhjen e

ARKITEKTURË ISLAME

demokracisë, u restaurua dhe ruan edhe sot emrin e saj të vjetër - xhamia e Tabakëve. Zemrën e qytetit të Tiranës e përbënte Xhamia e Vjetër me sheshin rreth saj. Hëpërhë mund të thuhet se rruga e sotme e Barrikadave dikur përbënte aksin kryesor të strukturës urbanistike të qytetit. Anës saj qenë rreshtuar përveç Xhamisë së Vjetër edhe disa institucione të tjera islame. Njëra prej tyre, teqeja e Sheh Muharremit e sektit halveti, ndodhej fare pranë xhamisë, buzë rrugës, në krahun lindor të rrugës së Barrikadave. Të tjerat rreshtoheshin buzë rrugës në anën perëndimore të saj - teqja e Sheh Pazarit, teqeja e Sheh Dyrrit (Horasanit), Xhamia e Firës, teqeja e Dervish Hatixhesë dhe në fund Xhamia e Kodrës së Kuqe, në afërsi të maternitetit të Tiranës. Rreth secilës prej tyre formohej një lagje banesash qytetare, të cilat shtriheshin edhe në krahun lindor të rrugës së Barrikadave. Në krahun lindor të rrugës së “Barrikadave”, larg qendrës, kishte dhe disa lagje të veçuara - rreth Xhamisë së Zajmit. Xhamia e Vjetër, Pazari i Vjetër, Xhamia e Et’hem beut, Xhamia e Karrapicit dhe teqeja e Sheh Pazarit përbënin qendrën e Tiranës. Në vitin 1225 hixhri (1840), brenda Pazarit të Vjetër u ndërtua Xhamia e Stërmasit. Arkitektura e xhamive të Tiranës njohu dhe zhvilloi dy tipat kryesore, xhaminë me sallë unike të orientuar në aksin gjatësor në drejtim të Kibles (Qabesë) dhe të mbuluar me çati druri e tjegulla dhe tipin e xhamisë së vogël monumentale, me kupolë gjysmësferike të mbuluar me fletë plumbi. Por, në të dy rastet, xhamitë kishin portikë arkadash me kolona dhe harqe rrethorë përpara hyrjeve që shërbenin për hajate dhe me nga një minare në krahun e djathtë të hyrjes. Një tjetër aspekt i rëndësishëm i faltoreve islame në Tiranë ka qenë pasuria e madhe artistike e përbërë nga dekoracione me motive floreale, pra me lule, me peizazhe të pikturuara dhe gdhendje druri e guri në kolonat, kapitelet, tavanet, mafilet etj. Pas xhamisë së parë vinin Xhamia e Mehmet Firës 1118 hixhri (1707), Xhamia e Mehmet bej Zajmit, e pajisur me minare më 1189 (1774), Xhamia e Muhmud agë Kokonozit dhe Xhamia e Haxhi Et’hem beut 1207 (1794), Xhamia e Mahmud Musin bej Stërmasit më 1255 hixhri (1837), Xhamia e Karapicit si dhe ajo e Bërxollit në mesin e shekullit të 19-të.

EDUKATA ISLAME 97

Sikurse shihet, xhamitë mbajnë mbiemrat e familjeve autoktone tiranase, të cilat edhe i kanë ndërtuar. Në Tiranë feja islame ka pasur rrënjë të forta. Të parët e familjeve që kanë ndërtuar këto xhami nuk janë mjaftuar vetëm me dhurimin e truallit. Është për t’u evidencuar se disa prej këtyre xhamive, fatkeqësisht, pasi Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërisë, për shkak të planeve rregulluese, u prishën, për t’u lënë vendin zgjerimit të rrugëve etj. Ndërsa në kohën e regjimit komunist, ato xhami që nuk qenë prekur nga planet rregulluese të qytetit, u prishën, duke u nisur vetëm nga fakti se ishin objekte fetare. Kur xhamitë janë shembur, tabelat - pllakat treguese, që gjendeshin në to, u zhdukën. Megjithëkëtë, për disa prej tyre, shënimet e tabelave në fjalë kanë ardhur deri në ditët tona. Nëpërmjet tyre ne njihemi jo vetëm me bamirësin e kohës që ka ndërtuar xhaminë, por herë-herë edhe me një historik të shkurtër të ndërtimit të saj.

XHAMITË E TIRANËS TË NDËRTUARA PARA PAVARËSISË Le të përpiqemi t'i rendisim këtu xhamitë e Tiranës, nga themelimi i saj deri në pavarësinë e Shqipërisë nga Perandoria Osmane: 1. Xhamia e Vjetër, e ndërtuar në vitin 1614, nga Sulejman Pasha; e djegur në nëntor 1944 dhe e prishur në vitin 1945. Faltorja më e vjetër islame ka qenë pa dyshim Xhamia e Vjetër, e ndërtuar nga Sulejman Pashë Bargjini, në vitin 1614, e cila formonte bërthamën qendrore të qytetit. 2. Xhamia e Firës, e ndërtuar në fillim të shekullit të 18-të, prej Mehmet Firës, e rindërtuar në vitin 1859 nga Selman Beshiri (për këtë arsye kjo xhami quhej edhe Xhamia e Beshirit). Ajo ndodhej aty ku sot është shkolla e mesme "Sami Frashëri" dhe është prishur në vitet '60 të shekullit të kaluar. 3. Xhamia e Mujos, e ndërtuar në fillim të shekullit të 18-të, në lagjen që shtrihej në lindje të rrugës Elbasanit dhe në jug të rrjedhës së "Lanës".

ARKITEKTURË ISLAME

4. Xhamia e Kokonozit, e ndërtuar nga Mahmud agë Kokonozi, në vitin 1750, (rindërtuar në vitin 1932), te Pazari i Ri. 5. Xhamia e Zajmit, e ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit të 18të, nga Mehmet bej Zajmi. Ajo ndodhej në anën e djathtë të rrugës së Dibrës, pa arritur te ndërprerja e saj me rrugën "Thanas Ziko". U prish përpara vitit 1967, "për nevoja urbanistike". 6. Xhamia e Et'hem beut filloi të ndërtohej nga Molla beu dhe u përfundua në vitin 1821 nga i biri, Et'hem beu (emrin e të cilit mban edhe sot xhamia). Ndodhet në sheshin "Skënderbej" dhe është xhamia e vetme që ka shpëtuar nga periudha osmane. 7. Xhamia e Karapicit, e quajtur ndryshe Xhamia e Esnafit, e ndërtuar në shekullin e 18-të. Sipas traditës, familja Karapici e restauroi në mesin e shekullit 19-të (1858). Xhamia u shpronësua nga shteti dhe u prish në vitin 1929, për hapjen dhe rregullimin e sheshit "Skënderbej" dhe në vend të saj u ndërtua Bashkia e Tiranës (1930-1), e cila u prish në vitin 1980. 8. Xhamia e Tabakëve, e ndërtuar në shekullin e 18-të, në të majtë të "Lanës". Më 16 tetor 1927 rrufeja çau ndërtesën, e cila u rrëzua duke vrarë një ushtar dhe plagosur 11 persona të tjerë. Pas kësaj, Xhamia e Tabakëve u rindërtua. Në vitin 1967, ajo u kthye në magazinë dhe pas vitit 1990 u rikthye në faltore. U ndërtua rishtas minarja dhe mban edhe sot emrin Xhamia e Tabakëve. 9. Xhamia e Reçit, e ndërtuar në shekullin e 18-të. Ajo ndodhej në anën e djathtë të rrjedhës së sipërme të "Lanës". 10. Xhamia e Stërmasit, e ndërtuar në vitin 1837 nga Mahmud Muhsin bej Stërmasi ndodhej në Pazarin e Vjetër dhe u shkatërrua bashkë me këtë të fundit për ndërtimin e Pallatit të Kulturës, në vitin 1959. 11. Xhamia e Bërxollit, e ndërtuar në shekullin e 19-të, ndodhej pranë shkollës së mesme "Partizani". 12. Xhamia e Balit në rrugën "Mihal Grameno". 13. Xhamia e Kodrës së Kuqe ndodhej në fund të bulevardit "Zog I" (në aksin e tij), gjë që solli prishjen e saj. 14. Xhamia e Bamit brenda varrezave të Varrit të Bamit.

EDUKATA ISLAME 97

15. Xhamia e Merjes. 16. Xhamia e Islam agë Petrelës te rruga "Fortuzi", e prishur me rastin e ndërtimit të shkollës "Jeronim de Rada". 17. Xhamia e Voglit në rrugën "Vllazën Huta". 18. Xhamia e Vathit në rrugën "Vathi". 19. Xhamia e Tetovës në rrugën "Shën Gjergji". 20. Xhamia e Sheh Zelës. 21. Xhamia me Teneqe në rrugën "Hoxha Tahsim". Ajo quhej Xhamia me Teneqe sepse minaren e kishte prej llamarine. Për këtë xhami kujdesej familja e Sharofëve. 22. Namazgjaja.

Xhamia e Sulejman Pashës (Kompleksi i Sulejman Pashës)2

Xhamia e Sulejman pashë Bargjinit ose Xhamia e Vjetër, siç thirrej, ka pasur një planzgjidhjeje drejtkëndore me brinjë 16x13 metra. Sipërfaqen më të madhe e zinte salla e namazit dhe pjesën që mbetej e 2

Fotot e xhamive të vjetra që ilustrojnë punimin janë marrë nga disa burime, si libra, gazeta dhe faqe interneti të ndryshme, ndërsa fotot e xhamive të ndërtuara pas vitit 1991 janë bërë nga autorja e punimit.

ARKITEKTURË ISLAME

zinte sofaja ose portiku që, në formën e germës L, shtrihej në fasadën lindore të objektit. Volumi ishte një paraleloid më shumë i shtrirë se sa i lartë, i ngritur nga toka afro 9 metra. E gjithë fasada e xhamisë, harqet, pjesa e mureve dhe e portikut, pjesa e sipërme e sallës së namazit, pra të gjitha këto i ka pasur të zbukuruara me afreske shumëngjyrëshe, me motive lulesh e frutash si dhe me peizazhe që paraqitnin pamje nga Stambolli. Ajo xhami përshkohej nga aplikimi i artit islam duke filluar nga pikturimi në mure, punimi i dyerve dhe i dritareve deri në mbërthimin e copave të tavanit. Kushdo që e ka vizituar, ka konstatuar në realizmin e saj një art nga më të bukurit e kohës. Pjesë përbërëse e xhamisë ishte oborri i rrethuar e i formuar nga gjelbërimi i selvive shekullore. Në të gjendeshin çezma-pus për të marrë abdes si dhe varre të parisë së vendit, që, të gjitha së bashku, i jepnin tipare sa piktoreske aq edhe mistike dhe kjo e bënte të radhitej ndër xhamitë më të bukura. Pashai, ndërtues i saj, siç duket, ka qenë merakli dhe për veprën e tij. Duke qenë i ndërgjegjshëm se po ndërtonte një ndër objektet më të rëndësishme të kohës, për zbukurimin e saj ka thirrur mjeshtër nga më të mirët që njiheshin në atë kohë. Zbukurimet e saj kanë qenë të stilit arabo-moresk, i cili është përdorur edhe në shumë vende të tjera3. Në krahun e djathtë të 3

Në pllakën e Xhamisë së Vjetër, të shkruar osmanisht, e cila ndodhej e vendosur në fasadën e përparme dhe që është përkthyer nga i ndjeri Reuf Fico, ka qenë shkruar: “Sulejman Pasha, një mirëbërës i madh, njeri i pastër dhe burrë i përmendur, ka ngritur këtë xhami. Xhamia në fjalë e meriton një datë që të tregojë themelimin e kësaj vepre të mirë. Kjo datë përfshihet në frazën: “Khajri Sulejman, Ja hu”. Kuptimi i kësaj fjalie: “Vepra e Sulejmanit, ja hu (o Zot!)” dhe llogaria e shkronjave që trajtojnë këtë fjali nxjerr datën kur është themeluar xhamia - viti 1024. “Zotëruesi i Shtëpisë së Vjetër (Qabe Mekë ) i faltë këtij bamirësi një vend të naltë në Parajsë! Më vonë, Muhtar Pashaj i bani xhamisë minarenë. Çdo njani prej tyre, njerëz që kanë bërë vepra të mira, zotnojnë virtyte dhe janë bamirës. Pastaj si shenjë të dukshme lartësoi drejt qiellit edhe minarenë. Pra, këta njerëz të mëdhenj kanë ndërtuar për fenë islame një faltore me një minare të naltë. Atëherë, o adhurues i Zotit, vazhdo mëngjes e mbrëma me frekuentue xhaminë!” Me shifra është shkruar data 1062 dhe, me fjalë, sipas ebxhedit, duke ndjekur metodën xheheri, është shkruar fjalia: “Shyqyr, minarja u mbarue” me datën e ndërtimit të minares në vitin 1062. Më vonë, Abdurrahman Beu la testament që xhamia të meremetohet dhe me përpjekje u mbarue dhe ky meremetim, ja hu. Të gjithë ndërtuesit paçin rahmet, shpirtrat e tyre u gëzofshin me parajsë... Xhamia është ndërtuar në vitin 1643”. Për më

EDUKATA ISLAME 97

fasadës ngjitur me murin ishte minarja, e vendosur mbi një bazament prizmatik tetëkëndor prej gurësh të latuar me kujdes. Kazani (sherefeja) formuar nga disa rrathë gurësh të dhëmbëzuar, ishte një nga detajet më të goditura të arkitekturës së saj. Lartësia e minares dhe përmasat e saj nuk dihen, por mbështetur në krahasimet grafike mund të thuhet se nuk i kalonte të 25 metrat. Minarja u ndërtua nga Ahmet Pasha, i biri i Sulejman Bargjinit. Çatia e xhamisë ishte e mbuluar me tjegulla vendi. Strehët, sipas traditës vendëse dhe kushteve klimaterike ishin të dala dhe të gjera, të lakuara nëpër qoshe dhe nga poshtë të veshura me dërrasa të zdruguara, në formë tavani, zbukuruar anash me nga një kornizë të vogël dhe të dhëmbëzuar. Prapa xhamisë, në krahun jugor, ishte i vendosur varri (tyrbja e Sulejman Pashës). Në Xhaminë e Vjetër është falur namazi i xhumasë së parë pas Kongresit të Parë Musliman të vitit 1923. Dhe kjo ka rëndësinë e vet, sepse Haxhi Vehbiu mbajti hytben e parë pas Kongresit, duke sqaruar fetarisht, në prani të autoriteteve më të larta të kohës, përmbajtjen e dashurisë që kanë besimtarët islamë për atdheun. Po në këtë xhami zhvilloi punimet Kongresi i Dytë Mysliman, më 15 qershor 1925. Ndërtesa e parë e qytetit të ri, Xhamia e Vjetër, u ndërtua pra më 1614, datë që merret si data e themelimit të Tiranës4. Të mbështetur fort në parimet e shenjta, banorët e Tiranës themeluan qytetin e tyre me tre simbole qytetare e kulturore, të nevojshme për jetën e lumtur si myslimanë të vërtetë: me Xhaminë e Vjetër - simbol i shenjtë i pastërtisë shpirtërore, me hamamin - simbolin e pastërtisë trupore dhe me furrën e bukës - simbolin e solidaritetit dhe të altruizmit, bamirësisë njerëzore, bamirësi në lehtësimin e përballimin e jetesës dhe sigurimin e të mirave materiale. Pra, tiparet e themelimit të Tiranës janë veçanti e ndërtimit të një qyteti islam: xhami - adhurim ndaj Zotit, furrë buke

tepër shiko: Kultura islame, viti IV, nr. 3-7, nëntor-mars 1942-1943. Fq. 96-98; si dhe nr. 11, korrik 1943, fq. 186-187. 4 Në shumë botime evidentohet fakti se qyteti i Tiranës është themeluar më 1605-ën me ndërtimin e Xhamisë së Vjetër, por ky vit duhet konsideruar i gabuar, sepse, sipas mbishkrimit që ndodhej mbi portën e saj, xhamia është ndërtuar në 1023 hixhri, datë që i takon vitit 1614. (Sipas: Kristo Frashëri. Fillimet ... Vepër e cituar, fq. 142).

ARKITEKTURË ISLAME

100

- ushqim për të varfrit, sepse, siç tregohet, kujtdo që falej, veçanërisht në sabah, Pashai i kishte dhënë porosi që t’i jepej një bukë gratis dhe, nëse kishte nevojë, le të bënte edhe një banjë, se hamami aty ishte. Në qendër të këtij kompleksi ka qenë xhamia e Sulejman Pashës ose siç njihej nga të gjithë tiranasit Xhamia e Vjetër. Ajo deri vonë ka mbajtur me vete edhe gurin themelues mbi të cilin të gjithë studiuesit i janë referuar për datën si data e themelimit jo vetëm e xhamisë, por edhe të qytetit të Tiranës5. Kjo xhami e rëndësishme për qytetin e Tiranës, nuk ia doli t'i mbijetojë Luftës së Dytë Botërore dhe në ditët kur ushtria gjermane po tërhiqej nga Tirana, u dëmtua rëndë. Në vitin 1950 prishen edhe ato pak gjurmë që kishin mbetur prej saj për t'u zëvendësuar me monumentin e “Partizanit të panjohur” (fotoja poshtë).

EDUKATA ISLAME 97

Xhamia e (Met) Firës

Rruga e Barrikadave, ish-rruga Mbretërore

Xhamia e Sulejman Pashës e shkatërruar nga luftimet, Tiranë 1945

Furra dhe hamami janë prishur në vitin 1938 për arsye urbanistike, ndërsa hani i këtij kompleksi u prish në vitin 1958, kur fillon edhe prishja e Pazarit të Vjetër për t'i lënë vend ndërtimit të Pallatit të Kulturës.

Roald A Hysa, Xhamitë e Tiranës, faqe 42.

E ndërtuar në fillim të shekullit të 18-të prej Mehmet Firës, e rindërtuar në vitin 1859 nga Selman Beshiri (për këtë arsye kjo xhami quhej edhe Xhamia e Beshirit), ajo ndodhej aty ku sot është shkolla e mesme "Sami Frashëri" dhe është prishur në vitet '60 të shekullit të kaluar. Kjo xhami, tip xhami mëhalle, më pas mori emrin e familjes së personit që e rindërtoi, atë të Beshirëve6. Në vitin 1118 hixhri (1707-1708) u ndërtua një xhami nga Mehmet Fira, rreth 500 m në veri të Xhamisë së Vjetër. Këto të dhëna dalin nga mbishkrimi osmanisht i skalitur në portalin e xhamisë (i zhdukur). Në atë mbishkrim thuhej: “E ndërtoi Mehmet Dede Nallban Fira më 1118 hixhri dhe e rindërtoi për së dyti Haxhi Selman Beshiri më 1275 hixhri”. Kohët e fundit, në hapësirën juglindore dhe lindore të shkollës së mesme "Sami Frashëri" janë gjetur elementë të një varreze të vjetër 6

Po aty, faqe 99.

ARKITEKTURË ISLAME

101

me epigrafe në gjuhën arabe. Sipas arkeologëve, nga objektet e gjetura paraprakisht është një stelë varri, e cila daton më 1785-'76 dhe tjetra është pllakë memoriale që vendoset në banesë, në objekt kulti (xhami) apo në ndonjë objekt tjetër. Daton më 1814-1815. Gjithashtu, në afërsi të shkollës janë gjetur edhe fragmente kockore, por edhe monedha të ndryshme. Nisur nga të dhënat historike, specialistët shprehen se në këtë zonë ka qenë shtrirë teqeja e Sheh Dyrrit, e cila ekziston edhe sot. Ndërsa afër saj kanë qenë edhe Xhamia e "Met Firës" bashkë me varrin e Abdyrrahmanit. Rruga e sotme e Barrikadave, dikur me emrin rruga e Çarshisë, përbënte aksin kryesor të strukturës urbanistike të qytetit. Anës saj qenë rreshtuar përveç Xhamisë së Vjetër, gjashtë faltore të tjera. Njëra prej tyre, teqeja e Sheh Muharremit e sektit halveti, ndodhej fare pranë xhamisë, buzë rrugës, në krahun lindor të rrugës së "Barrikadave". Pesë të tjera rreshtoheshin buzë rrugës në anën perëndimore të saj-teqeja e Sheh Pazarit, teqeja e Sheh Dyrrit (Harasanit), Xhamia e Firës, teqeja e Dervish Hatixhesë dhe në fund Xhamia e Kodrës së Kuqe.

Xhamia e Mujos E ndërtuar në fillim të shekullit të 18-të, në lagjen që shtrihej në lindje të rrugës së Elbasanit dhe në jug të rrjedhës së "Lanës". Fermani i sulltan Mahmud Hanit I (1730-1754), lëshuar nga Stambolli më 4 dhulkade 1149 (5 mars 1737), bën fjalë për emërimin e njëfarë Mustafa Kalifi, si kajjim (shërbyes) i kësaj xhamie. Ai është përkthyer në shqip nga Haki Sharofi.7 7

“Në xhaminë që ndodhet në lagjen e Mujos, një nga lagjet e qytetit (shehrit) të Tiranës, që varet nga kazaja e Akçe-Hisarit, xhami që e ka ndërtuar dhe e ka lënë vakëf Haxhi Qose Shkupjani, meqenëse nuk ka kajjim, myteveliu i vakëfit të lartpërmendur, shëmbëllesa e shokëve dhe e moshatarëve të vet, Hasani, këtij iu shtoftë merita, me anën e një lutjeje parashtron nevojën e emërimit të një kajjimi të krijuar rishtas për këtë xhami dhe për këtë shërbim e sheh të merituar mbajtësin e këtij dekreti tim të lartë, Mustafa Khalifen, dhe propozon të emërohet dhe t’i jepet një dekret i shenjtë (beraet’i sherif). Në bazë të këtij propozimi ia dhashë këtë beraet perandorak dhe urdhëroj që i lartpërmenduri, Mustafa Khalife, të jetë kajjim rishtazi i xhamisë së shenjtë, që u përshkrua dhe po të kryejë shërbimin me rregull, ka të drejtë me marrë një akçe në ditë nën titullin vazife sa

102

EDUKATA ISLAME 97

Xhamia e Mujës - një faltore e tipit mesxhide, që ka pas qëndruar në këmbë deri nga fillimi i viteve ‘70-të të shekullit të kaluar, tashmë e zhdukur nga ndërtimet urbanistike. Në lagjen e Mujos grumbulloheshin vetëm shtëpitë e banorëve, ndërsa në lagjen e Pazarit (Pazari i Vjetër i dikurshëm) - dyqanet dhe anës tyre selia e bejlerëve Bargjinas. Të dyja këto lagje ndaheshin midis tyre prej një fushe të zbrazët, midis së cilës kalonte Lana. Ndarja e lagjes nga ajo e tregut është karakteristikë e tërë qyteteve mesjetare turke. Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, kjo xhami rindërtohet me nismën e Komunitetit Mysliman dhe me ndihmën financiare të familjes Toptani dhe tregtarit Hasan Lesha. Kjo xhami e tipit mesxhid nuk ekziston më pas ndryshimeve urbane në qytetin e Tiranës.

Xhamia e Kokonozit ose Xhamia e Pazarit të Ri E ndërtuar nga Mahmud agë Kokonozi, në vitin 1750, është rindërtuar në vitin 1932. Për herë të parë emrin e saj e ndeshim në shkresën drejtuar El Haxhi Hasanit, para vitit 1770, me të cilën qiribërësi Mustafa Këllezi detyrohej t’i jepte kundrejt patentës së qirinjve 6 akçe në ditë hatibit të xhamisë së Kokonozit.8 Pllaka që gjendet në hyrje të xhamisë është e dëmtuar nga koha dhe nuk mund të lexohet mirë, por dallohet data e përfundimit, 1269 hixhri.

të ketë jetën. T’u besohet shenjave të mia të shenjta. Shkruar më 4 të muajit dhulkade të vitit 1149 (7 mars 1737) në Kostandinopojë”. Ky ferman deri para 40 vjetësh ndodhej në dorë të Hafiz Gugallës, është përkthyer në shqip nga Haki Sharofi. (Kristo Frashëri, fq. 165). 8 Në shkresë ndërmjet tjerash thuhet ... u bëhet e ditur se i shquari midis shokëve Mustafa Këllezi, nga banorët e qytetit të Tiranës, është emëruar me dekret të lartë si qirixhi i vetëm në atë qytet, me kusht që t’i japë 6 akçe çdo ditë hatibit të xhamisë që ka ndërtuar në qytetin e Tiranës i ndjeri Kokonoz, Mehmet Agai, si pasojë, qirixhinjve të tjerë u hiqet kjo detyrë ... prandaj me të marrë këtë shkresë, të përmendurin Mustafa ta njihni si të vetmin qirixhi të qytetit, me kusht që ai t’i japë hatibit të xhamisë 6 akçe çdo ditë dhe qirixhinjtë e tjerë të ndalohen që tani e tutje si nga zeja e prodhimit të qirinjve dhe nga ajo e shitjes së tyre. (BAKIU, 164. Sipas Kristo Frashërit. Po aty, fq. 88).

ARKITEKTURË ISLAME

103

Xhamia e Kokonozit ndodhet në pjesën lindore të qendrës së qytetit të Tiranës. Ajo është një xhami e bukur e tipit xhami mëhalle. Sot, ndryshe nga më parë, quhet Xhamia e Pazarit të Ri, pasi me prishjen e Pazarit të Vjetër të Tiranës, u ndërtua pranë kësaj xhamie Pazari i Ri. Xhamia e Kokonozit së bashku me xhaminë e Tabakëve është një ndër xhamitë më të vjetra (të mbetura) të qytetit të Tiranës. Pas këtyre dy xhamive vjen xhamia e Et’hem beut.

104

EDUKATA ISLAME 97

viteve 1750-1760, dhe jo fundit të shekullit siç pretendon Zija Shkodra në librin e tij9. Në vitin 1967, Xhamia e Kokonozit10 u mbyll ashtu siç u mbyllën në të gjitha qytetet e Shqipërisë, madje pati prej tyre që e pësuan edhe më keq, duke u rrafshuar krejtësisht edhe pse shumë prej tyre mund të ishin kthyer në monumente kulture duke ruajtur vlerat e tyre unike. Ajo u kthye në magazinë duhani dhe ashtu vazhdoi deri në 1990, kur një grup besimtarësh pasi e pastruan xhaminë e rikthyen atë në një gjendje të përshtatshme për të kryer ritet fetare.

Foto e viteve 90-të, kur xhamia ishte e shkatërruar pas ndërrimit të sistemeve në Shqipëri

Për herë të parë emrin e xhamisë së Kokonozit e ndeshim në një dokument të vitit 1775, në të cilin përmendet se qirixhiu Mustafa Këllezi detyrohej t’i jepte 6 akçe në ditë hatibit të xhamisë në fjalë, ndërtuesi i së cilës (xhamisë Kokonozi) kishte pak kohë që kishte vdekur, siç u tha edhe më lart. Nga ky dokument kuptojmë se ndërtuesi ose sponsorizuesi i ndërtimit të xhamisë kishte vdekur në 1775, gjë e cila na tregon se të paktën xhamia ishte ndërtuar 20 vjet para vdekjes së tij (rreth 1750-1760), ose para datës së dokumentit 1775. Kështu arrijmë në përfundimin se Xhamia e Kokonozit i përket mesit të shek. 18-të,

Më 1967, xhamisë i ishte shembur edhe minarja deri në lartësinë e fundit të murit anësor të xhamisë. Kjo gjendje e mjerueshme vazhdoi kështu deri në fund të vitit 1999, kur një grup besimtarësh filluan restaurimin e xhamisë. Suvaja e pikturuar e mureve, e cila ishte rrëzuar në shumë vende, u shemb dhe muret u risuvatuan përsëri. Prej vitit 1999 e deri më sot xhamia është restauruar disa herë, duke filluar nga çatia, rindërtimi i minares, klasat, oborri, dritaret, mihrabi e mimberi. Ndërhyrja më e mirë është restaurimi që i është bërë zbukurimeve të kupolës, të cilat janë ruajtur në formën e tyre origjina-

Zija Shkodra, fq. 413, shënimi në futnotë ku i referohet K. Frashërit. Bledar Komini, http://www.xhamiakokonozit.com/html/historiku.html

ARKITEKTURË ISLAME

105

le ashtu siç janë pikturuar qysh prej ndërtimit apo rindërtimit të xhamisë. E veçantë e kësaj xhamie është se kupola e saj është e mbuluar prej çatisë, në ndryshim prej shumë xhamive të tjera, te të cilat kupola është e veshur me plumb dhe luan shumë role njëherësh si: rolin e vetë çatisë, atë akustik, zbukurues etj. Këtu shihet qartë edhe mjeshtëria e ndërtuesve të saj, mjeshtër gollbordas, që me sa duket nuk e kanë pasur shokun në atë kohë. Pjesa e kupolës është restauruar nga xhemati i xhamisë sipas modelit origjinal. Mafili i xhamisë është prej druri dhe ngrihet në lartësinë 3 m prej bazamentit, i cili ka shërbyer dhe vazhdon të shërbejë edhe sot si vendfalje për gratë. Xhamia është 10 m e gjatë, 8 m e gjerë dhe 10 m e lartë. Xhamia është e pajisur edhe me “hajat”, i cili në të vërtetë nuk është hajat, por meqë xhamia është ndarë në dy pjesë, pjesa e dytë ka luajtur rolin e hajatit. Dritaret janë me harqe me majë të ndërtuara sipas stilit gotik. Është e vështirë që të gjesh xhami të tjera në Shqipëri, ku stili gotik (në rastin tonë ai i dritareve) të ndërthuret harmonishëm me bukurinë e kupolës dhe afresket e xhamisë. Mihrabi është i harkuar, me dalje nga jashtë dhe lartësia e tij shkon deri në tavan. Në fund, ai është i zbukuruar me disa tipare të veçanta që e bëjnë unik në Shqipëri për nga forma që merr. Ai ngjan më shumë si një derë e madhe që mbahet mbi dy shtylla. Xhamia sot ruan vetëm afresket e kupolës dhe të tavanit, të cilat gëzojnë një gjendje të mirë, ndërsa të gjitha afresket e tjera si ato të mureve, janë prishur.

106

EDUKATA ISLAME 97

Mihrabi i xhamisë dhe dritaret me stil gotik

Xhamia e Zajmit E ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit 18-të, nga Mehmet bej Zajmi, ajo ndodhej në anën e djathtë të rrugës së Dibrës, pa arritur te ndërprerja e saj me rrugën "Thanas Ziko". U prish përpara vitit 1967 për nevoja urbanistike. Një nga pllakat treguese është ajo e ndërtimit të Xhamisë së Zajmit - një rrasë guri me dimensionet 60 x 30 cm, e vendosur mbi derën e xhamisë, ku ka qenë shkruar: “Këtu tregohet data e ndërtimit nga ana e mirëbërësit Molla Hysejn të minares së xhamisë që kanë ngritur së bashku vëllezërit e tij, të ndjerët Molla Mustafa dhe Molla Islam, të bij të Arsllan Hoxhës. Më 30 ramazan, viti 1189 (1774”).11

Ali M. Basha, Institucionet islame të Tiranës, marrë nga:

http://www.aiitc.org/universi/nr9/INSTITUCIONET%20ISLAME%20TË%20TIRANËS.html).

ARKITEKTURË ISLAME

107

Me shtimin e popullsisë, qyteti u përhap. Kjo xhami, pavarësisht se ishte e vogël, kishte një minare elegante, e ndërtuar me gurë që nuk para gdhendeshin, por, duke u suvatuar, humbi një pjesë të bukurisë së saj. Kështu që pas Xhamisë së Vjetër, ajo e Zajmit ka qenë ndër xhamitë e para të Tiranës, e cila u rezistoi kohëve derisa komunistët e shembën më 1967. Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, ndërtesa e xhamisë kishte pësuar dëmtime të mëdha, kështu që ishte e nevojshme të riparohej. Xhamia u rindërtua me financimin e familjes Qesja, e cila u falënderua publikisht edhe nga krerët e Komunitetit Mysliman të asaj kohe. Në rrugën e Zajmit në fillim u ndërtua një çerdhe, më pas në vendin e xhamisë dhe të çerdhes u ndërtua një pallat pesëkatësh dhe me kaq mbaron historia e kësaj xhamie.

Xhamia e Et’hem Beut

Xhamia e Et'hem beut filloi të ndërtohej nga Molla beu dhe u përfundua në vitin 1821 nga i biri, Et'hem beu (emrin e të cilit mban edhe sot xhamia). Ndodhet në sheshin "Skënderbej" dhe është xhamia e vetme që ka shpëtuar nga periudha osmane. Xhamia e Et’hem Beut simbolizon memorien vizuale historike të qytetit të sotëm sepse është e vetmja xhami e vendosur në qendrën historike të qytetit që i ka shpë-

108

EDUKATA ISLAME 97

tuar shkatërrimeve të luftës dhe të kohës. Në të ndihet qartë ndikimi i arkitekturës tradicionale. Kjo xhami nga pikëpamja arkitektonike, përbëhet nga salla e faljeve në formë kubike dhe hajati. Vëllimi kubik i sallës së faljeve qarkohet nga lindja dhe veriu me portikun me arkada mbi kolona. Ambienti qendror është i ndërtuar me gurë lumi të suvatuar, ndërsa brendësia e saj është e pikturuar me ornamente bimore, vizatimi i të cilave u përmbahet rregullave të simetrisë, ndërsa pjesa e jashtme e sallës së faljeve që përfshihet brenda portikut, është e zbukuruar me dekor bimor dhe një sërë tablosh me pamje nga Stambolli. Minarja e lartë dhe e hollë është ndërtuar prej guri të gdhendur. Pjesa e poshtme ka seksion katror, ndërsa pjesa tjetër që vjen duke u zvogëluar lehtësisht, ka të gdhendura kanale vertikale të proporcionuara. Për hir të bukurisë dhe vlerës së saj artistike dhe arkitektonike, para Luftës së Dytë Botërore urbanistët e Tiranës hartuan planin e ri rregullues të kryeqytetit, në mënyrë të tillë që ajo të ishte në sheshin e ri qendror (Sheshi “Skënderbej”), i cili zëvendësoi sheshin e mëparshëm qendror, që ndodhej para Xhamisë së Vjetër. Xhamia e Haxhi Et’hem Beut, për vlerën e saj artistike, u shpall pas Luftës së Dytë Botërore monument kulture. Si rrjedhim nuk u rrënua gjatë luftës që iu bë monumenteve fetare në vitet ‘60-të të shekullit të 20-të. Ajo vazhdon të tërheqë gjithnjë admirimin e vizitorëve shqiptarë e të huaj. Njoftimet kryesore për historinë e ndërtimit të xhamisë dalin nga katër mbishkrimet në gjuhën osmane, që gjenden të skalitur në muret e saj. Vijnë pas këtyre njoftimet që dalin nga burimet dokumentare të kohës - në fakt të pakta, si dhe nga kujtimet e ruajtura nga tradita gojore tiranase të regjistruara që në shekullin e 20-të.12

Studimin e parë mbi historinë dhe vlerën e xhamisë së Haxhi Et’hem Beut e kanë bërë së bashku Leon Rey dhe Hasan Ceka. La mosque de Etehem Bey. Në Albania cahiers d’archeologie d’histoire e d’art en Albanie et dans les Balkans. Librairie Ernest Leroux. Paris 5 (1935) plus 17 ilustrime, 4 nga të cilat janë vizatime të xhamisë të realizuara nga E. Grand. Më vonë me studimin e përshkrimin e kësaj xhamie janë marrë K. Frashëri, A. Meksi, Gj. Frashëri, S. Dashi, Michael Kiel etj.

ARKITEKTURË ISLAME

109

Mbishkrimet osmanisht flasin për themelimin e xhamisë.

Sipas mbishkrimeve që përmban Xhamia e Et’hem beut, themelet e saj i vuri në fund të shekullit të 18-të Molla beu, kurse faltoren e plotësoi i biri i tij, Haxhi Et’hem beu në çerekun e parë të shekullit të 19-të. Që të dy, at e bir, qenë personalitete të shquara të jetës politike të Tiranës të kohës së tyre. Haxhi Et’hem beu ishte njëkohësisht edhe personalitet i jetës kulturore të qytetit. Sipas traditës gojore, Molla Beu ishte nga Petrela, i vendosur në Tiranë dhe mbahej nga vija femërore si pasardhës i Bargjinollëve. Pra, sikurse konstatohet nga mbishkrimet që përmbajnë pllaka e vendosur mbi portalin e jashtëm dhe ajo e vendosur mbi portën e brendshme të xhamisë13, themelet e falto13

Përkthimi mbi portalin në hyrje të xhamisë së Haxhi Et’hem Beut: “Mirëbërësi, bujari dhe miniera e mirësive, Molla Beu, e filloi këtë vepër me qëllim të mirë. Ai i hodhi themelet dhe mbaroi cepete kubesë, por nuk mundi të bënte zbukurimet jashtë e brenda. Datën e të kaluemes së tij, tue ba bismil’lah me gjithë zemër, e thashë me frazën:... që domethënë “Thelbi i shpirtit të tij fluturoi në prehjen e përjetshme, në Parajsë”. Kjo datë po të llogariten shkronjat me pika, sipas ebxhedit del: 1223. Lavdi Zotit në këtë kohë u naltësue si në mendje ashtu dhe në dituri, gradë e meritë, i biri i tij, Haxhi Et’hem Beu, i cili fitoi nderin e plotësimit. Ai plotësoi minaren, kreu pikturimet dhe ndërtoi tavanin e sofave, në mënyrë që doli me sukses në mbarimin e Xhamisë dhe tash po këndohet brenda saj Ezani në të pesta kohët. Për datën e themelimit të ndërtesës, penda shkroi dy vjersha: 1) “Kjo faltore me pikturime të çuditshme e me kube të naltë që kënaq shpirtin”, kjo poezi sipas llogarisë që bëhen me ebxhed na jep vitin 1208 hixhri. Dhe ky është viti

110

EDUKATA ISLAME 97

res i vuri Molla beu në vitin 1207 hixhri (fillon nga gushti i 1794-ës deri në korrik 1795), i cili arriti të ndërtonte xhaminë deri në përfundimin e kubesë, pa mundur të plotësonte minaren dhe të përfundonte sofanë (portikun, hajatin), suvatimet dhe dekoracionet, pasi vdiq. Këto të dhëna plotësohen nga një mbishkrim tjetër, që është vendosur në portalin e jashtëm. Në këtë mbishkrim thuhet se Molla beu nuk arriti ta plotësonte krejtësisht ndërtimin e xhamisë me minaren dhe dekoracionet, pasi vdiq në vitin 1222 hixhri (që nga marsi i vitit 1807 deri në fund të shkurtit 1808), por i biri, Haxhi Et’hem beu, e plotësoi duke përfunduar xhaminë e çatinë, duke ndërtuar minaren e sofanë dhe duke e zbukuruar me pikturat e ornamentet. Në fund të mbishkrimit thuhet se me këtë xhami qëllimi i ndërtuesve të saj ishte t’i jepnin Tiranës një bukuri të përjetshme, ashtu si Shën Sofia i kishte dhënë Stambollit. Faltorja përfundoi së ndërtuari në vitin 1236 hixhri, vit që fillonte më 30 tetor 1820 dhe mbaronte në ditët e fundit të shtatorit 1821. Nga sa u tha, kuptohet se pjesët artistike të xhamisë u ndërtuan nga Haxhi Et’hem beu, i cili, pasi e mbaroi xhaminë, bëri edhe një medrese në vendin ku sot ndodhet sheshi ndërmjet Partisë Demokratike dhe rrugës 28 Nëntori, ku gjendet si relike e asaj kohe, tyrbja e Kapllan Pashës, një monument kulture. Xhamia qëndron mbi themele në formë kuadrati me gjatësi e gjerësi 18,70 x 16,10 m, pra zë një sipërfaqe 301 metra katrorë. Është ndërtuar me gurë të prurë nga fshati Shtish-Tufinë, që ndodhet në afërsinë lindore të Tiranës. Asnjë nga të katër fasadat nuk i ngjan njërai themelimit të kësaj xhamie. Përsa i përket vargut të dytë të poezisë kemi këtë kuptim: “Kjo e zbukuroi këtë qytet (Tiranën), sikur Shenjt Sofia që zbukuroi Stambollin” dhe sipas llogarisë së mësipërme del data 1246 h. që i korrespondon vitit 1820. Mbishkrimi i përkthyer në shqip:“Bamirësi i madh Molla Beu vuri themelet e kësaj faltoreje, vend adhurimi dhe kënaqësie shpirti, ai zot i madh plot virtyre dhe përpjekje të larta bujare, me veprën që ngriti lart, përjetësoi kujtimin e mirë duke ia arritur plotësimit të kubesë, por kaloi në jetën e amëshuar pa plotësuar minarenë dhe pa përfunduar suvatimet, zbukurimet dhe dekoracionet. Zelli i plotfuqishëm, shpirtin e tij të pastër, çuar në parajsë si shpërblim të ngritjes së këtij altari të shenjtë, ku adhuruesit me devocion freskojnë dhe heqin çdo vuajtje shpirtërore. Mëkatari Zija me (frazën) që rreshton përcakton datën historike të themelimit të kësaj xhamie të bukur që është burim kënaqësish për besimtarët shpirtlartë”.

ARKITEKTURË ISLAME

111

tjetrës, gjë që tregon aftësinë krijuese të mjeshtrit arkitekt. Tipi i xhamisë është me sofa (portik), e cila ndodhet në formë L-je në anën lindore dhe veriore të faltores. Sofaja është rrethuar nga ana e jashtme me 16 kolona prej gurësh monolitë 2,90 m të lartë, secila me nga një kapitel prej 0,60 m dhe me një bazament prej 0.25 m. Mbi kolonat e rrumbullakëta, të punuara me shije e saktësi, qëndron një arkadë e përbërë prej 5 harqesh (7 në anën lindore, 5 në anën veriore dhe 3 në anën perëndimore) jo në formë të mprehtë (jo me majë), por në formë gjysmërrethi, ndërtim i përhapur në Shqipëri qysh në kohët antike. Kolonat janë të pajisura me kapitele të dekoruara me ornamente motivesh bimore të skalitura në reliev, të cilat vetëm tek-tuk i ngjajnë njëra-tjetrës. Kolonat janë të lidhura midis tyre me kangjella prej hekuri, të punuara me siguri nga farkëtarët vendës.

112

EDUKATA ISLAME 97

zi, varr që ekziston edhe sot. Të dy varret me pllaka guri dhe me nga dy lapidarë secili, janë të zbukuruara me ornamente vegjetale e floreale (trëndafila, rrush, hurma etj.), të skalitur në reliev dhe me nga një mbishkrim me anagram datat e vdekjes së tyre14.

Varri i së shoqes së Et’hem beut, Ballkizit, në anën e djathtë të xhamisë

Harqet në pjesën lindore të qytetit, ku shihen edhe kolonat e dekoruara

Hyrja e sofasë (portali i jashtëm) si dhe hyrja në faltore (portali i brendshëm) ndodhen në anën veriore të xhamisë. Në të dy anët e hyrjes së portalit të jashtëm ndodheshin dy varre - në të majtë, varri (nuk ekziston më), i Haxhi Et’hem beut dhe fare pranë tij pusi për të marrë abdest, që është edhe sot, ndërsa në të djathtë varri i së shoqes, Ballki-

Mbishkrimi në vargje në lapidarin e varrit të Haxhi Et’hem Beut në përkthimin shqip, thotë: “Ai është përdëllenjës e mëshirës / me zemër të bindur ishte razi në urdhrin e Perëndisë (që thotë) kthehu te unë / Haxhi Et’hem Beu vendosi të marrë rrugën e parajsës së lumtur / shumë i dituri Perëndi me dëshirën e vet të gjerë / ia mbuloftë shpirtin e tij dhe banesën ia bëftë brenda në parajsë / Haxhi Et’hem Beun e mëshiroi Zoti përdëllenjës e mëshirues” (duke deshifruar vargun e fundit del data e vdekjes, 1265 hixhri, që i takon kryesisht vitit 1848). Mbishkrimi në lapidarin e varrit të Ballkizit: “Ai është përdëllenjës e mëshirues / e shoqja e Haxhi Et’hem Beut, bija e Sali Pashës ndërroi jetë / shpirtin e Ballkiz Hanëmit e mori malli për t’u takuar me Zotin pa mbushur 33 vjeç, befas dëgjoi urdhrin për të banuar në parajsën e lartë“ (duke deshifruar frazën e fundit del data e vdekjes 1260, rreth vitit 1844).

ARKITEKTURË ISLAME

113

Brenda faltores në anën jugore ndodhet mihrabi; në të djathtë të tij është minberi; përkundrejt tyre është mafili, që zgjatet në gjithë anën veriore të faltores, i mbështetur mbi dy pilastra guri të bardhë mbi kapitele, gjithashtu të dekoruara. Faltorja ka 18 dritare në dy rreshta horizontale, të cilat, me gjithë numrin e madh, i japin asaj dritë të kufizuar dhe kështu krijojnë një ambient mistik, të cilin e plotëson kubeja, e cila, nga pikëpamja arkitektonike, është ndërtuar mjaft mirë dhe mbulon të gjithë hapësirën e brendshme të faltores. Nga jashtë kubeja, e cila ngrihet mbi një pullaz në një bazament tetëkëndësh, respekton stilin arabik, por streha e xhamisë, shumë e gjerë (1,20 m), është ndërtuar nën ndikimin e traditës arkitektonike lokale. Minarja, tepër e hollë dhe shumë elegante, që ngrihet lart me finesë e thjeshtësi, duket sikur kërkon të prekë qiellin dhe të matet me malin e Dajtit. Ajo mbështetet mbi një kullë të veçantë gati të shkëputur nga faltorja, 2, 25 m e gjatë, 2 m e gjerë dhe 9 m e lartë. Kulla është e përbërë prej 37 rreshta gurësh; në rreshtin e 17-të ka pesë gurë mermeri të skalitur me motive gjeometrike dhe në rreshtin e 36-të ka 3 gurë të tjerë të skalitur me motive vegjetale, të punuara me kujdes, element ky që, gjithashtu, është marrë nga tradita shqiptare. Gjithë minarja ka 101 shkallë (deri në kazan ka 90 shkallë). Ka gjithsej 6 frëngji nga hyn drita. Kazani me portalin e vet, 47 x 190 cm - mjaft elegant, e stolis si një kurorë e bardhë minaren. Pjesa e sipërme e minares u dëmtua rëndë dhe, për pasojë, u shemb gjatë luftës për çlirimin e Tiranës, në nëntor 1944, por, në sajë të punës së kujdesshme që bëri

114

EDUKATA ISLAME 97

më 1945-ën mjeshtri plak Adem Mata, i sponsorizuar nga besimtarët bamirës të qytetit të Tiranës, minarja u riparua në gjendjen që është sot.

Në foto shihet minarja dhe kulla e sahatit të dëmtuara nga luftimet në Luftën e Dytë Botërore, viti 1945

Xhamia e Karapicit Xhamia e Karapicit, e quajtur ndryshe Xhamia e Esnafit, u ndërtua në shekullin e 18-të. Sipas traditës, familja Karapici e restauroi në mesin e shekullit 19-të (1858). Xhamia u shpronësua nga shteti dhe u prish në vitin 1929 për hapjen dhe rregullimin e sheshit "Skënderbej" dhe në vend të saj u ndërtua Bashkia e Tiranës, (1930-1), e cila u prish në vitin 1980.

ARKITEKTURË ISLAME

115

Në përmbajtjen e pllakës që ka qenë vendosur në xhaminë e Karapicit ka qenë shkruar: “Data e ndërtimit të xhamisë së Karapicit. Për me fitue kënaqësinë e Zotit, tregtarët ngritën këtë xhami të bukur, të hijshme dhe artistike (Shkoqitje kanë me u dhanë kur të përshkruhet gjatësisht historia e themelimit të saj). Zoti na ndihmoftë të gjithëve për me vazhdue punëra të hajrit. Autorët e bamirësive nuk shofin dëm e të keqe në të dy jetët. Tregtarët e Tiranës e ndërtuan xhaminë. Xhamia u ngrit për rizan e Zotit, në të vërtetë nuk ka shembull”. Po të llogariten shkronjat e frazës së mësipërme të shkruar në osmanisht, del data hixhri 1258, që i takon vitit 1858. Gjatë shekullit të 18-të dy tarafet esnaforë (tarafi i Terzive dhe tarafi i tabakëve), ndërtuan secili më vete nga një xhami. Xhamia e tarafit të Terzive u ndërtua në afërsitë perëndimore të Pazarit, në fillim me emrin xhamia e Esnafit, por pas restaurimit, që familja Karapici i bëri asaj, rreth mesit të shekullit të 19-të, u quajt Xhamia e Karapicit.

116

EDUKATA ISLAME 97

Xhamia e Karapicëve, e cila u prish nga Mbreti Zog, u kompensua me një shumë të hollash që u përdorën nga familja e Karapicëve për të ndërtuar një tjetër objekt kulti, siç ishte Medreseja e Tiranës15.

Xhamia e Tabakëve Xhamia e Sherif Mëhallës së Tabakëve Kjo xhami është ndërtuar në shekullin e 18-të nga tarafi i Tabakëve, në fillim të urës së Tabakëve, e cila ekziston edhe sot.

Na ishte një herë Tirana e Xhamisë së Karapicëve... gazeta Albania, 29 qershor 2009.

ARKITEKTURË ISLAME

117

Esnafi kryesor në Tiranë ishte ai i Tabakëve dhe merrej me punimin e lëkurës. Tabakët kishin lagjen e tyre të veçantë, madje edhe sot me këtë emër është xhamia dhe ura në fillim të lagjes së Ali Demit. Në vitin 1922, ndërtesa e xhamisë dëmtohet nga një rrufe dhe riparohet me ndihmën e familjeve tiranase. Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, familjet tiranase e meremetuan sërish ndërtesën. Sipas të vjetërve, kjo xhami ka pasur një territor prej 3000 m katrorë. Xhamia ka qenë e gjatë dhe me mafil, por njëkatëshe. Ajo ka pasur kupolën, që mbulohej nga çatia. Në krahun e djathtë ka pasur minare, por u prish në vitin 1967. Pas atij viti i ndryshohet destinacioni dhe vihet në shërbim të bandës së qytetit, prandaj i shtohet një kat dhe i prishet minarja dhe kupola16.

118

EDUKATA ISLAME 97

Në maj të vitit 1993 kjo ndërtesë i rikthehet Komunitetit Mysliman, rindërtohet dhe bëhet sërish xhami, duke pasur edhe minaren e vetme 25 metra e lartë (në foto). Xhamia ka pasur sërish ndryshime dhe meremetime duke u bërë edhe më e bukur dhe më komode. Mban edhe sot emrin Xhamia e Tabakëve.

Xhamia e Reçit E ndërtuar në shekullin e 18-të, ajo ndodhej në anën e djathtë të rrjedhës së sipërme të "Lanës". Për këtë xhami nuk kemi më shumë informacione.

Xhamia e Stërmasit Kjo xhami ka qenë ndërtuar në atë që sot është lulishtja e rrugës së Barrikadave. Është ndërtuar nga Mahmud Muhsin Stërmasi më 1840, por nuk arriti megjithatë të rivalizonte për nga bukuria e arabeskave dhe peizazheve xhaminë e Et’hem beut17. Kjo xhami e tipit xhami mëhalle pas luftës rindërtohet nga besimtari tiranas Abdullah Kaimi. Në vitin 1960, kjo xhami prishet bashkë me teqenë e Sheh Ali Pazarit. Në vend të tyre, në fillim u ndërtuan një mapo dhe kënd lojërash, më pas vitit 1990 u bë një lulishte, por Komuniteti Mysliman nuk e ka marrë ende truallin.

Roald A Hysa, Xhamitë e Tiranës, faqe 70.

Kristo Frashëri, Historia e Tiranës, vëll 1, faqe 165.

ARKITEKTURË ISLAME

119

120

EDUKATA ISLAME 97

Xhamia e Bërxollit E ndërtuar në shekullin e 19-të; ndodhej pranë shkollës së mesme "Partizani". Kjo ka qenë një xhami e tipit xhami mëhalle. Pas prishjes së saj në vitin 1967, trualli u përdor për ndërtimin e banesave. Ka qenë në rrugën Ali Pashë Gucia.

Xhamia e Balit Kjo xhami është ndërtuar në fund të shekullit të 18-të dhe është prishur nga komunistët në vitin 1967. Kjo xhami ishte në rrugën “Mihal Grameno”. Sipas dëshmive të të vjetërve, kjo ka qenë ndër xhamitë mesxhid më të vjetra të Tiranës, por prej saj nuk kemi më asnjë shenjë. Në vend të xhamisë sot ka shtëpi private.

Xhamia e Kodrës së Kuqe E ndërtuar në vitin 1837, nga Mahmud Muhsin bej Stermasi ndodhej në Pazarin e Vjetër dhe u shkatërrua bashkë me këtë të fundit për ndërtimin e Pallatit të Kulturës, në vitin 1959. Në vitin 1960, u shembën dy objekte shumë të rëndësishme të kultit mysliman: Xhamia e Stërmasit dhe teqeja e Sheh Ali Pazarit. Kështu, me zgjerimin e rrugës “28 Nëntori” në harkun e lidhjes së saj me Rrugën e Barrikadave (ish-Mbretërore), në mjaft prona që mbetën në kufijtë e pronave të Xhamisë së Vjetër, të Medresesë së Vjetër, të Xhamisë së Stërmasit dhe buzë rrugëve të reja, u bënë ndërtime njëkatëshe, që shërbyen si dyqane artizanati etj.

Ndodhej në fund të bulevardit "Zog I" (në aksin e tij), gjë që solli prishjen e saj. Xhamia e Kodrës së Kuqe, në afërsi të maternitetit të Tiranës, përfshinte një truall prej 5 dynymësh, aty ku sot gjendet spitali obstetrik “Mbretëresha Geraldinë”, blloku i pallateve të reja dhe deri aty ku është hyrja e Rrugës së Bërrakës. Është prishur në vitin 1930 për t’u lëshuar vend zhvillimeve urbanistike të qytetit dhe maternitetit të ri.

Xhamia e Bamit Ka qenë brenda varrezave të Varrit të Bamit. Kjo xhami e ndërtuar në rrugën e Varrit të Bamit nuk dihet se kur është ndërtuar, por pranë ka pasur një teqe. Ajo ka qenë në vendin ku është sot kryqëzimi i rrugës “Qemal Stafa” me rrugën “Bajram Çela” dhe “Tedi Ndini”. Trualli i xhamisë, i teqesë dhe i varrezave u bë shesh ndërtimi për banesa.

ARKITEKTURË ISLAME

121

122

EDUKATA ISLAME 97

Xhamia e Merjes

e saktë e ndërtimit, por mendohet se është e shekullit të 19-të. Xhamia u prish nga shteti në vitin 1967.

Për këtë xhami nuk ka qenë e mundur të gjenden më shumë informacione, por thuhet se ka qenë te Sanatoriumi i vjetër i qytetit.

Xhamia e Sheh Zelës

Xhamia e Islam Agë Petrelës Kjo xhami e ndërtuar në rrugën “Fortuzi” është prishur në vitin 1966. Nuk i dihet data e ndërtimit. Në vend të kësaj xhamie të tipit mesxhid, pa minare, sot gjendet shkolla “Jeronim De Rada”.

Kjo xhami është ndërtuar në rrugën Shyqyri Bërxolli. Është prishur nga regjimi komunist në vitin 1967. Ka qenë një xhami e vogël, xhami mëhalle. Në vend të saj sot gjendet shkolla “Kostandin Kristoforidhi”.

Xhamia me Teneqe Xhamia e Voglit Kjo ka qenë një xhami e vogël e tipit xhami mëhalle, mesxhid. Sot aty janë disa ndërtesa shumëkatëshe. Ka qenë në rrugën “Vllazën Huta”.

Kjo xhami është ndërtuar në rrugën “Hoxha Tahsini”. Është prishur nga regjimi komunist dhe në vend të saj është ndërtuar një ndërtesë me katër kate. Ndodhej pranë kryqëzimit me unazën e qytetit.

Namazgjaja Xhamia e Vathit Kjo xhami ka qenë në rrugën që sot quhet Qemal Stafa (në rrugën "Vathi" dikur). Mendohet se kjo xhami është ndërtuar nga gjysma e dytë e shekullit 19-të. Është xhami e tipit mesxhid, xhami mëhalle. Në këtë mesxhid ka mbajtur punimet Kongresi i Dytë Mysliman më 1523 qershor 1925. Në vitet 60-të u ndërtuan pallate në vend të mesxhidit dhe të teqesë së Vathit në rrugën Qemal Stafa, përballë shkollës “Kongresi i Lushnjës”.

Xhamia e Tetovës E ndërtuar në rrugën e "Shën Gjergjit" (sot "Ali Demi") ndodhej jashtë qytetit të atëhershëm. Në kuadrin e luftës që iu bë feve, u realizua edhe tjetërsimi i objekteve të kultit e të trojeve të tyre, kështu që në Rrugën Ali Demi, në vendin e Xhamisë së Tetovës, u ndërtua shkolla tetëvjeçare “Kushtrimi i Lirisë”. Kësaj xhamie nuk i dihet data

Në shekullin e 19-të, Ahmet bej Toptani ka rregulluar Sheshin e Namazgjasë. Ajo sot gjendet e kufizuar me rrugën e Elbasanit, rrugën e Kuvendit të Shqipërisë, bulevardin Zhan d’Ark dhe shtëpinë e oficerëve me një sipërfaqe prej 4000 metrash katrorë18. Me zgjerimin e rrugës, sot është ngushtuar në 2800 metra katrorë. Ky vend iu përkushtua faljes së namazeve të Bajramit, por edhe për mbledhjet e qytetarëve tiranas. Namazgjaja tradicionalisht ka qenë vend faljeje kolektive e besimtarëve islamë. Në anën veriore të këtij trualli, gjendet një gur përkujtimor me mbishkrim në gjuhën shqipe e arabe, ku lexohet: “Xhamia Al Fozan (Namazgjasë), u vendos ditën e premte më 11.01.1414 (24.12.1993) nën kujdesin e kryetarit të Bashkisë”. Nga ajo kohë e deri sot pushteti premton se së shpejti do të jepet leja, e cila zyrtarisht nuk është anuluar asnjëherë, por deri më sot gjithçka ka mbetur në rangun e premtimeve.

Kristo Frashëri, Historia e Tiranës, faqe 177.

ARKITEKTURË ISLAME

123

124

EDUKATA ISLAME 97

Eglantina Muçaj

TIRANA’S MOSQUES (Summary) Introduction In the noble Qur’an, Allah the magnificent says: [Such niches are] in mosques which Allah has ordered to be raised and that His name be mentioned therein; exalting Him within them in the morning and the evenings (Qur’an 24:36)

Siç shihet, guri i themelit të xhamisë është përfshirë në perimetrin e rrethuar me tela gjemborë, që rrethon Kuvendin e Shqipërisë, ndërkohë që më parë nuk ka qenë i rrethuar.

According to the Prophet, there is great reward in building a mosque for Allah’s sake. According to Osman r.a., the Prophet said: “Whoever builds a mosque for Allah, Allah will build for him likewise in Paradise.” [Sahîh alBukhârî and Sahîh Muslim]

- vijon -

‫أﻋﻼﻧﺘﻴﻨﺎ ﻣﻮﻧﺸﺎى‬

‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﺗﻴﺮاﻧﺎ‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬ ‫ﻣﺪﺧﻞ‬ :

‫اﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﱃ ﰲ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﱘ ﻳﻘﻮل‬

"‫" ﰲ ﺑﻴﻮت أذن اﷲ أن ﺗﺮﻓﻊ وﻳﺬﻛﺮ ﻓﻴﻬﺎ اﲰﻪ ﻳﺴﺒﺢ ﻟﻪ ﻓﻴﻬﺎ ﺑﺎﻟﻐﺪو واﻵﺻﺎل‬ "(24:36)

‫وﻓﻘﺎ ﻟﺮواﻳﺔ‬.‫ﺣﱴ اﻟﻨﱯ ﳏﻤﺪ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺼﻼة و اﻟﺴﻼم ﻋﻨﺪﻣﺎ ﺗﻜﻠﻢ ﻋﻦ ﻳﻨﺎء اﳌﺴﺎﺟﺪ‬ ‫ ﻳﺒﺘﻐﻲ ﺑﻪ وﺟﻪ اﷲ ﺑﲎ اﷲ ﻟﻪ‬،‫ "ﻣﻦ ﺑﲎ ﻣﺴﺠﺪا‬: ‫ﻋﺜﻤﺎن رﺿﻰ اﷲ ﻋﻨﻪ أﻧﻪ ﻗﺎل‬ "‫ﻣﺜﻠﻪ ﰲ اﳉﻨﺔ‬

126

KUMTESË

Mr. Qemajl Morina

POLEMIKA E AKADEMIK ALI HADRIT ME NIJAZI LIMANOVIN, RRETH PËRHAPJES SË ISLAMIT NË MAQEDONI1 Në mesin e polemikave që akademik Ali Hadri kishte zhvilluar gjatë viteve të tetëdhjeta të shekullit të kaluar ishte edhe ajo me Nijazi Limanovin2 nga Maqedonia, rreth përhapjes së islamit në Maqedoninë Perëndimore. Meqenëse në pyetje ishte diskreditimi i historisë shqiptare, gazeta zyrtare, "Veçer"3 e Shkupit, në atë kohë i kishte mundësuar Nijazi Limanovit, që në faqet e saj të botojë artikullin me titull "Islamizimi i Maqedonisë" në 23 vazhdime, prej 25 shtatorit deri më 21 tetor 1980. Akademik Ali Hadri, me guximin që kishte por edhe me njohuritë që posedonte, në mënyrë shkencore kishte hedhur poshtë tezat joshkencore dhe pa fakte historike, në të cilat kishte mbështetur akuzat e tij Nijazi Limanovi, i cili qëllim të vetëm kishte diskreditimin e historio-

EDUKATA ISLAME 97

grafisë shqiptare, në ato kohë të vështira, kur shqiptarët ishin vënë në shënjestër nga të gjithë nacionalizmat sllavo-ortodoksë. Andaj, që në hyrje të polemikës, shohim akademik Ali Hadrin4, i cili me një sens shkencëtari dhe historiani të mirëfilltë thotë: "Një ndër problemet me interes të madh shkencor kur bëhet fjalë për historinë e Ballkanit është lindja dhe përhapja e islamizmit këtu. Prandaj, nuk është një gjë e rastit pse historianët janë marrë me këtë dukuri të rëndësishme, duke e trajtuar doemos në mënyra të ndryshme, varësisht nga këndshikimi, nga pozita politike e ideologjike, por edhe nga përgatitja profesionale." Ai duke u nisur nga përgjegjësia dhe misioni i historianit vazhdon: "Ky problem ngërthen në vete shumë çështje të koklavitura, prandaj edhe sot e kësaj dite tema në fjalë nuk është eksploruar dhe as zgjidhur shkencërisht në kuptimin e plotë të fjalës. Megjithëkëtë, në këtë fushë ka të arritura të çmueshme shkencore, të cilat duhet të shfrytëzohen në studimet e mëtejshme për të dhënë një zgjidhje të saktë e bindëse të problemit."5 Në pyetjen e tij se ku bën pjesë artikulli i Nijazi Limanovit, nëse i bëhet atij një analizë e mirëfilltë dhe ballafaqohet me faktet historike dhe i nënshtrohet kritikës historiografike, ai bën pjesë në shkrimet kryekëput tendencioze dhe antishkencore. Ai këtë e arsyeton në mënyrë shumë të thjeshtë se Nijazi Limanovi nuk është në gjendje të merret me punë shkencore në fushën e historisë dhe, aq më pak, të nxjerrë në dritë të vërtetën lidhur me problemin e islamizimit, sepse, së pari, nuk niset nga qëllime të mirëfillta shkencore, dhe, së dyti, nuk ka përgatitje të duhura profesionale. Nijazi Limanovi, pohon akademik Ali Hadri, është i mllefosur aq shumë ndaj popullit shqiptar sa që atij nuk i mjaftojnë falsifikimet, por përdor shprehjet më ofenduese të nxjerra nga arsenali i vjetër i monarkive borgjeze të Ballkanit. Sipas tij, shqiptarët ishin "primiti-

Kjo kumtesë është lexuar më Konferencën shkencore të organizuar në Prishtinë nga Instituti i Historisë së Kosovës mbajtur në Prishtinë më 03.03.2008. 2 Njihej edhe me emrin Nijazi Limanovski, gjatë vieteve të tetëdhjeta të shekullit të kaluar. 3 Gazeta “Vecer”, Shkup, 25.09.1980 - 21.10.1980

Ali Hadri, Marrëdhëniet shqiptare-jugosllave, botim: Akademia e Shkencave edhe e Arteve e Kosovës, botime të veçanta XLVII, Seksioni i Shkencave Shoqërore , Libri 13, Prishtinë, 2003, fq.273-282. 5 Ibid fq.273.

KUMTESË

127

vë", "të egër", "agresorë", "pushtues", "zullumqarë", "plaçkitës", "vrasës" etj. Janë të rrallë autorët që në një artikull gazete kanë përdorur aq shumë fyerje kundër popullit shqiptar, sa Nijazi Limanovi. Si duket, ai ka menduar se duke e njollosur në mënyrë të vrazhdë popullin shqiptar ia arrin të arsyetojë tezën e gabueshme se njëri ndër faktorët kryesorë të "islamizimit të maqedonasve" dhe të "shqiptarizimit të maqedonasve myslimanë", gjoja na paskëshin qenë shqiptarët, të cilët për të arritur këtë qëllim, gjoja paskëshin bërë presion të madh dhe zullum të pashoq kundër popullit maqedon.

Tezat e gabueshme të Nijazi Limanovit: Akademik Ali Hadri, në polemikën e tij me Nijazi Limanovin, thotë se shkrimi i tij është i mbështetur prej fillimi e deri në mbarim në teza të gabueshme, por ai i cek pesë prej të cilave, që janë më të vrazhda, kryekëput antishkencore që e njollosin popullin shqiptar dhe historinë e tij. E para, lidhur me atë se shqiptarët janë fajtorë kryesorë për islamizimin masiv të Maqedonisë Perëndimore dhe të Kosovës dhe asimilues të pashoq me dhunë të elementit sllav në ato vise. Akademik Ali Hadri në këtë tezë, apo më mirë me thënë akuzë të Limanovit, përgjigjet duke u mbështetur jo vetëm në fakte historike, por edhe nga përvoja praktike e popullit shqiptar, duke thënë se të gjitha faktet historike flasin se populli shqiptar asnjëherë gjatë historisë nuk ka qenë fanatik në pikëpamje të besimit fetar. Brendapërbrenda gjiut tij kanë jetuar me një tolerancë të duhur ithtarë të tri besimeve (myslimanë, ortodoksë dhe katolikë), te ta ka zotëruar mbi të gjitha ndjenja kombëtare, që gjeti shprehjen e plotë në epokën e Rilindjes me moton “feja e shqiptarit është shqiptaria”. Sikur shqiptarët e fesë islame të ishin fanatikë, ose, siç thotë Nijazi Limanovi “trashëgimtarë të turqve”, në drejtim të islamizimit masiv të Maqedonisë Perëndimore dhe të Kosovës, duhej të pritej që ata para së gjithash ta tregonin këtë në mesin e tyre, duke kompozuar homogjenitetin fetar të popullit të vet dhe kështu si një trup ta vazhdonin

128

EDUKATA ISLAME 97

punën në drejtim të islamizimit edhe të popujve tjerë të krishterë të viseve fqinje. Në të kaluarën, te populli shqiptar janë të njohura martesat dhe fiset e familjet të përziera në pikëpamje fetare, laramanët, ruajtja e monumenteve të krishtera, bile edhe atyre ortodokse, festa të ndryshme siç janë Shën Gjergji, Shën Mitri, si dhe pjesëmarrja në luftën e përbashkët të popullit shqiptar për çlirimin e atdheut kundër Perandorisë Osmane. Këtë më së miri e vërteton edhe fetfaja e nxjerrë nga autoriteti më i lartë fetar për t’iu kundërvënë pushtetit turk në rast se ai tenton që t’ i detyrojë shqiptarët që me dhunë t’i dorëzojnë trojet e tyre shteteve fqinje si Greqisë, Malit të Zi apo Serbisë. Përhapja e islamizmit në Ballkan, me të drejtë pohon akademik Ali Hadri është e lidhur në mënyrë të pandashme me vendosjen, forcimin dhe ekzistimin e pushtetit osman në këto hapësira. E dyta, pohimi i Limanovit, se shqiptarët janë ardhës dhe asimilues me dhunë të elementit sllav të Maqedonisë Perëndimore dhe në Kosovë që është tezë e huazuar nga autori, por që ka burimin në monarkitë borgjeze të Ballkanit. Mendimi më i avancuar i historiografisë bashkëkohore vërteton pa mëdyshje vazhdimësinë e jetës së popullit shqiptar në viset ku jeton sot e kësaj dite. Këtë e mbështesin edhe burimet historike të proveniencave të ndryshme. Praninë e shqiptarëve në Maqedoninë Perëndimore dhe në Kosovë e dëshmojnë po ashtu edhe dokumentet cirilike të mesjetës serbe, pohon akademik Ali Hadri. E treta, përshkrimi i popullit shqiptar si popull i privilegjuar, shtypës e shfrytëzues, e gjithë kjo në dëm të elementit sllavo-maqedonas dhe serbëve në Maqedoninë Perëndimor dhe në Kosovë. Edhe kjo tezë nuk qëndron, sepse është fjala për tezë antishqiptare, e cila po ashtu daton nga koha e shteteve monarkiste borgjeze të Ballkanit.

KUMTESË

129

E katërta, në artikullin e Nijazi Limanovit, shqiptarët paraqiten si agresorë dhe pushtues të tokave etnike të elementit sllav në Maqedoninë Perëndimore dhe në Kosovë. Edhe kjo pikëpamje nuk është aspak origjinale, por e huazuar nga arsenali i propagandës së vjetër antishqiptare. E pesta, Nijazi Laimanovi, në artikullin e lartpërmendur, i bën të vetët një pjesë të shqiptarëve të Maqedonisë Perëndimore, bile edhe shqiptarët myslimanë, serbët e Gores, e deri te treva e Sharrit në Kosovë, duke i quajtur (maqedonas myslimanë). Sipas tij, ky numër mund të arrijë deri në pesëdhjetë mijë (maqedonas myslimanë). Falë kësaj teze të Limanovit, në vitet e nëntëdhjeta të shekullit të kaluar, disa zëra kërkonin formimin e Bashkësisë së myslimanëve maqedonas (si paravan i Bashkësisë Islame të Maqedonisë, për ç’gjë edhe kishin hasur në përkrahje të disa qarqeve maqedonase brenda shtetet maqedonas. Mirëpo, ashtu si tezat e Limanovit, edhe kjo përpjekje nuk pati jetë të gjatë. Ajo që vlen të përmendim me këtë rast është se tezat që akademik Ali Hadri shtroi tridhjetë vjet më parë janë të qëndrueshme edhe sot e kësaj dite, bile ato ishin shumë të avancuara në krahasim me kohën kur janë parashtruar. Sepse, të shkruhej për islamin dhe përhapjen e tij në mënyrë tejet objektive dhe shkencore në atë kohë nuk ishte një punë pa rreziqe. Andaj, hulumtimet më të reja rreth përhapjes së Islamit në Ballkan, qofshin ato nga autorë shqiptarë apo të huaj vetëm sa i përforcojnë tezat e akademik Ali Hadrit, gjë që ky është nj satisfakcion që nuk kanë fatin ta gëzojnë të gjithë historianët.

130

EDUKATA ISLAME 97

Mr. Qemajl Morina

THE POLEMICAL EXCHANGES BETWEEN ACADEMICIAN ALI HADRI AND NIJAZI LIMANOV REGARDING THE SPREAD OF ISLAM IN MACEDONIA (Summary) One of the polemical exchanges academician Ali Hadri had during the ‘80s of the XX century was that with Nijazi Limanov regarding the spread of Islam in western Macedonia. In an effort to discredit Albanian history, the “Vecer” Daily, which was the official newspaper in Macedonia at the time, provided Niajzi Limanov with the opportunity to publish an article on the Islamisation of Macedonia (in 23 parts) between September 25 and October 21, 1980.

‫ﻛﻤﺎل ﻣﻮرﻳﻨﺎ‬

‫ﺟﺪال اﻻﻛﺎﻣﻰ ﻋﻠﻰ ﺣﻀﺮى ﻣﻊ ﻧﻴﺎزى ﻟﻴﻤﺎﻧﻮف ﺣﻮل اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫اﻻﺳﻼم ﻓﻰ ﻣﺎﻛﺪوﻧﻴﺎ‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﲔ اﳋﻼﻓﺎت اﻟﱵ ﺣﺪﺛﺖ ﺑﲔ اﻷﻛﺎدﳝﻲ ﻋﻠﻲ ﺣﻀﺮى ﺧﻼل اﻟﺜﻤﺎﻧﻴﻨﺎت ﻣﻦ‬ ‫ ﻋﻦ اﻧﺘﺸﺎر‬،‫اﻟﻘﺮن اﳌﺎﺿﻲ ﻛﺎن ﻫﻮ اﳉﺪال اﶈﺘﺪم ﻣﻊ ﻧﻴﺎزى ﻟﻴﻤﺎﻧﻮف ﻣﻦ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎ‬ ‫ و ﲟﺎ أن اﳌﺴﺄﻟﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﺑﺘﺸﻮﻳﻪ اﻟﺘﺎرﻳﺦ اﻻﻟﺒﺎﱏ‬.‫اﻹﺳﻼم ﰲ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎ اﻟﻐﺮﺑﻴﺔ‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ اﳉﺮﻳﺪة اﻟﺮﲰﻴﺔ "ﻓﻴﺸﺮ" اﻟﱴ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺼﺪر ﰱ ﺷﻜﻮﰉ أﻋﻄﺖ اﻟﻔﺮﺻﺔ ﻟﻨﻴﺎزى‬ . 1980 ‫ اﻛﺘﻮﺑﺮ ﺳﻨﺔ‬21 ‫ ﺳﺒﺘﻤﱪ و ﺣﱴ‬25 ‫ ﻳﻮﻣﺎ ﻣﻦ‬23 ‫ﻣﺎﻗﺪوﻧﻴﺎ" ﳌﺪة‬

132

EDUKIM ISLAM

Gentian Jetishi

TRI DILEMAT E KOTA RRETH LËNDËS PËR FENË “Le të besojmë se edhe në këtë kohë moderne do të vijnë besimtarë me mendje të ndritur, me zemër të mbushur plot besim, me shpirtin që dashuron guximshëm për t’u njohur me enigmën e madhe të gjithësisë”

Deri dje sa ishte në gjendje kritike kauza shqiptare, posaçërisht lufta e fundit me peripecitë e saj në Kosovë, populli i Kosovës ishte unik mes vete, por me të përfunduar lufta sikur ndjenjën që patjetër të armiqësohen me dikë, disa nga qytetarët e Kosovës e orientuan drejt qytetarëve kosovarë që kishin rifilluar të praktikojnë fenë duke ndjekur kështu natyrshmërinë njerëzore. Por, që vit pas viti e pamë se kjo përpjekje nuk ishte as e rastit por as version zyrtar i asnjë organizmi formal botëror. Sa më shumë që rritej numri i qytetarëve që praktikonin fenë aq më shumë rritej edhe presioni kryesisht i performuar nga “pushteti i katërt” - mediet, të cilat papritmas u rritën dhe modernizuan mijëra herë më shumë se ato të rajonit. Patjetër që në këtë mes njerëzish e idesh, ka pasur edhe të atillë të sinqertë në idenë e tyre të mbrapshtë dhe pa agjendë të fshehur. Por, që shumica e rasteve prej tyre dihet të paktën dyshohen dhe vazhdimi-

EDUKATA ISLAME 97

sht do të dyshohen deri në fund deri në sheshim së vërtetës, për lidhje të tyre me qarqe të caktuara të dyshimta. Pavarësisht gjithë këtyre për një kohë jo fort të shkurtër opinioni publik u indoktrinua nga këto grupe idesh kundër besimit të shumicës absolute të qytetarëve të Kosovës. Indoktrinim ky, që tanimë po u kushton vetë qytetarëve por edhe vetë atyre që indoktrinuan. Shumë më me mend do të ishte që qytetarët e Kosovës të lihen të zhvillohen natyrshëm. Përpjekja që në mënyrë artificiale të orientohet mendja, shpirti dhe vullneti i popullit në diçka që s’e duan është dhunë e pafalshme. Gjithnjë po flasim për një grup të vogël njerëzish që udhëheqin këto ide dhe që kryesisht mundohen t’i implementojnë përmes të ashtuquajturave “medie të lira” dhe instrumenteve tjera që i kanë themeluar për këtë arsye. Veprimet e tyre joetike dhe jonjerëzore, pa kurrfarë kriteri dhe niveli intelektual i kemi parë sidomos gjatë debatit për lëndën për fenë të zhvilluar herë pas herë gjithandej. Në këtë shkrim kemi përmbledhur tri nga pikat që ata i kanë llogaritur si “karta të forta” kundër lëndës për fenë, e që në fakt secila prej tyre jo vetëm që dëshmon të kundërtën por na porosisin që të insistojmë deri në realizim. Shekullarizim-laicizmi kosovar, fraza poetike “feja e shqiptarit është shqiptaria” dhe integrimeve evropiane janë tri pikat me të cilat përpiqen t’i bijnë në qafë çdo kërkese të qytetarëve fetarë, dhe sidomos të atyre të besimit islam që përfaqësojnë shumicën absolute të kosovarëve. Megjithatë, këto shkrime edhe pse të shkruara në periudha të ndryshme kohore e trajtojnë të njëjtën temë, komplekse të kota rreth lëndës për fenë, dhe se ajo gjë është dashur të kryhej qëmoti.

EDUKIM ISLAM

133

1. Laicizëm-Shekullarizim – diktati i ri mbi fetarët Me termin shekullarizim-laicizëm nënkuptojmë neutralitetin e shtetit ndaj të gjitha besimeve konkretisht shteti është neutral edhe ndaj atyre që besojnë Zotin dhe që mohojnë Atë, e jo që këta të fundit i favorizon në dëm të atyre të parëve

Deklarimi i Kosovës për shtet laik (versioni shqip) dhe shekullar (version anglisht, meqë ekspertët shohin dallime mes këtyre dy emërtimeve teknike), kosovarëve u shërbehet si shtylla fondamentale e Kushtetutës së Republikës së Kosovës. E vërteta është se ky përcaktim formal nuk paraqet vullnetin e popullit të Kosovës, dhe këtë gjë duhet patjetër të kemi të qartë të gjithë, sado që si qytetarë të mirëformuar në kuadër të tërësisë së aktit më të lartë juridik të vendit tonë patjetër që e respektojmë. Nga ana tjetër, thirrjet në atë se është shtyllë fondamentale e Kushtetutës së Kosovës, e nënvlerësojnë dhe përbuzin secilën përpjekje të njerëzve më të mirë të kombit tonë, kontributi i të cilëve ka sjellë këto momente lirie e demokracie, e që asnjëherë as edhe për një sekondë të jetës së tyre laicizmi dhe shekullarizmi s’kanë qenë ideale të tyre. Pranimi i heshtur i qytetarëve të Kosovës për këtë përcaktim ishte për hir të interesave madhore të shtetit dhe shpjegimeve që nuk rrezikon besimin dhe bindjen e asnjë qytetari. Por, përdorimi i këtij neni nga një pjesë jo e vogël e njerëzve me pozita, për të ngufatur çdo kërkesë të shoqërisë fetare, jep shpjegim të ndryshëm për laicizmin dhe shekullarizimin, të cilën e pranuan qytetarët e Kosovës. Neni 8 që e përcakton Republikën e Kosovës për shtet laik thotë tekstualisht kështu: "Republika e Kosovës është shtet laik dhe neutral në çështjet fetare. Pra, ajo çfarë pranuan është që shteti të jetë i ndarë në çështjet e fesë, konkretisht institucionet shtetërore nuk favorizojnë asnjë fe të caktuar por as që janë kundër dhe ngufasin ndonjë besim, thjesht e mbajnë parim e neutralitetin.

134

EDUKATA ISLAME 97

Me fjalë tjera shpjegimi që i jepet në Kosovë është se laicizmi apo shekullarizmi na qenka vetë komunizmi. Feja zyrtare e shtetit qenka ateizmi. Kjo është logjika dhe lëngu i gojës që u shkon disave që për pak kohë u pati dalë afati dhe qenë të përbuzur nga 2 gishtat dhe parullat për demokraci. Ndërkohë që shekullarizimin e panë si një alet të mirë. Megjithatë, është vetëm qejfi dhe ideja e tyre që u provua një herë, ishte e dhunshme, e pashpirt, la një gjeneratë të tërë sakat, thjesht dështim i kotë. Historikisht dihet që laicizmi është një koncept që lindi në Francë, i irrituar nga të bëmat e fetarëve konkretisht të Kishës Katolike, që në atë kohë e kishte monopolin për gjitha gjërat. Është padrejtësi historike dhe injorancë ekstreme, veprim emocional dhe jointelektual që për këto të bëma të Kishës të dënohen të gjitha fetë, aq më tepër feja islame që pikërisht në atë kohë po lulëzonte në Spanjë. Franca ishte në errësirë, por Spanja po përjetonte kohën e artë, prandaj s’mund të futen të gjithë me një thes. Nga ana tjetër, Kisha pati kërkuar falje për gjitha krimet në mesjetë, dhe kush janë njerëzit jofetarë që të mbajnë kaq mëri me fetarët, kur ata jofetarët zhvilluan dhe vazhdimisht zhvillojnë luftëra në botë, për të cilat kurrë njëherë s’kërkojnë falje dhe as që i llogaritin për veprime të këqija. Pastaj, pa hyrë në debat teologjik, filozofik e social, a nuk është veprimi më kriminal që jofetarët bëjnë kur mohojnë bindjen e shumicës absolute të njerëzimit, atë të besimit në Zotin Një. Gjithsesi kjo është temë tjetër, ndërkohë që debati për shekullarizimin apo laicizmin kosovar ka zënë vend shpesh në debatet rreth kërkesave të fetarëve, që i ka indinjuar qytetarët e Kosovës me shpjegimet për të. Shija e hidhur për shekullarizimin-laicizmin kosovar është parë veçanërisht rreth lëndës së edukimit fetar, kërkesë kjo e mohuar për 19 vjet. Mohimi i saj, duke u thirrur në shekullarizim-laicizëm nuk qëndronte aspak, një për atë se ligjërisht nuk ndalohet dhe logjikisht s’mund të ndalohet, dhe dy për shkak se një praktikë e tillë është prezente në shumë shtete evropiane, më konkretisht në 40 vende të kontinentin evropian.

EDUKIM ISLAM

135

Marshimi i ateizmit në institucionet publike - shkelje e rëndë e shekullarizmit-laicizmit Me termin shekullarizim-laicizëm nënkuptojmë neutralitetin e shtetit ndaj të gjitha besimeve konkretisht është neutral edhe ndaj atyre që besojnë Zotin dhe që mohojnë Atë dhe jo që këta të fundit i favorizon në dëm të atyre të parëve. Nuk është shekullarizmi-laicizmi fe kundër gjitha feve apo ateizëm siç parapëlqejnë ta shohin disa. Pra, shteti në legjislacionin e tij nuk mban anën për asnjë fetar apo jofetar dhe as që ka të drejtë të ngufatë të drejtat e tyre të njohura ndërkombëtarisht për shkak të nenit të keqinterpretuar qëllimisht. Duhet domosdo të dëgjohet zëri i popullit dhe patjetër që respektohet bindja dhe integriteti i tyre. Vazhdimisht kemi pasur zyrtarë nga qeveria dhe institucionet tjera shtetërore që kanë dalë hapur me guxim të befasishëm dhe pa aspak frikë nga ndëshkimi formal po ai i taksapaguesve, të cilët kanë shkelur shekullarizmin-laicizmin e shtetit me deklaratat e tyre formale kundër bindjeve dhe parimeve fetare të shumicës absolute të qytetarëve të Kosovës. Të kësaj natyre janë edhe indoktrinimet dhe debatet narcisoide të profesorëve të shkollave publike me nxënësit e tyre, të cilët flasin hapur kundër bindjeve dhe parimeve fetare duke qenë në kryerje të detyrës shtetërore dhe këtë pa u ndëshkuar fare. Një praktikë e tillë ka qenë e theksuar te profesorët e lëndës së Gjuhës dhe letërsisë shqipe që sa herë flitej për ndonjë figurë kombëtare, e që shumica absolute e tyre i përkasin edhe ndonjë besimi, ata (mësimdhënësit) e gjenin këtë moment për të ironizuar fenë dhe nënçmuar e ndonjëherë për t’i torturuar nxënësit, të cilët mund të kenë pasur guximin për t’i kundërshtuar këto ide. Ndoshta edhe ata mësimdhënës kanë qenë të indoktrinuar në fakultet, e duhet pikërisht atje në fakultet t’i këputen rrënjët këtij indoktrinimi. Hiç më ndryshe s’janë edhe disa mësimdhënës të historisë e

136

EDUKATA ISLAME 97

filozofisë e ndoshta edhe lëndëve tjera, po që asnjëherë nuk janë marrë masa ndaj tyre. Tani që ende është në debat Kushtetuta e Kosovës dhe flitet për ndryshime kushtetuese për hir të normalizimit dhe të bërjes së saj sa më praktike, duhet që të përfshijë ndryshime edhe për çështjen e feve: 1. Zbutjen e laicizmit, më konkretisht që versioni shqip të përmbajë tekstin shekullarizm si ai në anglisht dhe si Kushtetuta e SHBAve. 2. Rregullim e pozitës së bashkësive fetare islame dhe katolike që është disfavorizuese në raport me atë të kishës ortodokse, që drejtohet nga serbët, por që kjo duhet diskutohet mes kishës ortodokse sllave dhe ortodoksëve shqiptarë, meqë ka fakte që përmendin se këto kisha janë themeluar nga ortodoksët shqiptarë. 3. Dhe aspekte dhe shqetësime tjera që herë pas herë i kanë adresuar bashkësitë fetare, të cilat ndoshta jo domosdo duhet të realizohen në Kushtetutë, por me akte tjera nënligjore. I bindur që në politikën kosovare ka vesh që dëgjojnë edhe zëra jo vetëm zhurmë, se ka të atillë që realitetin e shohin me sy të vet dhe jo të analistëve me agjendë të fshehur, i bindur që në ta ka edhe pak shqiptarizëm dhe njerëzi, them që ndoshta edhe mund të bëhemi shtet e popull normal nëse kërkesat dhe vullneti i popullit merret në konsideratë, patjetër në konsultim me miqtë por me vendim në favor të shijes dhe dëshirës së popullit.

EDUKIM ISLAM

137

2. A është feja e shqiptarit, shqiptaria?! Një psikopati i dukej vetja sikur është vetë Zoti. Vizitohet nga një psikiatër. Psikiatri: Meqë është hera e parë që po takohemi, më thuaj gjithçka nga e para? Psikopati: Në fillim e krijova qiellin dhe tokën...

Opinioni formohet nga ngjarjet, faktet dhe realiteti dhe jo siç dikush mund të imagjinojë se atë do ta formojnë “opinionbërësit” e se masa do të bëjë aminin opinioneve të tyre tashmë të njohura hapur tendencioze. Vetëm robotëve mund t’u shpërlahet truri në shtat ujëra madje edhe një herë me dhe, që të sigurohet mirë dezinfektimi, por jo edhe trurit njerëzor. Kur te kjo e fundit u provua ndër popuj, solli shumë dhunë e gjak të pafajshëm te njerëzit dhe jo ajo që shpresohej. Feja si emocion dhe nevojë shpirtërore e krijesave njerëzore, për të vënë kontakt me Krijuesin e tyre, historikisht dihet të ketë ekzistuar qysh me krijesat e para dhe sigurisht për të vazhduar deri në kataklizëm. Shumica e shkencave flasin për shumë dimensionalitetin e fushëveprimit dhe kontributit të fesë për shoqërinë ndër mijëvjeçar. Megjithatë, feja nuk u gjend rahat asnjëherë nga “rebelët e mësimit hyjnor”, të cilët në përpjekje për të mbytur (luftuar) me ndërgjegjen e tyre që i thërret për pendesë dhe përqafim të Dritës Hyjnore, ata vepruan në logjikën e sulmit si mbrojtje të egoizmit personal. Këto përpjekje i shohim prej teorive pseudoshkencore deri te dominimi me anë të ligjit për të mos diskutuar grupe njerëzish “të mashtruar”, të cilët jo rrallë herë mbajnë edhe tituj shkencorë. Më e tmerrshmja nga gjithë këto është edhe përpjekja e kohës së fundit që pasurinë, vlerën shpirtërore të emocionit kombëtar të ndërtuar ndër shekuj e mijëvjeçarë përpiqen ta shndërrojnë në karikaturë në sy të botës, gjë që s’e ka bërë dhe s’e bën asnjë popull thjesht për të argumentuar idetë e tyre. Individët e tillë u ngjajnë nxënësve të dobët, që aktualizimin para klasës e shohin duke bërë budallallëqe edhe pse ata mendojnë se janë duke bërë mirë e shokët e duartrokasin e ia rrahin shpinën.

138

EDUKATA ISLAME 97

Për kaq sa u tha më lart vështirë se mund të mirëkuptohet nga lexuesi nëse nuk do të ketë durimin ta lexojë deri në fund për të kuptuar që feja e shqiptarit nuk është shqiptaria, por është feja që gjithsecili shqiptar e zgjedh atë si të drejtë natyrale, kombëtare dhe juridike. Ndërsa shqiptaria është term që është pronë ekskluzive e kombit shqiptar brenda dhe jashtë kufijve të tanishëm të shtetit të sotëm Shqipëri. Para së gjithash, feja ekziston si ndjenjë te të gjithë njerëzit. Si e tillë ka ekzistuar edhe në të kaluarën dhe sigurisht nuk ka ndonjë parashikim të bazuar se nuk do të ekzistojë edhe në të ardhmen. Plutarku thoshte: “Njeriu mund të gjejë vendbanime të ndryshme pa shkrim e lexim, pa sundues, pa pallate, pa pasuri, pa shkolla, pa teatro, por një vendbanim, qytet pa objekte fetare, ku adhurohet Zoti askush nuk e ka parë dhe as që ka për të parë”! Kjo thënie është shumë e vjetër, ndërsa ne që jetojmë në shekullin e zbulimeve të mëdha dhe të lehtësimeve të shumta kryesisht teknologjike, jemi dëshmitarë të gjallë të kësaj ndjenje të shprehur të njerëzve për Zotin, si dhe për ndërtim të shumtë të objekteve fetare. Feja si mësim i Zotit për njerëzit u zbrit për ta informuar krijesën njeri nëpërmes njerëzve të dërguar për gjatë historisë si të Dërguar të veçantë të Tij. Kjo është të paktën bindja e shumicës absolute të popullsisë botërore kur dihet që është pjesë e besimit të feve monoteiste dhe shikuar nga statistikat dy të tretat e popullsisë botërore e përbëjnë myslimanët dhe të krishterët. Besimi në Zotin Një, pavarësisht mënyrës se si i qasen njerëzit është ndjenjë besim i shumicës së popullsisë botërore, më konkretisht mohuesit e Zotit paraqesin minoritetin botëror sigurisht më të çuditshmin gjykuar nga aspekti logjik dhe faktik. Kontributi i fesë për njeriun dhe shoqërinë njerëzore është kontribut tashmë i njohur dhe i vlerësuar botërisht. Atë e gjejmë të shprehur në të gjitha shkencat, të cilat nisur nga qasja shkencore dhe akademike erdhën në përfundime të tilla se feja luan rol me rëndësi për njeriun. Çdo përpjekje për të dokumentuar të kundërtën flet për lexim emocional të fakteve dhe gjykim joshkencor. Një aspekt tjetër i sulmit ndaj fesë është edhe ai politik. Provohet të krijohet bindja se feja në rastet më të shprehura feja Islame është

EDUKIM ISLAM

139

pengesë për proceset integruese politike. Në stilin shumë fëmijëror dhe tepër ironik sikur po u thuhet shqiptarëve ose Evropën ose Xhenetin?!!! Por, kjo është vetëm dëshirë dredhacake e disa nga njerëzve tanë që dëshirojnë ta torturojnë shpirtin e shqiptarit fetar. Sigurisht qytetari shqiptar do të zgjedhë Evropën për qëllime politike, ekonomike e kulturore por asnjëherë madje as për të qindtën e sekondës nuk do të heqë dorë nga dëshira dhe përpjekjet e sinqerta për të qenë meritor për Parajsën e Zotit përjetësisht do të jetë edhe fetar. Ndër të gjithë popujt e botës, kombi shqiptar është ai që më së shumti shpreson për Parajsën e Zotin, njëjtë sa beson fort edhe në Ditën e Gjykimit dhe të Llogaridhënies. Sigurisht që beson në ekzistimin e një Dite të Drejtë, për faktin që shekuj kanë kaluar dhe për të nuk sollën drejtësi, një çështje të njohur botërisht. Fëmijët e vegjël që u masakruan e me mijëra dëshmorë që ranë, e plot padrejtësi të tjera shoqërore e politike dikush duhet të marrë një Ditë përgjegjësinë dhe sigurisht dikujt në këtë rast shqiptarëve Zoti do t’ua kompensojë durimin dhe përpjekjet që i kanë bërë në emër të Tij për të dalë nga ato stuhi famëkeqe. Kaq shumë kohë kaluan, bota ishte e informuar për këto padrejtësi, në shumë raste dihet që vuajtëm nga padrejtësitë e tyre, madje edhe ato që i njohim përgjigje ndërkombëtare nuk ishin aq të fuqishme sa për të dhënë verdikt të drejtë, patjetër që duhet të ekzistojë Gjykata e Drejtë dhe me Gjyqtarin e Drejtë, që ka në konsideratë të gjitha faktet dhe rrethanat dhe jep vendimin e merituar si për gjakësorët dhe të padrejtët po ashtu edhe për viktimat. Një çështje tjetër e konsideruar si “kartë e fort” është edhe ajo maksima tashmë e njohur se “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. A është feja e shqiptarit, shqiptaria?!!! Kjo maksimë e nxjerrë nga poezia e bukur e Pashko Vasës, më së miri flet për tërë atë që deri tani folëm, se feja ka qenë dhe mbetet e rëndësishme për këtë popull porse dikush ngjashëm me psikopatin e përmendur në barsoletën e fillimit të temës po provon të na turpërojë para botës për të kënaqur egoizmin personal. Përballë masakrës që i bëjnë kësaj poezie më së shumti ua shohë për të madhe gjuhëtarëve të mirëfilltë që heshtin dhe nuk flasin për realitetin e kësaj poezie.

140

EDUKATA ISLAME 97

Megjithatë, në literaturë dhe në shqyrtimet letrare që i janë bërë kësaj poezie janë treguar qartë faktet se kjo poezi aspak nuk flet për çfarë po e keqpërdorin disa njerëz dhe jo vetëm masa por edhe ata tamam pseudointelektualë. Njëri prej historianëve të historisë së gjuhës shqipe, akademiku Rexhep Qosja thotë se poezia në fjalë përmbledh temat kryesore të poezisë romantike; gjendja e robërisë që cenon jetën dhe dinjitetin kombëtar të shqiptarëve; lektisja pas lirisë dhe pavarësisë; bukuritë dhe pasuritë e Shqipërisë, bashkimi pa dallim feje; antiklerikizmi; besimi në ardhmërinë e lirë. Shpjegim të ngjashëm i bëhet edhe në librat shkollor, ku pjesë e të cilëve është edhe kjo poezi. Megjithatë, këta “nxënës të dobët” që e keqshfrytëzojnë këtë poezi duhet që ta shqyrtonin mirë e mirë para se të turpëroheshin dhe të flisnin në emër të kombit kundër Zotit. Në njërin nga librat e gjuhës shqipe për nxënës të shkollave të mesme krahas përçarjes fetare përmendet edhe përçarja krahinore. Meqë kështu interpretohet nga njohësit e saj nuk mbetet shumë vend për vlerësimet emocionle dhe tendencioze të të tjerëve. Tani duket se edhe më tepër shihet analogjia me psikopatin e barsoletës, si përkundër artikulesit e këtij mendimi dihet mirë se janë pak në numër dhe nuk pasqyrojnë vlerat kombëtare tona pavarësisht se në emër të tyre po provojnë të na imponojnë mosbesimin. Ne vazhdimisht pijmë kafe “makioto” dhe kurrë nuk na mbushet mendja se luga e makiatos mund të jetë e krijuar rastësisht. E dalim shumë qesharak nëse gjithësinë prej miliarda yjesh e galaktika të jetë e krijuar rastësisht. Nëse ka një Zot, kjo gjithësi do të thotë se para Atij duhet të përgjigjen të gjitha që i përkasin Atij, e s’ka diçka që nuk i përket Atij. Njerëzit që besojnë Zotin Një, sigurisht që kanë më shumë vlera kombëtare dhe janë garanci për suksesin e kombit më shumë sesa afetarët që mohojnë dhe provojnë të lirojnë veten nga çfarëdo përgjegjësie. Gati të gjitha figurat kombëtare ishin besimtarë të Zotit, në mesin e të cilëve edhe Pashko Vasa. Ai e thotë mirë këtë në fund të po kësaj poezie dhe duket sikur ua thotë pikërisht afetarëve:

EDUKIM ISLAM

141

Të vdesim si burrat që vdiqne motit, e të mos marohna përpara Zoti . Në përfundim shpreh bindjen se mendjet intelektuale me përgatitje të mirëfilltë shkencore e akademike, kurrë nuk do të bëhen pre e këtyre keqinterpretimeve të qëllimshme, që aspak s’e kanë qëllim aspektin fetar. Asnjëherë këto mendime s’kanë përfaqësuar bindjen e popullit tonë shqiptar, që në shpirt është fetar si çdo popull në botë, sepse është popull normal. Feja ka qenë dhe do të mbetet përgjithmonë komponentë e njerëzores dhe sigurisht e kombit tonë. Kjo është e drejtë natyrale dhe ligjore. Kur pabesia e udhëhoqi popullin tonë, nuk kishte asgjë kombëtare në të, sepse u dënua më shumë se nga secili okupator që ka pasur. E diku është edhe një maksimë e logjikshme dhe shumë kombëtare prej frymës së cilës u nisa ta shkruaj këtë artikull: Për Zot e për Atdhe.

EUPSYCHO – misioni i ardhshëm evropian në Kosovë ..., askush nuk mund ta bëjë që dielli të lindë apo të perëndojë në Kosovë. Kosova gjeografikisht dhe me mendësi e veçori tjera i përket Evropës Juglindore, ama e hapur edhe ndaj Lindjes, edhe ndaj Perëndimit...

Unë që shkruaj për 24 orë, çdo ditë të jetës, vazhdimisht dhe pa reduktime, i përkas më shumë se një identiteti. Jam mashkull, ferizajas, kosovar, shqiptar mysliman euro-juglindor, tokësor, i galaktikës ''rruga e qumështit'' dhe asnjëherë nuk vërej ndonjë pengesë apo ngarkesë të asnjë lloji për identitetet e mia. Janë të çuditshme komplekset që viteve të fundit janë krijuar në mendjet e popullit tonë. Më tragjik është fakti që këto komplekse artikulohen dhe udhëhiqen nga ata kinse intelektualë. Për një kohë të gjatë tema e identitetit kosovar, kriza e identitetit dhe kthimi në identitet ishin pjesë e debateve dhe diskutimeve të një-

142

EDUKATA ISLAME 97

anshme, joshkencore dhe mbi të gjitha mediokre dhe me prapavijë në sfond. Në emër të integrimeve ndërkombëtare thirrej dhe thirret ende për krijim të kombit kosovar, heqje dorë nga trashëgimia kulturore dhe të gjitha vlerat shpirtërore dhe morale dhe, mbi të gjitha, ato fetare. Një njeri me pak fije mend do të parashtronte pyetje të thjeshta: PSE ? A ËSHTË DUKE E KËRKUAR DIKUSH NGA NE? A KA NDONJË MUNDËSI TË REALIZIMIT? A IA VLEN BARRA QIRANË? Le të themi edhe një herë hapur dhe me keqardhjen më të madhe se kemi të bëjmë me sëmundje psikologjike të një pjese të kinse intelektualëve që janë në fron në shumë sfera. Është pikërisht ajo që është thënë edhe herëve tjera se kemi të bëjmë me '"komplekse inferioriteti'' për përkatësinë tonë kombëtare dhe fetare që buron nga injoranca ekstreme e mosnjohjes së vetvetes dhe të asaj që i përket si dhe mbetjet e fundit të mendimit të dhunshëm dhe aspak shkencor të ateizmit që i qe imponuar popullit tonë. Gjithë kësaj i kontribuoi edhe një herë elita hipokrite, e cila edhe një herë si zakonisht e shfrytëzoi situatën politike dhe sociale të popullit tonë për BRAINWASH dhe devijim të prirjeve të popullit tonë. Por, bota nuk lëviz sipas qejfeve. Njerëzit nuk janë objekte që mund të zbrazen si po pretendojnë disa si, fjala vjen, të zbrazet populli ynë nga shqiptarizmi për t'u mbushur me kosovarizëm ose nga feja islame e të mbushen me "diç tjetër". Pra, njerëzit janë njerëz dhe kanë veçoritë e tyre që nuk mund të futen në laboratorë. Ato i kanë këto veçori të ndërtuara ndër shekuj i kanë të trashëguara në gjene dhe si të tilla do t'i trashëgojnë edhe të ardhmen. Pak më thjesht, shqiptarët kudo që të jenë, do të prodhojnë vetëm si shqiptarë, njëjtë si dhe myslimanët ose pjesëtarët e feve tjera. Vetëm pse dikush nga njerëzit e llojit tonë vuan nga këto komplekse inferioriteti po na u dashka që edhe ne të ndryshojmë, vallë?! Po shumë njerëz nuk ndihen rehat për ngjyrën që kanë, lëkurën e, madje, edhe gjininë. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që njerëzit e popullit tonë

EDUKIM ISLAM

143

të bëhen homoseksualë, ngjyrë kafeje apo biondë për qejfe të individëve. Absurde apo jo? Nga të gjitha çmenduritë ndalemi pak edhe te "logjika e ndërtimit të mureve". Shpesh vihet në pah një kritikë se populli ynë duhet ta kthejë kokën nga Perëndemi, madje diku tekstualisht jo nga Lindja. Mirëpo, duke shkatërruar një mur dhe duke ndërtuar një tjetër vetëm se po përsërisim historinë me dallime të vogla se tani e bëjmë vetë me vetiniciativë e pa imponim okupatorësh dhe e kemi ndërruar kahen, në fakt, ia kemi nxënë diellin vendit tonë, edhe një herë po bëhemi “budallë” në histori! Cili vend në botë kërkon të vërë mure me Lindjen në kohën kur ato paraqesin vlerë të madhe ekonomike dhe kulturore për botën. Diç është me rëndësi të dihet nga populli ynë: askush nuk mund ta bëjë që dielli të lindë apo perëndojë në Kosovë. Kosova gjeografikisht dhe me mendësi e veçori tjera i përket Evropës Juglindore, ama e hapur edhe ndaj Lindjes dhe Perëndimit. Sigurisht për hir të qytetarëve të saj dhe më shumë për arsye se askush nuk kërkon nga ajo të bëjë ndryshime dhe operacione shpirtërore dhe arkeologjike. Me karakteristikat dhe vlerat që ka ajo duhet të integrohet, hipotetikisht edhe po të kërkohej edhe jashtë galaktikës sonë dhe jo vetëm në instancat botërore-tokësore. EUPSYCHO si mision perëndimor do të ishte opsion i mirë për shërim të këtyre komplekseve. Një mision perëndimor detyrimisht psikologë perëndimorë për arsye se pacientët e tillë më lehtë do të shëroheshin nga të tillë mjekë meqë i kanë obsesion perëndimorët në vend që të ishte e kundërta ose të pakten t’i konsideronin konkurrentë të barabartë. Sigurisht që shumica absolute e popullit nuk ka nevojë për një mision imagjinar të tillë, ama për pjesën tjetër që përmendëm më lart do të ishte qysh ata do të kishin dashur të thoshin "MORE THAN WELCOME - PËR MË TEPËR MIRËSE T´VINI".

144

EDUKATA ISLAME 97

Gentian Jetishi

THREE VAIN DILEMMAS REGARDING THE INTRODUCTION OF THE SUBJECT OF RELIGIOUS EDUCATION IN SCHOOLS (Summary) “Let us believe that even nowadays there are believers, who have open minds, hearts full of faith, souls that long to get to know the great enigma of the universe” Until recently, while there was a common threat to the people of Kosova, the people of Kosova were unified. After the end of the war in Kosova, when this threat disappeared there was a void which needed to be filled in the human psyche. Thus, a number of people oriented their aggression towards those who had restarted to practice their religion. Nowadays, we realize that these efforts are not something random.

‫‪EDUKIM ISLAM‬‬

‫‪145‬‬

‫ﻏﻨﺘﻴﺎن ﻳﺘﻴﺸﻰ‬

‫ﺛﻼث ﻣﻌﻀﻼت ﺿﻌﻴﻔﺔ ﺣﻮل ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﺎدة اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ(‬ ‫واﺿﺎف "دﻋﻮﻧﺎ ﻧﺮى أﻧﻪ ﺣﱴ ﰲ ﻫﺬا اﻟﻮﻗﺖ ﺳﻴﺄﰐ ﻋﻘﻮل ﻣﺴﺘﻨﲑة وﺑﻘﻠﻮب ﻣﻠﻴﺌﺔ‬ ‫ﺑﺎﻹﳝﺎن‪ ،‬واﻟﺮوح اﻟﺸﺠﺎع اﻟﺬي ﳛﺐ ﻟﻠﺘﻌﺮف ﻋﻠﻰ اﻟﻜﻮن اﻟﻮاﺳﻊ ‪".‬‬ ‫وﻛﺎن ﺷﻌﺐ ﻛﻮﺳﻮﻓﻮ ﺣﱴ اﻣﺲ ﰲ ﺣﺎﻟﺔ ﺣﺮﺟﺔ ﺗﺘﺴﺒﺐ اﻷﻟﺒﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬وﺧﺼﻮﺻﺎ ﰲ‬ ‫اﳊﺮب اﻻﺧﲑة ﻣﻊ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻪ ﰲ ﻛﻮﺳﻮﻓﻮ‪ ،‬وﻓﺮﻳﺪة ﻣﻦ ﻧﻮﻋﻬﺎ ﺑﲔ أﻧﻔﺴﻬﻢ‪ ،‬و‬ ‫ﻛﻮﺳﻮﻓﻮ اﻟﺬﻳﻦ اﺳﺘﺄﻧﻔﺖ ﳑﺎرﺳﺔ اﻟﺪﻳﻦ ﳏﺴﻮﺳﺔ ﺣﱴ اﻟﻜﺎﺋﻨﺎﺗﺎﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺔ ¬ اﻟﺪوﻟﺔ‪.‬‬ ‫إﻻ أن ﺳﻨﺔ ﺑﻌﺪ ﺳﻨﺔ‪ ،‬رأﻳﻨﺎ أن ﻫﺬا اﳉﻬﺪ ﱂ ﻳﻜﻨﻌﺸﻮاﺋﻴﺎ وﻻ ﰲ اﻟﺮواﻳﺔ اﻟﺮﲰﻴﺔ ﰲ‬ ‫ﲨﻴﻊ أﳓﺎء اﻟﻌﺎﱂ ﻣﻦ أي ﺗﻨﻈﻴﻢ رﲰﻲ‪.‬‬

148

HISTORIOGRAFI

Sead Morina

1. GJENDJA E PERANDORISË OSMANE PARA KONGRESIT TË BERLINIT 1.1. Kryengritjet dhe lëvizjet e Fuqive të Mëdha Perandoria Osmane gjatë shekullit XIX përveç problemeve ekonomike është ballafaquar edhe me probleme etnike, që me popuj të ndryshëm vetëm kishin filluar luftërat e tyre për pavarësimin e vendeve të tyre. Rusia ishte përkrahësja më e madhe dhe e vetmja e këtyre kryengritjeve, edhe pse Anglia dhe Perandoria Austro-Hungareze ishin kundër këtyre politikave. Pas bashkimit të Austrisë dhe Hungarisë, gjermanët më nuk ishin shumicë në këtë perandori, por sllavët ishin ata që përbënin shumicën e popullsisë. Rusia e kishte vërejtur këtë dukuri, dhe qëllimi i saj ishte që të dalë në ujërat e nxehta gjegjësisht në detin Adriatik dhe Detin Egje. 1 Ndërsa Perandoria Osmane për t’i kënaqur kërkesat e fuqive të mëdha kishte bërë reformat e Tanzimatit, duke iu dhënë të drejta popujve që nuk ishin myslimanë. Por, Rusia nuk ishte e kënaqur me ve1

Hüner Tuncer, 19. Yüzyılda Osmanlı Avrupa )liskileri (1814–1914), Ankara: Ümit Yayıncılık, 2000, f. 69.

EDUKATA ISLAME 97

tëm këto të drejta, ajo vazhdimisht pretendonte që të ketë dalje në ujërat e nxehta. Pas kryengritjeve që kishin pëlcitur në Bosnjë e Hercegovinë, Austria dhe Rusia kishin dërguar një notë proteste Portës së Lartë për të përgatitur një reformë të re për pakicat që ishin brenda Perandorisë Osmane, në vitin 1876. Kjo notë në historinë turke njihet si ”Nota Andrassy”2 Duke parë këtë gjendje Serbia dhe Mali i Zi i shpallin luftë Perandorisë Osmane në vitin 1876. Këto dy vende e shfrytëzuan mjaft mirë gjendjen e Perandorisë Osmane në arenën ndërkombëtare, pasi që ishte dobësuar mjaft. Rusia aspak nuk kishte hezituar që t’i ndihmojë Malit të Zi dhe Serbisë. Përveç zbritjes në ujërat e nxehta qëllimi i Rusisë ishte edhe dobësimi i Perandorisë Osmane. Anglia gjatë kësaj lufte kishte qenë e paanshme edhe pse opozita e vendit kishte kërkuar që Anglia të jetë në anën e Serbisë dhe Malit të Zi, për të larguar Perandorinë Osmane nga vendet e Ballkanit. Më pas edhe Anglia në një mënyrë kishte qenë kundër Perandorisë Osmane. Rusia, pasi që kishte fituar një lloj përkrahjeje nga Anglia, ajo tanimë kërkonte që të ketë përkrahjen e Prusisë. Otto Von Bismarku kishte bërë një marrëveshje e cila në asnjë mënyrë nuk e kënaqte Rusinë. Ajo marrëveshje ishte nëse Rusia e sulmon Austro-Hungarinë, atëherë ajo do të jetë në anën e austro- hungarezëve, por nëse AustroHungaria sulmon rusët, atëherë Prusia do të jetë në anën e rusëve. Prusia me këtë vendim tregoi se është ajo që e ruan balancën. Rusia aspak nuk ishte e kënaqur me këtë, ajo menjëherë bëri një marrëveshje me austro-hungarezët. Marrëveshja ishte se nëse Perandoria Osmane e fiton luftën, gjendja do të ruhej ashtu siç ishte, por nëse e humb luftën atëherë do të zgjeroheshin kufijtë e serbëve dhe

Ahmed Selahaddin, Külliyat-ı Hukuk ve Siyaset-Berlin Kongresi Diplomasi Tarihine Bir Nazar, c. I, 0stanbul, 1327, f 36.

HISTORIOGRAFI

149

malazezve, ndërsa Austro-Hungaria do të pushtonte Bosnjë e Hercegovinën.3 Kjo marrëveshje aspak nuk gjeti vend pasi që luftën e fitoi Perandoria Osmane. Edhe pse përsëri Perandoria Osmane kishte vendosur autoritetin e saj në Ballkan, përsëri Rusia dhe Austro-Hungaria bënë një marrëveshje në vitin 1877 në Budapest. Sipas kësaj marrëveshjeje, AustroHungaria përsëri do të pushtonte Bosnjë e Hercegovinën, kështu që në Ballkan nuk do të krijohej një shtet që do të rrezikonte sigurinë e Austro-Hungarisë. Anglia kishte vërejtur se Rusia është duke i bërë politikat e saj pansllaviste me sukses në Ballkan. Ajo më nuk duhej të qëndronte duarkryq dhe të shikonte nga larg se çka po bëhej në Ballkan. Kryeministri anglez Disrael kishte kërkuar që të mbahej një konferencë ndërkombëtare në Stamboll. Sipas Disraelit, kjo konferencë do t’i ndalte politikat pansllaviste të Rusisë, ndërsa Ballkani do të ishte nën autoritetin ndërkombëtar.4 Perandoria Osmane, ndërkaq, kishte vendosur autoritetin e saj dhe nuk pranonte asnjë vendim të kësaj konference. Perandoria Osmane ishte zhytur në krizë ekonomike, ajo më nuk mundi t’u bëjë ballë shpenzimeve që krijoheshin në shtet. Po ashtu edhe tatimet e larta që ishin vendosur nga Perandoria Osmane për bujqit, kishin sjellë vendin në një pozitë të palakmueshme. 5 Në Bosnjë e Hercegovinë dhe Bullgari përsëri populli bën kryengritje kundër politikave ekonomike. Edhe pse Perandoria Osmane kishte shtypur këto kryengritje në Ballkan, ajo fillon të lëkundet në Lindje.

EDUKATA ISLAME 97

150

Përsëri Perandoria Austro-Hungareze dhe Rusia bëhen bashkë për çështjet e Lindjes. Qëllimi i tyre ishte që sa më shumë të dobësohet Perandoria Osmane, ndërsa politikat e tyre në Ballkan, do të ishin më të lehta për t’i realizuar. Përsëri thirret një konferencë, e cila kishte për qëllim që pakicave brenda Perandorisë Osmane t’iu njohë të drejtat. Kjo ishte një iniciativë e Austro- Hungarisë dhe Rusisë. Kjo iniciativë e tyre ishte mjaft e suksesshme pasi që edhe brenda shtetit osman kërkohej një kushtetutë e re, e cila do të i kënaqte jo vetëm pakicat, por edhe popullatën e gjerë.

1.2. Kushtetuta e Re Perandoria Osmane gjatë shekullit të 19-të nuk kishte arritur që të ndjekë zhvillimet ekonomike dhe shpikjet e reja që bëheshin në botë e sidomos në Angli. Zhvillimet botërore kishin ngulfatur Perandorinë Osmane, e sidomos zbulimet e kontinenteve të reja. Ajo më nuk ishte shteti që garonte me fuqitë e mëdha. Sistemi i arsimit ishte i vjetruar, ai nuk garantonte aspak zhvillim në Perandorinë Osmane. Një arsim i dobësuar kishte ndikuar në zhvillimin e Perandorisë. Perandoria Osmane për të kaluar një krizë të tillë u detyrua që të rinjtë e vet t’i dërgojë në Evropë, për t’u shkolluar. Këta të rinj në të ardhmen do të shin ata që do të shkurtonin edhe jetën e Perandorisë Osmane.6 Përkthimi i filozofive evropiane, sidomos ato nga shkrimtarët francezë kishin ndikuar që të fillojë një politikë e re për Perandorinë Osmane. Edhe pse këta intelektualë të rinj ishin për të bërë reforma dhe ndërrimin e Kushtetutës, ata aspak nuk kishin idenë se si do të funksionojë kjo Kushtetutë.

Hüner Tuncer, 19. Yüzyılda Osmanlı Avrupa Iliskileri (1814–1914), Ankara: Ümit Yayıncılık, 2000, F 71. 4 Hüner Tuncer, 19. Yüzyılda Osmanlı Avrupa Iliskileri (1814–1914), Ankara: Ümit Yayıncılık, 2000, f 73. 5 Hüner Tuncer, 19. Yüzyılda Osmanlı Avrupa Iliskileri (1814–1914), Ankara: Ümit Yayıncılık, 2000, f.74.

Eric Jan Zürcher, Modernlesen Türkiye’nin Tarihi, Çev.: Yasemin Soner Gönen, Istanbul: 0letisim Yayınları, 1999, f. 111.

HISTORIOGRAFI

151

152

EDUKATA ISLAME 97

Këta të rinj në vitin 1859, kishin tentuar që të rrëzojnë Sulltan Abdulmexhidin, por ishte një tentativë e pasuksesshme. Por, këta të rinj në asnjë mënyrë nuk kishin ndalur hovin e tyre për ndryshime në Perandorinë Osmane. Në vitin 1876, Namik Kemali kishte ndikuar në formësimin e Kushtetutës së re. Kjo kushtetutë e re kishte ngjashmëri më kushtetutat e fuqive të mëdha, e sidomos asaj të Prusisë. Në bazë të kësaj Kushtetute, perandoria do të lirohej nga shpenzimet e tepërta, po ashtu nuk do të bënte politika të vështira tatimore. Ata parashihnin që të formohet edhe një komision kushtetues që do të kontrollonte Kushtetutën dhe udhëheqësit e saj. Pas sëmundjes së Muratit të V në krye të Perandorisë Osmane vjen Sulltan Abdul Hamiti II. Ai së pari kërkon nga ulematë që të lëshohet një fetva për atë, pastaj të vijë në krye të Sulltanatit. Vetëm një muaj më vonë Sulltan Abdul Hamiti kërkon që të mblidhet komisioni dhe kjo Kushtetutë e re të diskutohet në dy dhomat e parlamentit. Kjo kushtetutë nuk përkrahej nga të gjithë parlamentarët, por ai kishte zgjedhur një rrugë e cila do t’i binde parlamentarët që të votonin për Kushtetutën. Pas fjalimit të tij në parlament, ai i bind që të formohet komisioni për hartimin e Kushtetutës. 7 Dallimet ideologjike brenda Perandorisë Osmane bënë që të reflektohet edhe brenda komisionit, i cili ishte përzgjedhur për hartimin e Kushtetutës së re. Ahmet Midhat Pasha mbrojti idenë se shteti duhej të rregullohej në bazë të sistemit federal, ndërsa Namik Kemal ishte ideator i një Perandorie Islame, gjegjësisht të vazhdohej të udhëhiqej sipas sheriatit. Gjatë përgatitjes së Kushtetutës së re ishin bërë diskutime të zjarrta mes ideatorëve, por mbështetjen më të madhe e kishte Namik Kemali. Ndërsa, Ahmet Midhat Pasha ishte më bindës dhe ai kishte arritur që të bindë edhe Sulltan Abdulhamitin II. Por, ai kishte kërkuar nga

Ahmet Midhat Pasha, që disa nene të Kushtetutës të ndërrohen duke i dhënë më shumë pushtet Sulltanit. Më 23 dhjetor 1876, në gjirin e Haliçit në Stamboll, Ahmet Midhat Pasha me lejen e sulltanit kishte shpallur Kushtetutën e re, duke u aprovuar nga parlamenti. Në të njëjtën kohë në Stamboll mbahej konferenca e fuqive të mëdha për reformat që duhet t’i bënte Perandoria Osmane. Mirëpo, me Kushtetutën e re Perandoria Osmane u bëri me dije se aspak nuk e ka ndërmend që të diktohet nga shtetet e Fuqive të Mëdha, por kjo Kushtetutë do t’u garantonte të drejtat të gjitha pakicave. Me shpalljen e Kushtetutës së re, delegatët e Fuqive të Mëdha e kundërshtuan atë fuqishëm, duke e lënë në gjysme konferencën për t’u larguar nga Stambolli. Pas shpalljes së Kushtetutës së re Parlamenti perandorak mblidhet dy herë më 20 mars - 28 qershor 1877 dhe 13 dhjetor 1877 deri më 16 shkurt 1878. Gjatë këtyre seancave ishte diskutuar për zgjedhjet. Sipas Kushtetutës, gjatë zgjedhjeve mund të zgjidhen 130 deputetë, prej tyre 80 myslimanë, ndërsa 50 jomyslimanë.8 Sipas vendimeve që ishin marrë në parlament, ishte edhe ajo se nuk do t’i jepej asnjë copë tokë Malit të Zi dhe Serbisë, ndërsa kryeministri anglez kishte refuzuar, dhe se i kishte bërë me dije se nëse fillon ndonjë luftë mes Rusisë dhe Perandorisë Osmane fuqitë perëndimore nuk do ta ndihmojnë atë. Por, problemet politike brenda Perandorisë Osmane nuk kishin të ndalur. Sulltan Abdul Hamiti II nuk kishte pranuar asnjë direktivë nga Ahmet Midhat Pasha për t’i udhëhequr postet ministrore dhe mëkëmbësit e vilajeteve. Ai kishte marrë nga detyra Ahmet Midhat Pashanë dhe e kishte dërguar syrgjyn. Ndërsa në vend të tij vendoset Ethem Pasha.

Yuri A. Petrosyan,”1876 Anayasası ve Türk Tarihindeki Rolü”, TÜRKLER, c. XII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, f. 901.

Bayram Bayraktar, Muhsin Karakas ve Hasan Özsoy, Çagdas Türkiye Tarihi, Istanbul: 0nkılap Yayınevi, 2002, f. 36.

HISTORIOGRAFI

153

Edhe pse nuk kishte kaluar shumë kohë nga Kushtetuta e re, Sulltan Abdul Hamiti II vendos që këtë kushtetutë ta anulojë dhe në vend të saj të jetë një kushtetutë që i jep Sulltanit pushtet të pakufishëm. Sulltan Abdul Hamiti në seancën e parlamentit para delegatëve të Fuqive të Mëdha prijësve fetarë u mban fjalimin e tij duke treguar gjendjen e Perandorisë Osmane. Në parlament nuk i kishte 130, por 120 deputetë. Ndërsa nuk shihej përqindja mes të parlamentarëve myslimanë dhe atyre jomyslimanë. Sulltan Abdul Hamiti, gjatë fjalimit të tij në parlament, thekson: “ Porta e Lartë është në këtë gjendje për shkak të një udhëheqje të dobët. Luftërat e shumta dhe larg kryeqendrës kanë bërë që udhëheqësia të mos reagojë me kohë” Sipas kësaj kushtetute, parlamenti zgjidhej nga populli, votimi duhej të mbahej i fshehur, ndërsa të drejtën e votës e kishin vetëm burrat e moshës së rritur. Votat e kërkuara për një deputet ishin 50.000. Kjo kushtetutë i jepte të drejta të pakufishme Sulltanit. Ai kishte të drejtën të shtypë monedha, të shpallë luftë, apo të ndalojë atë, të mbledhë apo të shpërndajë parlamentin. Kjo kushtetutë, po ashtu pa marrë parasysh se çfarë kombësie apo feje i përkisnin, ata që banonin brenda Perandorisë Osmane ishin osmanlinj dhe nuk privoheshin nga asnjë e drejtë. Po ashtu kjo kushtetutë thoshte se feja e shtetit ishte vetëm feja Islame, ndërsa pakicat gëzojnë të drejtat e veta fetare. Por, sipas historianëve turq, Sulltan Abdul Hamiti kishte gabuar me këto reforma, ai duhej t’i përmbahej kushtetutës të hartuar nga Ahmet Midhat Pasha. Kjo kushtetutë garantonte barazi mes popujve të ndryshëm që jetonin brenda perandorisë, po ashtu do të mund edhe të ndalonte luftën ndërmjet Perandorisë Osmane dhe asaj Ruse.

EDUKATA ISLAME 97

154

1.3. Lufta osmano-ruse Rusia, që nga krijimi i saj, ka pasur ambiciet e saj për tokat osmane. Ajo me politikat e saj kishte ambicie për Detin e Zi dhe vendet e Ballkanit që udhëhiqeshin nga osmanët. Qëllimi kryesor i rusëve ishte që në vendet që banoheshin nga sllavët ata të kishin ndikimin e tyre politik dhe ushtarak. Në kongresin e vitit 1865, ishin mbledhur në Moskë udhëheqësit sllavë dhe në mënyrë të hapur kishin deklaruar për ambiciet e tyre për tokat osmane në Ballkan. Rusia dëshironte që popujt sllavë në Ballkan të fitojnë pavarësinë e tyre dhe që ajo të ketë ndikimin e saj në këto shtete. Ata ndihmonin sllavët edhe në kryengritje të ndryshme që në fillim kishin qëllime ekonomike, ndërsa më vonë ato kalonin në qëllime politike.9 Cari rus kishte dëshirë që në Ballkan të krijohej një Bullgari e Madhe, e cila do t’i ndihmonte Rusisë në qëllimet e saj gjeopolitike. Pra sipas kësaj, ata duhet të pushtonin brigjet e lumit Danub, dhe popullata myslimane e cila gjendej atje të zhvendosej dhe të krijohej një shtet i pastër sllavo-ortodoks. Rusia për të arritur këtë qëllim së pari duhej të merrej vesh me Perandorinë Osmane për çështjen e Bosforit. Sipas kësaj marrëveshjeje, parashihej që Bosfori të mbyllej për anije luftarake. Perandoria Osmane në fillim kishte refuzuar këtë propozim, por kur Porta e Lartë merrej me Mehmet Ali Pashanë kishte qenë e detyruar që të pranojë këtë propozim të Rusisë. Anglia dhe Franca menjëherë kishin reaguar duke pretenduar se rrezikoheshin interesat e tyre. Ata kishin shtyrë Rusinë dhe Perandorinë Osmane me një marrëveshje të re. Kjo marrëveshje do t’i mbyllte të gjitha hyrje-daljet pa marrë parasysh se të kujt janë anijet luftarake. Në bazë të kësaj marrëveshjeje, Anglia kishte siguruar rrugët e saj, ndërsa Rusisë ia kishte ndërprerë rrugën për në Detin Mesdhe. Pera-

_lber Ortaylı, Imparatorlugun En Uzun Yüzyılı, 0stanbul: Alkım Yayınevi, 2006, f. 64.

HISTORIOGRAFI

155

ndoria kishte të drejtë që dyert e Bosforit do të mund t’iu hapë aleatëve, ndërsa kjo e pengonte mjaft Rusinë. Që nga kjo datë Rusia kishte filluar përgatitjet e saj për një luftë me Perandorinë Osmane.10 Rusia, në vitin 1854, i shpall luftë Perandorisë Osmane në Krime. Por, Perandoria Osmane fiton këtë luftë duke i bërë që rusët të zmbrapsen. Pas kësaj lufte nënshkruhet Marrëveshja e Parisit. Rusia gjatë kësaj lufte kishte pësuar humbje të mëdha. Ndërsa Perandoria Osmane kishte fituar përkrahjen e shteteve të mëdha. 11 Që nga lufta e Krimesë, Rusia kishte heshtur për një pretendim në Ballkan. Por, në vitin 1875 me kryengritjet në Ballkan ajo kishte filluar përsëri politikën e saj pansllaviste. Rusia menjëherë fillon luftën diplomatike me Perandorinë Osmane duke u munduar që të marrë përkrahjen e shteteve të Perëndimit. Pas humbjes së Francës nga Prusia, Rusia kishte deklaruar se nuk e njeh më Marrëveshjen e Parisit. Ndërsa Prusia kishte filluar të forcohej nën udhëheqjen e Bizmarkut. Prusia, edhe pse nuk e dëshironte një shtet të fortë rus, ajo prapëseprapë kishte vendosur që t’i ndihmojë asaj. 12 Cari rus këtë përkrahje nuk e dëshironte vetëm kundër Perandorisë Osmane, por atë e dëshironte kundër Austrisë, e cila ishte mjaft e fortë në Ballkan. Andaj, politikat e Rusisë në Ballkan, përveç Perandorisë Osmane do të mund t’i prishte edhe Austria. Rusia, pasi që kishte marrë përkrahjen Pruse, ajo kishte filluar konkretisht me politikat e saj në Ballkan. Popujt sllavë që jetonin në Ballkan, kishin filluar që të bënin kryengritje kundër Perandorisë Osmane. Rusia kishte dërguar ndihma materiale në Bosnjë në vitin 1876. Atje edhe kishin filluar kryengritjet e para kundër politikave ekonomike të Perandorisë. Ndërsa Serbia, Mali i Zi dhe Bullgaria i kishin 10

Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Çev.: Savas Aktur, Ankara: Dost Kitabevi, 2002, f. 88. 11 Serif Mardin, Türk Modernlesmesi–Makaleler 4, Der.: Mümtazer Türköne-Tuncay Önder, Istanbul: 0letisim Yayınları, 1997, f. 93. 12 Tuncer, 19. Yüzyılda Osmanlı-Avrupa Iliskileri, f. 141.

156

EDUKATA ISLAME 97

shpallur luftë Perandorisë Osmane. Kështu që Perandoria për një kohë shumë të shkurtër u gjend para problemeve shumë të mëdha, që kërkonin zgjidhje urgjente. Por, Perandoria Osmane kishte arritur që t’i përmbysë këto kryengritje dhe t’i mposhtë ata me luftë. Ndërsa Rusia kishte filluar përsëri diplomacinë e saj për të drejtat e pakicave brenda Perandorisë Osmane. Anglezët dëshironin që të mbahej një konferencë, e cila do të ndalonte një luftë ruso-osmane. Ata kishin kërkuar nga Perandoria Osmane që mëkëmbësit në Bullgari dhe Bosnjë të vendosen nga Fuqitë e Mëdha. Perandoria Osmane e kishte refuzuar kategorikisht një propozim të tillë. Dy shtetet ishin shumë afër një lufte, e cila nuk do të përfundonte pa humbje të mëdha. Dy udhëheqësit e shteteve nuk ishin përkrahës të luftës, por ata ishin të shtyrë edhe nga disa grupe ekstremiste brenda oborreve shtetërore. Sulltan Abdul Hamiti menjëherë fillon përgatitjet e veta për luftë. Studentët dhe popullata ndërgjegjësohet për një luftë të mundshme kundër Rusisë. Cari rus kishte shkruar një letër Sulltan Abdul Hamitit se nëse i jepet Nikshiqi në Mal të Zi, do të mund të eliminohet lufta. Por, kryeministri i shtetit osman, Ibrahim Pasha kishte deklaruar se ky propozim është antikushtetues dhe nuk mund të diskutohet për këtë. Fuqitë e Mëdha dëshironin që në Ballkan problemet të zgjidhen pa luftë dhe pa Rusinë. Anglia ishte mjaft e interesuar që pas hapjes së Kanalit të Suezit të kishte qasje të plotë në këtë kanal, i cili shkurtonte rrugët tregtare. Edhe Austria ishte e interesuar që të mos ketë luftë, pasi që ndikimi i saj në brigjet e lumit Danub ishte i njohur, po ashtu edhe ndikimi i saj në ekonomitë e këtyre vendeve ishte mjaft i madh. Anglia ishte ende e pavendosur lidhur me luftën ruso-osmane. Qëllimi i opozitës ishte që të ndihmohej Rusia, ndërkaq Perandoria Osmane të tërhiqej nga Ballkani. Anglezët kishin kërkuar nga rusët garanci për Kanalin e Suezit dhe Egjiptin. Po ashtu anglezët kishin

HISTORIOGRAFI

157

kërkuar se nëse Rusia pushton Stambollin, ata nuk do të jenë të paanshëm por do të veprojnë kundër Rusisë. Perandoria Osmane kishte vërejtur më që lufta është e pashmangshme. Ajo kishte kërkuar nga mëkëmbësit e saj që të ftojnë njerëzit në luftë dhe të jenë sa më të gatshëm. Emiri i Buharasë dhe Kashgarit kishte dërguar 10 mijë trupa për të ndihmuar Sulltanin. Po ashtu Sulltani kishte bërë përgatitjet për emigrantët e mundshëm që do të vinin nga Kaukazi.13 Sulltan Abdul Hamiti kishte bindur edhe udhëheqësin e Kishës ortodokse që të punonin për Perandorinë Osmane, ndërsa ai kishte siguruar që ortodoksët e Perandorisë Osmane do t’i ndihmojnë në luftë. Hahami, udhëheqësi shpirtëror i jahudive brenda Perandorisë Osmane, kishte nxjerrë një vendim, i cili i urdhëronte të gjithë jahuditë, të cilët punonin në fabrikën e armatimit që të punojnë edhe të shtunave. Sulltan Abdul Hamiti kishte kërkuar nga çerkezët që të bëjnë kryengritje kundër rusëve, ndërsa ata kishin arritur me sukses që të ndajnë ushtrinë ruse.14 Plani i Rusisë ishte që Perandorinë Osmane të sulmojë në të dyja anët. Ajo do të sulmonte nga Ballkani, por edhe nga Kaukazi. Nga Ballkani do të ndihmohej nga malazeztë, bullgarët dhe serbët, ndërsa nga Kaukazi do të ishte e vetme. Perandoria ishte përgatitur për këtë luftë prej 150 mijë trupave, ndërsa rusët vetëm në anën e Kaukazit kishin 250 mijë trupa. Gjatë kësaj lufte beteja, e cila ka mbetur në histori, është ajo e Plevnes. Osman Pasha kishte mbrojtur Plevnen nga rusët edhe pse ishte sulmuar tre herë dhe të tre herët rusët kishin pësuar humbje të mëdha.

Bekir Sıtkı Baykal, “93 Harbi Öncesinde Osmanlı Devleti ile Büyük Devletler Arasındaki 0liskiler”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi-Dün/Bugün/Yarın, S.: 72-77, (Janar Qershor, 2003), f. 60. 14 Bekir Sıtkı Baykal, “93 Harbi Öncesinde Osmanlı Devleti ile Büyük Devletler Arasındaki Iliskiler”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi-Dün/Bugün/Yarın, S.: 72-77, (Janar Qershor, 2003), f 61.

EDUKATA ISLAME 97

158

Pas luftës nënshkruhet Marrëveshja e Shën Stefanit, por fuqitë e mëdha ishin të pakënaqura me këtë marrëveshje dhe thirret Kongresi i Berlinit.

2. Kongresi i Berlinit 2.1. Shkaqet e Kongresit të Berlinit Perandoria Osmane, që nga dështimi i pushtimit të Vjenës, kishte marrë tatëpjetën. Ajo më nuk mund t’i mbronte tokat që kishte pushtuar më herët. Revolucioni francez kishte ndikuar në ngritjen e vetëdijes kombëtare. Perandoria Osmane ishte një perandori që nën çatinë e vet mbante shumë popuj. Kryengritjet për çlirim të këtyre popujve kishin ndikuar në dobësimin e Perandorisë Osmane.15 Me dobësimin e Perandorisë Osmane fuqitë e mëdha filluan të diktonin politikat e Perandorisë Osmane. Ato mundoheshin që të kenë ndikimin e tyre brenda popujve të pushtuar nga Perandoria. Rusia ishte ajo e cila pretendonte më së shumti për një ndikim të saj te këta popuj, sidomos te popujt e Ballkanit. Fuqitë perëndimore nuk e dëshironin një politikë të tillë. Ballkani për këto fuqi ishte një vend strategjik, andaj zbritja e Rusisë në ujërat e nxehta, për ata do të thoshte edhe humbje e fuqisë së tyre. Për këtë qëllim disa shtete hezitonin të përkrahnin Rusinë kundër Perandorisë Osmane. Ndërsa Rusia ishte e vendosur për çlirimin e popujve sllavë nga Perandoria Osmane. Qëllimi i saj nuk ishte vetëm çlirimi i këtyre popujve, por edhe dobësimi i Perandorisë dhe pushtimi i Stambollit. Sepse, sipas tyre, Stambolli ishte qendër e civilizimit ortodoks. Andaj, Stambolli duhej të ishte nën ombrellën e ortodoksëve. Për këtë Rusia filloi edhe luftën kundër Perandorisë Osmane, duke përfituar edhe përkrahjen e shteteve të mëdha. Ajo fitoi luftën me ndi15

Yücel Özkaya, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savası Öncesi ve Sırasında Kafkaslar’ın Durumu”, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001-Istanbul), Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2003, f.92.

HISTORIOGRAFI

159

hmën e të gjithë popujve sllavo-ortodoksë në Ballkan, duke i përfshirë edhe grekët.16 Pas përfundimit të luftës, ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Rusisë nënshkruhet marrëveshja e Shën Stefanit. Kjo marrëveshje Rusisë i jepte ndikimin e saj në Ballkan, gjegjësisht dalje në ujërat e nxehtë. Pasi që qëllimi i saj ishte formimi i shtetit të Bullgarisë së Madhe, e cila do të shtrihej deri në Selanik. Me këtë strategji Rusia do të fitonte shumë. Por, fuqitë e mëdha duke parë rrezikun e Rusisë, sidomos AustroHungaria dhe Anglia vendosën që të thirret një konferencë, e cila do të hidhte poshtë marrëveshjen e Shën Stefanit. Sipas tyre, në këtë konferencë do të bëhet një ndarje më e drejtë, po ashtu edhe ndikimi i tyre në Ballkan do të jetë më i madh. Austria kishte bërë marrëveshje me Rusinë para luftës që Bosnjë e Hercegovinën ta pushtojë, por Rusia nuk i ishte përmbajtur marrëveshjes. Andaj, diplomacia e shteteve perëndimore ishte e detyruar që të bëjë një thirrje për një konferencë të re. Po ashtu edhe Anglia nuk ishte e kënaqur më paqen e Shën Stefanit. Ajo nuk dëshironte një Rusi me një Bullgari të Madhe, e cila do të lejonte Rusinë të zbriste në brigjet e Detit Mesdhe. Ajo në mënyrë kategorike kundërshtonte formimin e Bullgarisë së Madhe. Pra fuqitë e mëdha e vërejtën rrezikun e Rusisë pas luftës ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Rusisë. Një shkatërrim i Perandorisë Osmane do të thoshte një pushtim i tokave osmane nga ana e Rusisë. Kjo ndoshta do të thoshte edhe një superfuqi botërore për fuqitë perëndimore. Për këtë qëllim u vendos të thirren delegatët në Kongresin e Berlinit.

Bayram Bayraktar, Muhsin Karakas ve Hasan Özsoy, Çagdas Türkiye Tarihi, 0stanbul: 0nkılap Yayınevi, 2002, f. 38.

160

EDUKATA ISLAME 97

2.2. Pjesëmarrësit në Kongresin e Berlinit Pas një lufte të gjatë diplomatike merret vendimi që të mbahet Konferenca e Berlinit. Kjo konferencë u mbajt më 13 qershor deri më 13 korrik 1878, në Berlin. Pjesëmarrësit në këtë konferencë ishin: 1. Perandorinë Osmane e përfaqësonin: Aleksandër Kara Tori Pasha, Mushir Mehmet Ali Pasha, Sadullah Bej 2. Rusinë e përfaqësonin: Princi Gorçakof, Kont Shuvalof, M. Dubril Prusinë e përfaqësonin: Otto Von Bizmarku, M. Bulow, Hohenlohe Perandorinë Austro-Hungareze e përfaqësonin: Andrassy, Karoli, Baron de Heymerle Francën e përfaqësonin: M. Waddington, Kon Saint Vailler, M. Desprey 3. Anglinë e përfaqësonin: Lord Beaconsfield, Lord Salisbury, Lord Oddo Rossel 4. Italinë e përfaqësonin: Kont Korti, Kont Launay 5. Greqinë e përfaqësonin: Rangabe, Delijani 6. Iranin e përfaqësonte: Malkom Han Pra, këta ishin përfaqësuesit zyrtarë të Kongresit të Berlinit. Perandorinë Osmane e përfaqësonin një i krishterë dhe dy myslimanë, sipas shënimeve turke, kjo i kishte habitur shumë evropianët pasi që sipas kësaj, këta persona nuk do të mund të marrin vendime të rëndësishme në emër të Sulltanit pasi që ishin një ministër i planifikimit, një ushtarak dhe një ambasador. Sulltan Abdul Hamiti kishte kërkuar nga përfaqësuesit që tokat e Serbisë dhe Malit të Zi të mos zgjerohen në dëm të Shqipërisë. Po ashtu kishte kërkuar që edhe dëmshpërblimi i luftës të jetë sa më i vogël ndaj Rusisë.

HISTORIOGRAFI

161

Ndërsa fuqitë e mëdha ishin të përfaqësuara me ministra të Punëve të Jashtme dhe kryeministra.

2.3. Qëllimet e Konferencës së Berlinit Pas fillimit të Kongresit të Berlinit, nikoqiri i këtij kongresi Otto Von Bismarku mban një fjalim dhe tregon qëllimet e mbajtjes së Kongresit të Berlinit. Ai gjatë fjalimit thekson se përfaqësuesit e Perandorisë Osmane nuk kanë të drejtën e kundërshtimit të asnjë vendimi. Kongresi i Berlinit nuk është mbledhur për interesat e Perandorisë Osmane, por për prishjen e marrëveshjes së Shën Stefanit dhe interesat e fuqive perëndimore. Ai po ashtu thekson se Perandoria Osmane nuk duhet të ketë pritje nga ky kongres. Sepse bota ka ndryshuar dhe se Perandoria Osmane më nuk mund të krijojë politika afatgjata. Ajo është duke u marrë me politika ditore vetëm sa për të jetuar. Ajo nuk është në gjendje as t’i përcjellë politikat që janë duke u zhvilluar në Perëndim.17 Ky kongres nuk është për të ruajtur Perandorinë Osmane, por për të rindërtuar paqen në Evropë pas luftës mes Rusisë dhe Perandorisë Osmane. Qëllimi i këtij kongresi nuk ishte për t’i mbrojtur popujt e shtypur, por për interesat e fuqive të mëdha. Edhe pse Otto Von Bizmarku kishte deklaruar se gjatë konferencës ishte i paanshëm, ai me fjalimin që kishte mbajtur në fillim të kongresit tregoi qartë se Perandoria Osmane do të dëmtohet nga ky kongres. Edhe pse qëllimi i Portës së Lartë ishte për të mos humbur toka në këtë kongres, politikat e zhvilluara mes fuqive të mëdha ishin tërësisht të kundërta. Po ashtu ato politika sanksiononin edhe Rusinë për një zbritje të mundshme në ujërat e nxehta.

Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Osmanlı Imparatorlugu Andlasmaları), c. I, Ankara: TTK Basımevi, 1953, f. 378.

162

EDUKATA ISLAME 97

Sipas shënimeve turke, para se të mbahej kongresi, fuqitë evropiane kishin bërë marrëveshje paraprake para kongresit, ndërsa gjatë kongresit kishin bërë lojëra të dyfishta në kurriz të Perandorisë Osmane.18 Edhe Austro-Hungaria kishte tentuar para fillimit të kongresit për një marrëveshje të tillë me Perandorinë Osmane. Ajo kishte kërkuar toka nga Perandoria Osmane, në mënyrë të fshehtë ndaj Rusisë, por Perandoria Osmane nuk e kishte pranuar një kërkesë të tillë. Perandoria Osmane para Kongresit të Berlinit kishte menduar që Anglia së paku do të jetë në anën e saj sikur në Konferencën e Parisit, por ajo më nuk ishte vetëm kundër Perandorisë Osmane, ajo pretendonte edhe toka në kurriz të Portës së Lartë. Anglia kishte tërhequr edhe vëmendjen e Prusisë, e cila si e vetme synonte që të jetë udhëheqëse e këtij kongresi duke vënë kushte të ndryshme. Perandoria Osmane kishte filluar të anojë më shumë nga politika Pruse, duke e ditur faktin se gjermanët nuk kishin asnjë koloni të shteteve të banuara me myslimanë. Ky ishte një shkak që politika e Perandorisë Osmane të jetë më afër politikës gjermane. Fuqitë e mëdha dëshironin që së paku Rusinë ta mbajnë sa më larg Bosforit dhe Stambollit. Ndërsa Rusia në asnjë mënyrë nuk dëshironte të hiqte dorë nga këto, për shkak se kishte fituar luftën. Por, anglia edhe pse luante me rolin e saj duke u bërë edhe në anën e Rusisë edhe në anën e Perandoris Osmane, ajo në asnjë mënyrë nuk dëshironte që Rusia të fitojë nga ky kongres. Rusia kur e kishte kaluar Edirnen flota ushtarake angleze kishte mbërrirë në Dardanele. Ajo dëshironte që të jetë sa më afër Bosforit për të kontrolluar Mesdheun dhe Detin e zi. Pra në këtë frymë kishte filluar kongresi i Berlinit.

Baykal, “100. Yıldönümü Münasebetiyle Berlin Kongresi Hakkında Bazı Düsünceler”, f. 207

HISTORIOGRAFI

163

2.4. Vendimet e Kongresit Kongresi i Berlinit bëri që të ndërrojnë rolet në Evropë. Anglia nga ky kongres u nda si fitimtar duke i detyruar edhe fuqitë tjera t’i plotësojnë kërkesat e saj. Austro-Hungaria kishte luftuar që t’i lejohet pushtimi i Bosnjë e Hercegovinës. Prusia kishte luajtur rolin e udhëheqësit të këtij kongresi, ndërsa Franca dhe Italia nuk kishin fituar atë që pretendonin. Edhe pse Cari rus kishte kërkuar që nga marrveshja e Shën Stefanit të bisedohen vetëm pikat që iu interesonin evropianëve ai prapë nuk ia kishte arritur qëllimit, sepse ishin diskutuar të gjitha pikat e asaj marrëveshjeje. Rusia me këtë më nuk kishte besim te Bismarku dhe nga ky kongres ishte ndarë e pakënaqur. Vendimet që u morën në këtë kongres mund t’i shpjegojmë në këto pika: 1. Përfitimet e Fuqive të mëdha 2. Humbjet e Perandorisë Osmane

1. Përfitimet e Fuqive të Mëdha: 1.1. Rusia Nuk kishte arritur që të marrë ndonjë tokë në Ballkan, por Rumanisë ia kishte marrë Basarabjan. Ndërsa në lindje kishte arritur të marrë Karsin, Igdir, Ardahan, dhe Bejazitin Lindor. 1.2. Anglia Me marëveshjen që kishte bërë me Perandorinë Osmane ajo do të merrte nën patronazhin e saj Qipron. Për herë të parë Anglia merr tok zyrëtarisht nga Perandoria Osmane. 1.3. Austro-Hungaria Austro-Hungaria me ndihmën e Anglisë kishte arritur që të pushtojë Bosnjë e Hercegovinën edhe pse më herët kishte një marrëveshje me Rusinë për çëshjen e Bosnjë e Hercegovinës.

EDUKATA ISLAME 97

164

1.4. Franca Nuk kishte ndonjë kërkesë për të pushtuar ndonjë vend. Franca më shumë është interesuar për të drejtat e pakicave brenda Perandorisë. Por, me marrejen e Qipros nga Anglia ajo u revoltua dhe pushtoi Tunizinë. 1.5. Italia Edhe Italia nuk përfitoi nga ky kongres sikurse Franca, por ajo në vitin 1911 pushtoi Tripolin. Ndërsa qëllimi i saj ishte të marrë Tunizinë, por atë më herët e kishte pushtuar Franca.

2. Humbjet e Perandorisë Osmane 2.1. Bullgaria Autonomia e Bullgarisë, ndërsa atë do të udhëhiqte një princ katolik. Kufinjtë do të caktoheshin nga fuqitë e mëdha. 2.2. Rumelia Lindore Kjo krahinë do të ishte nën patronazhin e Perandorisë, por si një vilajet i vetëm. 2.3. Bosnjë e Hercegovina Do të ishte e pushtuar nga Austro Hungaria. 2.4. Sërbia Shtet i pavarur. 2.5. Mali i Zi Shtet i pavarur. 2.6. Rumania Shtet i pavarur 2.7. Karsi, Ardahan, dhe Batumi i jepen Rusisë

HISTORIOGRAFI

165

Me këto vendime që i shpjeguam më lart askund nuk e shohim çështjen shqiptare. Edhe pse shqiptarët ishin një nga popujt më të mëdhenj të Ballkanit, ata iu lanë nën juridiksionin e Perandorisë Osmane. Otto Von Bismarku gjatë Kongresit të Berlinit nuk e kishte njohur popullin shqiptar. Ai, ndarjen e kishte bërë në baza fetare duke thënë se nuk ka pupull shqiptar, por ka vetëm milet. Sipas studiuesve turq, shkaku kryesor i mospërfshirjes së shqiptarëve në këtë kongres ishte se shqipëtarët ishin pjesë e Perandorisë. Ata së bashku me turqit kishin ndërtuar një perandori, e cila i kishte kaluar edhe kufijtë e kontinentit. Por, dobësimi i Perandorisë Osmane kishte shtyrë edhe shqipëtarët të fillojnë në ndërgjegjësimin e çështjes kombëtare. Këtë e shohim sidomos te rilindësit që kishin filluar me botimin e revistave dhe hapjen e shkollave shqipe. Çka humbën shqipëtarët në këtë kongres? Shqiptarët në këtë kongres, përveç territoreve që kishte pushtuar Mali i Zi në Shqipërinë veriore, ata kishin humbur edhe më shumë në Serbi. Fshatrat me plot shqiptarë në Nish, Vranjë, Leskovc ishin shpërngulur nga serbët dhe ishin detyruar të emigrojnë në rrafshin e Kosovës dhe në Turqi. Tokat shqiptare me Kongresin e Berlinit fillojnë të tkurren me ndihmën e fuqive të mëdha duke u fajësuar edhe këta si pjesë e Perandorisë Osmane.

2.5. Dëmshpërblimet Gjatë Kongresit të Berlinit është marrë vendimi edhe për dëmshpërblimin e luftës ndaj Rusisë. Fuqitë e mëdha edhe pse ekzistonte një marrëveshje e tillë ndërmejt këtyre dy shteteve, ato nuk e kishin pranuar një gjë të tillë. Perandoria Osmane u detyrua që t’i paguajë Rusisë një dëmshpërblim prej 1.400.000.000 rublash, ose 5.600.000.000 franga.19

EDUKATA ISLAME 97

166

Sipas kësaj, Peandoria Osmane do të fillonte që borxhin e saj ndaj Rusisë ta paguajë në vitin 1882.

3. Ndikimet e Kongresit të Berlinit në politikën ndërkombëtare Kongresi i Berlinit pas atij të Parisit dhe Vjenës, është më i rëndësishmi. Kongresin e Berlinit mund të përkufizojmë si një kalim i një diplomacie gjysmë të hapur të shteteve nga ajo e mbyllur. Në Kongresin e Berlinit mund të hasim edhe dukurinë që nuk ishte vetëm qëllimi i kalimit të mosmarrëveshjeve ndërmjet rusëve dhe osmanlinje, por edhe superioritetin e treguar nga fuqitë e mëdha mbi Perandorinë Osmane. Gjatë këtij kongresi nuk ishin të kënaqur shumica e shteteve. Rusia, Rumania, Franca, në asnjë mënyrë nuk u kënaqën me vendimet e Kongresit të Berlinit. 20 Rusia edhe pse kishte marrë Basaberjan nuk ishte e kënaqur me pozitën e saj në Ballkan. Marrëveshja e fshehtë për Qipron e kishte bërë që të jetë e pakënaqur me këto vendime edhe Francën. Po ashtu edhe Austro-Hungaria nuk kishte arritur që të pushtojë tërë Bosnjën, andaj pritej që në vitin 1879 edhe ky problem të zgjidhej. Anglia ishte e mendimit se Perandoria Osmane nuk do të mund t’i kontrollojë tokat e veta, andaj frika e saj se Rusia do të mund të zbresë në ujërat e nxehta bënte tentativë që të krijojë shtete satelite si Armeninë dhe Greqinë. Anglia më kishte filluar edhe të zhvillojë politika si ruajtës i të drejtave të protestantëve. Pas këtij kongresi Anglia dhe Rusia dëshironin që të shkatërronin Perandorinë Osmane. Ata duke i shfrytëzuar pakicat brenda Perandorisë Osmane zhvillonin politika destabilizuese brenda kufijve të saj. Ata shfrytëzuan armenët dhe arabët për t’i arritur qëllimet e veta. Anglia, përveçse kishte pushtuar Qipron, ajo për sigurinë e rrugës së saj për në Indi do të pushtonte edhe Egjiptin.

Faruk Yılmaz, Devlet Borçlanması ve Osmanlı’dan Cumhuriyete Dıs Borçlar (Düyun-u Umumiye), 0stanbul: Birlesik Yayıncılık, 1996, f. 51.

Tuncer, “Dogu Sorunu” ve Büyük Güçler, f. 161.

HISTORIOGRAFI

167

Bismarku kishte për qëllim që dy shtetet Austro-Hungaria dhe Rusia të mos luftojnë njëra me tjetrën dhe e ruante këtë balancë. Ndërsa, ai për t’i prishur marrëdhëniet ndërmjet Anglisë dhe Francës udhëzonte që Anglia të pushtojë Egjiptin. Ndërsa për politikat angleze që kishin filluar për shkatërrimin e Perandorisë Osmane e kishin vërejtur edhe vetë osmanët. Mirëpo, gjendja e rëndë ekonomike bëri që ata më të mos kenë fuqi që të lëvizin shtetin e tyre në drejtim të duhur. Pas luftës së Perandorisë Osmane dhe Rusisë forcat aleate të Rusisë kishin marrë guximin që të bëjnë terror mbi myslimanët që jetonin në Ballkan. Këtu mund të veçojmë shqipëtarët e Nishit, turqit e Bullgarisë, Rumanisë etj. Edhe pse këto grupe etnike popujsh me shekuj kishin jetuar së bashku ata kishin filluar politika gjenocidiale. Ata po ashtu kishin shkatërruar edhe kulturën osmane në këto vende duke i djegur të gjitha vendet e kultit. Ne mund t’i vërejmë edhe themelet e para të një urrejtjeje ndëretnike gjatë këtyre viteve mes shqiptarëve, serbëve, boshnjakëve dhe bullgarëve. Pas Kongresit të Berlinit ne e shohim edhe sot se ekzistojnë probleme që kanë zanafillën që nga Kongresi i Berlinit mes popujve ballkanas. Mirëpo, fajin kryesor për këto probleme e kanë austro-hungarezët dhe anglezët, pasi që nuk sollën zgjidhje të përhershme për këta popuj. Zgjidhjet ishin vetëm afatshkurtra dhe nuk sillnin asnjë dobi për popujt që jetonin në Gadishullin Ballkanik. Sulltan Abdul Hamiti II pas Kongresit të Berlinit kishte ndryshuar politikat e tij brenda shtetit osman. Ai kishte marrë të gjitha kompetencat në duart e veta duke e mbyllur edhe parlamentin. Ai, për të pasur ndikim te popullata që ende jetonte nën ombrellën e Perandorisë Osmane, kishte zgjedhur vetën Halife. Imamët nëpër fjalimet javore ligjëronin në emër të halifes.21 21

Ibrahim Aykun, “Gazi Osman Pasa Zamanında Ingiltere ve Almanya’nın Osmanlı Politikaları”, Gazi Osman Pasa’nın 1900) Sempozyumu Bildirileri, Ölümünün 100. Yılı Münasebetiyle I. Uluslar Arası Plevne Kahramanı Gazi Osman Pasa Ve Dönemi (18331900), Tokat: Gaziosman Pasa Üniversitesi Basımevi, 2004, f. 143.

168

EDUKATA ISLAME 97

Pas Kongresit të Berlinit menjëherë kishin filluar të duken në horizont edhe problemet e Lindjes së Afërt. Edhe pse fuqitë e mëdha nuk ishin të një mendjeje të zgjidhjeve të problemeve ata ishin dakord për shkatërrimin e Perandorisë Osmane. Anglia dhe Austro-Hungaria nuk ishin të pajtimit për shumë probleme, por karshi Perandorisë Osmane dhe Rusisë ishin mjaft të qarta në politikat e tyre. Pasi që kishin filluar të implementohen marrëveshjet e Kongresit të Berlinit, fuqitë e mëdha ende përziheshin në politikat e brendshme të Perandorisë Osmane. Anglia kishte filluar disa reforma në lindje, mirëpo ato reforma ishin kundër politikave osmane dhe ruse. Anglezët më nuk lejonin që Rusia të merrte tokë nga Perandoria Osmane, por atë e bënin vetë, duke e vazhduar me shkatërrimin e Perandorisë Osmane. Ndërsa në Ballkan Anglia përkrahte Austro-Hungarinë duke e penguar Rusinë në arritjen e qëllimeve. Sulltan Abdul Hamiti pas Kongresit të Berlinit kishte vërejtur se fuqitë e mëdha më nuk dëshironin që Perandoria Osmane të jetojë. Politikat e tyre ishin kundër fuqizimit të Perandorisë Osmane. Edhe pse më herët Perandoria Osmane kishte luajtur një politikë më afër Anglisë, ajo pas Kongresit të Berlinit nuk i besonte asaj, por kishte filluar të bëjë një politikë më afër gjermanëve. Perandoria Osmane, përveç ndryshimit të politikës së saj karshi Anglisë, ajo kishte filluar të ndryshojë edhe politikën e saj ndaj Austro-Hungarisë. Austro- Hungaria kishte filluar t’i zgjerojë kufijtë e saj nga Perëndimi drejt Lindjes. Kjo do të thoshte humbje edhe më shumë për Perandorinë Osmane. Edhe pse me Marrëveshjen e Parisit Perandorisë Osmane i garantohej integriteti territorial, ajo nuk kishte ndodhur në Kongresin e Berlinit. Anglia për herë të parë me pushtimin e Qipros jep shenja se kishte ndërruar politikën ndaj Perandorisë Osmane. Edhe pse marrëveshja ishte për një afat të shkurtër të pushtimit të ishullit. Ata kishin vazh-

HISTORIOGRAFI

169

duar sundimin e tyre në këtë ishull. Edhe sot turqit përballen me krizën në Qipro, që nga Kongresi i Berlinit. Gjatë pushtimit të Bosnjë e Hercegovinës edhe pse popullata kishte bërë një llojë rezistence, ata nuk kishin mundur që të parandalojnë një pushtim të Austro- Hungarisë. Gjermania nuk kishte hyrë në garën për të pushtuar tokat osmane. Otto Von Bismarku mendonte se këto gara vetëm sa do të shkatërrojnë Evropën. Ai më shumë ishte munduar që të forcojë vendin e tij, duke e ngritur ekonomikisht dhe duke forcuar vëllazërinë ndërmjet popullit gjerman. Gjermanët dëshironin që sa më afër të kishin Austro-Hungarinë, ndërsa politika gjermane kishte frikë për ndonjë marrëveshje ndërmjet Francës dhe Rusisë.

4. Ndikimet e Kongresit të Berlinit në politikën e Perandorisë Osmane Sulltan Abdul Hamiti II kishte shkarkuar nga detyra Midhat Pashan, për arsye se kishte thënë se Anglia do t’i ndihmojë Perandorisë Osmane nëse ajo hyn në luftë me Rusinë. Ai e kishte dërguar atë në syrgyn. Ndërsa në vend të tij kishte vendosur që të jetë Ahmet Veffik Pasha, një person besnik i Sulltanit, i cili do ta mbronte edhe nga armiqtë e brendshëm. Sulltan Abdul Hamiti po ashtu kishte mbyllur edhe parlamentin. Ai kishte marrë të gjitha kompetencat në duart e veta. Arsyeja se pse e kishte mbyllur parlamentin ishte se kritikonte qeverinë e së bashku me të edhe sulltanin për humbjen e luftës kundër Rusisë. Për një puq të mundshëm politik vendimi i tij ishte hyrë menjëherë në fuqi. Po ashtu ky parlament përmbante edhe një numër të madh të grupeve të ndyshme etnike, andaj ai parandaloi një ndarje të shpejtë të Perandorisë Osmane.22 Për herë të parë pas vendimeve të Tanzimatit Sulltani luante rol kyq në politikat e brendshme dhe të jashtme të Perandorisë. Ai kishte

170

parandaluar që Ulemaja, ushtria dhe burokratët të kenë mundësi veprimi së bashku kundër tij. Ndërsa në politikën e jashtme Sulltan Abdul Hamiti II kishte filluar t’i ndërpresë marrëdhëniet me Anglinë, Francën dhe Austro-Hungarinë duke qenë më afër Gjermanisë. Ai kishte filluar edhe të përmirësojë jetën e jomyslimanëve brenda kufijve të Perandorisë Osmane, me pretendimin se ata do të kërkojnë pavarësinë e vendeve të tyre. Pas Kongresit të Berlinit brenda Perandorisë Osmane kishte filluar një emigrim i madh i popullsisë. Myslimanëve në Bullgari iu ishte lejuar që të shitnin tokat dhe mallrat e tyre duke i lejuar që ata të blejnë në Anadoll. Mirëpo, ky emigrim Anadollin e kishte lulëzuar, pasi që Anadolli gjatë kohës së Peandorisë Osmane ishte vendi më i pazhvilluar brenda perandorisë. Emigrantët, përveç pasurisë së tyre, kishin sjellë edhe zanatet e tyre që zotëronin dhe me ato zanate hapnin vende të reja pune.23 Perandoria Osmane me pëfitimet që sillnin emigrantët nga Anadolli kishte vazhduar me ndëtimin e infrastrukturës në Anadoll dhe në vendet tjera. Ajo vazhdonte në ndërtimin e hekurudhës prej Stambollit deri në Medine. Kjo hekurudhë, përveç që do të bënte lidhje shpirtërore me vendet e shenjëta, do të ndihmonte edhe në ngritjen ekonomike. Pas luftës osmano-ruse Perandoria Osmane kishte vërejtur se armatimi i saj ishte shumë i dobësuar. Andaj, në bazë të kësaj duhej të bënte reforma në armatim. Përveç ripërtëritjes së armatimit Sulltan Abdulhamiti kishte filluar edhe me arsimimin e gjeneralëve dhe eprorëve të ndryshëm që shërbenin në Perandorinë Osmane. Ajo me një marrëveshje me Gjermaninë bëri që gjeneralët osmanë të kenë mundësi të shkollohen në shkollat ushtarake gjermane.

23 22

Tuncer, “Dogu Sorunu” ve Büyük Güçler, s. 172

EDUKATA ISLAME 97

Kemal Baltalı, “1875 Hersek Ayaklanmasının Uluslar arası Bir Nitelik Kazanması”, Belleten, c. LI, No: 199, (Nisan 1987), 1987, f.227.

HISTORIOGRAFI

171

Sulltan Abdul Hamiti II, edhe pse më herët kishte filluar një epokë e re në Perandorinë Osmane për evropianizimin e vendit, ai më nuk ishte ithtar i kësaj ideologjie. Ai tanimë kishte vendosur themelet e një politike islamike, e cila, sipas tij, do t’i zgjidhte problemet brenda Perandorisë Osmane me popujt e ndryshëm që jetonin. Kjo politikë e Sulltan Abdul Hamitit ishte e kaluar pasi që nga Ballkani kishin ardhur afro 1.200.000 myslimanë. Andaj, kjo e kishte prishur edhe ekuilibrin mes myslimanëve dhe krishterëve. Myslimanët në Stamboll dhe Anadoll tani përbënin 80% të popullësisë. Andaj, kjo politikë e re islamike ishte e detyruar sipas Sulltan Abdul Hamitit.

5. Ndikimi i Kongresit të Berlinit në çështjen shqiptare Shqiptarët që nga shekulli XIV janë pjesë e Peandorisë Osmane. Me ardhjen e Perandorisë Osmane në tokat shqiptare, populli shqiptar filloi gradualisht të pranojë fenë zyrtare të kësaj perandorie. Me pranimin e fesë islame shqiptarët filluan të marrin edhe detyra të rëndësishme në këtë perandori të fuqishme. Pozitat e shqiptarëve në Perandorinë Osmane ishin deri te kryeministrat. Sipas disa shënimeve, në Perandorinë Osmane kanë kyer detyrën e kryeministrit afro 38 shqiptarë. Pra, padyshim që edhe te shqiptarët do të ndikonin vendimet e Kongresit të Berlinit, pasi që ishin pjesë e Perandorisë. Pas Kongresit të Berlinit pozita e shqiptarëve në Ballkan u vështirësua mjaft. Sidmos atyre që jetonin në zonat kufitare. Shqiptarët e Nishit, Leskovcit e Vranjës u dëbuan nga trojet e tyre etnike duke e spastruar tërësisht nga shqiptarët këtë rajon. Po ashtu edhe shqiptarët që jetonin në Bullgari, Maqedoni dhe Mal të Zi ishin pjesë e një represioni deri në shekullin e 21-të nga serbët, malazeztë dhe maqedonasit. Por, edhe shqiptarët që jetonin në Greqi, ishin në një pozitë të palakmueshme duke i detyruar ata që të shpërnguleshin nga trojet e tyre. Por, shtrohet pyetja, i kujt ishte faji?

172

EDUKATA ISLAME 97

Shqiptarët pas Kongresit të Berlinit ishin zënë të papërgatitur. Ata nuk kishin një arsim që iu mundsonte një vetëdije kombëtare. Po ashtu ata ishin të lodhur edhe nga lufta osmane pasi që edhe vetë ishin pjesë e asaj lufte. Shqiptarët ende nuk ishin të përgatitur për një ndarje të mundshme nga Perandoria Osmane, pasi që nuk kishin një ushtri të organizuar. Mbrojtja e territoreve shqiptare pa ndihmën e Perandorisë Osmane nga serbët e malazeztë do të ishte shumë e vështirë. Edhe pse Sulltan Abdul Hamiti, gjatë Kongresit të Berlinit, kishte kërkuar nga përfaqësuesit e vet që me trojet shqiptare të kenë kujdes pasi që nuk dëshirojnë që serbët dhe malazeztë t’i zgjerojnë trojet e tyre në kurriz të trojeve shqiptare. Pas Kongresit të Berlinit fillon një rilindje e popullit shqiptar. Në vitin 1881 patriotët shqiptarë mblidhen në Prizeren, për t’i mbrojtur tokat shqiptare nga serbët dhe malazeztë. Por, disa nga patriotët kërkojnë që përveç mbrojtjes së tokave shqiptare duhet të kërkohet nga Porta e Lartë edhe autonomia e shtetit shqiptar. Mirëpo, kjo kërkesë e patriotëve shqiptarë nuk përfillet aspak nga Sulltan Abdul Hamiti, duke organizuar edhe burgosjen e patriotëve. Shqiptarët ishin ata që e pësuan më së rëndi në Kongresin e Berlinit, pasi që të vetmit ishin që i humbën tokat e tyre. Ky kongres për shqiptarët do të thoshte edhe copëtimi i tokave të tyre, duke e lënë një komb të tërë nën mëshirën e fatit. Shqiptarëve gjatë këtij kongresi nuk iu njoh asnjë e drejtë, duke i quajtur ata edhe të paqenë, siç thoshte edhe vetë Bizmarku. “Nuk ka popull shqiptar, por ka vetëm një milet”

HISTORIOGRAFI

173

EDUKATA ISLAME 97

174

Sead Morina

THE STATE OF THE OTTOMAN EMPIRE IN THE PERIOD PRECEDING THE BERLIN CONGRESS (Summary) The uprisings and the Great Powers During the XIX century apart from economic problems, the Ottoman Emipre faced ethnic problems too. Many nations had started their struggles for independence. Russia was the main and sole supporter of these uprisings. England and Austro-Hungary were opposed to such policies. After the unification of Austria and Hungary the Germans were no longer the majority in this empire. It was the Slavs that comprised this majority. Russia had noticed this and its aim was to gain access to warm waters, respectively to the Adriatic and the Aegean Sea.

‫ﺣﺎﻟﺔ اﻹﻣﺒﺮاﻃﻮرﻳﺔ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔﻗﻴﻞ ﻣﺆﺗﻤﺮ ﺑﺮﻟﻴﻦ‬

‫ﺳﻌﺪ ﻣﻮرﻳﻨﺎ‬

‫اﻟﺜﻮرات وﺣﺮﻛﺎت اﻟﻘﻮى اﻟﻌﻈﻤﻰ‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬

‫اﻹﻣﱪاﻃﻮرﻳﺔ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ ﺧﻼل اﻟﻘﺮن اﻟﺘﺎﺳﻊ ﻋﺸﺮ اﱃ ﺟﺎﻧﺐ اﳌﺸﺎﻛﻞ اﻻﻗﺘﺼﺎدﻳﺔ‬ ‫ أن اﻟﻨﺎس ﻗﺪ ﺑﺪأت ﻟﻠﺘﻮ‬،‫اﻟﱵ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻮاﺟﻬﻬﺎ أﻳﻀﺎ ﻫﻰ واﺟﻬﺖ اﳌﺸﺎﻛﻞ اﻟﻌﺮﻗﻴﺔ‬ ‫ ﻋﻠﻰ‬،‫ وﻛﺎﻧﺖ روﺳﻴﺎ أﻛﱪ داﻋﻢ واﺣﺪ ﻓﻘﻂ‬.‫اﺳﺘﻘﻼل ﺑﻼدﻫﻢ‬ ‫اﻟﺮﻏﻢ ﻣﻦ ﺑﺮﻳﻄﺎﻧﻴﺎ واﻹﻣﱪاﻃﻮرﻳﺔ اﻟﻨﻤﺴﺎوﻳﺔ اﳍﻨﻐﺎرﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﺿﺪ ﻧﻠﻚ اﻟﺴﻴﺎﺳﺎت‬ .‫ﺣﻴﺚ‬ ‫ﺑﻌﺪ اﻻﲢﺎد ﺑﲔ‬ ‫ وﻗﺪ ﻻﺣﻈﺖ روﺳﻴﺎ ﻫﺬﻩ‬.‫وﻟﻜﻦ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻠﻚ اﻟﺴﻼف اﻟﺬﻳﻦ ﻳﺸﻜﻠﻮن اﻷﻏﻠﺒﻴﺔ‬ ‫ وﻫﺪﻓﻬﺎ ﻛﺎن وﺻﻮﳍﺎ اﱃ اﳌﻴﺎﻩ اﻟﺴﺎﺧﻨﺔ ﻋﻠﻰ ﲝﺮ إﳚﻪ واﻟﺒﺤﺮ‬،‫اﻟﻈﺎﻫﺮة‬ .‫اﻷدرﻳﺎﺗﻴﻜﻲ‬

176

EKONOMI ISLAME

Dr. Naceur Jabnoun

ISLAMI DHE MENAXHMENTI - (8) MODELI I MENAXHMENTIT I BAZUAR NË VLERA 1. Hyrje Menaxhmenti konvencional ka kontribute të vlefshme të pamohueshme për efikasitetin dhe efektivitetin e organizatave në gjithë botën. Megjithatë, duhet t’i kushtojmë vëmendje rrezikut nga mënyra e prerjes dhe e ngjitjes. Nuk mundemi vetëm të praktikojmë ndonjë mënyrë menaxhmenti që e mësojmë nga menaxhmenti konvencional, duke mos pohuar vlefshmërinë e tij në mjedisin tonë dhe konsistencën e tij me vlerat tona. Ne duhet t’i kushtojmë vëmendje dallimeve në premisat e mendimit, kontekstit kulturor të rasteve dhe studimeve empirike, dhe dallimeve në vlera. Më e rëndësishmja është, që ne duhet të kuptojmë që menaxhmenti konvencional injoron Shpalljen (burimin tonë suprem të diturisë) dhe, prandaj, janë të privuar nga një burim i pafund i diturisë. Shkolla islame e menaxhmentit ka ekzistuar në praktikë që nga fillimi i Islamit dhe ka kaluar shkollat e tjera të menaxhmentit gjatë

EDUKATA ISLAME 97

majës së civilizimit islam. Në ditët e sotme, megjithatë, në mënyrë organizative kanë mbetur mbrapa shumicës së jo muslimanëve. Derisa analizat e mosperformansës së muslimanëve janë përtej fushës së këtij dokumenti, është i pamohueshëm fakti që muslimanët tani nuk po e pasojnë modelin e menaxhmentit islam. Ekzistojnë praktika të caktuara të menaxhmentit islam që kanë shkallë të ndryshme të suksesit këtu dhe atje, por sidoqoftë ekziston një model islam i integruar plotësisht që praktikohet në çdo mënyrë. Kjo monografi siguron një model të menaxhmentit islam që mund të përdoret si udhëzues për organizatat muslimane. Ky model mund të përdoret gjithashtu si bazë për organizatat muslimane që të certifikohen me një certifikatë të menaxhmentit Islam, si për shembull shumë organizata që certifikohen me certifikatën ISO. Gjithashtu, ky model mund të përdoret si bazë për një shpërblim për Menaxhmentin Islam. Pasja e standardeve të menaxhmentit islam për qëllim të certifikimit apo një shpërblimi të menaxhmentit Islam janë shumë të rëndësishme, pasi që lëvizin përpjekjet e menaxhmentit islam nga teoria dhe predikimi si mënyra, në sisteme të qarta që duhet të miratohen me qëllim të arritjes së certifikatës apo konkurrojnë për një shpërblim. Certifikata ISO dhe shpërblimet e kualitetit kanë qenë më efikase në arritjen e kualitetit sesa që bën mësimet e kualitetit, ngjashëm presim nga certifikata dhe shpërblimet e menaxhmentit islam - të jenë më efikase në arritjen e suksesit dhe shpëtimit.

2. Pse ky model i menaxhmentit islam Lista e mëposhtme përfshin përfitimet e mundshme nga modeli i propozuar i menaxhmentit islam. Kërkimi i kënaqësisë së Allahut. Mësimi nga burimi i pafund i diturisë (Kuranit) dhe nga historia jonë e pasur. Udhëzimi i muslimanëve në përpjekjet e tyre për të menaxhuar kompanitë e tyre. Të kenë direktiva absolutisht etike.

EKONOMI ISLAME

177

178

EDUKATA ISLAME 97

Arritja e unitetit të qëllimit, duke unifikuar në këtë mënyrë qëllimin e dynjasë me qëllimin e Ahiretit dhe vlerat personale me vlerat organizative. Kënaqja dhe motivimi i punëtorëve. Përmirësimi i kualitetit dhe i produktivitetit. Fitimi i besimit të konsumatorëve dhe të furnitorëve. Rritja e konkurrencës. Zhvillimi i ymetit tonë dhe ndihmën që të luaj rolin e duhur civilizues. Zhvillimi i njohurive bankare që do të sigurojnë shumë raste dhe shumë role modele bashkëkohore, diçka që mund të ndihmojë studiuesit dhe menaxherët muslimanë në gjithë botën. Kontributi në zhvillimin e menaxhmentit dhe ringritjen e një shkolle ndërkombëtare udhëheqëse të menaxhmentit.

sisteme dhe struktura. Muslimanët nuk duhet të prapsen nga mësimi prej çdo burimi. Muhamedi a.s. thotë: “Dituria duhet të kërkohet nga çdo musliman, kudo që e gjen, pasi që ai e meriton më së shumti”. (Ibn Maxhe) Ndryshe nga shumë modele të kualitetit, ky model nuk është i ndarë në mundësi dhe rezultate. Kjo pasi që Islami fokusohet në procese dhe jo në rezultate. Përmirësimi i suksesit në të vërtetë garanton përmirësimin e rezultateve. Ky model gjithashtu përfshin një seksion të veçantë mbi kënaqësinë e konsumatorit, pasi që ai është model i përqendruar në vlera dhe rëndësia e të gjithë stakeholderëve dhe posaçërisht të konsumatorëve është pjesë integrale e vlerave islame.

3. Modeli i Menaxhmentit Islam

Matja e këtij modeli është e bazuar në sistemin e përbashkët bazuar në përvojën e autorit. Vlerat islame që janë qendra dhe fokusi i modelit i është dhënë një peshë prej 20%. Lidershipit i është dhënë pesha prej 21%. Planifikimi është alokuar për 18%, dhe Vendimmarrja është alokuar prej 8%. Menaxhmentit të Burimeve Njerëzore (HRM) i është dhënë pesha prej 12% të sistemeve dhe strukturave të joshjes i është dhënë pesha prej 21%. Dikush mund të pyes - pse vlerat islame nuk kanë peshë më të lartë. Përgjigja në këtë pyetje qëndron në faktin që të gjitha praktikat e menaxhmentit të përfshira në pesë dimensionet e tjera të modelit, ishin zgjedhur pasi që mbështetja e tyre për vlerat dhe matjet e tyre reflektojnë në këtë mënyrë matjen e vlerave. Për vendimmarrjen është alokuar vetëm 8%, për shkak të lidhjes së fortë të tij me planifikimin që është alokuar 18%. HRM i është dhënë vetëm një peshë prej 12%, për shkak që është funksion i ndarë, aktivitetet e së cilës nuk janë domosdoshmëritë të përfshira vazhdimisht në çdo aspekt të organizatës si lidershipi dhe sistemet e strukturat. Peshat specifike dhe matja e çdo gjëje do të listohet në seksionet e ardhshme.

Figura 1. Modeli i Menaxhmentit Islam

Modeli i propozuar i menaxhmentit islam është i përqendruar në vlera. Vlerat burojnë nga Tevhidi dhe liria nga tirania. Të gjitha praktikat e planifikimit strategjik, vendimmarrjes, HRM, lidershipit, sistemeve dhe strukturave janë zgjedhur bazuar në shkallën që i shërbejnë vlerave islame. Të gjitha praktikat menaxheriale që mbështesin vlerat islame mund dhe duhet të përfshihen në këtë model, veçanërisht në

3.1 Matja

EKONOMI ISLAME

179

180

EDUKATA ISLAME 97

4. Vlerat (20 pikë) Vlerat janë fokusi dhe qëllimi i mësimeve islame. Muhamedi a.s. thotë: “Unë jam dërguar vetëm që të plotësoj sjelljet e mira”. (Buhariu) Ndërsa, Allahu xh.sh. thotë:

VLERAT

PËRFITIMET

4.1. Tevhidi dhe liria nga tirania

...          ...

Burim i të gjitha vlerave është te-

 Marrja e iniciativave

vhidi dhe liria nga tirania që mund të

 Zgjedhja e problemeve duke mos

“…Allahu nuk e ndërron gjendjen e një populli përderisa ai popull nuk e ndërron gjendjen e vet”. (err-Rra’d: 11) Aktualisht, kompanitë më të suksesshme në botë janë ato të cilat mbështeten fuqishëm në vlerat e tyre. Organizatat muslimane duhet të kenë punishte të rregullta për të ngjallur dhe forcuar vlerat islame. Këto punishte duhet të përfshijnë sipërfaqen e vlerave ekzistuese, përcaktimin e hendekut në mes të vlerave ekzistuese dhe atyre islame, pajtimin mbi një sistem sanksionues për të mbyll çarjet. Pikët e alokuara për vlera janë kryesisht të bazuara në drejtimin e punishteve si dhe në dokumentimin e vlerave; intervistave të bëra rastësisht me punëtorë të zgjedhur përveç minutave të takimit që do të reflektonin vlera të tilla si besimi dhe liria nga tirania. Më poshtë janë listuar vlerat kryesore islame mbi të cilat është zhvilluar modeli.

jenë idhujt, dëshirat, njerëzit apo çdo

qenë të urdhëruar nga askush të

gjë tjetër përveç Allahut xh.sh..

bëjnë këtë

“All-llahu është Një, nuk ka zot tjetër përveç Atij. Ai është mbikëqyrës i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as dremitje as gjumë, gjithçka ka në qiej dhe në tokë është vetëm e Tij. Kush mund të ndërmjetësojë tek Ai, pos me lejen e Tij, e di të tashmen që është pranë tyre dhe të ardhmen, nga ajo që Ai di, tjerët dinë vetëm aq sa Ai ka dëshiruar, Kursija e Tij (dijasundimi) përfshinë qiejt dhe tokën, kujdesi i tij ndaj të dyjave, nuk i vjen rëndë, Ai është më i larti, më i madhi”. (el-Bekare: 255) “…E kush nuk i beson të pavërtetat, e i beson All-llahut, ai është kapur për lidhjen më të fortë, e cila nuk ka këputje…”. (el-Bekare: 256)

 Të folurit dhe përmirësimi i të keqes  Ndjenja e sigurisë në çdo kuptim, duke përfshirë edhe atë ekonomik.

EKONOMI ISLAME

181

182

EDUKATA ISLAME 97

thënë që të mos bëjmë pika specifike na

 Shmangia e konflikteve që mund

4.2.Modestia

lejon të bëjmë çdo gjë tjetër, derisa kër-

të shkaktohen nga mungesa e

Lëmosha kurrë nuk e pakëson pasurinë

 Gatishmëria për t’u përmirësuar

kimi që të bëjmë pika specifike të ca-

qartësisë së të ndaluarës

dhe All-llahu xh.sh. vetëm se i shton

 Gatishmëria për të dëgjuar dhe të

njeriut që jep respektin dhe kushdo-

korrigjohet

qoftë që është modest për All-llahun

 Gatishmëria për të bashkëpunuar

xh.sh. është i lartësuar (nga All-llahu

 Respektimi i të tjerëve

ktuara na ndalon që të bëjmë ndonjë gjë tjetër. Figura poshtë paraqet një hapësirë të gjerë të madhe dhe vetëm disa pika të kuqe që duhet t’i shmangemi.

xh.sh.). (Muslimi)

“Ti je më i dijshëm rreth çështjeve të

“Nuk do të hyjë në xhenet, ai që (në ze-

dynjasë tënde”. (Muslimi)

mrën e tij) ka një pikë kryelartësie”. (Muslimi)

4.3. Tevekuli Tevekuli do të thotë që të bëjmë më të

 Besimi dhe optimizmi

mirën dhe të vendosim besimin tonë në

 Vendosmëria

Allahun (Mëshirëplotin, Gjithëfuqish-

 Zelli

min) të na jep përfundimin. “…e kur të vendosësh, atëherë mbështetu në Allahun, se All-llahu i do ata që i mbështeten”. (Ali Imran: 159) Figura 2. Modeli i ndalesave

4.4. Përmbajtja nga harami Nëse ndaloj nga diçka, pastaj i shmangem dhe të urdhëroj të bësh diçka pastaj ti e bën sa më shumë që mundesh (maksimumin tënd) (Buhariu)

 Përmbajtja e keqe  Mos lëndimi i vetes sonë

4.6 Drejtësia

 Mos lëndimi i të tjerëve

“Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi,

 Kënaqësia e punëtorëve

 Shërbimi për interesat tona afat-

ndihmë të afërmve, e ndalon nga imo-

 Mbajtja e punëtorëve të mirë dhe

raliteti, nga e neveritura dhe dhuna.

mos dërgimi i tyre te konkurre-

gjata

Ju këshillon ashtu që të merrni mësim”. (en-Nahl: 90)

4.5 Fleksibiliteti Shumica e mësimeve islame paraqiten në terma të ndalesave. Kjo na jep më shumë fleksibilitet. Kjo pasi që duke na

 Kënaqësia me shkallën më të lartë të lirisë  Risia

ntët  Mbajtja e konsumatorëve, kon-

Të gjithë njerëzit janë të barabartë si

traktorëve dhe furnitorëve të

dhëmbët e krehrit”. (Taberaniu)

mirë

Baza e vetme për preferencën mes ara-

 Kursimi i kohës dhe parave

bit dhe jo arabit, të bardhit dhe të ziut,

 Prodhimi i kualitetit të mirë

EKONOMI ISLAME

183

184

EDUKATA ISLAME 97

dhe mashkullit e femrës është devotsh-

kishin vetë nevojë për të, ata u jepnin

mëria. (Ibn Is’hak)

përparësi atyre para vetvetes. Kush

“O ju që besuat! Bëhuni plotësisht të

është i ruajtur prej lakmisë së vet, të

vendosur për hir të Allahut, duke dë-

tillët janë të shpëtuar”. (el-Hashr: 9)

shmuar të drejtën, dhe të mos ju shtyjë

Kushdo që dëshiron të shpëton nga zja-

urrejtja ndaj një populli e t’i shmange-

rri dhe të hyn në xhenet duhet të traj-

ni drejtësisë. Bëhuni të drejtë, sepse

tojë njerëzit në mënyrën që dëshiron të

ajo është më afër devotshmërisë…”.

trajtohet. (Muslimi)

(el-Maide: 8)

4.8.Kooperimi 4.7.Kujdesi dhe bamirësia “Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve, e ndalon nga imo-

 Kënaqësia dhe besnikëria e punëtorit

raliteti, nga e neveritura dhe dhuna.

 Tërheqja e punëtorëve të rinj dhe

Ju këshillon ashtu që të merrni më-

mos dërgimi i tyre te konkurre-

sim”. (en-Nahl: 90) “Besimtarët janë një. Nëse i dhemb koka, atëherë i gjithë trupi vuan dhe nëse

ntraktorëve dhe furnitorëve të

i dhemb syri i gjithë trupi vuan”. (Bu-

rinj

hariu)

 Kursimi i kohës dhe parave

Askush nuk do të beson nga ju derisa të

 Prodhimi me kualitet më të lartë

dëshiron për vëllanë e tij atë që dëshi-

 Kënaqësia e plotë e komunitetit

Ai nuk ka besuar. Ai nuk ka besuar. Ai nuk ka besuar, ai që fle me barkun plot duke ditur që fqinji i tij është i uritur. (Hakimi) “Edhe ata që përgatitën vendin (Medinën) dhe besimin para tyre, i duan ata që shpërnguleshin tek ata dhe nuk ndiejnë në gjokset e tyre ndonjë nevojë (për zili a tjetër) nga ajo që u jepej atyre (muhaxhirëve), madje edhe sikur të

 Kënaqësia e konsumatorit

ra dhe në të mbara, e mosni në mëkate

 Kënaqësia e punëtorit

e në armiqësi. Kini drojë dënimit të

 Kënaqësia e furnitorit

Allahut, se me të vërtetë Allahu është

 Kënaqësia e rregullatorëve

ndëshkues i fortë”. (el-Maide: 2)

 Kursimi i kostos  Kursimi i kohës

ntët  Tërheqja e konsumatorëve, ko-

ron për vete. (Buhariu)

“…Ndihmohuni në mes vete me të mi-

4.9.Dinjiteti dhe respekti “Ne, vërtet nderuam pasardhësit e

 Kënaqësia e konsumatorit

Ademit (njerëzit), u mundësuam të

 Kënaqësia dhe autorizimi i punë-

udhëtojnë hipur në tokë e në det, i be-

torit

gatuam me ushqime të mira, i vlerësu-

 Kënaqësia e furnitorit

am ata (i lartësuam) ndaj shumicës së

 Kënaqësia e rregullatorëve

krijesave që Ne i krijuam”. (el-Israë: 70) Kushdo që dëshiron të shpëton nga zjarri dhe të hyn në xhenet duhet të trajtojë njerëzit në mënyrën që dëshiron të trajtohet. (Muslimi)

EKONOMI ISLAME

185

4.10 Besimi

186

EDUKATA ISLAME 97

4.12 Efiçienca e kohës

“O ju të cilët keni besuar! Largohuni

 Sigurimi se do të ndodh transa-

Njeriu do të pyetet për jetën e tij, si e

 Përmirësimi i produktivitetit

nga dyshimi (aq sa mundeni) pasi që

ksioni, pasi që asnjë transaksion

kaloi atë, për rininë e tij, si e përdori

 Zvogëlimi i kostos

dyshimi nganjëherë është mëkat dhe

nuk mund të ndodh nëse nuk

atë dhe për pasurinë e tij, si i fitoi dhe

 Fitimi i pjesës së tregut

mos përgjoni njëri tjetrin”. (45: 12)

ekziston asnjë besim, madje edhe

si e shpenzoi atë. (Tirmidhiu)

 Përmirësimi i produktit dhe shër-

Udhëheqësi që është dyshues për njerë-

nëse angazhohen avokatët më të

Përfito nga pesë gjëra para pesë tje-

zit e tij do t’i shpie në ligësi. (Ebu Da-

mirë dhe bëhen të gjitha përpje-

rave: Rininë tënde para pleqërisë, shë-

vudi)

kjet për të mbyllur shtigjet.

ndetin tënd para sëmundjes, pasurinë

 Zvogëlimi i kohës dhe kostos të transaksioneve  Eliminimi i përgjimit që harxhon

bimit  Gjetja e kohës për mësim dhe risi

tënde para varfërisë, kohën e lirë tënde para kohës së angazhimit, dhe jetën tënde para vdekjes. (Tirmidhiu)

energjinë e kohës dhe përqendrimin mendor  Përmirësimi i komunikimit  Përmirësimi i moralit

4.11 Efiçienca e kostos “Ata që shpenzojnë tepër (mastra-

 Ruajtja e burimeve të Allahut

fxhinjtë) janë vëllezër (në veprim) të

 Mbrojtja e mjedisit

djajve, e djalli është përbuzës i madh i

 Fitimi i pjesës së tregut

Zotit të Tij”. (el-Israë: 27)

 Rritja e kursimeve

Mos e teproni me përdorimin e ujit,

 Rritja e fitimeve

madje edhe nëse jeni duke marrë abdes

 Rritja e mundësive për investime

në bregun e një lumi. (Ibn Maxhe)

 Rritja e mundësive për të paguar

“Dhe mos e bën dorën tënde të lidhur

zekatin dhe sadakanë

4.13 Kualiteti/Zelli Muhamedi a.s. thotë:

 Kënaqësia e konsumatorit.

Ai për të cilin dy ditë janë të njëjta (në

 Fitimi i pjesës së tregut

arritje) është i humbur. (Dejlami)

 Kursimi i kostos

Ushqimi më i lejuar për robin është ai

 Kursimi i kohës

që fitohet nga duart e tij, nëse e bën me sinqeritet. (Buhariu) All-llahu xh.sh. dëshiron që kur dikush nga ju kryen një punë, ta perfeksionojë atë. (Transmetohet nga Bejhekiu) All-llahu xh.sh. ka urdhëruar përsosmërinë në çdo gjë. Kur të vrani, bëni në mënyrën më të mirë. Dhe kur therni

për qafe (mos u bë koprrac), e as mos e

(një kafshë për kurban) bëjeni në më-

shtrij në tërësi, e të mbetesh i qortuar

nyrën më të mirë. Prandaj, çdonjëri

dhe duarthatë (nga shpenzimi i te-

nga ju duhet të mpreh thikën e tij, dhe

përt)”. (el-Israë: 29)

të bëjë që kafshës t’i del shpirti me lehtësi. (Muslimi)

EKONOMI ISLAME

4.14 Orientimi afatgjatë Veprat janë sipas përfundimeve. (Buhariu)

187  Të qenët më shumë etik  Zelli i rritur

qëllimeve të tyre të dynjasë dhe ahiretit.

EDUKATA ISLAME 97

4.17 Menaxhmenti participativ

 Shpenzimi me mençuri

Ymeti im nuk mund të pajtohet me një

 Vendime më të mira

 Arritja e qëllimeve të larta

gabim dhe nëse insistohet në konflikt,

 Implementime më të mira

atëherë duhet të jetë me shumicën. (Ibn

 Parandalim i të keqes

Maxhe)

 Përmirësim i vazhdueshëm

“Edhe ata që i përgjigjen thirrjes së

 Moral më i lartë

4.15. Uniteti i qëllimit Muslimanët nuk duhet të ndahen mes

188

 Eliminimi i disonancës dhe skizofrenisë

Zotit të tyre dhe e falin namazin rregullisht dhe ata që konsultohen mes

Çdo gjë që bëjnë muslimanët konside-

 Motivimi i rritur për punë

vete për punë të përbashkëta, e nga ajo

rohet ibadet që shpërblehet në botën tje-

 Efikasiteti më i lartë

që Ne ua japim ata e shpërndajnë”.

tër, duke u siguruar të jetë i lejuar dhe të

 Kënaqësia më e madhe në kohën

(esh-Shura: 38)

jetë bërë për hir të Allahut xh.sh.

e lirë, pasi që kënaqësia është

“Ti ishe i butë ndaj tyre, ngase Allahu

“All-llahu nuk krijoi dy zemra në gjo-

ibadet (adhurim)

të dhuroi mëshirë, e sikur të ishe i vrazhdë e zemërfortë, ata do të shka-

ksin e asnjë njeriu…”. (el-Ahzabë: 4)

përderdheshin prej teje, andaj ti falu atyre dhe kërko ndjesë për ta, e konsu-

4.16. Disiplina Bindja është një detyrë islame. Prandaj,

 Përdorimi më i mirë i burimeve

duhet të ketë bindje të vullnetshme, e jo

 Efikasiteti më i lartë

të detyruar. Ne shpërblehemi nga

 Morali i mirë

Allahu xh.sh. për bindjen ndaj liderëve tanë, sa kohë që urdhrat e tyre nuk janë të ndaluar. “O ju që besuat! Binduni Allahut, respektoni të dërguarin dhe përgjegjësit nga ju…”. (en-Nisaë: 59) Kushdo që i është bindur udhëheqësit të caktuar nga unë, në të vërtetë më është

ltohu me ta në të gjithë çështjet, e kur të vendosësh mbështetu në Allahun, se Allahu i do ata që i mbështeten”. (Ali Imran: 159) Feja është këshillë e sinqertë. (Muslimi) Kushdo që e sheh ndonjë të keqe, duhet ta korrigjoj atë. (Muslimi)

4.18 Etja për të mësuar dhe për të ndarë diturinë

bindur mua, dhe kushdo që nuk i është

“Lexo! Me emrin e Zotit tënd, i cili

 Shkathtësi më të mëdha

bindur liderit të caktuar nga unë, në fa-

krijoi (çdo gjë). Krijoi njeriun prej një

 Kualitet më i lartë

kt nuk më është bindur mua. (Buhariu)

gjaku të ngjizur (në mitrën e nënës).

 Përmirësim i vazhdueshëm

Lexo! Se Zoti yt është më bujari! Ai që e mësoi (njeriun) të shkruaj me pendë.

EKONOMI ISLAME

189

190

I mësoi njeriut atë që nuk e dinte”. (el-

vizionin e organizatës si

Alek: 1-5)

dhe misionin e përgjith-

Kërkimi i diturisë është detyrë për çdo

shëm të hyrjes në xhenet.

EDUKATA ISLAME 97

musliman. (Ibn Maxhe) “…Dhe thuaj: “Zoti im, më shto ditu-

Vendosja e lidhjeve mes

Uniteti i qëllimit

dokumente,

rinë”. (Ta Ha: 114)

qëllimeve të organizatës

Kualiteti/Zelli

intervista (2 pikë)

Më i miri nga ju është ai që e mëson

dhe vlerave të tij.

Kuranin dhe ua mëson të tjerëve. (Buhariu)

Lidhja e veprimeve me vi-

Efiçienca e kohës

dokumente,

“Dhe kur Allahu mori zotimin nga ata

zionin e organizatës dhe

Efiçienca e kostos

intervista (2 pikë)

që iu pat dhënë libri që gjithsesi t’ua

vizionin e përgjithshëm të

Orientimi afatgjatë

publikoni atë njerëzve, e të mos e

hyrjes në xhenet

fshihni…”. (Ali Imran: 187)

“E kush punoi ndonjë të mirë që peshon sa grimca, atë do ta gjejë. Dhe

5. Planifikimi (18 pikë) Specifika

Vlerat që u shërben

Matja

Orientimi afatgjatë

dokumente,

për vizionin e përgjith-

Uniteti i qëllimit

intervista (2 pikë)

Pasja e një misioni në për-

Orientimi afatgjatë

dokumente,

puthje me misionin e për-

Uniteti i qëllimit

intervista (2 pikë)

gjithshëm

Orientimi afatgjatë

shëm të islamit që është hyrja në xhenet

ibdadetit

(adhurimit)

Uniteti i qëllimit Efiçienca e kohës Efiçienca e kostos

Përcaktimi i qëllimeve që

Uniteti i qëllimit

dokumente,

duhet të arrihen në kohë

Të përqendruarit në

intervista (1.5 pikë)

specifike dhe sigurimi se

vlera

ata janë të favorshëm për

qe, që peshon sa grimca, atë do ta gjejë”. (ez-Zel-

Pasja e vizionit udhëheqës

të

kush punoi ndonjë të ke-

zele: 7-8)

EKONOMI ISLAME

191

192

EDUKATA ISLAME 97

Figura 4. Mbështetja e ndërsjellë e qëllimeve

Figura 3. Lidhjet veprime-objektiv

Prirja afatgjatë

Orientimi afatgjatë

dokumente, minutat e intervistave (2 pikë)

Krijimi i lidhjeve mes

Kooperimi

dokumente, minutat e

departamenteve / divizio-

Kujdesi dhe bëmirë-

intervistave (2 pikë)

neve të organizatës dhe

sia

mes organizatës dhe mje-

Efiçienca e kohës

disit të saj

Efiçienca e kostos

“A nuk e përfillin ata

Uniteti i qëllimit

(me vëmendje) Kuranin?

Zhvillimi i qëllimeve përmirësuese të vazhdueshme për të kënaqur nevojat e ndryshueshme të konsumatorëve. Ai, dy ditët e të cilit janë të njëjta (në arritje) është humbës. (Dejlami)

Modestia Kujdesi dhe bamirësia Përgjegjësia Respekti Efiçienca e kohës Efiçienca e kostos Zelli/Kualiteti

dokumente, intervista, minuta (1 pikë)

Planifikimi për organizatën.

Drejtësia Uniteti i qëllimit Përgjegjësia Dinjiteti dhe respekti

dokumente, intervista, minuta (1 pikë)

Planifikimi për rastësi

Tevekuli Zelli Përgjegjësia Orientimi afatgjatë

dokumente, intervista, minuta (1 pikë)

Ruajtja e fleksibilitetit të planeve

Fleksibiliteti Orientimi afatgjatë Besimi Respekti

dokumente, intervista, minuta (1.5 pikë)

gjithë

Sikur të ishte prej dikujt tjetër,

përveç

prej

Allahut, do të gjenin në te shumë kundërthënie”. (en-Nisaë: 82)

EKONOMI ISLAME

193

6. Vendimmarrja (8 pikë) Specifikat Inkurajimi i konsultimit të ndërsjellë në çdo nivel

Vlerat që u shërben

Matja

Pjesëmarrja Modestia Kualiteti/Zelli Efiçienca e kohës Efiçienca e kostos Kujdesi Respekti Përgjegjësia Etja për të mësuar Kooperimi Besimi Uniteti i qëllimit

(2 pikë) procedurat e punës së dokumentuar, intervistat, minutat

Pjesëmarrja Modestia Kualiteti/Zelli Efiçienca e kohës Efiçienca e kostos Kujdesi Respekti Përgjegjësia Etja për të mësuar Kooperimi Besimi Uniteti i qëllimit

Uniteti i qëllimit (2 pikë) Procedurat e punës së dokumentuar, intervistat, minutat

Përgjegjësia Pjesëmarrja Besimi Respekti Kujdesi dhe bamirësia

(2 pikë) Procedurat e punës së dokumentuar, intervistat, minutat

194

EDUKATA ISLAME 97

Marrja e vendimeve që

Modestia

(2 pikë)

përfitojnë nga fuqia dhe

Tevekuli

Procedurat e punës së

mundësitë dhe i shma-

Përgjegjësia

dokumentuar,

ngen dobësive e kërcëni-

Zelli

intervistat, minutat

meve, duke pas besimin

Efiçienca e kostos

në Allahun xh.sh.

Efiçienca e kohës

7. Lidershipi (21 pikë) Specifikat

Vlerat që u shërben

Mbrojtja e vlerave islame

Vlerat

(2 pikë)

duke vepruar si model

Uniteti i qëllimit

Komunikimi i

dhe ndërhyrja kur këto

Përmbajtja nga harami

mentuar,

vlera janë të rrezikuara Përdorimi i konsensusit në vendimin strategjik

Inkurajimi Vendimet individuale në nivelin operacional

Matja

doku-

intervistat,

minutat

apo ndalesat janë të cenuara “Ju kishit shembullin më të lartë në të Dërguarin e Allahut, kuptohet, ai që shpreson në shpërblimin e Allahut në botën tjetër, ai që atë shpresë e shoqëron duke e përmendur shumë shpesh Allahun”. (el-Ahzabë: 21) Angazhimi për shërbim

Kujdesi dhe bamirësia

(1 pikë)

Udhëheqësi i njerëzve

Përgjegjësia

Komunikimi i dokume-

është shërbëtori i tyre.

Respekti

ntuar, intervistat, minu-

(Taberaniu)

tat, sajtet e vizituara dhe vlerësimi i aftësisë dhe pajisjeve

EKONOMI ISLAME

195

196

EDUKATA ISLAME 97

rrugës së drejtë për ju, Përkrahja duke mos pri-

Kujdesi dhe bamirësia

(1 pikë)

tur të jetë i përkrahur

Përgjegjësia

vendimet

Një shembull i qartë

Respekti

dokumentuara,

është në lidershipin e

Zelli

intervistat e punëtorëve,

Ebu Bekrit, pas vdekjes

është i ndjeshëm dhe i e

mëshirshëm

për besi-

mtarët”. (et-Tevbe: 128) Mbajtja e takimeve të

Kujdesi dhe bamirësia

(1 pikë)

së Muhamedit a.s. “Por

minutat

rregullta me konsumato-

Përgjegjësia

vendimet

jepni përparësi mbi vetën

rët dhe përgjegjësia ndaj

Respekti

dokumentuara,

tuaj, megjithëse varfëria

nevojave të tyre

Zelli

intervistat e punëtorëve,

ishte e tyre”.

minutat

Dhe ata të cilët janë ru-

Uniteti i qëllimit

(1 pikë)

Sigurimi i vazhdueshëm

Disiplina

(1 pikë)

ajtur nga lakmia e komu-

Orientimi afatgjatë

komunikimi i dokume-

që bëhen përpjekje të

Përgjegjësia

vendimet e dokumentu-

nikimit të vazhdueshëm

Besimi

ntuar,

mjaftueshme

Zelli/Kualiteti

ara, intervistat e punëto-

të tyre të vizionit dhe

Kujdesi dhe bamirësia

punëtorët, minutat

vlerave të organizatës me

Përgjegjësia

“O Jahja, merre librin

një ndjenjë të fortë për

Respekti

me shumë kujdes, dhe

shpresë

Zelli

ashtu Ne i dhamë atij

intervistat

për

të

implementuar strategjinë

Kushdo që thotë që nje-

urtësi kur ishe fëmijë”.

rëzit janë në humbje

(Merjem: 12)

është ose më i humburi

“Ti

mes tyre ose ai që bën që

ashtu sikurse duruan të

të jenë në humbje. (Mu-

dërguarit

slimi)

sur…”. (el-Ahkaf: 35)

(Muhamed) e

rëve, minutat

duro, vendo-

Mbajtja e takimeve të

Pjesëmarrja

(1 pikë)

rregullta me punëtorët

Kujdesi dhe bamirësia

vendimet e

dhe të qenët të hapur

Përgjegjësia

ntuara, intervistat e pu-

dokumentuar,

ndaj ideve të tyre dhe

Respekti

nëtorëve, minutat

stat e punëtorëve, minu-

ndjeshmërisë ndaj tyre

Zelli

dokume-

Shmangia nga të qenurit

Dinjiteti dhe respekti

(1 pikë)

i dyshimtë dhe dyshues

Besimi

procedurat e punës së intervi-

tat

“Juve ju erdhi i dërguar nga lloji juaj, atij i vjen

Respektimi i strukturave

Përgjegjësia/amaneti

(1 pikë)

rëndë për vuajtjet tuaja,

Respekti

intervistat e punëtorëve,

sepse është lakmues i

Disiplina

minutat

EKONOMI ISLAME Vetëdijesimi për potenci-

197 Kujdesi dhe bamirësia

198

EDUKATA ISLAME 97

(1 pikë)

Angazhimi për kualitet

Efiçienca e kohës

(1 pikë)

alet dhe dobësitë e pasu-

intervistat e punëtorëve,

dhe programet për përmi-

Efiçienca e kostos

Intervistat e punëtorëve,

esve

minutat

rësimin e produktivitetit

Kualiteti

minutat, ekzaminimi i

“Po ty o Musa: “Ç’të

përmes përfshirjes perso-

sistemit të inputit siç

nguti para popullit tënd?”

nale dhe sigurimi i siste-

është lënda e parë, pa-

Ai u përgjigj: “Ja, ata

mit të domosdoshëm për

jisja dhe procedura e

janë pranë meje, e unë u

inpute

punës së dokumentuar

nguta te Ti, o Zoti im, që të jesh i kënaqur ndaj me-

Të qenët i ashpër dhe ko-

Përgjegjësia

(1 pikë)

je!” AI (All-llahu) Tha:

ntrolli i kujdesshëm i ra-

Kualiteti

kontrollimi i raporteve

“Ne e sprovuam popullin

porteve dhe i kontratave

të rishikuara nga liderët,

tënd pas teje, dhe ata i hodhi

në

minutat

humbje

Samirij!” (Ta Ha: 83-85) Përfshirja në trajnim

Pjesëmarrja në studim,

Etja për mësim dhe

(1 pikë) intervistat e

mësim dhe udhëheqje

ndarje të diturisë

punëtorëve, minutat, ce-

Kujdesi dhe bamirësia

(1 pikë) intervistat e

rtifikatat e pjesëmarrjes

Zelli

punëtorëve

në programe trajnuese nga lideri

Udhëheqja me shembuj

Përgjegjësia

intervistat e punëtorëve,

veçanërisht në kohë të

Kujdesi dhe bamirësia

minutat,

vështirësive

vendimet

dokumentuara (1 pikë)

Prirja afatgjatë në vendi-

Orientimi afatgjatë

(1 pikë)

mmarrja dhe kërkimi i

Uniteti i qëllimit

Vendimet e dokume-

Rasti i Profetit a.s. gjatë

pasojave afatgjatë të ve-

marrëveshjes së Hudejbi-

primeve

ntuara, minutat

së Të qenët i drejtë nga aty-

Drejtësia

(1 pikë)

Partneriteti dhe ndërtimi

Modestia

(1 pikë) vendimet e

re që i pëlqen dhe dasha-

Bamirësia

Vendimet

i aleancave

Kooperimi

dokumentuara, minutat,

mirës për ata që nuk i

dokumentuara, minutat,

Uniteti i qëllimit

intervistat me partnerë

pëlqen

intervistat

Orientimi afatgjatë Përdorimi i autoritetit për

Disiplina

(1 pikë)

Angazhimi për përgje-

Përgjegjësia

(1 pikë)

të ndaluar sulmin që m-

Drejtësia

vendimet

gjësinë shoqërore

Kooperimi

Vendimet e dokumentu-

und të shkaktohet nga një

Përgjegjësia

dokumentuara, minutat,

Uniteti i qëllimit

ara, minutat

palë ndaj tjetrës

intervistat

EKONOMI ISLAME

199

200

EDUKATA ISLAME 97

8.HRM (12 pikë) Specifikat Posedimi i procedurave të rekrutimit transparent bazuar në kualifikim dhe besueshmëri “…Më i miri i atij që do ta marrësh në shërbim është ai i fuqishmi, e besniku!”. (el-Kasas: 26)

Vlerat që u shërben

Matja (3 pikë)

Drejtësia

Procedura të dokume-

Përgjegjësia

ntuara,

Respekti

punëtorëve, minuta

intervista

të

Kualiteti Efiçienca e kohës Efiçienca e kostos Kujdesi dhe bamirësia

Moscaktimi i njerëzve në

Kujdesi dhe bamirë-

(1 pikë)

punë që i mbingarkojnë ata

sia

procedura të dokume-

“Ai (Shuajbi) tha: “Unë

Drejtësia

ntuara,

dëshiroj të martojë ty me

Efiçienca e kostos

punëtorëve, minuta

intervista

të

Pagimi i pagave konkurruese bazuar në kualifikimet dhe gjithashtu në nevojat Praktika e Omerit Ai që nuk është mirënjohës ndaj njerëzve, nuk është mirënjohës ndaj Allahut xh.sh. (Transmeton Ebu Davudi) “…e mos u bëni padrejtësi njerëzve në sendet e tyre…”. (el-A’rafë: 85)

Drejtësia

(1.5 pikë) dokumentet e

Përgjegjësia

listës së pagave, intervi-

Respekti

stat e punëtorëve

Shpërblimi për përpjekjet,

Orientimi afatgjatë

(1 pikë) dokumentet e

jo vetëm për rezultatet

Kualiteti

listës së pagave, interv-

Drejtësia

istat e punëtorëve, mi-

njërën prej këtyre dy va-

Kualiteti Efiçienca e kohës Efçienca e kostos Kujdesi dhe bamirësia

nutat

jzave të mia, me kusht që të më shërbesh tetë vjet, e nëse i plotëson dhjetë, ai është vullneti yt, e unë nuk

Pjesa e ndarë për të ardhu-

Kujdesi dhe bamirë-

rat e punëtorëve

sia Orientimi afatgjatë

dëshiroj të rëndojë ty, e në

Kualiteti

dashtë Allahu, ti do to

Drejtësia

gjesh tek unë mirëkuptim!” (el-Kasas: 27) Posedimi i procedurave të

Drejtësia

( 2 pikë)

drejta dhe transparente të

Respekti

procedura të dokume-

gradimit

Kualiteti/Zelli

ntuara, intervista të pu-

“Allahu ju urdhëron që t’u

Efiçienca e kohës

nëtorëve, minuta

jepni amanetin të zotëve të

Efiçienca e kostos

tyre dhe kur të gjykoni, ju

Kujdesi dhe bëmirë-

urdhëron të gjykoni me të

sia

drejtë

mes

(en-Nisaë: 58)

njerëzve…”.

(1.5 pikë)

Trajnimi për punë dhe si-

Modestia

(2 pikë) dokumentet e

gurimi i mundësive për

Etja për të mësuar

listës së pagave, inter-

mësim të vazhdueshëm

Kualiteti/Zelli

vistat e punëtorëve

“Allahu ju nxori nga ba-

Efiçienca e kohës

rqet e nënave tuaja (si fo-

Efiçienca e kostos

shnjë) që nuk dinit asgjë. Ju pajisi me (shqisa për) të dëgjuar, me të parë dhe me zemër, ashtu që jeni falënderues”. (en-Nahl: 78)

EKONOMI ISLAME

201

9. Sistemet dhe strukturat Specifikat

Vlerat që u shërben

Matja

202

EDUKATA ISLAME 97

Posedimi i programeve të

Respekti

(2 pikë) dokumentet,

kënaqësisë së konsumato-

Përgjegjësia

intervistat

rëve dhe matjes së kënaqë-

Kujdesi dhe bamirësia

sisë së konsumatorit Ndërtimi i një strukture

Fleksibiliteti

(3 pikë) dokumentet,

fleksibile që njeh dobinë e

Disiplina

intervistat

lidershipit Nëse tre vetë janë në një udhëtim, duhet të caktonë një udhëheqës prej tyre.

Ndërtimi i një mjedisi punues të mirë për sa i përket sigurisë, ergonomisë e respektit, dhe matjes të kënaqësisë së punëtorëve

Respekti

(2.5. pikë) dokumentet,

Përgjegjësia

vlerësimi

Kujdesi dhe bamirësia

intervistat

Posedimi i një kodi të etikës

Një mori ndalesash Fleksibiliteti Disiplina Përmbajtja nga e ndaluara

(1.5 pikë) dokumentet,

Zhvillimi i një harte dhe grumbulli të njohurive

Etja për të mësuar dhe ndarja e diturisë

(1.5 pikë) dokumentet,

aftësive,

(Transmeton Ebu Davudi) Formimi i ekipeve

Modestia

(1 pikë) dokumentet,

Kooperimi

intervistat

Formimi i një komisioni

Kujdesi

(1 pikë) dokumentet,

për ankesa

Drejtësia

intervistat, minutat

Praktika e Omerit Posedimi i një sistemi të shpërblimit që dallon mes një punëtori të mirë dhe një punëtori të keq, derisa fokusohet në shpërblimet e ekipit Aliu, halifi i katërt, thotë: Sigurohuni që punëtori i mirë dhe punëtori i keq nuk janë të barabartë në pozitën para jush, pasi që veprimi i kësaj është nënvlerësim i të mirës dhe vepruesit të saj, dhe inkurajim i të keqes dhe vepruesit të tyre.

Drejtësia

(1.5 pikë) dokumentet,

Efiçienca e kohës

intervistat

Efiçienca e kostos Kualiteti Kooperimi

intervistat

baza e të dhënave, intervistat

Thjeshtësimi dhe projektimi i proceseve për të shkurtuar koston dhe për të ulur kohën e udhëheqjes

Efiçienca e kohës Efiçienca e kostos Përgjegjësia

(2 pikë) dokumentet,

Planifikimi i kohës për më-

Etja për të mësuar dhe

(1 pikë) dokumentet,

sim të ndërsjellë

ndarja e diturisë

intervistat

Mbajtja e rezervave të ne-

Modestia

(1.5 pikë) dokumentet

vojshme të parave në dorë

Tevekuli

dhe shmangia e borxheve të

Përgjegjësia

mëdha

Kujdesi dhe bamirësia Orientimi afatgjatë

intervistat

EKONOMI ISLAME

203

204

EDUKATA ISLAME 97

10. Shënimet përfundimtare Ky model është i bazuar në vlerat islame që në të vërtetë janë të bazuara në tevhid. Sigurisht se nuk është më perfekti. Përmirësimet mund të bëhen më shumë në një mënyrë duke përfshirë artikujt e përfshirë dhe peshën e alokuar për ta. Ky model është më i përshtatshëm për organizatat muslimane se modelet tjera ekzistuese. Është më superior se modelet tjera për sa i përket aspektit gjithëpërfshirës, konsistencës dhe të integrimit. Ky model mund të përdoret nga çdo organizatë apo trup certifikues, ndoshta pas bërjes së disa ndryshimeve që i përshtaten mjedisit të tyre. Në fazat e mëvonshme, dhe të nënshtruar ndaj përvojave, versione të ndryshme të këtij modeli mund të zhvillohen ashtu siç është bërë me certifikimin ISO, që është rishikuar më 1994 dhe më 2000.

Dr. Naceur Jabnoun

ISLAM AND MANAGEMENT – (8) A value-based management model Introduction (Summary) Conventional management plays a great role in the efficiency and effectiveness of organizations worldwide. We cannot introduce a certain form of management, which is part of conventional management, unless we prove its validity in our situation and its consistency with our values. We must pay attention to the differences in the premises of thought, the cultural context of

- fund -

cases and empirical studies and differences in values. The most important thing is that, we must understand that conventional management ignores the revelation (our supreme source of knowledge) and thus is deprived of a limitless source of knowledge.

Përktheu nga anglishtja: Fuad Morina

‫‪EKONOMI ISLAME‬‬

‫‪205‬‬

‫د‪ .‬ﻧﺎﺻﺮ ﺟﺒﻨﻮن‬

‫اﻻﺳﻼم و اﻻدارة ) ‪( 8‬‬ ‫ﻧﻤﻮذح اﻻدارة اﻟﻤﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ‬ ‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ(‬ ‫ﻣﺪﺧﻞ‬ ‫اﻻدارة اﻟﺘﻘﻠﻴﺪﻳﺔ ﺳﺎﳘﺖ ﻛﺜﲑا ﻟﻠﻤﻀﻰ اﱃ اﻻﻣﺎم ﳉﻤﻴﻊ اﻻدارات ﰱ ﻛﻞ اﳓﺎء‬ ‫اﻟﻌﺎﱂ و ﻟﻜﻦ ﻣﻊ ذﻟﻚ ﳚﺐ ﻋﻠﻴﻨﺎ ان ﻧﻨﺘﺒﻪ اﱃ ﺧﻄﻮرة ﻋﻤﻠﻴﺔ اﻻﻧﻘﻄﺎع و اﻟﺘﻤﺪد‪.‬‬ ‫ﻻ ﳝﻜﻦ ان ﻧﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﳑﺎرﺳﺔ ﳕﻮذج واﺣﺪ ﻟﻼدارة اﻟﺘﻘﻠﻴﺪﻳﺔ دون ان ﻧﺬﻛﺮ اﳘﻴﺘﻪ‬ ‫و ﻣﺴﺎﳘﺘﻪ اﻟﻔﻌﺎﻟﺔ ﻃﺒﻘﺎ ﻟﻈﺮوﻓﻨﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺒﺎﺗﻨﺎ ‪ .‬ﳚﺐ ﻋﻠﻴﻨﺎ أن ﻧﺮاﻋﻰ اﻟﻔﻮارق ﰱ‬ ‫ﳏﺘﻮى اﻟﺘﻄﻮر اﻟﺜﻘﺎﰱ و اﻻﺑﻌﺎد اﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ﻓﻴﻤﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎ‪ .‬و ﻣﻦ اﻻﻣﻮر اﳌﻬﻤﺔ اﻟﱴ ﳚﺐ‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﺎ ان ﻧﻔﻬﻤﻬﺎ ﻫﻮ أن اﻻدارة اﻟﺘﻘﻠﻴﺪﻳﺔ ﻳﻨﻜﺮ اﻟﻮﺣﻰ و ﻫﻮ اﳌﺼﺪر اﻟﺮﺋﻴﺴﻰ و‬ ‫اﻻوﺣﺪ ﻟﻠﻌﻠﻢ ‪.‬‬

208

FEJA DHE SHKENCA

Erik Zhune Zheofroj

AKTUALITETI I DEBATIT MES SHKENCËS DHE RELIGJIONIT NË ISLAM - Pluralizmi në Islam ose vetëdija e tjetrës Ndër shënimet themelore më të mëdha për Islamin, pluralizmit i jepet një rëndësi e veçantë, herë-herë në aspektin e jashtëm (islami përballë religjioneve dhe kulturave tjera) e herë-herë në aspektin e brendshëm (ndër-islamik). Veç tjerash mund të shquajmë një pluralizëm pozitiv, të formuluar nga burimet e shkruara, të predikuar nga ata që kanë orientuar popullin, dhe nga një pluralizëm negativ, më shumë i nënshtruar sesa i angazhuar, i cili në të vërtetë është thirrur (de facto) në historinë islamike, si në atë të religjioneve tjera dhe që ka bartur më vete përçarje dhe copëtime (fitna). Doktrina islamike e pluralizmit rrjedh nga një parim logjik: Mbase në islam Zoti është Një dhe i vetëm s’ka tjetër, gjithçka që është tjetër përveç Tij do të thotë është krijesë e Tij e projektuar në shumicë. Mirëpo, mëshira hyjnore që “dërgon gjithçka”1 i bën që t’mos ketë asnjë shkëputje mes këtyre dy niveleve. Ekziston me plot sukses një dialektikë që është gjithëpërfshirëse, ndonëse shpeshherë më poshtë ndërmjet Njëshmërisë hyjnore dhe krijimit universal. 1

Kuran 7: 156.

EDUKATA ISLAME 97

Kozmosi mund të shpaloset në gjithësi sepse mbahet nga krijuesi i Vetëm. Në suren e parë, Allahu prezentohet si Zot i botëve (rabb al‘âlamin)2. Pamjet e krijimit janë të panumërta sepse vijnë nga Ai dhe kthehen tek Ai. Shumë nga ajetet kuranore e shprehin këtë rikthim te Zoti, të shpirtrave njerëzor, mirëpo gjithashtu shprehin edhe shkallën e divergjencave të tyre mes vete gjatë qëndrimit mbi tokë. Krijesa për pak kohë sa të jetë e zgjuar e di se “nga Njëshmëria e shumësisë, ne mund ta njohim njëshmërinë e të Vetmit (Krijuesit të vetëm)”. Ashtu siç e vërteton edhe Ibn ‘Arabi3. Po që se Bërthama hyjnore, në njëshmërinë e vet është e pafund (pa depërtueshme), Zoti bëhët megjithatë gjithëkrijues në manifestimin universal, duke na u bërë i njohur nga emrat dhe atributet e Tij. Ai depërton deri te ne përmes intelektit njerëzor dhe krijon një solidaritet të vazhdueshëm mes rrafshit hyjnor dhe njerëzor. Për këtë, njohja e Zotit Një, krijuesit të Vetëm që është obligim për një mysliman të devotshëm do të duhej të përfshinte aty për aty në vetëdijen e vet ndjenjën e solidaritetit dhe të ndërlidhjes në mesin e të gjitha sundimeve të krijimit. Të mendojmë në fjalën e Profetit: ”I tërë krijimi është familje e Zotit” (al-khalq ‘iyâl Allâh). Para ekologëve modernë, emiri Abd El Kader tashmë kishte parashtruar se ”tërësia hyjnore që arrin deri tek insekti më i vogël është vetë ajo që shpërndahet në tërë universin”4. Objektivi i shkencave islamike tradicionale është veç tjerash ta shpjerë njeriun, “nga kundrimi i kozmosit, deri te ai i parimit hyjnor”5. Kurani përmend fillimisht një pluralizëm kozmik, në të cilin dominimet e ndryshme janë të lidhura në një bashkësi të vetme të adhurimit: “Lartmadhëri të merituar i shprehin Atij shtatë qiejt dhe toka dhe çka ka në to, e nuk ka asnjë send që nuk e madhëron duke i shprehur falënderim Atij, por ju nuk e kuptoni atë madhërim të tyre”6. Më pastaj me ngritjen e shoqërisë, pluralizmi bëhet etnik e kulturor: “Si2

Kuran 1: 2. Al-Futuhat al makkiyya, Dar Sader Beyrouth, III, 404. 4 Kitab al- mawaqif, Halte n.368. 5 Seyyden Hossein Nasr, Sciences et savoir en islam, Paris 1079, p.12. 6 Kuran 17: 44. 3

FEJA DHE SHKENCA

209

kur të dëshironte Zoti yt, do t’i bënte njerëzit të një feje të vetme, mirëpo ata vazhdimisht janë në kundërshtime, përveç atij që mëshiroi Zoti yt. Po, për këtë edhe i krijoi ata”7; “O ju njerëz vërtetë Ne ju krijuam juve prej një mashkulli e një femre, ju bëmë në popuj e në fise që të njiheni ndërmjet vete”8; kemi të bëjmë me gjuhët: “Nga argumentet e Tij është edhe krijimi i qiejve dhe i tokës, llojllojshmëria e gjuhëve tuaja dhe i ngjyrave tuaja”9, dhe sigurisht religjioz, dimensioni që neve na intereson veçanërisht këtu.

Njohja e tjetrës religjioze në Islam Në mesin e myslimanëve tjerë “të bashkuar”, që citojnë me gjithë zemër ajetet kuranore të hapur ndaj religjioneve tjera dhe “të ndarë”, që mbështesin ajetet që thirrin në masa më të përpikta (rrepta), madje në kundërvënie përballë jo-myslimanëve, debatet nuk kanë pasur të ndalur, sipas rrethanave në mjedisin e caktuar duke pasur parasysh kohën dhe hapësirën aty ku jetonin edhe të tjerët, këto ishin dhe janë dy vizione të botës që vihen përballë njëra-tjetrës; herë-herë gjithashtu, strategji të pastra politike…në mënyrë skematike mendimi që imponohej te komentuesit e vjetër apo bashkëkohor është ky në vijim: tekstet e shkruara të islamit i kushtohen diversitetit ndërfetar në kuadër të Shpalljes; Kur’ani është Shkrimi i vetëm, i cili në vetë shkronjën, për nga natyra, do të thuhej, e rrënjos universalizmin e Shpalljes. Të jesh mysliman pra do të thotë të njohësh autenticitetin e të gjitha religjioneve të shpallura para islamit. Kështu që ajetet 5:48, mbi të cilat do të ndalemi më vonë, prezanton pluralizmin në religjion si shprehje e vullnetit hyjnor, dhe Martin Lings vlerëson se, asgjë nuk mund të krahasohet me të në judaizëm apo në krishterizëm10. Megjithatë, kontekstet e shpeshta konfliktuoze, apo të paktën rivaliteteve, në të cilat kanë qenë të përfshira gjeneratat e para të mysli-

210

manëve pjesërisht i kanë mbyllur këto mendime. Komentuesit “e bashkuar” paraqiten më objektivë se të tjerët sepse, qofshin ata të vjetër apo bashkëkohorë kapaciteti i tyre konceptual është më i pasur, ndaj ana ideologjike, apologjetike, këtu përfundon. Shpirtrat, sipas tyre, marrin një ndjenjë të përbashkët për nga shumëkuptimësia e Kur’anit, një përvojë që vetëm i hap tekstin tjetrës dhe atë ia jep pjesë-pjesë në disa mënyra. Universalizmi në islam origjinën e vet e ka në Fitra: çdo qenie njerëzore më vete bart shenjën (vulën ) e Zotit, qoftë e vetëdijshme për të ose jo. Pra, kjo i ka rrënjët në profetologji, në doktrinën madhore të islamit, dhe e bartur fare mirë: “Ne të frymëzuam ty me shpallje sikurse e patëm frymëzuar Nuhun dhe pejgamberët tjerë pas tij (vazhdon numërimi i profetëve tjerë me radhë). Dhe dërguam të dërguar më parë për të rrëfyer për ta, dhe të dërguar të tjerë për të cilët nuk të rrëfyem asgjë”11; “Secili popull kishte të dërguarin e vet (profetin)”12. Po të ndalemi e të analizojmë më shumë këto ajete vërejmë se, Profeti vërtetonte se ka pasur në botën njerëzore 124 000 profetë, vetë ai qe i fundit sipas renditjes historike. Ja që vetëm njëzet e shtatë janë të përmendur në Kur’an; pra duhet kërkuar gjurmët e profetërisë në zhvillimin e gjithmbarshëm të njerëzimit. Autorët myslimanë egjiptas, duke i pasur në konsideratë sidomos ata nga universiteti al-Azhar, që mbetet një referencë për botën sunite, identifikojnë gjithashtu edhe Osirisin në profetin Idriz dhe faraonin Akhenaton në profetin Job (Ayyub). Për ata, 2800 hyjnitë e panteonit të vjetër egjiptas, qenë vetëm se paraqitje të emrave dhe simboleve të Zotit të vetëm …Për këtë arësye edhe më tutje, sipas disa ulemave, Bouddha do të mund të jetë i përfshirë në ekonominë islamike të shpalljes, e tëra kjo për aq sa do të nënkuptohej nga Kur’ani në mënyrë figurative.13 Në kontekstin e Arabisë së shekullit VII, pluralizmi religjioz imponohej te myslimanët, nga prania e jehudive dhe e të krishterëve në

Kuran 11: 118. Kuran 49: 13. 9 Kuran 30: 22. 10 Qu’est ce que le soufisme? Paris, 1977, p.25.

EDUKATA ISLAME 97

Kuran 4: 163-164. Kuran 10: 47. 13 Sur ces questions, cf. E Geoffroy, Le soufisme, voie interieure de l’islam (përkthim në arabisht, Paris 2009, p.277-279.

FEJA DHE SHKENCA

211

212

EDUKATA ISLAME 97

veçanti. Njëherë i vendosur në Medine, Muhamedit do t’i duhej të krijonte një kohezion mes myslimanëve, e sidomos mes myslimanëve e jomuslimanëve, veçmas jehudive. Do t’i duhej të krijonte një qytetshtet për ta bartur projektin Islam. Qëllimi ishte që të vendosë për herë të parë një teokraci pluraliste, garant dhe mbikqyrës i së cilës do të ishte Muhammedi. Ndaj, njohja e religjioneve tjera nga islami harmonizohej nga një hegjemoni që ishte e pranishme, të paktën në planin politik. Kjo është gjithnjë e përfshirë në tekstin e “Charte” (sahifa) suhufeve të Medines, të përpiluara në vitin e 1-rë apo të 2-të të Hixhretit, termi Umma, trasoi lidhje të reja të solidaritetit duke tejkaluar përkatësitë fisnore, që nënkupton një popull me besime të ndryshme, gjë që Jehuditë do të duhej të jenë protagonistët e parë, pas myslimanëve kuptohet. Në këtë kontekst fuqishëm dëgjohen vërsetet sikurse këto: “Kjo fe është e juaja dhe është e vetmja fe, kurse Unë jam Zoti juaj, pra më adhuroni vetëm mua! Mirëpo, ata e ndanë çështjen e fesë dhe u përçanë mes vete, por që të gjithë do të vijnë te Ne!”14 Përpjekjet e përfshirjes së islamit në histori ka shtyrë profetin që t’i japë nganjëherë përparësi dimensionit politik, prandaj edhe me epërsinë më të madhe ka arritur që Shpalljen ta vërë kundruall si pikë bisedimi ndërmjet religjioneve tjera. Kështu, përderisa Shoku Salman Farisi e pyeti atë për llojin e religjioneve në Persinë e lashtë (mazddeens) që i kishte ndeshur atje, e të cilët nuk e kishin njohur islamin, Muhammedi iu përgjigj atij, se ata ishin të përgatitur për zjarr të xhehnemit. Atëherë u shpall ajeti 2:62, që hap mëshirën dhe shpërblimin tek ata që besuan nga rradhët e religjioneve tjera: ”Vërtet ata që besuan, jahdi, krishterë dhe sabejët, kush besoi prej tyre Allahun dhe botën tjetër, dhe që bëri vepra të mira, ata (të gjithë) e kanë shpërblimin te Zoti i tyre. Për ta nuk ka frikë, as nuk ka përse të pikëllohen” E njëjta “rrethanë e Shpalljes” ndonjëherë thirr në lutje sipas ajetit 5:69 “S’ka dyshim se kush beson Allahun, e beson Ditën e gjykimit dhe bën vepra të mira, qoftë prej atyre që besuan, prej jehudive prej sabiinëve, prej të krishterëve, për ta nuk do të ketë frikë as pikëllim”.

Në vazhdim shprehen edhe ajetet 2:111-112 që i japin falënderimit një perspektivë edhe më të madhe? “Ata edhe kanë thënë”: “Kurrsesi nuk ka për të hyrë kush në xhehnet, përveç atij që është jehudi ose i krishterë”, ato janë fantazitë e tyre. Thuaju, sillni provat (argumentet) tuaja po që se jeni të drejtë. Në të vërtetë kushdo që i është dorëzuar Allahut dhe është bamirës, ai e ka shpërblimin e vet te Zoti i tij, e për ata nuk ka frikë, as nuk kanë pse të mërziten”. Shprehja “që i është dorëzuar Allahut” nuk përkufizon asnjë besim të veçantë, ajo përshkruan një qëndrim religjioz universal ashtu si përfundon ajeti 2:148 “Secili ka një anë, të cilës ai i kthehet, ju shpejtoni kah punët e mbara, kudo që të jeni Allahu ka për t’ju tubuar të gjithëve”. Pluralizmi religjioz i shprehur përmes disa ajeteve ka shtrënguar ndonjërin nga komentatorët myslimanë, mirëpo nuk ka mundur të mohohet ajo që është evidente dhe që duket sheshazi. Po ashtu në vijim ajeti 5:48 shprehet:” Për secilin prej jush Ne caktuam një ligj e një program. Sikur të donte Allahu Ai do t’ju bënte një popull, po Ai deshi t’ju sqaroj në atë që iu dha juve. Prandaj, ju përpiquni për punë të mira (mes vete). Kthimi i të gjithë Juve është tek Allahu, e Ai do t’ju njoftojë me atë që kundërshtoheshi”. Në kuadrin e ajeteve që paraprijnë ( 5:44 dhe 46 ) dhe që e vlerësojnë Tueratin dhe Ingjillin si “udhëzim të drejtë” dhe “dritë” komentuesit më të kufizuar mendonin vetëm të konkludojnë në diversitetin e rrugëve që shpiejnë deri te falënderimi. Komentatorët bashkëkohorë myslimanë gjithashtu tërheqin vëmendjen se individi mund ta zgjedhë rrugën drejt Zotit, e cila atij i duket më e përshtatshme.15 Herë-herë, formulimi i ajeteve duket jo shumë i qartë dhe paraqet një përpjekje për interpretim (ijtihad) në qoftë se komentuesi nuk do që të rrëshqasë lehtë në rastet e veçanta, ky njëherësh është edhe rasti me dy ajetet e mbyllura të cituara më lart, kështu që edhe premitë mbesin të larta në debatin mes myslimanëve. 1. “Feja e pranueshme tek Allahu është Islami”/ 3:19 / kjo shpreh për shumë komentatorë, se ky religjion është miratim në parim për

Kuran 21: 92-93.

F. Esack,Qur’an, Liberation and pluralism Oxford, 1997, p.170.

FEJA DHE SHKENCA

213

Zotin Një, të Vetëm, të bartur nga të gjithë profetërit. Dhe ashtu edhe si të tjerët, si Syrien Ibn Kathir (m.1373) pranë dijetarit Ibn Taymyya (m.1328) limitojnë “religjionin” në shpalljen e dhënë Muhammedit, një komentator i vonuar sikurse irakiani al-Alushi (m. 1853) vjen në përfundim nga opinionet e deritanishme, sipas të cilave “islami” i përmendur këtu është një term i veçantë që përfshin besimtarët jomuslimanë16. Pra, ky është parimi që lë besimin në Zotin dhe në rregullimin kozmik që është në lojë këtu, e jo në islamin historik që ka përqafuar dallgët e pranishme të jetës drejt aventurave njerëzore mbi tokë. Numri i komentuesëve myslimanë modernë, sikurse Fazlur Rrahman, Hassan Hanafi, Mohamed Talbi, Farid Esack, të gjithë kanë qenë të një mendje me këtë. 2. Një kërkesë e ngjashme hedh dritë në kuptimin e kufizuar që na jep ajeti 3:85: “E, kush kërkon fe tjetër përveç fesë islame, atij kurrsesi nuk i pranohet dhe ai në botën tjetër është nga të dëshpruarit”. Disa autorë refuzojnë leximin komunitarist (të përbashkët), ata nënvizojnë se ajeti nuk mund të jetë i shkoqitur nga konteksti, në të cilin ai është i futur (përfshirë), do të thotë ajetet 83 dhe 84. Ajeti 83 përmend “religjionin e Zotit” ku janë të nënshtruara krijesat e qiejve dhe të tokës, dhe ky është religjioni kryesor (dhe i vetëm), i cili është i apostrofuar në ajetin 85. Verseti ndërmjetësues 84 mbështet një vision të tillë sepse, pasi të ketë numëruar veprën e profetërve në histori, ai na kujton se nuk duhët të bëjmë kurrfarë dallimi në mes tyre. “Rrethanat e Shpalljes” thërrasin, është e vërtetë, në një kufizim, pasi që ajeti 85 do të kishte qenë i shpallur, atëherë kur dymbëdhjetë njerëz kishin lënë besimet e tyre duke braktisur Medinen për të shkuar në Meke.17 Për këtë arësye, njëri ndër komentatorët e parë më të mëdhenj, iraniani Tabari (m. 923 ) raporton se jomyslimanët besnikë, të pranishëm, e sidomos jehuditë do të ishin të njohur në këtë “islam” që nga ata atyre u siguronte falënderimin, sikur të shkonin ata sipas traditës së tyre të pastër religjioze18. 16

Alusi, Ruh al-ma’ani, II, p.107. Ibid, II, p.115. 18 Tabari, Jami’ al-bayanop. cif., III, p. 339. 17

214

EDUKATA ISLAME 97

Sikurse do të krenoheshim me një numër të madh komentuesish, të vjetër apo modernë, mjafton ose jo, ajeti 85 përfshin një kuptim përmbajtësor, universal: do të jenë të humbur në botën tjetër, jo vetëm ata që adhurojnë ndonjë fe tjetër historike përveç islamit, po edhe ata që mohojnë origjinën e tyre shpirtërore por edhe poziten e tyre prej adhurimi të përmendur këtu. Ne ketu ndeshemi përsëri me plleshmërinë e pasur të Fitra-s. Vallë nga ky grupim që Kur’ani përmend Nuhun, Ibrahimin, Jakubin dhe profetër tjerë myslim (“myslimanë”) ose për më shumë mbase termi islam përcakton religjionin natyral, kryesor, para se të saktësohet religjioni i sjellë nga Muhammedi?

Islami i shfuqizon religjionet e mëparshme? Çështja e tolerancës Besimtarët e religjioneve tjera mund të jenë të shpëtuar atëherë kur, islami të jetë në mes nesh, ata nuk do të integrojnë atë? Këtu parashtrohet problemi delikat i heqjes së religjioneve të përparshme nga islami, i konsideruar nga myslimanët si modaliteti i fundit i Mesazhit drejtuar njerëzimit. Aty ende mendimet janë shumë të ndara në mesin e ulemave. Disa komentatorë kanë përparuar se ajeti 2:62, i parë edhe më parë (“Sigurisht, ata që besuan jehuditë, krishterët dhe sabejët…”) kishte qenë i shfuqizuar nga ajeti 3:85: ”E kush kërkon fe tjetër përveç fesë islame, atij kurrsesi nuk i pranohet dhe ai në botën tjetër është nga të deshpëruarit“, mirëpo ne do të shohim se çfarë vlere do duhej t’i japim fjalës islam në këtë ajet. Komentatorë të tjerë, sikurse Tabari dhe sheiti Tabarsi (m.1153), kanë mohuar në këtë kuptim se Zoti do të mundte të jepte shpërblimin jomyslimanëve drejtuar në ajetin 2:62. Ecuria e shfuqizimit, saktësojnë ata, mund të aplikohet vetëm me vendime legale (parashkrime dhe ndalesa), të cilat në të vërtetë adaptohen në çdo kontekst të ri. Gjatë tërë periudhës “mesjetare” atëherë kur çdo religjion ishte ende i koncentruar në vete, disa kishin guximin të kërkonin me ngulm univesalizmin themelues të religjionit të tyre. Lidhur me shfuqizimin Ibn ‘Arabi shkruan kështu:

FEJA DHE SHKENCA

215

“Religjionet e shpallura janë krejt dritë. Në mesin e këtyre feve, feja e Muhammedit është si drita e diellit në mesin e dritave të yjeve tjerë. Përderisa dielli shfaqet, dritat e yjeve fshihen dhe janë të kapluara nga drita e diellit. Ekzistenca e strukjes së tyre është krahasuese me fetë tjera të shpallura, të shfuqizuara nga feja e Profetit: Këto fe vazhdojnë të ekzistojnë, krejt si drita e yjeve (tjetër nga ajo e diellit). Kjo është arsya se përse feja jonë neve na bën thellë të besojmë në vete për të gjithë të dërguarit (profetër) dhe në të gjitha fetë që ata i kanë sjellë. Ato janë të vërteta, dhe nuk mund të konsiderohen të vjetra (të pavlerë) nga shfuqizimi - ky është opinion i injorantëve!”19 Në të vërtetë, religjionet e shpallura janë të ndryshme sepse çdonjëra ka zgjedhur të krijojë relacione të veçanta me Zotin. 20 Si virtyt i këtij pluralizmi religjioz të dëshiruar nga Zoti, termi “shfuqizim”nuk ka për qëllim as të identifikojë të metat e feve tjera para islamit, as këtë të fundit funksionalitetin e shpërblimit: “Është krejtësisht e mundshme të praktikosh islamin, shpjegon Reza Shah-Kazemi, duke besuar sinqerisht në njërën anë, se ky është religjioni më i përkryer, sepse është shpallur i fundit, dhe në anën tjetër, religjionet tjera kanë ruajtur funksionimin e tyre ndriçues dhe efikasitetin e tyre shpirtëror për pasuesit e tyre. Deri në ‘masë ky funksion dhe ky efikasitet mbijeton është një pyetje që ngritet përsëri nga vlerësimi dhe ndjeshmëria, aq më tepër se nga një mospranim a priori i mbështetur në paragjykime”.21 Në këtë drejtim, islamologu tunizien Abdelmajid Charfi pohon se Kur’ani “kurrë nuk ka thënë se mesazhi i Muhammedit i shfuqizon mesazhet e mëparshme: ai atë e konsideron vetëm si konfirmim, si dominues. Ja që, dominimi nuk nënkupton shfuqizimin!”22. Në fakt, ajetet nxjerrin si përfundim se islami, për nga vetë karakteri “vulë” e Shpalljes duhet të mbrojë format e ndryshme të besimit. Autorizimi i parë që u është dhënë myslimanëve që të ndjekin luftën e armatosur 19

Ibn ‘Arabi Al-Futuhat al-makkyya, III, p.153. Ibid, I, p.265. 21 R. Shah Kazemi, The Other in the Light of the One-The Universality of the Qur’an and interfaith Dialogue, Cambridge, 2006, p. 241. 22 A.Charfi, L’islam entre le message et l’histoire, Albin Michel, Paris, 2004, p.50. 20

216

EDUKATA ISLAME 97

në defanzivë është e lidhur me mbrojtjen e vendeve të kultit në përgjithësi: “Atyre që po sulmohen me luftë, u është dhënë leje të luftojnë, për shkak se u është bërë padrejtë, e Allahu ka fuqi për t’u ndihmuar atyre (myslimanëve). (U lejuan të luftojnë) Ata të cilët vetëm pse thanë: “Allahu është Zoti ynë!”, u dëbuan prej shtëpive të tyre pa kurrfarë të drejte. E sikur Allahu të mos i zmbrapste disa me disa të tjerë, do të rrenoheshin manastiret, kishat havrat dhe xhamitë që në to përmendet shumë edhe emri i Allahut”23. Ky pasazh kuranor bën mbrojtjen dhe lirinë fetare, shkakun kryesor pse duhet rrokur armët, kjo tejkalon gjerësisht të vetmin kontekst islamik (sipas komentatorëve, Mekasit i ndiqnin myslimanët e rinj të vendosur në Medine, mirëpo Profeti priste një urdhër hyjnor për të hyrë në luftë). Fillimi i ajetit të gjatë 5:48, i ngritur në një shkallë të lartë, gjithashtu është interpretuar si detyrë që i takon islamit, të mbrojë fetë e mëparshme: ”Ne edhe ty (Muhammed) ta zbritëm librin (Kur’anin) e vërtetë është që është vërtetues i librave të mëparshëm dhe garantues i tyre”... Megjithatë, përderisa merremi me këtë çështje, që është e ndieshme si për islamin ashtu edhe për religjionet tjera, është me rëndësi për t’u dalluar mirë prapavija e doktrinave nëpër dallgët historike. Me gjithë ngjarjet e paparashikuara të historisë, “rregulla kuranore ka ditur të bart një tolerancë që, po ashtu edhe në ditët tona, është e respektueshme në një pjesë të konsiderueshme të sistemeve socio-politike”. Po ashtu, po të ketë pasur mosmarrëveshje politike në ndonjë moment mes myslimanëve dhe jehudive të Medines, kjo nuk e ka penguar Profetin dhe gjeneratat që kanë vazhduar të respektojnë fenë e jehudive: kjo nuk është një rastësi po qe se më 1492, jehuditë spanjollë u dëbuan, ashtu sikurse edhe myslimanët, nga la Reconquista (ripushtuesit), dhe kanë kërkuar strehë masivisht pranë sulltanit osman të Stambollit. Atëherë, si mund të mallkonte një imam bashkëkohor jehuditë, duke praktikuar sionizmin ekstrem, përderisa Profeti pohonte veçanarisht: “Kushdoqoftë që dëmton një të krishterë ose një jehudi do të jetë armiku im në Ditën e Gjykimit dhe do ta paguajë atë“? Në të vërtetë, 23

Kuran 22: 39-40.

FEJA DHE SHKENCA

217

më shumë se të debatohet për shfuqizimin hipotetik të feve tjera nga islami - tema që, në planin teologjik, ka arritur të bëhët e vjetër, myslimani bashkëkohor do të duhej të koncentrohej mbi shfuqizimin e brendshëm, paraqitjeve dhe shprehjeve të ngurta, të cilat pengojnë mbështetjen e Realitetit (Haqiqa) prej shumë kohësh dhe e përsëritur në çdo kohë.

218

EDUKATA ISLAME 97

Eric Younes Geoffroy

THE TOPICALITY OF THE DEBATE BETWEEN SCIENCE AND RELIGION IN ISLAM Pluralism in Islam (Summary) Pluralism is given special importance in Islam (be it the outer aspect – Islam vs. other religions and cultures or the inner aspect – inter Islamic). There are two

Marrë nga: www. science-islam.net/article.php3?id_article-9306glang=fr

different forms of pluralism: positive pluralism, which originates from written sources, preached by those who guide the people, and negative pluralism, which evokes the history of Islam as well as that of other religions and which brings

Përktheu nga gjuha frënge: Mitat Fejza

with itself controversy and fragmentation (fitna).

‫إرﻳﻚ زون زوﻓﺮوى‬

‫اﻟﺠﺪل اﻟﺪاﺋﺮ ﺑﻴﻦ اﻟﻌﻠﻢ و اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻰ اﻹﺳﻼم‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬ ‫اﻟﺘﻌﺪدﻳﺔ ﰲ اﻹﺳﻼم أو وﻋﻲ اﻻآﺧﺮ‬ ‫ وأﺣﻴﺎﻧﺎ ﻣﻦ‬،‫ وﻳﺮد اﻟﺘﻌﺪدﻳﺔ ﺧﺎص‬،‫ﻣﻦ ﺑﲔ اﳌﻼﺣﻈﺎت اﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ﻋﻠﻰ اﻹﺳﻼم‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻣﻦ اﻟﻨﺎﺣﻴﺔ اﳋﺎرﺟﻴﺔ ﻟﻺﺳﻼم ﰲ ﻣﻮاﺟﻬﺔ اﻷدﻳﺎن واﻟﺜﻘﺎﻓﺎت اﻷﺧﺮى‬ ‫ ﳝﻜﻦ أن ﻧﺴﺘﺸﻒ ﻣﻦ ﺑﲔ أﻣﻮر أﺧﺮى‬.‫)وداﺧﻠﻴﺎ ﰲ ﺑﻌﺾ اﻷﺣﻴﺎن( ﺑﲔ اﳌﺴﻠﻤﲔ‬ ،‫ ﻣﻦ أوﻟﺌﻚ اﻟﺬﻳﻦ وﺟﻬﺖ ﻟﻠﺸﻌﺐ‬،‫إﳚﺎﺑﻴﺔ و اﻟﱵ وﺿﻌﺘﻬﺎ ﻣﺼﺎدر ﻣﻜﺘﻮﺑﺔ‬ ‫ وﻫﻮ ﻣﺎ ﻳﺴﻤﻰ ﰲ اﻟﻮاﻗﻊ دي اﻟﻮاﻗﻊ ﰲ‬،‫ ﺧﺎﻧﻌﺔ أﻛﺜﺮﻣﻦ اﻻﳔﺮاط‬،‫واﻟﺘﻌﺪدﻳﺔ ﺳﻠﺒﻴﺔ‬ ‫ وﲪﻠﺖ ﻋﻠﻰ‬،‫ ﻣﺜﻠﻬﺎ ﰲ ذﻟﻚ ﻣﺜﻞ اﻟﺪﻳﺎﻧﺎت اﻷﺧﺮى‬،‫اﻟﺘﺎرﻳﺦ اﻹﺳﻼﻣﻲ‬ .‫أﻗﺴﺎﻣﻬﺎاﳋﺎﺻﺔ واﻟﺘﻘﺴﻴﻢ اﻟﻔﺘﻨﺔ‬

220

QASJE

Kenan Bahtiri

SHEFATI I MUHAMEDIT A.S. NË DITËN E GJYKIMIT Një nga kushtet kryesore të Islamit është besimi në Ahiret (botën tjetër). Besimi në Ahiret, është tema e dytë e përmendur në Kur’an menjëherë pas Tevhidit (Njëshmërisë) së Allahut xh.sh.. Besimi në Ditën e Gjykimit hyn në kushtet-shartet e imanit. Gjithashtu është e njohur se çdo pejgamber, që nga Ademi a.s. e deri te Muhamedi a.s., ka pasur mrekullitë-muxhizet e veta nga ana e Allahut xh.sh., me anë të të cilave ka bindur apo është munduar të bindë popullin, tek i cili ishte dërguar pejgamber. Kështu mrekullitë e njërit pejgamber ndryshonin nga mrekullitë e pejgamberit tjetër, dhe se mrekullia e çdo pejgamberi ishte e atij lloji, për të cilin populli ku ishte dërguar kishte më shumë prirje dhe njohuri. Ibrahimi a.s. p.sh. kishte mrekullinë - zjarrin. Musai a.s. kishte shkopin e tij, Isai a.s shërimin e të verbërve etj.. Ndërsa Muhamedi a.s., para së gjithash, kishte Kur’anin fisnik, mrekullinë e përhershme. Me një fjalë, mrekullitë e pejgamberëve ndryshonin nga njëri pejgamber në tjetrin. Disa prej tyre kishin mrekulli që ishin lëndore e konkrete, ndërsa disa ishin mendore dhe të përjetshme.1 1

Muhammed Mutevel-li esh-Sharavi, Mu’xhizaturr-rresul, Kajro, 1990, f. 10.

EDUKATA ISLAME 97

Mirëpo, Muhamedin a.s. si i dërguari i fundit, Allahu xh.sh. e përforcoi me shumë mrekulli, si lëndore edhe konkrete ashtu edhe me muxhize mendore e kuptimore (ma’nevije), si p.sh. mrekullia e Kur’anit fisnik etj.2 Gjithashtu Allahu xh.sh. i dhuroi të Dërguarit të tij të fundit Muhamedit a.s. edhe shumë gjëra, të cilat nuk ia dhuroi asnjë pejgamberi tjetër më parë dhe me to e veçoi prej të dërguarve të tjerë, si: - universalitetin e shpalljes, si i dërguar për mbarë njerëzimin. - i dërguar i fundit. - Tokën Allahu xh.sh. ia ka bërë atij dhe Ymetit të tij të pastër dhe vendfalje. - ia ka lejuar atij dhe Ymetit të tij ngrënien e bagëtisë etj.3 Ndërkaq në botën tjetër, Allahu xh.sh., të dërguarin e Tij Muhamedin a.s. e ka dalluar me: - El-Vesiletu - autoritetin dhe afrimin tek Allahu xh.sh. që është grada më e lartë në Xhenet, të cilën e ka përgatitur Allahu xh.sh enkas për Pejgamberin a.s.4 - El-Keutheru - është një lumë nga lumenjtë e Xhenetit. - El-Havdu - liqeni në të cilin Ditën e Kiametit nuk do të pijë askush ujë përveç myslimanëve5, dhe - SHEFATI - ndërmjetësimin që do të bëjë Muhamedi a.s. për të tjerët dhe me vendin e lavdërueshëm (Mekami Mahmud)6, për të cilin bëhet fjalë në vazhdim. Mirëpo, para se të flasim për shefatin e Pejgamberit a.s në Ditën e Gjykimit dhe për faktin se a do të ketë shefat apo jo, duhet të theksojmë se dijetarët islamë, për sa i përket kësaj, ndahen në dy grupe. Në vazhdim do të sjellim disa konstatime të dijetarëve islamë, për të mos pasur mëdyshje fare se a do të ketë shefat të Pejgamberit a.s. mbi besimtarët në Ditën e Gjykimit apo jo. 2

Hasen Ejjub, Tebsitul-‘akaidil-islamijj, Kuvajt, 1980, f. 211. Po aty. 4 ***, Unë jam mysliman, Prizren, 1995, f. 19. 5 Hasen Ejub, op.cit., f. 236. 6 Po aty, 323. 3

QASJE

221

Shprehja “shefa’at” në gjuhën arabe, përveç kuptimeve të tjera, ka edhe kuptimin “çlirim pas një vuajtje dhe një mundimi”, por ka edhe kuptimin e palës, çiftit7. Gjithashtu ka kuptimin edhe të mjetit dhe kërkesës [el-vesiletu vet-taleb].8 Ndërkaq, sipas kuptimit terminologjik do të thotë “kërkimi i së mirës për të tjerët”, e që këtë ndihmë dhe të mirë do ta kërkojnë për të tjerët pejgamberët, dijetarët, shehidët dhe njerëzit e mirë9. Kur bëhet fjalë për shefatin, thotë H. Sherif ef. Ahmeti, fjala është për ndërmjetësimin dhe angazhimin e Pejgamberit a.s ose të dikujt tjetër për të shpëtuar - me lejen e Zotit xh.sh., - personin tjetër nga vuajtja dhe mundimi, pra për ta çliruar nga të këqijat, e me fjalën “palë” kuptohet ndërmjetësuesi, angazhuesi që në këtë rast është Pejgamberi a.s., kurse pala tjetër është ai për të cilin bëhet angazhimi për shpëtim10. Në besimin islam shefati është për ata që kanë vepruar gjynahe të mëdha dhe për shkak të tyre janë banorë të Xhehnemit. Nuk ka dyshim se në Ditën e Gjykimit shefati i Pejgamberit a.s. dhe i atyre të tjerëve që Allahu xh. sh. do t’u japë leje për të ndërmjetësuar është - evident dhe mëse i nevojshëm, ngase për këtë flasin shumë ajete dhe hadithe të Pejgamberit a.s. të cilët nuk lënë ndonjë dyshim. Madje shefati është një nga manifestimet e mëshirës së Allahut xh.sh. që besimtarëve mëkatarë t’u falë mëkatet për të cilat nuk janë penduar, me kusht nëse nuk kanë bërë qyfër, nuk e kanë mohuar Allahun xh.sh., sepse për qyfrin, siç thotë ajeti kuranor, nuk ka falje dhe as pranohet ndërmjetësimi i dikujt. Në anën tjetër, shefati është një lloj nderimi dhe privilegji për Pejgamberin a.s. apo shehidin që të bëjë shefat për popullin [Ymetin] e vet, gjegjësisht për njerëzit tjerë.

H. Sherif Ahmeti, Dispensë e vitit II për lëndën e Akaidit në Fakultetin e Studimeve Islame Prishtinë, (dorëshkrim), f. 62. 8 Hasen Ejjub, op.cit., f. 324. 9 Po aty. 10 H. Sherif Ahmeti, op.cit., fq. 62.

222

EDUKATA ISLAME 97

Allahu xh.sh. në Kur’an thotë: “S’ka dyshim se Allahu nuk fal t’i përshkruhet Atij shok [idhujtarinë] e përpos këtij mëkati ia fal kujtdo…” (En-Nisa, 48) Nga ajeti i lartshënuar kuptohet se Allahu xh.sh. nuk e fal atë njeri i cili i përshkruan Allahut shok, pra Allahu xh.sh. nuk e fal qufarin dot, ndërsa përveç këtij mëkati të madh, fal kë të dojë Ai, e së këndejmi pranon edhe lutjen [shefatin] e atij që do Ai. Mirëpo, meqë besimtari nuk e di nëse do t’i falen mëkatet apo jo, do të ketë shefat apo jo, ai, kohë pas kohe, duhet të pendohet, kështuqë, kur t’i vijë vdekja të jetë i penduar e të mos mbështetet vetëm në mëshirën e Allahut xh.sh., por, njëkohësisht, le të kujtojë edhe masën e fortë ndëshkuese nga Allahu për ata që e meritojnë11. Nga ana tjetër, falja e mëkatit të madh, u mor vesh, nëse besimtari nuk pendohet, është e mundur dhe nëse do Allahu xh.sh. e fal atë, atëherë është e mundur që Allahu xh.sh. të pranojë edhe ndërmjetësiminshefatin e pejgamberëve, njerëzve të mirë dhe të atyre të tjerëve që do t’u japë leje Ai. Gjithashtu në Kur’an, Allahu xh.sh. në mënyrë urdhërore i thotë Muhamedit a.s.: “Kërko falje për mëkatin tënd dhe për mëkatet e besimtarëve dhe besimtareve…” (Muhamed, 19) Fakti se Allahu xh.sh. e urdhëron Muhamedin a.s. të kërkojë falje për mëkatet e besimtarëve, kuptohet vetvetiu edhe leja me të cilën është i autorizuar të lutet te Zoti xh.sh. për faljen e mëkateve të besimtarëve mëkatarë e të papenduar. Dhe lutja e tillë e përmendur në ajet dhe e cila do të bëhet për të tjerët, nuk është tjetër veçse shefat.12 Prandaj, shefat do të ketë gjithsesi, por jo për gjithkënd dhe nga gjithkush, p.sh. disave nuk do t’u bëjë dobi ndërmjetësimi i atyre që do të ndërmjetësojnë për ta: ”Atyre [jehudinjve ] nuk do t’iu bëjë punë ndërmjetësimi i ndërmjetësuesve”. Pra, shefat do të bëjnë vetëm ata që dëshiron Allahu xh.sh., dhe vetëm me lejen e Tij, dhe vetëm shefati i të tillëve do të pranohet. 11 12

Vehbi S. Gavoçi, Nyja e Besimit sipas Tahaviut, Prishtinë, 1995, f. 99. H. Sherif Ahmeti, po aty, f. 63.

QASJE

223

Allahu xh.sh. thotë: “Kush mund të ndërmjetësojë tek Ai pos me lejen e Tij…” (El-Bekare, 255) Transmetohet nga Osman ibn Afani r.a. se Pejgamberi a.s ka thënë: “Në Ditën e Kiametit do të bëjnë shefat këto tri grupe: pejgamberët, pastaj dijetarët dhe më pastaj shehidët”. (Transmeton Ibn Maxhe, hadithi është hasen) Dhe s’ka dyshim se Muhamedi a.s. është ai i pari i cili do të ngrihet nga varri, i pari i cili do të ndërmjetësojë dhe të parit të cilit do t’i pranohet ndërmjetësimi. Pejgamberi a.s. ka thënë: “Unë jam i pari që do të angazhohem për të bërë shefat dhe i pari të cilit i pranohet shefati”. (Transmeton Muslimi dhe Ebu Davudi) Lidhur me këtë, Allahu xh.sh. në Kur’an Muhamedit a.s. i thotë: “Është e sigurt se Zoti yt do të ngrejë ty në një vend të lavdishëm [Mekami Mahmud]”. (El-Isra, 79) E, kur Pejgamberi a.s. është pyetur se ç’është “Mekami Mahmud”, është përgjigjur: “Është vendi në të cilin unë do të ndërmjetësoj për Ymetin tim”. (Transmeton Ahmedi, Termidhiu dhe Bejhekiu në “Delail”) Kurse Xhabiri r.a. transmeton se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Shefatin tim e kam rezervuar për mëkatarët e mëdhenj nga Ymeti im”. (Transmeton Ahmedi, Nesaiu, Ibn Habbani, Ebu Davudi dhe Termidhiu i cili mendon se hadithi është garib) Nga ajetet e lartpërmendura dhe nga hadithet e Pejgamberit a.s. kuptohet qartë se në Ditën e Gjykimit - me lejen e Allahut - do të ketë shefat për atë që do Allahu xh.sh..

Mendimet e kundërshtarëve të shefatit Dijetarët nga radhët e mutezilëve dhe të havarixhëve mendojnë se në Ditën e Gjykimit nuk do të ketë shefat. Ky grup dijetarësh për bazë i marrin disa ajete kuranore, të cilat në të vërtetë kanë kuptim tjetër dhe interpretimet që ua bëjnë këto dy shkolla këtyre ajeteve nuk përputhen me realitetin.

224

EDUKATA ISLAME 97

Sipas tyre, ajeti: Njeriut nuk i takon tjetër vetëm ajo për të cilën është angazhuar vetë”. (En-Nexhm 39) Dhe ajeti tjetër: “Kush bën një të mirë sa grimca, atë do ta gjejë. Dhe kush punoi ndonjë të keqe, që peshon sa grimca atë do ta gjejë”. (Ez-Zilzal, 7-8) na bëjnë të kuptojmë se njeriut i takon vetëm ajo që e fiton me djersën e vet, prandaj nëse pranohet shefati, sipas këtyre, ai njeri po shpërblehet me djersën e dikujt tjetër. Madje nëse pranohet shefati, thonë këta, do të ndodhë që njeriu të mos e përjetojë atë për veprën e bërë13. Mirëpo, në të vërtetë, këto dy ajete nuk e kanë këtë kuptim, siç mendojnë kundërshtarët e institucionit të shfaatit, ngase këto ajete kanë kuptim shumë më të gjerë dhe si të tilla flasin për drejtësinë precize dhe absolute të Allahut xh.sh. dhe jo për rahmetin, mëshirën dhe bamirësinë e gjerë të Allahut xh.sh.. S’ka dyshim se Allahu xh.sh. është mëshirues dhe bamirës i madh, rahmeti i tij përfshin çdo gjë, edhe hidhërimin e tij, thuhet në mësimet islame. Rahmeti i Allahu është më i madh se i nënës ndaj fëmijës së saj, madje në Kur’an përmenden 100 emra të bukur të Allahut, prej të cilëve 77 janë që përfaqësojnë mëshirën dhe bujarinë e Allahut xh.sh. Prandaj, nëse mendojmë ashtu siç pohojnë kundërshtarët e shefatit, atëherë fare nuk do të vinte në shprehje as mëshira dhe as bujaria e Allahut xh.sh.. gjë që është kundër realitetit dhe është ndarje nga mendimi i shumicës dërrmuese të dijetarëve islamë.14

Llojet e shefatit Dijetarët islam shefatin e ndajnë në pesë lloje kryesore: 1. Shefati i madh ose ardhja në shprehje e Mekami Mahmudit për Pejgamberin a.s., i cili do të bëjë shefat për të gjithë njerëzit në Ditën e Gjykimit, i cili shefat ndryshe quhet ”shefatul - udhemij”, me të cilën është veçuar dhe është nderuar vetëm Muhamedi a.s dhe për të cilin jep shenjë edhe ajeti tashmë i cituar në suren El-Isra, 79. 13 14

H. Sherif Ahmeti, po aty, 64. Po aty, 64.

QASJE

225

2. Shefati për të hyrë një grup në Xhenet pa dhënë llogari, edhe ky është privilegj i Muhamedit a.s.. 3. Shefati për t’i ngritur besimtarët në një shkallë më të lartë. Ky shefat, sipas mendimit të shumicës së dijetarëve, nuk është veçori vetëm e Muhamedit a.s., por është edhe e të tjerëve. Do theksuar se këto tri lloje të shefatit nuk i kundërshtonë asnjë prej dijetarëve islamë. 4. Shefati për t’i shpëtuar pa hyrë në Xhehenem bërësit e mëkatit të madh, të cilët për ndryshe do të meritonin ndëshkimin me zjarr. 5. Dhe shefati për kryesit e mëkatit të madh për t’i nxjerrë ata prej zjarrit të Xhehenemit para afatit të daljes së tyre15. Dy grupet e fundi të shefatit i mohojnë mu’tezilët dhe havarixhët, të cilët mendojnë se kryesi i mëkatit të madh el-murtekibul-kebir do të jetë gjithmonë në Xhehenem. Por, këto mendime duke u mbështetur në argumente bindëse e të forta i mohojnë dijetarët esharitë dhe Maturditë. Ka edhe grupe të tjera të shefatit, të cilat nuk e pamë të udhës që t’i përmendim.

Si përfundim Nga sa u tha më lart mund të përfundojmë se shefati është një prej mrekullive me të cilën Allahu xh.sh. e dalloi dhe e nderoi të Dërguarin e Tij të fundit Muhamedin a.s.. Shefati është një nga mirësitë dhe rahmetet e shumta të Allahut xh.sh. me të cilën e nderon robin e Tij, kuptohet vetëm ata të cilët nuk i bëjnë shok [shirk] Allahut Një, në të kundërtën shirkun nuk e fal Allahu xh.sh. dot. Me një fjalë, për idhujtarët-qafirët nuk ka shefat. Shefat në Ditën e Gjykimit mund të bëjnë vetëm ata të cilëve u jep leje Allahu xh.sh. për të bërë, në të kundërtën pa lejen e Allahut shefati nuk vlen. Shefat do të bëjnë pejgamberi Muhamedi a.s., pejgamberët tjerë, ulemaja, shehidët, melaqet, njerëzit e mirë, prindërit për fëmijët e tyre dhe fëmijët për prindër. 15

Hasen Ejjub, op.cit., f. 326.

226

EDUKATA ISLAME 97

Shefati në Ditën e Gjykimit do të jetë evident, ngase për këtë, me gjithë mendimin e dijetarëve mu’tezilitë dhe havarixhë, flasin shumë ajete kuranore dhe hadithe të Pejgamberit a.s..

QASJE

227

Kenan Bahtiri

MUHAMMAD’S SHEFAT ON JUDGMENT DAY (Summary) Faith in life after death is one of the fundamental beliefs required of a Muslim to complete his faith. Faith in life after death is the second most frequent topic in the Qur’an after tawhid (the oneness of God). Belief in doomsday is one of the fundamentals and pillars of faith. It is a well-known fact that miracles were bestowed upon and performed by all the prophets (starting from Adam and up to Muhammad) to establish proof of their prophethood.

‫ﻛﻴﻨﺎن ﲝﺘﲑى‬

‫ﺷﻔﺎﻋﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬ ‫ ﻫﻮ‬، ‫ اﻻﻋﺘﻘﺎد ﰲ اﻵﺧﺮة‬.‫أﺣﺪ اﻟﺸﺮوط اﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ﻟﻺﺳﻼم ﻫﻮ اﻻﻋﺘﻘﺎد ﰲ اﻵﺧﺮة‬ ‫اﳌﻮﺿﻮع اﻟﺜﺎﱐ اﳌﺬﻛﻮر ﰲ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﱘ ﻣﺒﺎﺷﺮة ﺑﻌﺪ اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ و اﻻﻋﺘﻘﺎد ﰲ ﻳﻮم‬ . ‫اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ وﻳﺄﰐ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺷﺮوط اﻻﳝﺎن‬ ، ‫ وﻛﺎن ﻟﻪ ﻣﻌﺠﺰات ﻣﻦ ﷲ‬، ‫وﻣﻦ اﳌﻌﺮوف أ ﻳﻀﺎ أن أي ﻧﱯ ﻣﻦ آدم ﺣﱴ ﳏﻤﺪ‬ . ‫اﻟﱵ ﻣﻦ ﺧﻼﳍﺎ ﲤﻜﻦ ﻛﻞ رﺳﻮل ﻣﻦ إﻗﻨﺎع اﻟﻨﺎس اﻟﺬﻳﻦ أرﺳﻞ اﻟﻴﻬﻢ رﺳﻮﻻ‬

230

STUDIME

Fitim Veliu

SIMBOLI DHE FRYMA E SHENJTË JEZUSI - ISAI Pra, synohet një teori komperativiteti e cila ballafaqon kodet dhe diskurset në funksion të simbolit si fenomen prodhimi të asaj që quhet tashmë mjegull hyjnore në diskursin biblik, kurse simboli i krijimit mbi Jezusin-Isanë në diskursin e kodin kuranor mbetet një mister krijimi nga ana e Zotit nëpërmjet frymës së Tij të shenjtë. Pra, simboli në diskursin kuranor mbi krijimin e Isasë-Jezusit është shenjë e plotnisë së tij, pra simboli e ruan natyrën e tij, kur mbetet prapa kodit e diskursit si shenjë e motivueshme vetëm në planin e frymës së shenjtë. Kurse simboli në planin e diskursit biblik asgjësohet edhe në planin tematik, social dhe diskursiv, kur tenton që problemin e Jezusit-Isasë rreth krijimit ta paraqesë si të vërtetë nëpërmjet logjikës, mendjes në plan të parë, duke lënë në plan të dytë argumentin.

Simboli mbi krijimin e Isait - Jezusit ka qenë dhe vazhdon të mbetet një terr i mjegullt sa i përket krijimit të tij nëpërmjet frymës së shenjtë nga ana e Zotit. Kodi biblik, pra edhe Dhjata e Re, edhe ajo e Vjetër, pastaj Bibla siapas Gjonit, Lukës, Markut dhe Mateut sajojnë versione nga më të ndryshmet sa i përket lindjes së Jezusit. Pra, është lindur nga fryma e shenjtë, është profet, bir i njeriut, Bir i Perëndisë apo vetë Perëndia. Pra, statusi i tij është mjegull semantiko-letrare dhe një dukuri akohore mbi të cilën debatohet problemi i Jezusit në statu-

EDUKATA ISLAME 97

sin e Zotit, Birit, frymës apo profetit. Po them statusi, sepse me precizimin e lindjes së tij edhe vetë kodi biblik ka shpërputhje diskursesh sa i përket statusit të tij të lindjes. Problemi i statusit të tij ka prodhuar në literaturën e Dhjatës së Re atë që tashmë shënjohet si Trini e shenjtë. Ati, Biri apo Shpirti i shenjtë. Madje, kjo është teoria më konspirative që ndan orientin me oksidentin në planin e konceptit besimor, sepse diskursi kuranor është një antipod shkrimi ndaj diskursit biblik sa i përket simbolit mbi krijimin e Jezusit - Isasë. Edhe vetë pra rrjetet e teksteve biblike që debatojnë mbi problemin e Jezusit - Isait ndryshojnë në statusin e tyre dokumentues. Kodi kuranor lindjen e Isasë Jezuesit e specifikon si natyrë njeriu me mision profeti në vazhdën e misionarëve të mëparshëm profetikë. Pra, punimi ynë synon të shtrihet mbi këtë temë në planin e temës mbi lindjen e Isasë - Jezuesit, duke ballafaquar tekstet, diskurset, rrjetet e teksteve, stilin. Pra, synohet një teori komperativiteti e cila ballafaqon kodet e diskurset në funksion të simbolit si fenomen prodhimi të asaj që quhet tashmë mjegull hyjnore në diskursin biblik, kurse simboli i krijimit mbi Jezusin - Isanë në diskursin e kodin kuranor mbetet një mister krijimi nga ana e Zotit nëpërmjet frymës së Tij të shenjtë. Pra, simboli në diskursin kuranor mbi krijimin e Isasë - Jezusit është shenjë e plotnisë së tij, pra simboli e ruan natyrën e tij, kur mbetet prapa kodit e diskursit si shenjë e motivueshme vetëm në planin e frymës së shenjtë. Kurse simboli në planin e diskursit biblik asgjësohet edhe në planin tematik, social dhe diskursiv, kur tenton që problemin e Jezusit - Isasë rreth krijimit ta paraqesë si të vërtetë nëpërmjet logjikës, mendjes në plan të parë, duke lënë në plan të dytë argumentin. Dhe simboli mbi krijimin e Jezusit Isasë e kalon natyrën e tij në momentin kur inicon teorinë konspirative rreth statusit të Jezusit - Isasë në planin gjenetik. Nëse Jezusi Isai është lindur nëpërmjet frymës së shenjtë, ky është argumenti i diskursit kuranor, që mbetet përherëshmëri shkrimi, dokumenti dhe argumentimi. Simboli këtu mbetet në mundësitë interpretative se kush është fryma e shenjtë, si është realizuar krijimi nëpërmjet frymës së shenjtë. Këtë të dhënë e specifikon shumë saktë Kodi kuranor. Kodi biblik hyn në teorinë konspirative dhe e përjashton simbolin jashtë

STUDIME

231

diskursit kur frymës së shenjtë i jep konotacion njeriu, Zoti, shpirti, ati e biri. E theksuam në fillim se rruga e interpretimit të këtij fenomeni universal si botëkuptim mbi natyrën e krijimit të Jezusit - Isasë synon të na japë simbolin si ballafaqim të teksteve, simbolin si botëkuptim, simbolin si krijim dhe simbolin si interpretim. Ndërsa, rruga interpretative kap katër nivele kuptimore. Kuptimi i drejtpërdrejtë, metaforik, analogjik dhe mistik.

Krijimi i Isasë pa baba dhe e ëma e virgjër - Kodi kuranor Krijimi i Isasë si profet i njerëzimit, është specifikuar si natyrë njerëzore me mision profeti, i lindur pa baba, nga nëna e virgjër nëpërmjet frymës dhe fjalës së Zotit. Kjo specifikohet nëpërmjet citateve kuranore argumentative, logjike e semantike se krijimi i Isasë si profet i Zotit, është vazhdimësi e misionit profetik dhe se krijimi i tij sipas Kodit kuranor është vullnet i Zotit. Kodi kuranor e përshkruan lindjen e Isait nëpërmjet këtij citati. Përkujto kur engjëjt i thanë: “Oj Mejreme, Allahu të përgëzon me fjalën e Vet me lindjen e një fëmije si rezultat i fjalës së Zotit. E që duke qenë në djep, foshnjë u flet njerëzve, e edhe si i rritur e që është nga të përsosurit”. 47. Ajo tha. “Zoti im, si mund të kem unë djalë e mua s’më ka prekur njeriu, nuk jam e martuar”. Ai Allahu tha: “Ja, kështu, Allahu krijon çka të dojë. Kur ai vendos për një çështje, vetëm i thotë. Bëhu. Ajo menjëherë bëhet1”. Pra, ky citat flet mbi krijimin e Isasë nëpërmjet etapave, pra së pari është urdhri i Hyjit për lindjen e Isasë nëpërmjet fjalës, pastaj përgëzimi për foshnjën që do të lindë si rezultat i fjalës së Tij. Pas lindjes foshnja do të posedojë të folurit që është specifikë e krijimit hyjnor, sepse fëmija nuk mund të flasë pa mësuar nga e ëma. Pra, lindja e Isasë pa baba argumentohet nëpërmjet krijimit të njeriut të parë Ademit, pa baba, pa nënë, lindja e tij ishte nga dheu. Pra, krijimi i Isasë dhe Ademit kanë esencë dhe qëllim të njëjtë. Pra, krijimin e tyre nga Zoti i bashkon esenca si urdhër dhe qëllim. Pra, nëpërmjet krijimit të Isasë, si vazhdimësi e misionit 1

Sherif Ahmeti, Kurani Përkthim me komentim në gjuhën shqipe, f. 86, citati 45.

232

EDUKATA ISLAME 97

profetik, argumentohet krijimi i parë i gjenezës Ademit, si baba i njerëzimit. Krijimi i Ademit jepet nëpërmjet citatit i cili synon përforcimin e citatit mbi krijimin e Isasë, si model paraekzistencial. Vërtet, çështja e Isait, të lindur pa baba, tek Allahu është sikurse çështja e Ademit. Atë e krijoi Ai nga dheu, e pastaj i tha “Bëhu” ai u bë.2 Në diskursin kuranor paralajmërohet ardhja e Isasë si profeti më i dalluar i njerëzimit. Ardhjes së tij do t’i paraprijë fjala e Allahut, pra Kodi kuranor jep gradualitetin e krijimit të Isasë nëpërmjet etapave. Pra, në fillim paralajmërohet dhe përgëzohet Mejremja me lindjen e një djali nëpërmjet fjalës së Zotit, ndërsa citatet në vazhdim do të rrëfejnë statusin e tij nga profeti, madje ndër më të dalluarit. E duke u falur ai në faltore engjëjt e thërrasin: “Allahu të përgëzoi ty me Jahjanë, që do të vërtetojë fjalën e Isasë, ardhur nga Zoti, e që do të jetë prijës i matur dhe pejgamber nga të dalluarit”.3 Pra, ky citat jep shenjat e lindjes, ardhjes së profetit Isa në mesin e njerëzimit. Por, ardhjen e profetit Isa e paralajmëron edhe Kodi biblik, madje citatet biblike bëhen temë diskutimi mes krishterëve dhe çifutëve rreth paralajmërimit biblik të lindjes së Jezusit. Çifutët nuk e deargumentojnë lindjen e Jezuesit si profet. Në Isai 7-14 thuhet: Prandaj, vetë Zoti do t’ju japë një shenjë. Ja virgjëresha do të mbetet me barrë dhe do të lindë një fëmijë, të cilin do ta quajë Emanuel4. Ky citat është tipik parim impersonalist, nuk ka vetë përcaktuese si direktivë e diskursit. Prandaj, nuk dihet veta e afishuar, nëse diskursi është thënie e Jezuesit si shfaqje e Tij në rolin e Demiurgut, apo thënie e diskursit biblik për ardhjen e Jezuesit. Pra, ky citat specifikon se Zoti krijon dhe nuk lind ashtu siç përshkruan citati biblik mbi lindjen e Jezusit. Në Testamentin e Vjetër Jezusi përshkruhet si i lindur pa baba, pa nënë, pa gjenealogji. Pra, kodi 2

Po aty f. 59. Kurani i madhërishëm, Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam, Tiranë 2006, f. 55, citati 39. 4 Tahir Kukaj, Domethënia e citateve Kuranore dhe atyre Biblike, Dukagjini, Prishtinë 2005, f. 223. 3

STUDIME

233

234

EDUKATA ISLAME 97

e diskursi biblik ka kundërthënie sa i përket krijimit të Jezusit. Pra, në Testamentin e Vjetër krijimi i tij përshkruhet rastësi kohore, madje i ardhur në botë nëpërmjet koekzistencës. Në librin e hebrenjve rreth krijimit të tij thuhet: 1. Hebrenjve 7-3. Pa atë, pa nënë, pa gjenealogji, pa pasur as fillim ditësh as fund jete, por i përngjashëm me birin e Perëndisë, ai mbetet prift në amshim5. Pra, krijimi i Jezusit pa gjenealogji përjashton edhe Marijen në këtë version, e cila është nëna e tij, madje ka diskurse biblike të cilat e pranojnë Marijen si nëna e Jezusit. Edhe pse ekzistenca e Marijes nuk mohohet në disa kode e libra biblikë, pastaj mohohet vargu profetik. Sipas këtij versioni biblik, lindja pa nënë, baba dhe pa gjenealogji jep të kuptojmë se lindja e tij i ngjan një demiurgu ose vetë lindjes ose zbritjes së Zotit. Bibla ka konspiracione edhe sa i përket lindjes së Adamit. Pra, sipas biblistëve, Jezusi është krijesa e parë e lindur në kozmos, pra me këtë thënie mohohet gjeneza e krijimit të njeriut të parë Adamit-Ademit dhe i gjithë vargut profetik. Sipas Kolosianëve 1-15, Jezusi ishte imazh i Perëndisë së padukshëm, i parëlinduri i çdo krijese6. Pra, ky citat nuk thekson se Jezusi është Zot, por krijesë e parëlindur, imazh i Perëndisë, kurse në Malakia 3-6 thuhet: Unë jam Zoti, nuk ndryshoj, prandaj ju o bij të Jakobit, nuk jeni konsumuar7. Kundërthënia e citateve biblike jep deargumentimin se Jezuesi në Kodin biblik nuk ka natyrë të saktë statusi. Është lindur, është i vetëlindur, imazh apo shëmbëlltyrë. Në këto tri citate kemi tri diskurse antonimike. Në citatin e parë ngrihen dy teori. Krijimi pa paramodel si përjashtim i krijimit të njeriut të parë AdemitAdamit, pastaj krijimi nëpërmjet përngjasimit At e Bir dhe në citatin e tretë përjashtimi i Atit-Zotit dhe njëjtësimi si Njësh. Në diskursin kuranor relativizohet problemi i trinitetit që për kodin kuranor është trillim i ithtarëve të librit të mëparshëm. Andaj, në një aksiomë kuranore Zoti thotë:

O ithtarë të librit, mos e teproni në fenë tuaj dhe mos thoni tjetër gjë për Allahun, përveç asaj që është e vërtetë. Mesihu, Isa, bri i Mejremes, ishte vetëm i dërguar i Allahut. Ishte fjalë e Tij bëhu që ia drejtoi Merjemes dhe ishte frymë shpirti nga Ai. Besoni pra Allahun dhe të Dërguarin e Tij e mos thoni Tre, trini. Pushoni së thëni, se është më mirë për ju. Allahu është vetëm një Allah, larg qoftë asaj që Ai të ketë fëmijë. Çka në qiej e në tokë është vetëm e Tij. Mjafton që Allahu është planifikues i pavarur8. Pra, Kodi kuranor argumenton se Zoti është një, i përhershëm, i pavdekshëm, madje Zoti nëpërmjet diskursit kuranor përjashton mundësinë që të ketë ngjashmëri me krijesat e Tij, si i tillë Kodi thotë se Zoti është Apsoluti, ku të gjitha krijesat i përulen. Në diskursin Ihlas Zoti na njofton se. Thuaj. Ai është Allahu, Një dhe i vetëm. Allahu është Apsoluti, të Cilit i përgjërohet gjithçka në amshim. Ai as nuk lind, as nuk është i lindur. Dhe askush nuk është i barabartë, krahasueshëm me Atë9. Ky është diskursi më argumentues sa i përket njëshmërisë së Zotit, diskursi se Zoti është, jo tre, përjashtohet diskursi trinitar si influencë konspirative e biblistëve të Koncilit të Nikesë, aty ku hyjnizohet edhe figura e Jezusit-Isait, që ai të adhurohet e madhërohet në konceptin e figurës së shenjtë. Pastaj Zoti në Kodin kuranor shprehet si Apsolut mbi të gjitha krijesat e Tij. Apsolutja pra shtrihet si fillim dhe fund i çdo gjëje, që figurativisht jepet si argumentim se Zoti është i pafillim dhe i pambarim, i përhershëm dhe i pavdekshëm. Nuk ka lindur askënd dhe as nuk është i lindur. Ky është postulati i të madhërishmit, Zotit të përhershëm.

6 7

Po aty f. 60. Po aty f. 236.

Po aty f. 269.

Sherif Ahmeti, Kurani me përkthim dhe komentim në gjuhën shqipe, f. 137, citati 171. Kurani i madhërishëm, Instit. Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam, Tiranë 2006, f. 604, citat 1-4.

STUDIME

235

Zot, profet apo shpirt i shenjtë Titulli hap indikacionin e deshifrimit të statusit të Isait - Jezuesit, sepse citatet e kodet biblike provokojnë një titull tresh në kërkim të domenit të gjetjes dhe argumentimit të figurës që del në planin e trinomit si Zot, profet apo frymë e shenjtë. Titulli shënjon edhe një kërkim dhe involvim të diskursit kuranor si vërtetues, dokumentues, argumentues e sprovues në rrafshin interpretues e sqarues lidhur me titullin domen. Pra, kodi e diskursi kuranor rrijnë si rrjet interpretimi e kodifikimi mbi kodin biblik, sepse nëse Kodi biblik nuk pasqyron një teori të argumentimit mbi Jezuesin, Kodi kuranor bëhet shumë më i motivueshëm për të marrë rolin e selektuesit e kodifikuesit të saktë të teorisë kundërthënëse biblike. Kodi kuranor bëhet pasqyrë e rrëfimit në trajtën argumentuese në terrin biblik mbi Jezuesin. Kodi biblik shpërfaq citate të cilat e deargumentojnë njëra-tjetrën, pra citati i parë bëhet sqarues, kodi tjetër bëhet diku mohues e diku mjegull semantike, kurse një teori pasqyruese që ndjek problematiken e Jezuesit-Isait në rrafshin e kodifikimit të figurës së tij. Jezuesi dhe Veta Unë - shënjueshmëria si fillim dhe fund. Sipas zbulesës 22-13 thuhet: Unë jam Alfa dhe Omega, fillimi dhe mbarimi, i pari dhe i fundit10. Këto pra janë fjalët e Jezuesit sipas Zbulesës, që proklamojnë se Jezuesi është i parëlinduri, pra esenca. Me këtë citat përjashtohet vargu diakronik profetik. Shprehjet i pari dhe i fundit janë atribute cilësimi vetëm për Zotin si fillim dhe fund i çdo gjëje. Por në citatin biblik të Gjonit Jezuesi paralajmëron se pas tij do të vijë dikush tjetër, i cili do të jetë thënësi i së vërtetës, madje një person besnik që do ta zbatojë kodin e së vërtetës në rëndin ekszistecial. Madje, ai person do të kumtojë të ardhmen, pra fshehtësinë e botës tokësore dhe asaj qiellore. Pra, citati në vazhdim sfidon Alfen dhe Omegen në planin semantik e strukturor, ndërsa në planin e diskursit tematik shohim se Alfa dhe Omega bëhet rol dëshmues, tregues e argumentues

236

mbi të vërtetën e ardhjes së një njeriu besnik, i cili do t’i prijë masës në të vërtetën e pakontestueshme. Në Gjoni 16-12 thuhet: 13. Por, kur të vijë ai, Fryma e së vërtetës, ai do t’ju prijë në çdo të vërtetë, sepse ai nuk do të flasë nga vetja, por do të thotë gjitha ato gjëra që ka dëgjuar dhe do t’ju kumtojë gjërat që do vijnë11. Teorisë së parë biblike Alfa dhe Omega i kundërvihet diskursi amë, që e specifikon se Jezuesi nuk është i fundit, kur Gjoni paralajmëron ardhjen e një njeriu, kurse aksioma kuranore lidhur me atributet i Përhershmi, i Pavdekshmi, i Pari, i Fundit, Vigjiluesi, Jetuesi dhe i Dijshmi për çdo gjë i jep nëpërmjet një citati që specifikon natyrën e të qenit Alfa dhe Omega. Në diskursin El Hadid thuhet: Ai është i pari që s’ka mbarim, i dukshmi dhe i padukshmi dhe Ai është më i dijshmi për çdo gjë12. Ndërsa, citati i Gjonit ku Jezuesi parashikon ardhjen e njeriut si vazhdimësi e misionit të së vërtetës, të drejtës, diskursi kuranor këtë profetizim e argumenton nëpërmjet citatit të diskursit Saff ku thuhet: Dhe, kur Isai, biri i Merjemes, tha. “O beni israilë, unë jam i dërguar i Allahut te ju, jam vërtetues i Tevratit që ishte para meje dhe jam përgëzues për një të Dërguar që do të vijë pas meje, emri i të cilit është Ahmed”. E kur ai u erdhi atyre me argumente të qarta, ata thanë. “Kjo është magji e hapët”13. Pra ky citat ndërthurë në brendi disa biografema argumentuese në rrafshin e diskursit sqarues-identifikues. Identifikimi shtrihet në sqarimin e statusit të Isait që vetë përkufizohet si profet i Zotit, ky është rrafshi i parë komentues. Identifikimi në planin dokumentues sipërthekson një të vërtetë të padokumentuar në diskursin biblik, ai tani është dëshmues e vërtetues i Tevratit, librit të mëparshëm që ka statusin e misionit, pra misionariteti dëshmon e dokumenton misionin e mëhershëm. Dhe biografema e tretë Misionariteti dëshmon mbi lindjen e Misionarit, profetit të ri që do të jetë simbol i së vërtetës njerëzore, dëshmues për njerëzimin. 11

Po aty f. 254. Sherif Ahmeti, Kurani me përkthim dhe komentim në gjuhën shqipe, f. 623, citati 3. 13 Tahir Kukaj, Domethënia e citateve Kuranore dhe atyre Biblike, Dukagjini Prishtinë, f 41. 12

Tahir Kukaj, Domethënia e citateve Kuranore dhe atyre Biblike, Dukagjini Prishtinë, 2005, f. 254.

EDUKATA ISLAME 97

‫‪STUDIME‬‬

‫‪237‬‬

‫‪Fitim Veliu‬‬

‫‪THE SYMBOL AND THE HOLY SPIRIT – JESUS‬‬ ‫)‪(Summary‬‬ ‫‪The aim is to create a theory which compares the codes and discourses in‬‬ ‫‪the function of the symbol as a phenomenon, which produces what is now‬‬ ‫‪known as divine ambiguity in the biblical discourse, whereas the symbol of‬‬ ‫‪creation in the Qur’anic discourse remains a mystery - that of the creation by‬‬ ‫‪God through the breath of the holy spirit. Thus, the symbol in the Qur’anic‬‬ ‫‪discourse (on the creation of Jesus) is a sign of his oneness.‬‬

‫ﻓﻴﺘﻴﻢ وﻟﻴﻮ‬

‫رﻣﺰ اﻟﺮوح اﻟﻤﻘﺪس وﻳﺴﻮ ‪ -‬ﻋﻴﺲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‬ ‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ(‬

‫وﺑﺎﻟﺘﺎﱄ ﻓﺈن اﳍﺪف ﻣﻦ اﻟﻨﻈﺮﻳﺔ اﻟﱵ ﺗﻮاﺟﻪ رﻣﻮز اﳌﻘﺎرﻧﺔ‬ ‫ﻛﻈﺎﻫﺮة ﻣﻦ إﻧﺘﺎج ﻣﺎا ﻳﺴﻤﻰ اﻟﻀﺒﺎب اﻹﳍﻲ ﰲ اﳋﻄﺎب اﻟﺘﻮراﰐ‪ ،‬ﺣﻴﺚ اﻟﺮﻣﺰ‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻣﻦ اﻟﻴﺴﻮع – ﻋﻴﺴﻰ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﰲ رﻣﺰ اﳋﻄﺎب اﻟﻘﺮآﱐ ﻻ ﻳﺰال ﻟﻐﺰا ﻣﻦ‬ ‫ﺧﻼل ﺧﻠﻖ اﻟﺮب ﻣﻦ روﺣﻪ اﳌﻘﺪﺳﺔ‪ ..‬ﺑﺬﻟﻚ ‪ ،‬اﻟﺮﻣﺰ ﰲ اﳋﻄﺎب اﻟﻘﺮآﱏ ﻳﻌﲎ‬ ‫ﺧﻠﻖ اﻟﻴﺴﻮع ﻫﻮ ﻋﻼﻣﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻜﻤﺎل ﻟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ اﻟﺮﻣﺰ ﳛﺘﻔﻆ ﺑﻄﺒﻴﻌﺘﻪ‪ ،‬رﻣﺰﰱ‬ ‫اﳋﻄﺎب اﻟﺘﻮراﺗﻰ ﻣﻦ اﻟﺮوح ااﳌﻘﺪس‪ .‬وﻟﻜﻦ دﻣﺮت اﻟﺮﻣﺰ ﰲ ﺧﻄﺔاﳋﻄﺎب ﰲ اﳋﻄﺔ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﻟﻜﺘﺎب اﳌﻘﺪس واﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ واﳋﻄﺎﺑﻴﺔ‪ ،‬ﻋﻨﺪﻣﺎ ﲢﺎول ﺣﻞ اﳌﺸﺎﻛﻞ ﻳﺴﻮع‬ ‫ﺣﻮل ﻛﻴﻔﻴﺔ اﳋﻠﻖ ﺣﻘﺎ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻌﻘﻞ ﰲ اﻟﺼﺪارة‪ ،‬وﺗﺮﻛﺎﻟﱪاﻫﲔ ﰱ اﳌﺮﺗﺒﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ‪.‬‬

240

NGA TRADITA

Salih Shurete

TESPIHET PREJ PAGANIZMIT DERI TEK ISLAMI Disa të dhëna historike tregojnë se përdorimi i tespiheve ka filluar në kohë të hershme të historisë. Përdorimi i tyre ka filluar me fetë pagane dhe ato politeiste. Thuhet se përdorimi i tyre fillon me fenë Brahamite, ku shihet fotografia e zotit Brahma, duke bartur tespihet me dorën e tij të djathtë. Disa thonë se tespihet paraqiten tek aderuesit e Budës, të cilët u bënë të njohur me prodhimin e tyre për ta përmendur atë. Ekzistonte një dru i veçantë që quhej “telsi”, i cili përdorej për prodhimin e tespiheve për t’iu lutur zotit “Fishna”, zotit të dashurisë. Me gjithë mendimet e ndryshme për origjinën e saktë të tespiheve, të gjithë pajtohen se Azia është vendi i origjinës dhe paraqitjes së tyre. Kurse, ata të cilët e bartën përdorimin e tyre jashtë Azisë janë aderuesit e besimit të krishterë, të cilët hyjnë në kuadër të thesarit popullor që morën atribute të shenjtërisë. Nga disa njerëz u morën simbole fetare për të mbrojtur nga zilia, magjia (sihri), keqbërja etj. Kështu, me kalimin e kohës, tespihet u bënë sinonim i afrimit te perënditë. Siç tregojnë argumentet e historisë tespihet janë përdorur për qëllim adhurimi në kohën e fenikasve dhe babilonasve. Po ashtu u zbuluan nga shumë trashëgimi të civilizimeve të ndryshme se ata janë

EDUKATA ISLAME 97

ruajtur në arka të drurit, sepse ata kishin vlera të mëdha, që mund të krahasoheshin me vlerat e metaleve të çmuara. Tespihet kanë filluar të bëhen në formë të kokrrave jo të barabarta. Pastaj u prodhuan rruzat dhe u vendosën në një pe që lehtësonte lëvizjen e tyre. Sot, në muzeun Luver të Francës ruhen tespihet më të vjetër në histori. Thuhet se ata ishin përdorur njëri nga nxënësit e Isait a.s. Tespihet janë një grumbull rruazash (kokrra) me formë të njëjtë të sistemuara në një pe ose i ngjashëm me të. Përbëhen zakonisht prej rruazave, minares, ndarësve. Kokrrat mund të bëhen prej gurëve të çmueshëm, siç është: (agati, merxhani, bruzi, qelibari). Tespihet mund të jenë të bërë prej druri të veçantë. Po ashtu mund të jenë prej kockave, siç veprohej në shekujt e hershëm. Në atë kohë kokrrat e tespiheve bëheshin prej kockave të kafshëve të ngordhura apo dhëmbëve të të vdekurve. Këto ishin materialet kryesore prej të cilave bëheshin tespihet. Minareja apo duraku është pjesa më e lartë e tespiheve dhe mund te jetë nga i njëjti lloj i tespiheve, kurse tufa është pjesa e sipërme e minares dhe në shumicën e rasteve ajo bëhet nga mëndafshi. Kurse ndarësit tespiheve mund te jenë të ndryshëm në formë dhe në madhësi. Feja e krishterë tregoi interesim të madh për tespihet, për ç’gjë edhe zunë një hapësirë të gjerë në mendimin e kësaj feje. Ekziston konsensus i plotë në mesin e murgjërëve dominikanë se shenjtori Domenik, themelues i këtij sekti, i njohur me elokuencën e tij u përpoq t’i udhëzojë grupin albixhinet, në jug të Francës, në vitin 1213, të cilët kishin devijuar dhe se virgjëresha Merjem, paqja dhe shpëtimi i Zotit qofshin mbi të iu paraqit atij, duke mbajtur në dorën e saj një ikonë të vogël dhe i tha atij: “Nuk do të kesh sukses me elokuencën tënde, por me këta tespihet që ke në dorën tënde. Unë jam me ty dhe kurdo që t’i udhëzosh, mësoj ata që të luten”. Në shekullin e 15-të, ati Alen de La Rosh, organizoi lutjen me rruzare. Po ashtu, Papa Gjon Pali II, vitin 2002, e shpalli vit të rruzareve, që zgjati prej tetorit të vitit 2002 deri në tetor 2003.

NGA TRADITA

241

Myslimanët e morën traditën e tespiheve prej feve të përmendura më lart. Përdorimi i tespiheve nuk ka qenë i njohur në fillim të Islamit. Me paraqitjen e Islamit, Pejgamberi a.s. i urdhëroi pasuesit e tij përdorimin gishtërinjve në vend të tespiheve, për arsye se ata janë përgjegjës dhe do të flasin në ditën e kiametit dhe se ata janë në pronësi të myslimanit në çdo kohë. Në Musnedin e Ibn Ahmedit, në hadithin nr. 26549, thuhet se Pejagamberi a.s.iu kishte thënë grave besimtare: “’Keni obligim madhërimin, lavdërimin dhe shenjtërimin, mos e neglizhoni sepse e harroni mëshirën e Allahut. Këtë e bëni me përdorimin e gishtave, sepse ata janë përgjegjës dhe informues”. Sipas kësaj, Pejgamberi a.s. preferoi përdorimin e gishtave në vend të tespiheve. Thuhet se Pejgamberi a.s. përdorte gishtat në vend të tespiheve. Abdullah ibnu Amr thotë: “E kam parë Pejgamberin a.s. duke bërë tespih me të djathtën e tij“. Ai nuk i ka mohuar tespihet, por në të njëjtën kohë edhe nuk i ka përkrahur ata. Për këtë, shejhul Islam, Ibnu Tejmije thotë: “Numërimi i tespiheve me gishta është sunnet, kurse numërimi i tyre me bërthama, guralecë e të ngjashme është e mirë”. Nga e tërë kjo që u përmend, nuk kemi për qëllim lejimin apo ndalimin e përdorimit të tespiheve, por shpjegimin se tespihet nuk janë prej elementeve themelore në Islam, ashtu siç nuk janë edhe në fetë tjera. Përdorimi i tespiheve u përhap në mënyrë shumë të gjerë në kohën e dinastisë Emevite, deri në atë shkallë sa që ata u bënë pamje prej pamjeve të devotshmërisë. Me zgjerimin e kufijve të shtetit islam dhe me shtimin e pasurisë, shkëlqyen mjeshtrit në prodhimin e tespiheve prej kristali, gurëve të çmueshëm, derisa arkat e halifëve u mbushën me tespihet më të çmueshëm. Koha e Abasidëve paraqet epokën e artë në transformimin e cilësisë së tespiheve, për shkak të fërkimeve me civilizime tjera dhe me popuj tjerë si dhe me takimin e shumë kulturave. Në këtë ambient të ri lulëzuan institucionet e muzikës, lojërave, mexhliset e ndejave dhe u transferuan tespihet prej xhamive, teqeve në kuvende të lojërave e argëtimi që me kalimin e kohës u kthyen në pamje të natyrshme prej pamjeve të shoqërisë. Kështu, të gjithë njerëzit e rëndomtë, pothuajse posedonin tespihet e tyre modest, që tregonin për shtresën e tyre sho-

242

EDUKATA ISLAME 97

qërore. Tespihet e çmuara ishin pronë e klasës më të pasur të shoqërisë. Elita e shoqërisë i këmbente tespihet si dhuratën më të çmuar. Flitet se sunduesit abasit përdornin tespihë që ishin bërë prej xhevahireve dhe u bënë të njohur shumë lloje të tespiheve, siç ishin tespihet e Zubejdes bijës Xhafer el-Mensurit, që ishin prej tespiheve të rrallë në formën e tyre, sepse ishin bërë prej jakutit në formë të pushkës, të cilët Zubejdeja i kishte blerë për pesëdhjetë mijë dinarë. Pastaj, tespihet e Harun Erreshidit, që ishin dhjetë kokrra prej gurëve të çmueshëm, të cilët vlerësoheshin në tridhjetëmijë dinarë, pastaj tespihet e halifit El-Muktedir, të cilët u vlerësuan në njëqind mijë dinarë, që ishin bërë prej gurëve të çmueshëm. Po ashtu në kohën e dinastisë Fatimite dhe shekujve tjerë pati një numër të konsiderueshëm të princave, të cilët posedonin tespihë të rrallë dhe të çmueshëm si në aspektin material dhe në atë shpirtëror. Përmendet se disa ulema (dijetarë) të Fasit kanë poseduar tespihë madhështorë, të cilët qëndronin të varur në dhomat e medreseve për shkak të madhështisë së tyre dhe ata përdoreshin si mjet ndihme për në xhihadin e madh. Tespihet prodhoheshin prej materialeve që kanë vlerë historike dhe shpirtërore, siç është materia “kehreb”, origjina e së cilës është prej drurit të pishës, apo të kajsisë. Për shkak të peshës së përshtatshme si dhe aromës së bukur, e cila ndjehet me rastin e kontaktit me ta. Po ashtu ekzistojnë edhe tespihet e narxhiles, të cilët bëhen prej druri të butë. Turqia konsiderohet vendi origjinal i tij, dallohet me një aromë shumë të mirë. Pastaj kemi sindolustin, i cili është bimor po ashtu që njihet me emrin si gjerman. Pastaj kemi tespihet prej drurit sandal si dhe tespihet “alnisher” që janë lloji më i njohur i tespiheve. Ky lloj i tespiheve bëhet nga gjethet e disa drunjve, të cilët janë të përhapur në Jemen, Somali, Indi dhe Etiopi. Disa prej tyre merren nga barnishtat e detit dhe dallohen me aromen e thartuar. Tespihet më të përhapur janë ata që bëhen prej materies polistër për shkak të çmimit të lirë. Ekzistojnë lloje të ndryshme të tespiheve që janë të përhapur në anë të ndryshme të botës, siç janë tespihet prej drurit sandal, al-baks, ulliri, al-abk, dhemb elefanti, sedefi etj.

NGA TRADITA

243

Po ashtu përdorimi i tespiheve ndryshon prej kohe në kohë. Përdorimi i tyre filloi për shkaqe fetare dhe ibadet deri në paraqitjen e pozitës shoqërore. Disa tjerë e paraqesin si mjet për qetësimin e shpirtit për shkak të lidhjes së tyre të ngushtë me besimet njerëzore. Qyteti i Venedikut ishte njohur me prodhimin e tespiheve prej qelqi me ngjyra. Kina u njoh me prodhimin e tespiheve prej fildishi. Kurse Evropa u njoh me prodhimin e tespiheve prej qelibari të zi. Tespihet që kanë 33 kokrra janë më të njohur, por ka edhe me 99. Hasim tespihë që quhen mijëshe, për shkak se ata përmbajnë 1.000 kokrra. Irakianët janë populli, i cili më së shumti përdor tespihet dhe posedon llojet më të rralla të tyre. Në Irak ekzistojnë tregje të veçanta për shitjen e tespiheve dhe ata janë materie e veçantë. Bëhet ekspozimi i tespiheve në tregje dhe në dyqane të vjetra dhe konsiderohen sikur të ishin stoli ari, për arsye se shumë prej tespiheve ua tejkalojnë çmimet e stolive të arit dhe ata ruhen me kujdes në arkat e grave irakiane.

244

EDUKATA ISLAME 97

Salih Shurete

TESBIHS (PRAYER BEADS) FROM THE PAGAN TIMES UP TO NOW (Summary) Historical data shows that the use of prayer beads began in the ancient past. Initially, they were used in pagan and politeistic religions. It is thought that they were first used in Brahmanism (in pictures, Lord Brahma is shown holding a string of prayer beads in his right hand). Others claim that prayer beads were first introduced by the worshippers of Buddha, who became renown thanks to their production. Prayer beads were made of wood from the tulsi tree and were used to pray to Lord Vishnu, the God of Love.

Përktheu nga arabishtja: Desara Vathaj Marrë nga gazeta Al-Arab, Nr.7332, 9 korrik 2008

‫ﺻﺎﱀ اﻟﺸﻮرة‬

‫ ﻣﻦ اﻟﻮﺛﻨﻴﺔ اﻟﻰ اﻻﺳﻼم‬... ‫اﻟﺴﺒﺤﺔ‬ (‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ‬ ‫ﺗــﺮد ﺑﻌــﺾ اﻻﺷــﺎرات اﻟــﱴ ﺗﺆﻛــﺪ ان اﻟﺴــﺒﺤﺔ اﺳــﺘﺨﺪت ﰱ ﻓــﱰة ﺗﺎرﳜﻴــﺔ ﻏﺎرﻗــﺔ ﰱ‬ ‫اﻟﻘــﺪم ﺣﻴــﺚ ارﺗــﺒﻂ ﺗﺎرﳜﻬ ــﺎ ﺑﺎﻟــﺪﻳﺎﻧﺎت اﻟﻮﺛﻨﻴــﺔ و ﺗﻌ ــﺪد اﻟﻶﳍــﺔ ﻓــﻮرد ان أﺻ ــﻠﻬﺎ‬ ‫ﻳﻌﻮد اﱃ " ﻟﻠﱪاﳘﻴﺔ " ﺣﻴـﺚ ﻧﻄﻬـﺮ ﺻـﻮرة اﻻﻟـﻪ "ﺑﺮاﳘـﺎ " و ﻫـﻮ ﳛﻤـﻞ اﳌﺴـﺒﺤﺔ ﺑﻴـﺪﻩ‬ ‫ﻫﻨــﺎك ﺷــﺠﺮة ﺧﺎﺻــﺔ ﺗــﺪﻋﻰ "اﻟﺘﻠﺴــﻰ" ﳐﺼﺼــﺔ ﻟﺼــﻨﺎﻋﺔ اﻟﺴــﺒﺢ اﻟﺘﻌﺒﺪﻳــﺔ ﺑﺎﻻﻟــﻪ‬ . ‫"ﻓﻴﺸﻨﻮ" اﻟﻪ اﳊﺐ‬

246

PORTERETE TË SAHABEVE

Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha

BILAL IBNU REBAH (Muezin i Pejgamberit a.s) "Ebu Bekri është zotëri i ynë e ka liruar zotërinë tanë." (Këndon Bilalin) Omer el-Faruk r.a.

Bilal ibnu Rebah, muezini i Pejgamberit paqja dhe shpëtimi i Zotit qofshin mbi të ka njërën prej biografive më të begatshme dhe më të shndritshme të luftës së tij të paepur në rrugën e besimit… Ky është një tregim prej të cilit nuk mërzitet njeriu nga përsëritja e tij… Nuk ngopen veshët nga magjepsia e dëgjimit të tyre. Bilali është lindur në vendin e quajtur Serat dyzet e tre vjet para hixhretit. Babai quhej Rebah, kurse nëna quhej Hamame… Ajo ishte robëreshë e zezë pej robëreshave të Mekes….. Për këtë disa njerëz e quanin i biri i zezakes.

*** Bilali u rrit në Um-mul Kura (Mekke). Ishte rob i jetimëve të benu Abdu Ed-dar, të cilin babai i tyre e kishte lënë amanet për Um-meje bin Halef, njëri prej krerëve të politeistëve të Mekes.

EDUKATA ISLAME 97

Në momentin kur në Meke u paraqit drita e fesë së re .. Kur Pejgamberi, paqa dhe shpëtimi i Zotit qofshin mbi të shpalli fjalën e njëshmërisë… Bilali ishte prej të parëve që iu përgjigj thirrjes së Islamit. Përqafoi fenë e re, kur në fytyrën e rruzullit tokësor numri i atyre që kishin pranuar Islamin, nuk i kalonte gishtërinjtë e dy duarëve. Në krye të tyre ishte Hatixheja e bija e Huvejlidit, nëna e besimtarëve.. Ebu Bekr Es-Sidik, Ali ibnu Ebi Talib. Am-mar ibnu Jaser, nëna e tij Sum-meja. Suhejb Errumi dhe Al-Mikdad ibnu El-Esved. Bilali iu nënshtrua torturave dhe persekutimeve të politeistëve të Mekes si askush tjetër… Por, ai dhe të tjerët duruan dhe qëndruan në rrugën e Allahut, ashtu si nuk kishte duruar askush . Ebu Bekr Essidik dhe Ali ibnu Ebi Talibi kishin fisin dhe familjet që i merrnin në mbrojtje. Kurse të pambrojturit prej robërve dhe robëreshave, kurejshitët përdorën kundër tyre të gjitha llojet e torturave… Kurejshitët donin që ata t'i përdornin si shembull për t'i frikësuar të tjerët që merrnin guximin për braktisjen e zotërave të tyre dhe t’i besonin fesë së re në të cilën po thërriste Muhamedi a.s.. Në torturimin e tyre u njohën disa nga prijësit më të vrazhdë dhe më zemërgurë të kurejshit…Kështu shohim Ebu Xhehlin krimin që bëri ndaj Sumejes. U ndal para saj, duke ofenduar dhe sharë me fjalët më të ndyra, pastaj e mori shtizën ia shpoi barkun e maja shtizës doli në shpinë…. Ishte shehidi i parë në Islam…. Kurse sa i përket vëllezërve të saj në fe, në krye të cilëve ishte Bilal ibnu Rebah. Kurejshitët vazhduan për një kohë të gjatë torturimin dhe maltretimin e tij. Kur dielli përcëllues i Mekes arrinte zenitin e qiellit, atëherë kur rëra e Mekes arrinte temperaturën më të lartë….ua zhvishnin rrobat e trupit dhe ia vishnin jelekun prej hekuri duke i lënë në rrezet përcëlluese të diellit….

PORTRETE TË SAHABEVE

247

U mëshonin në shpinë me kamxhik, i urdhëronin ata ta ofendonin Muhamedin. Atëherë kur torturat tejkalonin çdo kufi dhe kur ata nuk kishin fuqi të përballonin torturat detyronin të thonin ate çka kërkonin prej tyre, kurse zemrat e tyre ishin plotë besim në Allahun dhe të dërguarin e Tij. Këtë nuk e bëri Bilal ibnu Rebahu, Allahu qoftë i kënaqur me të. Ai preferonte vdekjen para se të shqiptonte diçka që ishte kundër parimeve të Islamit. Personi, i cili më së shumti e torturonte ishte Umeje bin Halef dhe zebanija e tij. Ia skuqnin shpinën nga të rënat me kamxhik në diellin përcëllues, kurse ai pa ndalur thoshte: "Ehadun, ehadun, ehadun" (një, një, një) duke dashur të thoshte se beson në një Zot të vetëm… Në krahnorin e tij ia vendonin gurët e nxehtë të Mekkes, kurse ai thirret me zë: "ehadun, ehadun, ehadun" (një, një, një).. Ia shtojnë torturat, ai përgjigjet: "ehadun, ehadun, ehadun", (një, një, një). Kështu shohim se persekutimi kthehet në dashuri ndaj Allahut të madhërishëm…. Kështu shohim se i ngadhënjen mbi unin dhe mbi shejtanin…

*** E detyronin të përmend Latin e Uzatin, kurse ai përmend Allahun dhe të dërguarin e Tij.. I thuanin: Thuaj si të themi ne... U përgjigjej: Gjuha ime nuk mund ta shqipton... Torturimi bëhet më i ashpër dhe persekutimi vazhdon... Kur xhelati Umeje bin Halef lodhej nga torturimi. Ia lidhte kokën me një litar të vrazhdë, ia dorëzonte fëmijëve dhe të rinjve të Mekës që ta ngrehin shagas nëpër rrugët e Mekës... Bilali, Allahu qoftë i kënaqur me të, megjithatë e duronte persekutimin në emër të Allahut dhe të dërguarit të Tij dhe vazhdimisht e përsëritet himnin e tij “ehadun, ehad” (një, një)..

248

EDUKATA ISLAME 97

Nuk mërzitej nga përsëritja dhe nuk ngopej prej kësaj thënie të tij...

*** Ebu Bekr Essidiku, duke e parë Bilalin në këtë gjendje të mjerueshme, i ofroi Umeje bin Halefit ta blente prej tij. Por, ai e ngriti çmimin, duke menduar se Ebu Bekri nuk do ta blejë me atë çmim. Ebu Bekri e bleu për gjashtë okë ari... Pasi përfundoi shitblerja, Umeje i tha Ebu Bekrit: Sikur të ishe shtyer do ta shitja vetëm për një okë. Ebu Bekri ia ktheu: Po të kërkoshe më tepër do ta kisha blerë edhe për njëqind okë... Kur Ebu Bekri i tregoi Pejgamberit a.s. për blerjen e Bilalit dhe shpëtimin e tij nga duart e torturuesve të tij, Pejgamberi a.s. i tha: “Më shoqëro edhe mua o Ebu Bekr”. Por, Ebu Bekri ai ktheu: “E kam liruar o i dërguari i Allahut”.

*** Kur Allahu i madhërishëm i lejoi Pejgamberit a.s. të shpërngulet për në Medine, në mesin e atyre që u shpërngulën ishte edhe Bilali, Allahu qoftë i kënaqur me të. Bilali, Ebu Bekri Essidik dhe Amir bin Fuhejra, ishin vendosur në një shtëpi dhe të gjithë ishin goditur nga temperatura e lartë. Kur Bilalit i ulej temperatura e ngritte zërin e tij të ëmbël e recitonte: Ah sikur të kam mundësi një natë ta kaloj Në Fah dhe rreth meje bari i gjelbër A mund të shkoj një ditë në Mixhine Dhe a mund ta shoh unë Shamen dhe Tafilin. Nuk është për t'u habitur që Bilali të jetë mallëngjyer aq shumë për Meken, fushat, luginat dhe malet e saj... sepse aty ai e shijoi ëmbëlsinë e besimit... Atje ai jetoi i qetë duke iu lutur Allahut...

PORTRETE TË SAHABEVE

249

Atje ai ngadhënjeu ndaj unit dhe shejtanit të mallkuar

*** Bilali u vendos në Jethrib, larg torturave të kurejshit. Iu dedikua të dërguarit dhe të dashurit të vet Muhamedit, paqja dhe shpëtimi i Allahut qofshin mbi të. Nisej me të kur ai shkonte dhe kthehej me të kur ai kthehej…. Falej me të kur ai falej dhe luftonte me të kur ai shkonte të luftonte… Kështu vepronte dhe llogaritej se ishte njeri më afërt tek ai… si hija e tij. Kur Pejgamberi a.s. ndërtoi xhaminë e tij në Meke dhe filloi thirrja e ezanit…. Bilali ishte myezini i parë në Islam. Kur e përfundonte ezanin qëndronte te dera e shtëpisë së Pejgamberit a.s. dhe thoshte: "Haj-ja alas-salah, Haj-ja ala felah…". Kur e shihte se i dërguari i Allahut po dilte prej dhomës së vet dhe po vinte, ia fillonte ikametit.

*** Mbreti i Abisinisë, Nexhashiu i kishte dhuruar Pejgamberit a.s. disa shtiza të shkurta të çmueshme, prej gjërave që posedojnë mbretërit. Ai kishte ruajtur njërën për vete, një tjetër ia kishte dhuruar Ali ibnu Ebi Talibit dhe një ia dha Omer ibnul Hattabit. Pastaj shtizën e vet ia dhuroi Bilalit. Këtë shtizë Bilali e kishte bartur me vete gjatë tërë jetës….. Ai e barte atë për festat e bajrameve, në namazin për rënien e shiut. E vendoste atë përpara kur falej jashtë xhamisë në fushë.

***

250

EDUKATA ISLAME 97

Bilali mori pjesë me Pejgamberin a.s. në luftën e Bedrit. Pa me sytë e tij se si Allahu i madhërishëm e zbatoi premtimin e Vet, duke u dalë në ndihmë ushtarëve të Tij. Aty pa personalisht vdekjen e shumicës së tiranëve që e kishin fyer, ofenduar, torturuar e persekutuar në mënyrën më të keqe të mundshme…. Ai i pa në fushën e betejës të vrarë Ebu Xhehlin dhe Umeje bin Halef të prerë nga shpatat e myslimanëve, kurse të shpërthyer nga shigjetat e myslimanëve…

*** Kur Pejgamberi a.s. hyri në Mekke, çlirues në krye të batalionit të tij të gjelbër me të ishte thirrësi i qiellit, Bilal ibnu Rebah. Kur hyni në Qaben e shenjtë, në shoqërimin e Pejgamberit a.s. ishin vetëm tre veta: Othman ibnu Talha, bartës i çelësave të Qabes së shenjtë. Usame bin Zejd, i dashuri i Pejgamberit a.s. dhe i biri i të dashurit të tij dhe Bilal ibnu Rebah, myezini i të dërguarit të Allahut. Kur u afrua koha e namazit të drekës, ishin me dhjetëra mija për rreth Pejgamberit, paqa dhe shpëtimi i Allahut qofshin mbi të. Me mija politeistë prej kurejshëve, të cilët kishin pranuar islamin me vullnet apo me imponim, ishin pjesëmarrës të atyre pamjeve madhështore….. Në ato momente, Pejgamberi a.s. e ftoi Bilallin dhe i tha që të hip në kulmin e Qabes … mbi të të shpall fjalën e njëshmërisë, Bilali zbatoi urdhrin…. Duke e ngritur zërin e tij të lartë për ezan. Me mija qafa u zgjatën në drejtim të tij duke shikuar, kurse me mijëra gjuhë nisën ta përsërisin pas tij me përkushtim. Kurse ata në zemrat e të cilëve kishte sëmundje, xhelozia nisi t'i hajë zemrat e tyre, kurse inati filloi t'i shqyej zemrat e tyre. Kur Bilali arriti në ezan te fjala:

PORTRETE TË SAHABEVE

251

“Eshhedu en-ne Muham-meden Resulull-llah”, (Dëshmoj se Muhamedi është i dërguari i Allahut), derisa Xhuvejrija, e bija e Ebu Xhehlit tha: Betohem se vërtetë Allahu e paska lartësuar emrin tënd… Sa i përket namazit ne do ta falim, por - betohemi në Allahun - se ne nuk i domë ata që na kanë mbytur më të dashuri tanë. Babai i saj ishte vrarë në Bedr. Në këtë ambient, Halid ibnu Usejdi tha: Falënderoj Zotin që e nderoi babain tim e nuk mori pjesë në betejën e Bedrit. Babai i tij kishte vdekur një ditë para çlirimit të Mekës. Kurse Harith ibnu Hishami u shpreh: Medet për mua… Ah sikur të vdisja para se ta shihja Bilalin mbi Qabe. Ndërsa El-Hakem ibnu Ebil Asi, i prekur nga ky ambient i ri tha: Betohem në Allahun, se kjo është fatkeqësia më e madhe, të vijë dita kur robi i Beni Xhumah të pëllas mbi këtë ndërtesë (Qabe). Në mesin e tyre ishte edhe Ebu Sufjan ibnu Harb, i cili me një dhelpëri u shpreh: Unë nuk do të them asgjë… Sepse nëse them vetëm një fjalë, ky guri i vogël do ta çonte te Muhamed ibnu Abdilah.

*** Bilali vazhdoi të thërras ezanin gjatë tërë jetës së Pejgamberit, paqa dhe shpëtimi i Zotit qofshin mbi të. Pejgamberi a.s. e donte zërin e tij, i cili ishte persekutuar për Allahun, kurse ai nuk ndalej duke përsërit: "ehadun, ehadun", (një, një). Kur Pejgamberi, paqa dhe shpëtimi i Zotit qofshin mbi të, kaloi në botën e amshueshme dhe erdhi koha e namazit … Bilali shkoi ta thërriste ezanin - në momentin kur Pejgamberi a.s. ishte i shtrirë, ende nuk ishte varrosur. Kur erdhi te fjala: "Eshhedu en-ne Muham-meden resulull-llah" (Dëshmoj se me të vërtetë Muhamedi është i dërguari i Allahut). E mbuluan lotët dhe iu ndal zëri …. Myslimanët ia filluan të qajnë me ngashërim...

252

EDUKATA ISLAME 97

Pas kësaj e thirri ezanin për tre ditë. Çdo herë kur vinte te fjala "Eshhedu en-ne Muham-meden resulull-llah" (Dëshmoj se Muhamedi është i dërguari i Allahut), qante dhe bënte të qanin edhe të tjerët. Pas kësaj kërkoi prej Ebu Bekrit, halifit të Pejgamberit a.s. ta lirojë nga thirrja e ezanit, pasi që tash më nuk mund ta kryente atë punë në mungesë të dërguarit të Allahut. Kërkoi prej tij t'i lejojë të shkojë në Sham, të luftojë në rrugën e Allahut … Ebu Bekri Essiddiku r.a. hezitoi të pranonte lutjen e tij, por edhe ta lëshonte Medinën … Bilali atëherë i tha: Nëse më ke ble për vete, atëherë më mbaj… Nëse më ke liruar për hir të Allahut, atëherë më le për atë që më ke liruar. Ebu Bekri i tha: Betohem në Allahun se të kam blerë vetëm për Allahun. Nuk të kam liruar vetëm për hir të Tij. Bilali atëherë tha: Unë nuk mund ta thërras ezanin për asnjë njeri pas të dërguarit të Allahut. Ebu Bekri ia ktheu: Ti je i lirë.

*** Bilali u largua nga Medineja e ndritshme me karvanin e parë prej karvanëve të myslimanëve. U vendos në "Dareja" afër Damaskut. Nuk e kishte thirrur ezanin, derisa në Sham kishte shkuar Omer ibnul Hattabi dhe ishin takuar pas një periudhe të gjatë… Omeri r.a. ishte përmalluar shumë për Bilalin. E çmonte shumë. Kur përmendej Ebu Bekr Essiddiku para tij ai thoshte: "Ebu Bekri është zotëriu ynë, dhe ai është i cili ka liruar zotëriun tanë". Ka për qëllim Bilalin, Allahu qoftë i kënaqur me të. Në Sham, sahabet kërkuan prej Bilalit ta thirrte ezanin në prezencën e Omer ibnul Hattabit…

PORTRETE TË SAHABEVE

253

Kur Bilali ia nisi të thirrte ezanin, Omeri shpërtheu në vaj. Pas tij, qanë edhe sahabet tjerë, derisa mjekrat u bënë qull nga lotët. Bilali iu përkujtoi atyre kohët e bukuar të Medinës së ndritshme, sa kohë të bukura ishin ato.

*** Thirrësi i qiellit vazhdoi të banojë në periferi të Damaskut, derisa i erdhi vdekja. Gruaja e tij qëndronte pranë tij gjatë sëmundjes së vdekjes duke thënë: Ja çfarë pikëllimi…. Ai i hapte sytë dhe i përgjigjej: Ja sa gëzim i madh…. Pastaj dha frymën e tij të fundit duke përsëritur: Nesër do ta takoj të dashurit…..Muhamedin me shokët e tij Nesër do ta takoj të dashurit….Muhamedin me shokët e tij.

254

EDUKATA ISLAME 97

Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha

BILAL IBN RABAH The muezzin of the Prophet (Summary) “Abu Bakr is our master and the emancipator of our master” Bilal ibn Rabah, the first muezzin of Islam, was a true model of the morals and customs of Islam... His is a story one never gets tired of listening to... Bilal was born in Sarat 43 years before Hijra. Bilal’s father was called Rebah, whereas his mother was known as Hamamah... She was a black slave girl in Mecca. This is why some called him Bilal the Ethiopian.

‫‪PORTRETE TË SAHABEVE‬‬

‫‪255‬‬

‫د‪ .‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ رأﻓﺖ اﻟﺒﺎﺷﺎ‬

‫ﺑﻼل ﺑﻦ رﺑﺎح ﻣﺆذن اﻟﺮﺳﻮل ) ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ (‬ ‫"أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻫﻮ ﺷﻬﻢ ﻟﺪﻳﻨﺎ اراح ﺳﻴﺪﻧﺎ"‪.‬‬ ‫) ﻳﻐﲏ ﺑﻼﻻ ( ﻋﻤﺮ اﻟﻔﺎروق ‪r.a.‬‬

‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ(‬ ‫ﺑﻼل ﺑﻦ رﺑﺎح ﻣﺆذن اﻟﺮﺳﻮل ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻫﻮ واﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﺴﲑ اﻟﺬاﺗﻴﺔ‬ ‫اﻻﲟﺎن‪.‬‬

‫اﻷﻛﺜﺮ ازدﻫﺎرا وأﺑﺮع ﻟﻜﻔﺎﺣﻪ ﰲ ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫ﻫﺬﻩ ﻫﻲ ﻗﺼﺔ اﻟﺮﺟﻞ اﻟﺬي ﻻ ﻳﺸﻌﺮ ﺑﺎﳌﻠﻞ ﻣﻦ ﺗﻜﺮار ﻟﻪ‪...‬‬ ‫ﻣﻸت ﻧﺸﻮة ﻻ آذان ﲰﻌﻬﻢ‪.‬‬ ‫وﻟﺪ ﺑﻼل ﰲ ﻣﻜﺎن ﻳﺴﻤﻰ "ﺳﺮات" ‪ 43‬ﻋﺎﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﳍﺠﺮة‪ .‬ﻛﺎن اﺳﻢ اﺑﻴﻪ رﺑﺎح و‬ ‫اﺳﻢ اﻣﻪ ﲪﺎﻣﺔ ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻋﺒﺪة ﺳﻮداء ﻣﻦ ﻋﺒﺪة ﻣﻜﺔ‪.‬‬ ‫وﳍﺬا اﻟﺴﺒﺐ ﺑﻌﺾ اﻟﻨﺎس اﻟﻨﺎس ﻛﺎﻧﻮا ﻳﺴﻤﻮﻧﻪ ﳒﻞ اﻟﺴﻮداء ‪.‬‬

258

EDUKATA ISLAME 97

E filloi krijimtarinë e tij – qëkur ishte djalë i ri

LETËRSI ISLAME

Mexhid Yvejsi

POET I DEVOTSHËM - MENDIMTAR I PËRBOTSHËM SHEJH SA’ADI SHIRAZI (1203-1291) Shejh Sa’adi Shirazi është njëri nga përfaqësuesit më të shquar të letërsisë artistike, kryesisht poetike, vargjet e tij janë si një udhërrëfim, plot frymëzim. Për këtë ai është i çmuar, i nderuar jo vetëm në Lindje, por edhe në Perëndim.

Lindja, arsimimi dhe edukimi Emri i tij i plotë është: Ebu Abdull-llah Musherefeddin Ibni Muslihuddin Sa’adi Shirazi. U lind në vitin 1203, në qytetin Shiraz, që ndodhet në jug të Iranit. Rrjedh prej një familje të varfër, por fetare. Babai i tij ishte hoxhë, fukara, pa pasuri, ndrroi jetë i ri… Mësimet fillestare i kreu në Shiraz, kurse studimet e larta në Bagdad, në kryeqendrën e Botës Islame, djepin e kulturës myslimane… Dy prej myderrizëve kryesorë të tij ishin: Shejh Xhemaleddin (1186-1257) dhe Shejh Shehabeddin Suhreverdiu, (1144-1234), poet, shkrimtar, sufi, themelues i rendit mistik Suhreverdi…

Shejh Sa’adi Shirazi e filloi krijimtarinë e tij qysh kur ishte djalë i ri… Krijimtarinë e tij letrare, artistike e nisi me vargje lirike. Vargje lirike në bazë të gazelit persian, të cilat u përhapën në çdo anë… Krijimtarinë e tij e vlerëson shumë si Lindja, po ashtu edhe Perëndimi, e çmonte shumë Gëte, siç e çmonte aq më shumë Pushkini… Me gazelet e tij, Shejh Sa’adi Shirazi, e pasuroi jetën njerëzore, letërsinë perse, letërsinë botërore. Poezia e tij, në tërësi, është shumë e pasur artistikisht, është shumë e lartë moralisht. Në këtë jetë të përkohshme, lavdinë e Shejh Sa’adi Shirazi tij të përhershme, të përje(1203-1291) tshme, që i kanë dhënë, dy vepra të cilat janë: “Bostani” dhe “Gjylistani” ose, në gjuhën shqipe, “Pemishtja” dhe “Trëndafilishtja”. Veprën ”Pemishtja” e ka shkruar, e ka përfunduar, në Damask, në vitin 1255. Në hyrje të veprës, Sa’adiu na thotë se e shkroi “Pemishten” për t’u dërguar miqve në Shiraz, bashkqytetarëve, bashkatdhetarëve të tij, si një “dhuratë modeste” me poezi “nga aq kopshte që kishte parë e bredhur ai.”

LETËRSI ISLAME

259

Udhëtimet e tij – kanë shumë rëndësi Poeti persian, sufi, Sa’adi Shirazi, pas studimeve ishte larguar nga Bagdadi, kishte shkuar në Mekkë, haxhi, dhe nga ajo kohë fillojnë udhëtimet e tij. Udhëtimet e tij kanë shumë rëndësi, janë shumë interesante sepse e bëjnë këtë figurë edhe më impozante. Ka vizi-tuar Damaskun, Tripolin, Ba-albekun, Halepin dhe shumë qytete tjera të Lindjes së Mes-me. Për më tepër se njëzet vjet kanë vazhduar shetitjet e tij nga Jemeni deri në Afrikë, nga Azerbajxhani në Indi. Ka kaluar ditë të lumtura, por ka përjetuar edhe ditë shumë të vuajtura… Ka qenë mysafir i nderuar i mbretit Abak Shejh Sa’adi Shirazi n’Azerbejxhan, por ka qenë edhe rob e punëtor krahu në Tripoli, Liban. Ka ecur këmbë, zbathur, nëpër shkretëtirë, por ka qenë edhe mysafir shumë i respektuar në Dijarbakir… Ka shërbyer si dervish në Basra, shejh në Halep, hoxhë në Damask, Siri, prift Brahman në Somenath, Indi, por kur ishte nevoja është rrahur për t’i shpëtuar haxhinjtë edhe në Arabi…

260

EDUKATA ISLAME 97

Veprat: “Bostani” dhe “Gjylistani” Kur doli në dritë libri “Pemishtja” ose “Bostani”, autorit, Shejh Sa’adiut, në të gjitha anët i doli zani, aq sa e ftoi edhe mbreti, sulltani. Mbreti, Atabek Ebu Bekër Ibn Sa’ad Zengji (1223-1258), poetin Shejh Sa’adiun e ftoi që të punojë në pallatin mbretëror, por Sa’adiu këtë ofertë e refuzoi. Arsyen pse ka refuzuar, na tregon me këto vargje:

”Më mirë buk’e kripë e zot në shtëpi, sesa me brez t’art te mbreti si shërbenjës duaxhi.” Kishin kaluar vetëm tre vjet që ishe shkruar vepra “Bostani”, tani në vitin 1258, tre vjet pas librit “Bostani” doli në dritë kryevepra “Gjylistani”. “Gjylistani” në persishte ose në gjuhën shqipe “Trëndafilishte” është kryevepra e Sa’adiut, e shkruar në prozë, shumë herë e rimuar dhe me vargje e gërshetuar… Shkurt, në gjithë krijimtarinë e poetit Shejh Sa’adi Shirazi përshkohet fund e krye ideja për besim, dashuri, dashuri për çdo njeri…

Faqja e parë e “Pemishtes” nga një dorëshkrim indian

LETËRSI ISLAME

261

262

EDUKATA ISLAME 97

Adam Olearius, është i pari shkrimtar evropian, që i përktheu në tërësi dy veprat e poetit Sa’adi Shirazi, “Bostani” dhe Gjylistani”, i përktheu në gjermanisht, më 1654. Kurse, amerikani Ralph Waldo Emerson (1803-1882) poet, shkrimtar, esseist, filozof, ishte një admirues i madh i Sa’adiut, ka përkthyer nga përkthimet, pjesërisht, për amerikanët në anglisht…

Vargje njerëzore që besoheshin si “thënie hyjnore"

Mauzoleu i Sa’adiut në Shiraz

Ideja për besim – nga Lindja në Perëndim Kryevepra e Sa’adiut, “Gjylystani dhe Bostani” bën pjesë ndër veprat me përhapje më të madhe në botë. Është e njohur edhe në Kinë. Populli kinez e ka njohur me kohë Saadiun dhe veprën e tij. Veprat e Saadiut kanë depërtuar rreth 7 shekuj më parë në këtë vend dhe që prej shekullit XIV “Gjylistani dhe Bostani” i Saadiut ishte një libër udhëzues dhe mësimor për një pjesë të madhe të kinezëve bashkëkohorë. Përveç “Gjylistanit” në Kinë lexoheshin edhe gazelet tjera të Saadiut, për ç’gjë ka shkruar në “Ditarin e udhëtimit” edhe udhëpërshkruesi i njohur maroken, Ibën Batuta. Në ditarin e tij Ibën Batuta shkruante se, kur në vitin 1348 viziton qytetin Han Jo (asokohe quhej Sin Taze), populli i kësaj treve e priti me një ngrohtësi të madhe. Një ditë mikpritësit i kërkuan që të shkonte e të lundronte në lumë me varkë, ndërkohë që dëgjoi prej kinezëve një këngë perse, vargjet e së cilës ishin disa gazele të Saadi Shirazit. Andre du Ryer, është shkrimtari i parë evropian që e prezantoi me admirim poetin Sa’adi Shirazi, në Perëndim, duke e përkthyer pjesërisht, më 1634, veprën “Gjylistani” në frëngjisht.

Në vitin 1651 “Gjylistani dhe Bostani” përkthehet në Evropë, në gjuhën latine, që është mirëpritur shumë nga Volteri dhe të gjithë mendimtarët e mëdhenj të kontinentit të vjetër. Kapitulli i “Durimit dhe vetëpërmbajtjes” në veprën e “Gjylistanit” kishte depërtuar në mendjen e evropianëve gjatë shekullit XVII, duke i konsideruar dhe i besuar si “thënie hyjnore”, megjithëse ishin thëniet dhe mendimet e një kolosi pers që ishin shkruar persisht, por të cilat ishin përkthyer në latinisht. Kontesha Dunua, njëra prej poeteve të shquara franceze që e thërrasin ndryshe “Princesha e botës poetike”, veprat e së cilës kanë fituar shumë çmime të Akademisë Franceze, ka bërë një parathënie të plotë, të gjerë dhe shumë cilësore të veprës “Gjylistani dhe Bostani” në përkthimin e bërë prej Franc Tusen në gjuhën frënge. Lidhur me virtytet dhe personalitetin e Saadi Shirazit, ndër të tjera ajo shkruan: “Gjuha jonë e bukur franceze, me gjithë madhështinë e saj, nuk mund të pasqyrojë si duhet bukurinë dhe thellësinë e fjalës tënde (Saadi), por aroma e fshehur e fjalës tënde u është përhapur të gjithëve nëpërmjet këtij përkthimi”. Gëteja i madh gjerman, gjithashtu, është frymëzuar prej Sa’adi Shirazit dhe disa prej vargjeve të “Gjylistanit” i ka sjellë në veprën e famshme “Divani lindor-perëndimor”. Ralph Valdo Emerson, i cili njihet si poeti dhe prozatori më i madh i kohës së tij në Amerikë, duke u konsideruar si “Babai i Letërsisë Amerikane”, botoi në vitin 1842, në Boston të SHBA, përmbledhjen e parë me poezi perse. Kjo përmbledhje përbëhej prej përkthimit

LETËRSI ISLAME

263

të dy gazeleve të Hafizit dhe 176 distikëve që mbanin emrin e Saadiut. Lidhur me Sa’adiun, Emersoni thotë: “Ai ka folur me gjuhën e të gjithë kombeve dhe popujve të botës dhe rrëfenjat e tij, ashtu si ato të Homerit, të Shekspirit, të Servantesit dhe të Monten-it, kanë gjithmonë aktualitet”. Emersoni e cilëson veprën “Gjylistani” si një “Libër të Shenjtë” për mbarë botën dhe është i bindur që urtësia morale e tij janë ligjet e përgjithshme dhe ato botërore. Gijo Duse është një prej poetëve, prozatorëve, dramaturgëve dhe publicistëve më të njohur francezë në ditët e sotme. Ai ka përvetësuar vlera krijuese të larta prej veprës së Saadiut. Që prej vitit 1903 e deri në vitin 1961 ai ka botuar një sërë veprash me tregime, motivet e të cilave kryesisht i kishte marrë ose huazuar prej Saadiut. Një prej përmbledhjeve me tregime ai e ka pagëzuar me titullin “Në trëndafilishten e Saadiut”. Ernest Renan, Barbije Domenar, Henri Mase, Marselin Debord Valmord, Lui Aragon, janë disa prej shkrimtarëve, kritikëve dhe mendimtarëve francezë që vlerësojnë lart Saadiun. Këngëtarja Alma Rubens ka thurur një këngë me titullin “Për Saadiun”, ku i thur elozhe poetit të madh. Kjo tregon edhe një herë se fama dhe emri i Saadiut është aq e madh, sa ka depërtuar thellë në ishullin e vogël të Porto Rikos dhe qytetin modest të Santorës në Amerikën Qendrore.

Sa’adiu tek shqiptarët Sa’adiu ka depërtar edhe te shqiptarët, në veçanti te myderrizët, shejhlerët, ashikët, hafizët... Sipas studiuesit pers, Shahrouz Falahatpisheh, në Arkivin e Shtetit Shqiptar në Tiranë, gjenden 6 dorëshkrime të “Gjylistanit dhe Bostanit”. Ekzistimi i këtyre dorëshkrimeve persiane të mendimtarit të madh pers në Shqipëri, tregon depërtimin dhe shtrirjen e madhe të Sa’adiut gjatë shekujve të shkuar nga njëra anë, si dhe interesimin e

264

EDUKATA ISLAME 97

qarqeve studiuese, letrare, poetike dhe kulturore shqiptare për kryeveprat botërore dhe veçanërisht ato persiane. Poeti, shkrimtari, atdhetari, dijetari, Hafiz Ali Korça (1873 - 1956) e përktheu dhe e botoi shqip Gjylistanin (Trëndafilishtja) në Tiranë, 1925, kurse pena e hollë e Vexhi Buharasë (1920-1987) e përktheu dhe u botua më 1960, në Tiranë. “Gjylistani dhe Bostani” që tingëllon aq bukur në shqip, e cila përmban mbi 4000 vargje të rimuara, me dukje të thjeshtë e të kuptueshme, por elegante, me vlera njohëse dhe edukuese, ku bie në sy shpirti humanist i poetit, kujdesi për njeriun e thjeshtë, synimi fisnik për ta mbrojtur atë nga e keqja.

Vargjet e Sa’adiu të shkruara në Pallatin e Kombeve të Bashkuara Në gusht të vitit 2005, mjeshtri i shquar iranian, Muhamed Sirfijani, që njihet ndryshe edhe si mjeshtri i endjes së qilimave dhe sixhadeve, ka endur një qilim të bukur me sipërfaqe 25 m2 dhe në mes të tij me shkronja të arta ka shkruar thënien e njohur të tij: “Bijtë e Adamit janë prej njëri-tjetrit - Të gjithë kemi një origjinë”. Ky qilim ndodhet në një prej ambienteve të OKB në Nju-Jork. Kurse, në hyrje të Sallës së Kombeve, të ndërtesës së Kombeve të Bashkuara, në Nju-Jork, janë të shkruara këto vargje të Shejh Sa'adiut: ”Si pjesë e tërësisë të gjithë njerëzit janë Trupin e shpirtin nga një brum e kanë. Nëse dikush goditet me fatkeqësi As të tjerët s'do të kenë rehati. Nëse për fatkeqësi njerëzore s'ke dhembshuri Atëherë nuk mund ta mbani emrin njeri.” Për atë që kupton – vetëm kaq mjafton!

LETËRSI ISLAME

265

Disa poezi nga Shejh Sa’adi Shirazi

MUHAMMEDI (a.s.) Ai Në mënyrën Më të bukur Popullin e mësoi. Ai Në mënyrën Më të bukur Bukurinë e dëshmoi. Ai Në tërësi ishte mirësi, Mbi të qoftë paqja, Dhe mbi Familjen e Tij.

266

EDUKATA ISLAME 97

Nuk e ndjen Tek të tjerët Këtë fatkeqësi, Bir’i Ademit Nuk meriton Të quhesh ti…

PASURIA DHE SIGURIA Atje Në det Keni me gjetë Thesar, pasuri, Sa m’u ngi. Por, Nëse dëshironi Me pas siguri Atëherë kërkoni Tjetër shteg. E gjeni në breg…

PREJARDHJA Të gjithë jemi Nga Ademi. Meqë të gjithë S’pari prej tij Kemi filluar, Pra, nga një thelb Jemi krijuar. Atëherë, Nëse një njeri Vuan nga një fatkeqësi, Edhe tek të tjerët Humb çdo kënaqësi. Nëse ti

Përktheu nga anglishtja: Mexhid YVEJSI, Gjakovë

LETËRSI ISLAME

267

268

EDUKATA ISLAME 97

_________________________

Burimet kryesore: 1. W.M. Thackston. The Gulistan of Sa'di. (Bilingual. English translation, Persian. 2008. 2. Homa Katouzian, Sa'di, the Poet of Life, Love and Compassion (A comprehensive study of Sa'di and his works). 2006. 3. G.M Wikens, The Bustan of Sheikh Moslehedin Saadi Shirarzi (English translation and the Persian original). 1985. Iranian National Commission for Unesco, No. 46 4. E.G. Browne. Literary History of Persia. (Four volumes, 2,256 pages, and twenty-five years in the writing). 1998. 5. Jan Rypka, History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company. 1968 6. The Bustan of Saadi, English translation, 74 p., Iran Chamber Society (PDF). 7. The Golestan of Saadi, translated by Richard Freacess Bacon, 213 p., Iran Chamber Society (PDF). 8. Golestan Saadi, the complete work, in Persian (Pars Tech). This work can be freely downloaded (File size, compiled in pdf format: 485 KB). 9. Saadi Shirazi, Sheikh Mosleh al-Din, Persian Language & Literature, Iran Chamber Society. 10. Sa’adi, Muslih el-Din, a biography by Professor Iraj Bashiri, University of Minnesota. etj. etj.

Mexhid Yvejsi

SHEIKH SAAD SHIRAZI – A DEVOTE POET (1203-1291) (Summary) Sheikh Saad Shirazi is one of the most distinguished representatives of artistic literature, namely poetry, whose verses offer inspiring guidance. Due to this, he is widely admired not only in the east but also in the west.

‫ﳎﻴﺪ اوﻳﺴﻰ‬

‫ اﻟﻤﻔﻜﺮ اﻟﻌﺎﻟﻤﻲ‬-‫اﻟﺸﺎﻋﺮ اﻟﺘﻘﻲ‬ ‫اﻟﺸﻴﺦ ﺳﻌﺪي اﻟﺸﻴﺮازي‬ (1291-1203)

‫ واﻟﺸﻌﺮ ﰲ اﻟﻐﺎﻟﺐ‬، ‫اﻟﺸﻴﺦ ﺳﻌﺪي اﻟﺸﲑازي ﻫﻮ واﺣﺪ ﻣﻦ أﺑﺮز ﳑﺜﻠﻲ ﻟﻠﻔﻦ اﻻدﰉ‬ ‫ ﳍﺬا ﻓﻬﻮ ﳛﻈﻰ ﺑﺎﺣﱰام و ﺗﻜﺮﱘ ﻟﻴﺲ ﻓﻘﻂ‬.‫ ﻛﺎﻣﻞ اﻹﳍﺎم‬،‫ و اﺑﻴﺎﺗﻪ ﺗﻌﺘﱪ ﻛﺪﻟﻴﻞ‬، .‫ وﻟﻜﻦ أﻳﻀﺎ ﰲ اﻟﻐﺮب‬،‫ﰲ اﻟﺸﺮق‬

EDUKATA ISLAME 97

270

Nuk ka vend për lutje

AKTUALITETE

MYSLIMANËT E RUSISË, JANË TË HUAJ NË VENDIN E TYRE Jeta nën frikën nga sulmet terroriste, ksenebofia kundër të huajve dhe hapësira e kulturës ruso-ortodokse. Në Rusi jetojnë rreth 20 milionë myslimanë. Pjesa më e madhe e tyre përballen me refuzim dhe me mungesën e mirëkuptimit nga ana e qeverisë.

Kushdo që dëshiron të kuptojë se si jetojnë myslimanët në Rusi, është mirë që të premten në mesditë të shkojnë në xhaminë më të madhe në Moskë, në prospektin Mira. Por në këtë kohë, pothuajse fare nuk mund t’i afrohesh kësaj shtëpie të Zotit, në afërsi të Stadiumit Olimpik. Larg para portës besimtarët zënë çdo centimetër të lirë të tokës. Zënë çdo pëllëmbë. Burra të të gjitha grupmoshave, disa prej tyre me tipare kaukaziane, por shumica me tipare nga Azia Qendrore, fillojnë të falen, menjëherë pas thirrjes së myezinit për faljen e xhumasë. Më guximtarët në të ftohtë heqin edhe këpucët dhe xhaketat prej lëkure para se të bien në gjunjë në tepihët e improvizuar për lutje. Ata dëshirojnë të bëjnë lutjen më të rëndësishme të javës myslimane, madje edhe sipas rregullave në rrethana të pafavorshme.

Në Moskë ekzistojnë vetëm katër xhami përreth dy milionë myslimanë në këtë qytet. Vendi është i pamjaftueshëm. Për ditët e shenjta, si në fund të Ramazanit, Urasa-Bajramit, ka filluar takime të njëjta demonstrative, si së fundi në shtator. Qindra policë rusë monitorojnë rrugët rreth xhamisë, kur aty luten dhjetëra mijëra besimtarë. Në mesin e tyre që tre vjet është i rregullt edhe Eshati, një i ri sportiv nga Republika veri-kaukaziane e Dagestanit. Ky 24-vjeçar, si shumë kaukazianë dhe aziatikë qendrorë, ka ardhur shkaku i punës në Moskë. Ai rraskapitet në punë si murator në një kantier të madh ndërtimi. Eshati nuk dëshiron të përmendë mbiemrin e tij, ndoshta ngase ai është i punësuar pa dokumente. "Nuk është e denjë se si ne duhet të lutemi këtu", ankohet ky burrë i ri. Prej shumë kohësh myslimanët e Moskës kanë kërkuar ndërtimin e xhamive dhe hapësira të tjera për lutje, ideale deri në 40, por as qyteti, e as qeveria qendrore deri më tani nuk kanë dhënë leje për ndërtimin e tyre. “Ata premtojnë në vazhdimësi, por ne nuk po shohim rezultate” thotë imami, Chassan Chasrat. Ky 75-vjeçar mjekrosh me një çallmë të bardhë që prej 20 vjetësh, që nga shembja e Bashkimit Sovjetik, punon si imam në Moskë. Ai qëndron gjatë javës në zyrën në afërsi të ashtuquajturës xhami historike. Njerëzit, thotë me zë të ulët kleriku, do të ishin mësuar të luteshin jashtë, por nuk është e pranueshme. Në qytet ka mijëra kisha ortodokse, derisa numri i xhamive është simbolik.

Kundërshtarët e ekstremistëve të së djathtës Në dimrin e kaluar para fillimit të ndërtimit ndodhej një xhami e re me një hapësirë për 3.000 besimtarë. Komuniteti mysliman kishte siguruar të gjitha dokumentet e nevojshme. Por, pastaj një lëvizje qytetare i nxiti banorët. Ata demonstruan dhe mblodhën nënshkrime mbi truallin e ndërtimit në periferi të qytetit Tekstilshqiki. Qyteti tërhoqi

AKTUALITETE

271

lejen. "Ne myslimanët jemi pjesë e këtij vendi" , thotë Chasrat, me zemërim. Nuk mund të ndryshohet fakti se ka kundërshtarë të Islamit, por të paktën politikanët do të duhej të qëndrojnë në anën e myslimanëve. Njëri, të cilin imami e cilëson si kundërshtar të Islamit, është Michail Butrimov. Organizata e tij, “Moi Dvor,“ (Oborri im) e ka stopuar ndërtimin e xhamisë dhe ky është krenar për këtë. Me qejf juristi i ri me flokë të çethur shkurt i çon gazetarët në truallin e gjelbër të ndërtimit pranë ndërtesave të larta në juglindje të Moskës. “Atje prapa, ku ndodhet garazhi, duhej të ishte ndërtuar xhamia”, thotë ai. Me minaren 40 metra të lartë do të mbërrinte deri në katin e katërt të apartamenteve të banimeve. “Me rastin e festave të myslimanëve, vendi këtu do të kishte qenë i stërmbushur, nuk do të ishte e mundur të depërtojnë as zjarrfikësit”, thotë Butrimov. Butrimov thekson se atij dhe banorëve para së gjithash u intereson ruajtja e parkut të qytetit. Ky aktivist “i sjellshëm” e kundërshton fuqishëm një motiv nacionalist ose ksenofob. Megjithatë, sipas të dhënave të Qendrës për Sowa-për kërkime raciste, ai mban lidhje të ngushta me ultra-nacionalistët nga radhët e partisë “Vullneti i Popullit.” Problemi më i madh i Moskës është mbipopullimi, thotë Butrimov dhe me këtë mendon numrin e madh të të huajve. Kur u mblodhën në fund të Ramazanit 17000 myslimanë në qendër të qytetit për të falur namazin, sipas mendimit të tij, ky ishte një provokim. "Ata duan të na frikësojnë." Ai e vë në dyshim edhe numrin zyrtar të myslimanëve. Askush nuk i ka numëruar, thotë Butrimov. Prandaj, askush nuk mund të thotë se katër xhami nuk mjaftojnë në Moskë. Në të vërtetë nuk është krejt i qartë numri i myslimanëve, që jetojnë në Rusi. Në regjistrimin e fundit të popullsisë në Rusi, në vitin 2002, janë regjistruar 14.5 milionë myslimanë. Duke pasur parasysh shkallën e lartë të natalitetit dhe migracionin e punëtorëve myslimanë, demografët vlerësojnë se tani numri i tyre është rritur në 20 milionë. Ata jetojnë të përqendruar në Kaukazin e Veriut, ku përbëjnë më tepër se 90 për qind të popullsisë. Në Vollga, në republikat e Tartastanit dhe

EDUKATA ISLAME 97

272

Bashjortostanit, tatarët dhe bashkirët myslimanë përbëjnë po ashtu më shumë se gjysmën e popullsisë. Në Rusi nuk ekziston Islami unik post-sovjetik. Në Vollga qysh para 1500 vjetëve u vendos populli turk i tatarëve, të cilët u nënshtruan nga cari rus, Ivani i Tmerrshëm i Rusisë në vitin 1552. Tatarët jetojnë në koekzistencë paqësore me fqinjët e tyre rusë dhe ata praktikojnë Islamin e moderuar, sipas shembullit të Turqisë së sotme. Në kryeqytetin e Tataristanit, Kazan, është shumë normale që gratë e reja të studiojnë drejtësinë dhe të mbajnë flokët e hapura, madje edhe kur në disa rrugica kafenetë Halal dhe dyqanet karakterizohen me veshje myslimane. Më e rëndësishme se ritet për tatarët është arsimi. Mulla Shigabuddin Mardschani i Kazanit propagoi në gjysmën e dytë të shek. 19-të, se për një jetë të suksesshme myslimanët duhet të dinë dhe njohin më shumë Kur’anin. Jadaismin e quante ai lëvizje, sipas fjalës arabe jadid (xhedid - në gjuhën shqipe: i ri). Në fillim të viteve nëntëdhjetë erdhën misionarë nga Arabia Saudite në republikën e pasur me naftë për të joshur të rinjtë tatarë me një shpjegim të ri dhe radikal të Islamit. Por ata kishin fare pak sukses.

Diversiteti i besimit Një pamje krejt tjetër mbretëron në rajonin më të varfër të Rusisë, Kaukaz, ku në një territor tejet të ngushtë jetojnë me dhjetëra popuj. Ky rajon iu bashkua përfundimisht perandorisë ruse në mesin e shekullit 19-të. Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, këta popuj të Kaukazit Verior synuan pavarësinë. Përderisa lufta e parë në Çeçeni, në vitin 1994, ishte një luftë klasike për pavarësi midis çeçenëve dhe ushtarëve rusë, lufta e dytë, e cila filloi në vitin 1999, u shndërrua në një luftë me motive religjioze me synimin, për krijimin e një shteti supranacional islam, një “Emirat” i Kaukazit Verior. Në vitet nëntëdhjeta predikuesi dagestanez Bagauddin Kebedovnë kishte përhapur në rajon mendësinë islamike. Të rinjtë, të cilët iu bashkuan atij, e refuzuan Islamin sufi, i cili deri atëherë ishte predikuar në Kaukazin e Veri-

AKTUALITETE

273

ut. Në vend të kësaj, ata ndiqnin "doktrinën e pastër" e Selefit (ose vehabinjtë), të orientuar në botën arabe. Me kalimin e kohës rajoni u islamizua gjithnjë e më shumë. Tani vlen një rend i ashpër veshjesh dhe i zakoneve. Madje do të ishte skandal një grua e re që e pi duhanin në rrugët e kryeqytetit çeçen, Grozni. Pas përfundimit të luftës së dytë çeçene, rezistenca e armatosur e rebelëve kundër fuqisë ruse nuk pushoi kurrë. Përveç sulmeve të përditshme në rajon rebelët që nga fillimi i mijëvjeçarit e bëjnë në një rregullsi tragjike me shpërthimet dhe tërheqin vëmendjen e tyre me marrjen e pengjeve edhe në pjesët e tjera të Rusisë dhe në kryeqytetin rus, Moskë. Së fundi në janar një atentator vetëvrasës nga Igushetia shkaktoi vdekjen e 36 njerëzve në aeroportin e Moskës, në Domodedovo. Kështu imazhi i myslimanëve për shumë rusë karakterizohet para së gjithash si terroristë. Nga prijësit zyrtarë të bashkësisë myslimane terrori cilësohet si krim. Ata e theksojnë natyrën paqësore të religjionit të tyre. Megjithatë, disa prijës fetarë, si kryetari i Këshillit të myftinjve, Ravil Gainutdin, thotë se ekstremizmi dhe armiqësia kundër të huajve paraqesin pengesa më të mëdha për zhvillimin e vendit, sesa terrori kaukazian. Në një konferencë myslimane me temën për ksenofobinë, ai tha se sot kërcënimi më i madh nuk vjen nga Kaukazi, por nga Moska, ku mijëra të rinj thërrisnin parulla të ekstremistët e djathtë kundër Kaukazit. Geinutdin u referohet trazirave të dhjetorit të kaluar, kur rusët dhe ekstremistët e revoltuar pas vdekjes së një tifozi futbolli në qendër të Moskës, i ndoqën kaukazianët dhe aziatikët qendrorë. Kjo ngjarje, që nga shtypi liberal u cilësuar si pogrom, nuk është unike. Prej vitesh aktivistët e të drejtave të njeriut regjistrojnë një rritje të vazhdueshme të akteve të dhunës nga ekstremistët e djathtë. Në vitin 2008, myslimanët sollën madje propozimin, që në Moskë të krijojnë një zonë krejtësisht myslimane në periferi të Butovo. Aty do të duhej që njerëzit e sigurimit të mbronin banorët nga sulmet.

EDUKATA ISLAME 97

274

Politikanët e pafuqishëm Qeveria ruse vazhdimisht zotohet për shtet multietnik paqësor dhe bashkëjetesë harmonike mes religjioneve. Së fundi, në shkurt presidenti Dimitri Medvedev, pas sulmit në aeroportin, bëri thirrje që t’i sigurohet përkrahje e mundshme Islamit paqësor, në mënyrë që të fitohet lufta ideologjike kundër radikalëve. Do të duhej dhënë hapësirë myslimanëve për ushtrimin e fesë dhe një zë klerikëve myslimanë, thotë ai. Megjithatë, shteti dhe administrata vazhdimisht dalin me projekte të kundërta diskriminuese. Kështu gjykoi hetuesi i lartë rus, që profilaksisht t’u merren shenjat e gishtave të gjithë banorëve të Kaukazit Verior. Me ndihmën e ligjit për ekstremizmin tashmë është ndaluar literatura themelore islame. Në vitin e kaluar anëtarët e administratës së qytetit të Moskës donin që të fusnin një kod sjelljeje për kryeqytetin, i cili ndalon skarën e qebapëve, të folurit e një gjuhë amtare joruse dhe therjen publike të kurbaneve. Gainutdin, shefi Këshillit të Myftinjve, është i bindur se sjelljet e shumicës ruse dhe qeverisë me myslimanët po nxisin një konflikt të rrezikshëm, i cili herët a vonë do të shpërthejë si bombë me sahat. “Islami ka arritur në tokë, madje edhe para se Rusia të krishtërohej”, thotë ai. “Por për fat të keq, shumë ortodoksë besojnë, vetëm për faktin se janë shumicë, se Rusia është vend ortodoks”, thotë ai. Në të vërtetë Kisha Ortodokse Ruse, e cila gjithashtu bën pjesë në qeverisjen e shtetit, fiton ndikim të madh në politikë, shoqëri dhe madje edhe art dhe kulturë. Edhe nëse ajo nuk konsiderohet zyrtarisht si fe shtetërore, në fakt ekziston një kulturë ortodokse-ruse. Kisha Ortodokse është i financuar nga kompani shtetërore, si Gazprom, e ka hapësirën transmetuese në televizionin shtetëror dhe që nga viti 2005, gjithashtu e ka stacionin e vet televiziv. Sidoqoftë, në këtë fushë myslimanët po bëjnë përparime. Nga prilli duhet të fillojë transmetimi i një kanali mysliman.

AKTUALITETE

275

EDUKATA ISLAME 97

276

Nuk ka përfaqësim unik Një mangësi serioze e myslimanëve kundrejt ortodoksëve qëndron në atë se deri tani ata nuk kanë përfaqësuar interesat e tyre me një zë. Në vend ekzistojnë katër organizata të mëdha fetare: Administrata qendrore shpirtërore e myslimanëve, Këshilli i Muftinjve të Rusisë, Qendra Koordinuese e Myslimanëve të Kaukazit të Veriut dhe Bashkimi Rus i Mirëkuptimit Islam, një bashkim, i cili është themeluar së fundi me iniciativën e qeverisë dhe i cili nga Gainutdin kritikohet si "organizatë artificiale." Anëtarët e Administratës Qendrore Shpirtërore të Myslimanëve përkundrazi e luftojnë rolin udhëheqës të Gainutdin-it dhe, për shembull, në mars bojkotuan konferencën mbi ksenofobinë. Ndërsa udhëheqësit prominentë rusë Medvedev dhe kryeministri Vladimir Putin, në përgjithësi mbajnë një qëndrim të mbuluar kryesisht miqësor ndaj myslimanëve, këshilltari i presidentit për Punë të Brendshme, Aleksei Grishin, reagon ashpër ndaj akuzave për racizëm të Gainutdin-it. Nuk ka asnjë problem me myslimanët, tha ai para pak javësh. Ata kanë liri të plotë në Rusi, por "disa liderë myslimanë përpiqen që mosveprimin e tyre ta justifikojnë me ekstremizëm dhe islamofobi." Shteti, thotë Grishin, i ndihmon myslimanët moralisht dhe financiarisht. Sidoqoftë, që nga viti 1991 në vend janë ndërtuar rreth 7.000 xhami. Myslimanët duhet të shikojnë në portofolin e fqinjit të tyre. Nga gjermanishtja: Sylë Ukshini

Neue Züricher Zeitung, 10 maj 2011

MUSLIMS IN RUSSIA – FOREIGNERS IN THEIR OWN COUNTRY Life in fear of terrorist attacks, xenophobia against foreigners and the Russian-Orthodox cultural sphere. Some 20 million Muslims live in Russia. Most face refusal and a lack of understanding by the government.

(Summary) Whoever wants to understand how Muslims in Russia live they should visit the Grand Mosque in Moscow on Friday noon. Yet, it is almost impossible to come close to this house of God, in the vicinity of the Olympic Stadium, at the said time as there is not a single centimeter of free space in its vicinity. Men of different ages, some of whom have Caucasian features, but most of whom bear the features of people from central Asia start praying following the call to prayer by the muezzin. Some brave the cold and take off their shoes and leather jackets before falling on their knees on the improvised prayer carpets. They want to pray the Jummah, which is the most important act of worship in Islam, abiding by the rules despite the dire conditions.

‫‪AKTUALITETE‬‬

‫‪277‬‬

‫اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن ﻓﻰ روﺳﻴﺎ أﺟﺎﻧﺐ ﻓﻰ ﺑﻼدﻫﻢ‬ ‫)ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺒﺤﺚ(‬ ‫اﳊﻴﺎة ﰱ اﳋﻮف ﻣﻦ اﳍﺠﻤﺎت اﻹرﻫﺎﺑﻴﺔ ﻟﺮوﺳﻴﺔ ﰲ اﻟﻔﻀﺎء اﻷرﺛﻮذﻛﺴﻴﺔ‪ . .‬ﰲ‬ ‫روﺳﻴﺎ ﳓﻮ ‪ 20‬ﻣﻠﻴﻮن ﻣﺴﻠﻢ ﻳﻌﻴﺸﻮن ﻓﻴﻬﺎ‪ .‬ﻣﻌﻈﻤﻬﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻊ اﻟﺮﻓﺾ وﻋﺪم ﻓﻬﻢ‬ ‫ﻣﻦ ﻗﺒﻞ اﳊﻜﻮﻣﺔ ‪.‬‬ ‫ﳌﻦ ﻳﺮﻳﺪ أن ﻳﻔﻬﻢ ﻛﻴﻒ ﻳﻌﻴﺶ اﳌﺴﻠﻤﻮن ﰲ روﺳﻴﺎ‪ ،‬اﻧﻪ ﻻﻣﺮ ﺟﻴﺪ ﻟﻠﺬﻫﺎب اﳉﻤﻌﺔ‬ ‫ﻇﻬﺮا ﰲ أﻛﱪ ﻣﺴﺠﺪ ﰲ ﻣﻮﺳﻜﻮ ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﲑا‪.‬وﻟﻜﻦ ﻫﺬﻩ اﳌﺮة‪ ،‬ﻻ ﺷﻲء ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ‬ ‫ﳝﻜﻦ ﻫﺬا اﻟﻨﻬﺞ ﺑﻴﺖ اﷲ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘﺮب ﻣﻦ ﻣﻌﻬﺪ ﻣﺎﺳﺎﺗﺸﻮﺳﺘﺲ ﻟﻠﺘﻜﻨﻮﻟﻮﺟﻴﺎ اﻻوﳌﺒﻴﺔ‬ ‫ﺑﻌﻴﺪا ﻗﺒﻞ اﳌﺆﻣﻨﲔ اﻟﺒﺎب ﳛﺘﻞ ﻛﻞ ﺷﱪ ﻣﻦ أرض ﺧﺎﻟﻴﺔ‪ .‬اﺣﺘﻼل ﻛﻞ ﺷﱪ‪ .‬اﻟﺮﺟﺎل‬ ‫ﻣﻦ ﲨﻴﻊ اﻷﻋﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻣﻊ ﻣﻴﺰات اﻟﻘﻮﻗﺎزﻳﺔ ‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﻣﻌﻈﻢ ﻣﻦ اﳌﻴﺰات ﰲ‬ ‫آﺳﻴﺎ اﻟﻮﺳﻄﻰ‪ ،‬ﺗﺒﺪأ ﺑﺎﻟﺼﻼة ﻋﻠﻰ اﻟﻔﻮر ﺑﻌﺪ دﻋﺎء اﻟﺼﻼة اﳉﻤﻌﺔ ﻣﺮﲡﻠﺔ اﻟﺒﺎردة‬ ‫واﻟﺴﺠﺎد‪.‬‬

‫أﻛﺜﺮ ﺷﺠﺎﻋﺔ إزاﻟﺔ اﻷﺣﺬﻳﺔ واﻟﺴﱰات اﳉﻠﺪﻳﺔ ﻗﺒﻞ اﻟﺮﻛﻮع ﰲ اﻟﺼﻼة‬ ‫ﺣﺪث ﰱ اﻻﺳﺒﻮع‪ ،‬ﺣﱴ ﰲ ﻇﻞ اﻟﻈﺮوف ﻏﲑ‬ ‫اﳌﻮاﺗﻴﺔ اﻟﻘﻮاﻋﺪ ‪.‬‬

280

BOTIME TË REJA

Ramadan Shkodra

MEVLUDI TEK SHQIPTARËT (Përmbledhje kumtesash nga sesioni shkencor, Prishtinë 22 prill 2009, botoi Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Prishtinë 2010, f. 284) Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, respektivisht Shtëpia botuese “Dituria Islame”, këto ditë nxori në qarkullim përmbledhjen me kumtesa të sesionit shkencor “Mevludi tek shqiptarët” të mbajtur më 22 prill 2009 në Prishtinë. Mevludet janë veprat më të përhapura në letërsinë islame dhe kjo është plotësisht e kuptueshme, ngase kemi të bëjmë me përkushtimin që poetët ia bënë Profetit Muhamedit a.s. Format e krijimtarisë kushtuar Profetit Muhamed a.s. në letërsinë islame janë nga më të ndryshmet, duke filluar nga poezia, kasideja e deri tek veprat e posaçme që te ne njihen si mevlude, pa përmendur këtu veprat biografike që i janë kushtuar Muhamedit a.s.

Mevludi është ode heroike me elemente të poemës që i kushtohet jetës

së Muhamedit a.s. Në të përshkruhet jeta e tij duke filluar që nga lindja e deri në vdekje. Sa i përket fillimit të mevludit në Botën Islame dihet se si manifestim ai zë fillim në shekullin X në Egjipt gjatë kohës së sundimit të Fatiminjve. Ndërkaq në Perandorinë Osmane, mevludi merr një formë dhe trajtë tjetër, sidomos me Mevludin e Sulejman Çelebiut në shekullin XV, apo saktësisht më 1409. Mirëpo, se kur ka filluar të këndohet mevludi te shqiptarët nuk kemi të dhënë që ta saktësojmë këtë fakt, sidomos nuk është e njohur nëse është organizuar manifestimi i mevludit në trojet tona nga popullata shqiptare që e kishte pranuar fenë islame para se autorët tanë të shkruanin mevlude në shqip. Mevludi i parë si krijimtari artistike letrare te shqiptarët, për aq sa dihet, i shkruar ndër shqiptarë i takon shekullit XVIII, d.m.th. nga periudha e ndritur e Rilindjes Kombëtare, dhe është shkruar nga rilindësi ynë i shquar Hasan Zyko Kamberi. Duhet theksuar se deri sot njihen mbi 20 mevlude të shkruara nga personalitete të njohura në fusha të ndryshme të fesë dhe të letërsisë, të cilët, me mjeshtërinë e tyre dhe në mënyrë artistike e shembullore thurën lavde e konsiderata, si për askënd tjetër, për të Dërguarin e Zotit, Muhamedin a.s.

EDUKATA ISLAME 97 Ndër më të njohurit janë: Hasan Zyko Kamberi, Ismail Flloqi, Hafiz Ali Ulqinaku, Hafiz Ali Korça, Hafiz Ibrahim Dalliu, Tahir efendi Popova etj. Në këtë përmbledhje janë përfshirë 26 kontribute të studiuesve të fushave të ndryshme nga të gjitha trojet shqiptare, e që kanë trajtuar mevludin në aspektet të ndryshme, duke filluar nga aspekti historik, pastaj ai fetar, letrar, gjuhësor, kulturor e social. Po, ashtu një trajtesë të veçantë në këtë përmbledhje i është kushtuar edhe mënyrës së manifestimit të Mevludit në Kosovës dhe në viset e tjera shqiptare. Rëndësia e këtij libri të botuar është se për herë të parë studiues e specialistë të fushave të ndryshme i qasen Mevludit, qoftë si krijimtari letrare qoftë si manifestim fetar e popullor. Përmbledhja hapet me parathënien e redaksisë, pas së cilës është dhënë Fjala e hapjes së sesionit, që është mbajtur nga Resul Rexhepi. Ashtu si në sesion edhe në këtë botim kumtesat janë dhënë të renditura sipas përmbajtjes e që fillon me kumtesën e Dr. Qazim Qazimi “Historiku dhe tradita e Mevludit në Islam”, Islam Dizdari “Historiku dhe tradita e mevludit tek shqiptaret”, Dr. Fahrush Rexhepi “Fillet e festimit të ditëlindjes së Pejgamberit a.s. dhe qëndrimi i dijetarëve islamë rreth tij”, Mr. Qemajl Morina

BOTIME TË REJA “Mevludi në letërsinë arabe”, Hajrullah Hoxha “Qëndrimi i ulemave islamë për Mevludin”, Mr. Taxhedin Bislimi “Dispozita juridike islame mbi manifestimin e Mevludi”, Ramadan Shkodra “Manifestimi i Mevludit dikur dhe tani në Kosovë”, Dr. Ismail Ahmedi “Mevludi te shqiptarët manifestim apo ibadet”, Dr. Muhamet Pirraku “Mevludi shqip në themele të identitetit kombëtar shqiptar”, akad.. Feti Mehdiu “Roli i imamit në definimin e pozitës reale të Mevludit te shqiptarët”, Dr. Nehat Krasniqi “Dimensioni kulturor i Mevludit”, dr. Avzi Mustafa, “Dimensionet edukative dhe arsimore të mevludit”, Dr. Xhabir Hamiti “Mevludi si mjet për ruajtjen e vlerave fetare islame ndërshqiptare”, Dr. Abdullah Hamiti “Mevludi - vepër e dashurisë ndaj Pejgamberit a.s.”, Jusuf Zimeri “Ndikimi i manifestimit të Mevludit në fushën e Thirrjes islame në trevat tona”, Fitim Flugaj “Mevludi si mjet i Daves - me vështrim të veçantë në periudhën komuniste”, Mr. Elez Ismaili “Manifestimi i Mevludit dikur dhe sot në trevën e Pollogut”, Bahri Aliu “Evoluimi i manifestimit të Mevludit në Pollog”, Mr. Sadik Mehmeti “Tradita e Mevludit në trevën e Opojës”, Dr. Isa Memishi “Grafia ara-

281 be dhe transkriptimi i mevludeve në gjuhën shqipe”, dr. Zekerija Ibrahimi “Vlera stilistike e orientalizmave në “Mevludin” e Tair efendi Popovës”, Dr. Ragip Mulaku “Për disa mospërputhje të gjuhës së “Mevludit” të Tahir efendi Popovës me të folmen e vendlindjes së tij”, Ekrem Siminca “Pikëpamjet e H. Sherif ef. Ahmetit për Mevludin”, Mr. Naim Tërnava “Vështrim akaideologjik “Mevludit” të Tahir efendi Popovës”, Sabri Bajgora “Përshkrimi i muxhizeve të Pejgamberit a.s. në “Mevludin” e Islam Nekovcit” dhe Ahmet Sadriu “Fjalët me rrënjë arabe në mevludin e Tahir ef. Popovës”. Përveç kumtesave, në këtë përmbledhje janë dhënë edhe dy albume, një me faksimile të ballinave të mevludeve të botuara në gjuhën shqipe, madje disa janë dhënë autograf, si dhe një album me foto nga sesioni shkencor, gjë që ja shton vlerën kësaj përmbledhje. Megjithëse në këtë përmbledhje janë dhënë 26 kontribute nga autorë dhe studiues të ndryshëm, ato janë paraqitur në një tërësi dhe të kompletuara në një vëllim të përgatitur në mënyrë shumë solide nga redaksia e këtij botimi.

284

EDUKATA ISLAME 97

BOTIME TË REJA

Sadik Mehmeti

NJË VEPËR QË PASURON ORIENTALISTIKËN DHE LEKSIKOGRAFINË TONË Dr. Isa Memishi, Fjalor arabisht-shqip, I-II, Shtëpia botuese “Libri shkollor”, Prishtinë, 2011, f. 2090+15 Duke qenë se gjuha arabe është gjuhë e Kur’anit dhe duke qenë se Kur’ani është burimi themelor dhe kryesor i fesë dhe i predikimit islam, në bazë të të cilit ndërtohet dhe zhvillohet jeta e myslimanëve, edhe gjuha arabe ka qenë dhe ka mbetur gjuhë fetare e gjithë myslimanëve, dhe ajo kishte përfshirë dhe përfshin hapësira edhe më të gjera nga ato që i kishin banuar dhe i banojnë arabët. Paraqitja e Kur’anit ka qenë një nga faktorët themelorë për formimin dhe përhapjen e gjuhës arabe dhe, falë Kur’anit, shumë popuj të ndryshëm, shpesh edhe më të kulturuar se vetë arabët, duke përqafuar Islamin, kanë pranuar edhe gjuhën arabe dhe kështu kanë ko-

ntribuar për përparimin e mëtejmë të qytetërimit islamo-arab. Gjatë tërë mesjetës, po edhe sot e kësaj dite, gjuha arabe përfaqëson jo vetëm gjuhën e shkencave islame, po edhe një gjuhë diplomatike për tërë myslimanët. Një varg veprash nga disiplina të ndryshme shkencore, që kultivoheshin në atë kohë, të cilat lindën në vendin tonë, po të shkruara në gjuhën arabe, tregojnë se çfarë përpjesëtimesh kishte marrë studimi i gjuhës arabe, si gjuhë islame dhe e qytetërimit islam, dhe sa me intensitet qe mësuar ajo. (Hasan Kaleši, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku”, Prishtinë, 1972, f. 22.)

Në shek. XV dhe në fillim të shek. XVI pjesa më madhe e territoreve tona kishin rënë përfundimisht nën qeverisjen osmane. Nga ajo kohë filloi edhe procesi i përhapjes së Islamit dhe i zhvillimit të kulturës islame. Kështu, arabishtja si gjuhë e kulturës dhe qytetërimit islam, te ne kishte filluar të mësohej njëkohësisht me fillimin e përhapjes së Islamit. Gjuha arabe, sipas praktikës së shumëgjuhësisë në Perandorinë Osmane, ka qenë gjuhë e shkencës, persishtja gjuhë e poezisë, kurse turqishtja gjuhë e administratës dhe e dijeve profane. Kjo traditë në Perandorinë Osmane, si bartëse e kulturës dhe qytetërimit islam, ka zgjatur gjithnjë deri në shek. XIX, dhe, si rrjedhojë, shkenca islame bazohej në njohjen e gjuhës arabe, jo vetëm për të njohur dhe studiuar Kur’anin e Hadi-

thin, por për të njohur edhe shkencat e tjera, si metrikën, retorikën, stilistikën, gramatikën, poetikën dhe disa disiplina të tjera, të cilat studioheshin dhe komentoheshin në gjuhën arabe në tërë Botën Islame. Dhe jo vetëm kaq, por gjuha arabe vazhdon të mësohet edhe sot e kësaj dite në medresetë dhe fakultetet tona islame gjithandej trojeve shqiptare, pa përmendur këtu edhe nevojën e mësimit të gjuhës arabe për nevoja tregtare, diplomatike, shkencore etj. Duke pasur parasysh këto fakte dhe të tjera dhe duke ditur rëndësinë që ka gjuha arabe “si njëra nga gjuhët më të përhapura në botë”, dhe duke ndier nevojën për një fjalor arabisht-shqip, sidomos “kur sot marrëdhëniet e Botës Arabe me Botën Shqiptare po shpeshtohen dita-ditës”, pedagogu

BOTIME TË REJA

shumëvjeçar i gjuhës arabe në Fakultetin Filologjik - Dega e Orientalistikës në Universitetin e Prishtinës, prof. dr. Isa Memishi, ditë më parë, në kuadër të Shtëpisës Botuese “Libri Shkollor”, nxori “Fjalorin arabishtshqip”. Autori i fjalorit, në nisjen e punës së tij, sigurisht që ka provuar peshën e një sfide të pazakontë, kjo sepse ka qenë i ndodhur para vështirësive të natyrave të ndryshme, të cilat dalin para një hartuesi të një fjalori në cilëndo gjuhë qoftë. Këto mjaftojnë për ta kuptuar këtë nismë si një barrë dhe sfidë e rëndë, por e cila, sipas gjykimit tonë, nga hartuesi i “Fjalorit arabisht-shqip”, është përballuar me sukses, meqë dr. Isa Memishi, pas një pune të mundimshme, plot vështirësi dhe stres për afro një dekadë, ka re-

285

alizuar një punë të arrirë dhe të suksesshme. Daljen nga shtypi dhe vënien në qarkullim të këtij fjalori e vlerësojmë si një ngjarje të shënuar në fushën e orientalistikës dhe të leksikografisë në vendin tonë, por edhe të shkencës e të kulturës shqiptare në tërësi. “Fjalori arabisht-shqip”, i autorit dr. Isa Memishi, hiç disa përpjekje të mëhershme, është fjalori i parë më vëllimor, më i plotë dhe më përmbajtësor, i botuar deri më sot. Fjalori, sikurse thotë autori, përmbledh 100.000 fjalë, terma dhe shprehje frazeologjike, “para së gjithash të gjuhës standarde arabe”, por që “krahas leksikut bashkëkohor të gjuhës arabe, përmban edhe mjaft fjalë të vjetra”, kurse “renditja e fjalëve në fjalor është bërë sipas parimit etimo-

286 logjik-semantik, pra sipas rrënjës së fjalës dhe është renditur sipas rendit alfabetik”. “Fjalori arabisht-shqip” ka dy vëllime. Në vëllimin e parë janë përfshirë shkronja e parë e deri te shkronja e 15 e alfabetit arab, përkatësisht nga shkronja “Elifun” deri te shkronja “Dādun”, dhe ka gjithsej 1085+15 faqe, kurse në vëllimin e dytë janë përfshirë shkronja e 16 e deri te shkronja e 28 dhe e fundit e alfabetit arab, përkatësisht nga shkronja “Ţāun” e deri në “Jāun” dhe ka 1004 faqe (10862090). I tërë fjalori ka 2105 faqe. Fjalori gjithashtu ka Parathënien (v-vi), Udhëzime për përdorimin e fjalorit (vii-ix), Alfabetin arab (x), Shkurtesat në pjesën e arabishtes (xi), Shenjat e përdorura në fjalor (xi), Shkurtesat në pjesën e shqipes (xiixiii), Literaturën e përdorur (xiv-xv). Tekstet arabe janë dhënë të vokalizuara po thuajse në tërësinë e tyre dhe kjo sigurisht që e bën më të lehtë dhe më saktë të përdorshëm këtë fjalor. Teknikisht ky fjalor vjen i realizuar mirë. Gjatë hartimit të “Fjalorit…”, autori sikurse kuptohet nga Parathënie,

EDUKATA ISLAME 97 nuk ka krijuar iluzionin se ky fjalor do të jetë “i kryer” dhe as “i përkryer”. Nuk do të mund të quhet “i kryer”, për shkak se problematika dhe fusha e hartimit të fjalorëve, aq më parë nga një gjuhë siç është arabishtja, është shumë e gjerë dhe komplekse. Fjalori nuk do të mund të quhet “i përkryer”, sepse vetë natyra e një pune të tillë, siç është pra hartimi i fjalorëve, të cilët gjithnjë duhet të vazhdohen, të përmirësohen e të plotësohen, të jetë pa ndonjë mangësi a lëshim, qoftë metodologjik, qoftë përmbajtësor a teknik, por të cilat lehtë mund të më-njanohen e të përmirësohen me rastin e ndonjë botimi të dytë të plotësuar. Sigurisht, pasi që për këtë kritika profesionale ta ketë thënë fjalën e vet. Si përfundim në këtë vështrim tonin le të na lejohet të konstatojmë se me këtë fjalor orientalistika dhe leksikografia jonë është pasuruar me një vepër vërtet të rëndësishme dhe me vlerë, e cila do t’u hyjë në punë dhe do t’u shërbejë të gjithë atyre që dëshirojnë dhe janë të interesuar ta mësojnë dhe ta njohin gjuhën dhe Botën Arabe-Islame.

288

PËRMBAJTJA Qemajl Morina Terrorizmi perëndimor...................................................................... 5 Nexhat Ibrahimi Mevlana Xhelaludin Rrumiu (1207-1273)...................................... 13 Mr. Ejup Haziri Veçoritë kryesore të Legjislacionit Islam - (2)............................... 39 Sedat Islami Stratifikimi shoqëror nga këndvështrimi Islam - dukuria e skllavërisë si model........................................................................... 65 Xhamitë e qytetit të Tiranës ............................................................ 89 Mr. Qemajl Morina Polemika e Akademik Ali Hadrit me Nijazi Limanovin, rreth përhapjes së Islamit në Maqedoni ...................................... 125 Gentian Jetishi Tri dilemat e kota rreth lëndës për fenë....................................... 131 Sead Morina 1. Gjendja e Perandorisë Osmane para Kongresit të Berlinit ... 147 Dr. Naceur Jabnoun Islami dhe Menaxhmenti - (8) ....................................................... 175 Erik Zhune Zheofroj Aktualiteti i debatit mes shkencës dhe religjionit në Islam........ 207 Kenan Bahtiri Shefati i Muhamedit a.s. në Ditën e Gjykimit.............................. 219 Fitim Veliu Simboli dhe fryma e shenjtë Jezusi - Isai ..................................... 229 Salih Shurete Tespihet prej paganizmit deri tek Islami ..................................... 239 Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha Bilal ibnu Rebah (Muezin i Pejgamberit a.s)............................... 245

EDUKATA ISLAME 97

Mexhid Yvejsi Poet i devotshëm - mendimtar i përbotshëm Shejh Sa’adi Shirazi (1203-1291) .................................................. 257 Myslimanët e Rusisë, janë të huaj në vendin e tyre .................... 269 Ramadan Shkodra Mevludi tek shqiptarët................................................................... 279 Sadik Mehmeti Një vepër që pasuron orientalistikën dhe leksikografinë tonë ... 283 Përmbajtja ...................................................................................... 287