Zorgmagazine We Care! by Kunstloc Brabant

#02 | 2018

Magazine over kunst, zorg en gezondheid

redactioneel

Hoe voel je je na een ingrijpende operatie? Lichamelijk krabbel je langzaamaan weer op, maar psychisch heb je best een tik gehad. Na zoâ&#x20AC;&#x2122;n gebeurtenis moet je jezelf weer terugvinden. In de gezondheidszorg is gelukkig steeds meer aandacht voor het begrip positieve gezondheid. Het besef dat gezond zijn en je gezond voelen om veel meer draait dan psychische of lichamelijke gezondheid alleen: gezondheid is ook zingeving, een doel hebben in je leven, of ervoor zorgen dat je de regie over je leven terug krijgt. En precies op dat snijvlak raken kunst en gezondheidszorg elkaar. Maar hoe werkt dat eigenlijk? In de eerste editie van ons magazine Who Cares? (2016) inspireerden we je met bijzondere voorbeelden van wat er mogelijk is waar kunst, zorg en welzijn bij elkaar komen. En nu gaan we een stapje verder. Samen met jou vragen we ons af: kunst en cultuur en gezondheid â&#x20AC;&#x201C; hoe werkt dat?

De kunsten cultuursector en gezondsheidzorg weten elkaar steeds beter te vinden.

Atty Bax

adviseur Kunstloc Brabant

Wat we met het vorige magazine voor ogen hadden, gebeurde ook: de verhalen in het blad vormden een inspiratiebron en startpunt voor een legio aan nieuwe samenwerkingen. Dat hopen we met deze editie weer te bereiken. Want we zien dat de kunsten cultuursector en gezondheidszorg elkaar steeds beter weten te vinden, maar er is op belangrijke punten verbetering mogelijk. Bijvoorbeeld in beleid, financiering en op het gebied van (wetenschappelijk) onderzoek. Terwijl we werkten aan dit magazine droomden we alvast over wat mogelijk zou kunnen zijn: komen er cijfers of andere evaluaties die zorgverzekeraars overtuigen om ook een cursus modeltekenen te financieren omdat mevrouw Z daar erg gelukkig van wordt en dus minder medicatie nodig heeft? Toekomstmuziek? Ja, dat hopen wij. We Care! Doe mee! Dit magazine laat zien dat het werkt. Veel leesplezier en inspiratie!

We Care!

inhoud 30

in beeld 12

Mantel der Liefde Wanneer ben je een mantelzorger?

3326

Zilver-Werk Social design projecten voor ouderen

“Mensen in de zorg moeten nog beter van het positieve effect van kunst op gezondheid overtuigd worden.” Henk Smid

Directeur ZonMW

Hunker Wat doet een stigma met hulpverleners en cliënten?

Kempenhaeghe Kunstroute waarin de hersenen en zintuigen een centrale rol spelen

We Care!

inhoud

interviews Tijd van je leven

Ook op tachtigjarige leeftijd valt er nog een hoop te leren

Outsider Art

Een kijkje in een bijzondere geest

makers

Mark Mieras over de waarde van kunst en cultuur in de gezondheidszorg

Tunnelvisie

17 Heterdraad 33

Designer Renee Scheepers kreeg een bijzondere opdracht in het Jeroen Bosch Ziekenhuis

Anne Ligtenberg

Evie Sparidaens

Theaterwerkplaats Tiuri

Positieve gezondheid

DesirĂŠe Hammen

Een overzichtsstudie naar kunst en cultuur in de zorg: wat is de stand van zaken?

Jalila EssaĂŻdi

Ellen Geerts

Justine Kontou

52 (on)breekbaar

We Care!

Theaterabonnement in plaats van een pil

Jeroen Nissen

FILMZORG

Jenny van den Broeke

aan de slag! Kunstloc Brabant helpt je op weg

interview

We Care!

interview

Tijd van je Leven

Ook op tachtigjarige leeftijd valt er nog een hoop te leren.. Culturele interventies met ouderen zie je wel vaker. Vergrijzing en eenzaamheid zijn nu eenmaal de grote maatschappelijke uitdagingen van deze tijd. Toch is het project Tijd van je Leven uniek. Want in plaats van een mooi idee dat na één of twee jaar weer verdwijnt – zoals je vaak ziet bij culturele interventies in de zorg – moet dit project structureel plaats krijgen als aanpak voor eenzame ouderen. Althans, dat is de ambitie van de Bredase cultuurstichting Nieuwe Veste en GGD West-Brabant. Na een eerste pilot wordt het project nu opgeschaald naar meerdere gemeenten, er wordt een nieuwe doelgroep aangeboord en de resultaten uit het project worden gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek.

We Care!

interview

“N

a een mislukte relatie en een verhuizing waar ik zelf geen grip op had, raakte ik in een posttraumatische depressie. Niemand kon me helpen, want ik liet mijn verdriet niet aan de buitenwereld zien. Zo raakte ik steeds verder in isolement – ik zag niemand meer en ik kwam steeds minder vaak buiten de deur,” vertelt Corrie, 82 jaar oud. Ze is één van de deelnemers aan een workshopmiddag beeldende kunst en creatief schrijven van Tijd van je Leven. Samen met Corrie zitten er op een zonnige woensdagmiddag zo’n acht andere deelnemers aan tafel. Ze wonen allemaal in de omgeving rond wijkcentrum Heksenwiel in Breda. Inmiddels zijn er zes van deze middagen geweest. Corrie vervolgt: “Het gaat nu goed met me. Ik verheug me echt op de workshops, ik leef ervan op. Ook buiten de middagen om gaat het steeds beter.” Stimuleren en prikkelen Het project Tijd van je Leven begon met een pilot in de gemeente Breda en later volgden Roosendaal en Bergen op Zoom. Het format van het project is

steeds hetzelfde. “We starten met een informatiemiddag, waarbij we zoveel mogelijk mensen uit de zorgcentra en de betreffende wijk willen bereiken,” legt coördinator Irma Rens (Nieuwe Veste) uit. “Daarna kunnen mensen zich opgeven en start het traject met de Ontmoetingsdag. Daar maken we een soort ‘culturele verwendag’ van – er is dans, muziek, en de ouderen worden uitgedaagd om hun verhaal te vertellen. Door de Ontmoetingsdag leren de deelnemers elkaar en de kunstenaars kennen. Zo raken ze alvast vertrouwd met de mensen die de workshops in de middagen daarna begeleiden. Het is een veilige omgeving: we zorgen dat er alle ruimte is voor mooie verhalen, maar ook voor heftige verhalen.” Na de Ontmoetingsdag volgen de workshops. Onder begeleiding van een kunstenaar werken de deelnemers aan beeldende kunst, creatief schrijven, fotografie, film of theater. “Wat ik heel bijzonder vind, is dat je mensen na één of na twee dagen uit hun schulp ziet kruipen. Ook verlegen deelnemers.” Aan het woord is Naïma Aadmi. Zij coördineert de activiteiten voor Tijd van je Leven vanuit GGD West-Brabant, samen met Irma dus. “Na verloop van tijd gaan alle deelnemers zelf aan

We Care!

interview

“Onze vaders zijn allebei hoogopgeleid, ik had niet verwacht dat juist zij eenzaam zouden worden. Maar dat gebeurde dus helaas wel.” Mark van Beers

sectormanager GGD West-Brabant

de slag – ze kiezen hun eigen weg, hun eigen uitdaging. En dat is ook precies zoals we het project bedoeld hebben.” Irma: “Het grote verschil met reguliere activiteiten is dat we ouderen willen stimuleren en prikkelen, in plaats van ze alleen maar helpen om de tijd door te komen. We vragen de deelnemers: wat wilt u nog leren? Een mooi voorbeeld van hoe dat werkt is voor mij een deelneemster van workshops theater, een zeer verlegen mevrouw. Na een aantal oefeningen waarbij ze leerde zichzelf te presenteren, zei ze tegen me: Ik heb me nooit gerealiseerd dat ik ook een mening mocht hebben, dat ik ook wat mocht zeggen. Je zag haar letterlijk groeien, ook in haar dagelijks leven. Dat we iemand op zeventigjarige leeftijd nog zoiets mogen bijbrengen, dat vind ik fantastisch.” Vaders als inspiratiebron Het idee voor Tijd van je Leven ontstond twee jaar geleden, in 2016, bij een biertje op een Bredaas terras. “Wat is het eigenlijk gek dat onze organisaties niets samen doen,” zeiden Gertjan Endedijk (directeur-bestuurder van Nieuwe Veste) en Mark van Beers (sectormanager GGD West-Brabant) tegen elkaar. Het gesprek was net daarvoor op hun vaders gekomen.“Mijn vader stond als dominee altijd midden in de samenleving. Nadat de ziekte van zijn vrouw steeds meer aandacht vroeg viel hij in een gat. Programma’s voor ouderen pasten niet bij hem: ik ga toch niet bingoën!, zei hij dan.” Mark: “Onze vaders zijn allebei hoogopgeleid, ik had niet verwacht dat juist zij eenzaam zouden worden. Maar dat gebeurde dus helaas wel.” lees verder op p. 10 We Care!

Gertjan Endedijk

directeur-bestuurder Nieuwe Veste

“Voor mij was dit gesprek een eye-opener. Het gaf me inzicht in wat het begrip ‘eenzaamheid’ werkelijk betekent. Op het moment dat hij met pensioen ging, verloor mijn vader een stuk van zijn identiteit.” 7

interview

â&#x20AC;&#x153;Het gaat nu goed met me. Ik verheug me op de workshops, ik leef ervan op. Ook buiten deze middagen om gaat het steeds beter.â&#x20AC;? Deelneemster Corrie (82)

We Care!

interview

“Ik ben altijd op zoek naar nieuwe impulsen – ik ben creatief, vertel graag verhalen. Maar ik heb ook mensen om me heen nodig. Mensen die naar me luisteren, en mensen die me hun verhalen vertellen. Hier kom ik mensen tegen die daar ook zo over denken.” Deelneemster Rika

We Care!

interview

“Het grote verschil met activiteitenbegeleiding is dat we ouderen stimuleren en prikkelen. We vragen de deelnemers: wat wilt u nog leren?”

Dorry Franken

beeldend kunstenaar en docent

Dat ouderen zich vaak niet gehoord voelen zagen Mark en Gertjan als een belangrijke reden voor eenzaamheid. Ze tellen niet meer mee in de maatschappij, voelen zich vaak teveel. Daarom moest het project van Nieuwe Veste en GGD West-Brabant verder gaan dan eenzaamheid alleen. Geluk, welbevinden en het gevoel dat je nog iets toevoegt aan je eigen leven of aan het leven van anderen, dat was het idee. “Precies op dat punt ontmoeten kunst en cultuur en de zorg elkaar. We zetten creativiteit in als een soort basisvaardigheid voor mensen. Niet als trucje om te kunnen functioneren, maar als manier om jezelf te ontdekken,” vertelt Gertjan. “Kunst helpt je om met een andere bril naar dezelfde werkelijkheid te kijken, waardoor je dezelfde werkelijkheid ineens anders gaat zien. En dat kan voor deze doelgroep heel belangrijk zijn. Je eigen leven, of het leven van een ander, wordt ineens een stuk interessanter en leuker.” Mark vult aan: “Wij

zijn heel goed in zorg, maar niet zo goed in zingeving. Kunst en cultuur helpen ons om dat wél naar boven te halen.” Waar loopt u tegenaan? De pilots in Breda, Roosendaal en Bergen op Zoom vonden plaats in verpleeghuizen en woonzorgcomplexen. De aanpak voor de pilots ontstond na een intensief innovatietraject waarbij medewerkers van Nieuwe Veste en GGD West-Brabant met ouderen spraken over hun wensen en ideeën. Eén van de criteria die de organisaties zichzelf stelden, was dat het project direct moest aansluiten bij wat de doelgroep wilde. En dat betekent: vragen in plaats van aanbieden. Mark vond dit traject best confronterend: “In de zorg zijn we blijkbaar erg geneigd om vóór onze klanten te denken: ‘een cursus, een advies of een medicijn: daar bent u mee geholpen’. We leerden in het innovatietraject om het om te draaien en naar de ouderen te luisteren. We moesten onszelf er steeds aan herinneren om te toetsen bij onze doelgroep wat zij nu eigenlijk van onze plannen dachten. Steeds vragen stellen en goed luisteren: hoe gaat het nu met u? Waar loopt u in het leven tegenaan?” Zo was er een gesprek met een gepensioneerd advocaat. Voor Gertjan was dit gesprek een eye-opener: “Het gaf me inzicht in wat het begrip ‘eenzaamheid’ werkelijk betekent. De man had zijn hele leven hard gewerkt, hij was altijd advocaat geweest. Maar op het moment dat hij met pensioen ging, verloor hij een stuk van zijn identiteit. Eerst stond hij overal bekend als advocaat: op feestjes, bij de buren, op het werk, in de supermarkt. Op het moment dat hij stopte, was hij dat ineens kwijt. Datgene waar hij zich altijd mee identificeerde, dat was ineens weg.” Thuiswonende ouderen In vergelijking met de eerste pilots is het project nu flink opgeschaald: Mark en Gertjan vroegen subsidie aan via het impulsgeldenprogramma van de provincie Noord-Brabant, waarmee het project wordt uitgebreid naar meer gemeenten en naar verschillende organisaties. Een onderzoekster van de GGD werkt samen met wetenschappelijk onderzoekscentrum Tranzo (Tilburg University) naar wetenschappelijke onderbouwing van de resultaten. Daarnaast richt de organisatie zich nu ook op eenzame thuiswonende ouderen, in plaats van alleen op ouderen in woonzorgcentra. Tijdens de eerste wervingsronde merkte Irma hoe lastig het is om potentiële deelnemers te vinden. “Mensen die eenzaam zijn en nog thuis wonen zitten vaak in een sociaal isolement. Ze zijn daardoor onzichtbaar

We Care!

interview

voor de buitenwereld. In Breda werkten we daarom samen met stichting Zorg voor Elkaar: vanuit hun netwerk hebben ze iets meer zicht op deze doelgroep. Ook de wijkverpleegkundige speelt een belangrijke rol: als vertrouwd gezicht kan hij of zij iemand stimuleren om aan het project mee te doen.” Mark: “Bij thuiswonende ouderen is een enorme slag te slaan: zij hebben vaak nog een heel leven voor de boeg. En dat terwijl eenzaamheid een enorme aanslag is op de gezondheid: deze mensen hebben minder sociale contacten, ze nemen minder deel aan de samenleving, eten minder goed, verzorgen zich minder goed. Het is een vicieuze cirkel: hoe eenzamer, hoe ongezonder en hoe ongezonder, hoe eenzamer.” Stapje hoger Als de GGD straks kan aantonen dat de eenzaamheid van ouderen door Tijd van je Leven terugloopt, wil de organisatie het project een niveau hoger tillen. Mark: “In een ideale wereld zetten we dit project in als tool voor preventie. We willen natuurlijk het liefste voorkomen dat ouderen eenzaam worden. Met de cijfers over effecten onder de arm gaan we straks praten met financiers, zoals

We Care!

zorgverzekeraars. We moeten daarvoor nog wat verder zijn met het project zelf. Maar als we dit project een vaste, duurzame en zelfstandige plek in zorg en welzijn kunnen geven, dat is wat mij betreft echt de volgende stap.” Als coördinator is Irma Rens tot nu toe erg enthousiast over het project, maar ze heeft wel een belangrijke kanttekening. “We werken een aantal weken achter elkaar intensief met een groep ouderen samen. De ouderen onderling hechten aan elkaar. Daarom is het zo jammer dat de workshops na zes of acht keer stoppen. Zo zit het project nu eenmaal in elkaar,” zegt ze. “Het project kan denk ik echt blijvend effect hebben. Ik denk hardop: als kunstenaars die in wijken wonen en werken zelfstandig met zo’n project aan de slag kunnen, snijdt het mes aan twee kanten. Voor ouderen is de drempel om met een kunstenaar te werken laag, want ze kunnen in hun eigen wijk terecht. En voor de kunstenaars levert dit weer werk én nieuwe inspiratie op. Mooie verhalen, skills van vroeger en bergen levenservaring. Als je samen een passie deelt, valt het leeftijdsverschil weg. Dat zie je gebeuren en is voor mij het allermooist.”

in beeld

Mantel der Liefde

Wanneer ben je een mantelzorger? Mantelzorg betekent: zorgen, liefde, elkaar helpen. Het betekent ook dat je van een ander afhankelijk bent. Die afhankelijkheid heeft veel invloed op het leven van zowel de mantelzorger als van de persoon voor wie wordt gezorgd.

Foto-expositie In 2017 bracht fotografe Ilse Wolf twaalf situaties in beeld. De foto’s zijn te zien in de expositie Mantel der Liefde. Ze gaan over haar ouders, een hond, twee zussen, een kleinzoon en opa, een schoondochter met haar schoonmoeder. Een vrouw van 83, die 24/7 voor haar thuiswonende man van 90 zorgt. Twee gezinnen die zich voorbereiden op een toekomst waarin ze voor elkaar kunnen zorgen. Alle situaties zijn in woord opgetekend door Carla van Gaalen. Het idee van helpen en afhankelijk zijn komt terug in de interactieve tentoonstelling naar ontwerp van Merel van der Linden. Er staan viewmasters, een ladekast, puzzelkubussen en schoolborden. Door met elkaar samen te werken kun je de foto’s bekijken. Je draait aan een wiel, trekt een lade open of stapelt blokken om een puzzel op te lossen.

Mantelzorger vs individualisering Het idee voor Mantel der Liefde begon bij BredaPhoto. Het thema ‘YOU’ stond in 2016 centraal bij dit fotofestival: individualisering van de samenleving en het groeiend beroep op zelfredzaamheid vanwege de

terugtrekkende overheid. BredaPhoto vroeg fotografe Ilse Wolf om een van de participatieprojecten te begeleiden: het ouderenproject. Samen met de bewoners van seniorenresidentie Ruitersbos en verpleeghuis De Leystroom in Breda bracht ze het thema van het festival in beeld. Ilse is ervaringsdeskundige: samen met haar moeder is ze mantelzorger van haar vader die sinds 12 jaar een arm mist en daardoor ook afhankelijk is.

Cultuur, zorg en onderwijs Door met ouderen, mantelzorgers en zorginstellingen samen te werken ontstaat verbinding tussen cultuur en ouderenzorg. Met een educatietraject voor scholieren bereiken ze het voortgezet onderwijs. Zo ontstaat verbinding tussen onderwijs en cultuur. De foto-opdracht die leerlingen doen maakt de cirkel rond: door deze opdracht komen ze in aanraking met ouderen en met de gezondheidszorg. Zo slaat Mantel der Liefde bruggen tussen cultuur, zorg en onderwijs.

De makers Initiatief, projectleiding en fotografie Ilse Wolf www.ilsewolf.nl Copywriting, grafisch ontwerp en productie Carla van Gaalen www.carlavangaalen.nl Ontwerp en realisatie tentoonstelling Merel van der Linden www.merelvanderlinden.com Bouw expositie Gert Paans www.kunstkasten.nl www.mantelderliefde.nl

Mantel der Liefde reist door Nederland. Kijk op de website voor meer informatie, ook als je de expositie in huis wilt hebben.

We Care!

in beeld

Ilse: ‘Mensen die de expositie bezoeken zijn ontroerd. Ze voelen zich gezien, gesteund. Door met elkaar samen te werken gaan ze ook vaak een dialoog aan die ze nooit zouden hebben op het moment dat ze los van elkaar de expositie bekeken. Het zet bezoekers geregeld aan om te vertellen over hun eigen situatie. De herkenbaarheid van de foto’s maakt dat ze zich niet alleen voelen. Ze herkennen zich niet alleen in de verhalen maar zeker ook in de beelden.

We Care!

“Kijk, die man houdt zijn handen net zo als mijn vader”, of “Die lege blik, die had mijn moeder ook voordat ze overleed”. We hebben een dankboek neergelegd bij de expositie die inmiddels vol staat met verhalen van bezoekers. Heel waardevol. Ook krijgen we veel aanvragen van zorginstellingen die de expositie graag zouden willen hebben, juist ook om mantelzorgers een hart onder de riem te steken, want ze zijn hard nodig. Mooi hoe dat werkt.’

in beeld

“Wat een mooi idealistisch initiatief, zichtbaar maken wat achter zo veel deuren onzichtbaar is en iedereen ooit treft.” Marie-Thérèse de Lange

“Een onderwerp als dit zo integer voor het voetlicht brengen, ik vind het van een zeldzame klasse.” Niels van der Weiden

We Care!

in beeld

Ilse: ‘Deze expositie is het meest dankbare project dat ik tot nu toe heb mogen doen. Ik liet zelf ook een traan toen een man in een rolstoel mijn hand pakte en niet meer dan ‘dankjewel, dankjewel, dankjewel’ kon uitbrengen. Ook volg ik mijn vader al jaren met een camera, een project wat uiteindelijk een boek moet gaan

We Care!

worden. Door deze projecten ben ik meer en meer gaan nadenken over mantelzorg. Het is een actueel en urgent thema. Tegelijkertijd is mantelzorg een containerbegrip geworden. Wanneer ben je nou eigenlijk een mantelzorger? Om antwoord op die vraag te krijgen heb ik de Mantel der Liefde opgezet.’

Kunst werkt! ‘Geluk, welbevinden en het gevoel dat je nog iets toevoegt aan je eigen leven of aan het leven van anderen – precies op dat punt ontmoeten kunst en cultuur en de zorg elkaar’

ZIE P. 7

Gertjan Endedijk (directeur-bestuurder van Nieuwe Veste, Breda) 16

We Care!

makers Heterdraad

ZELDZAME BLIK IN DE ZIEL VAN VROUWEN OP LEEFTIJD

‘Zal ik ooit nog eens kussen?’ vroeg een vrouw die op hoge leeftijd haar echtgenoot verloren was. Het vormde de aanleiding voor Heterdraad, een project met dames op leeftijd over vrouwelijkheid, intimiteit en verlangens. In samenwerking met een team van gespreksleiders en kunstenaars is een platform gecreëerd waarbinnen nieuwe inzichten, verbindingen en denkbeelden rondom het vrouwzijn en intimiteit op leeftijd zich ontspinnen. Het delen met elkaar geeft vertrouwen om jezelf te zijn ongeacht je leeftijd.

Tentoonstelling Taboe’s, ontboezemingen, wijsheden en ervaringen – ze passeren allemaal de revue in deze bijzondere rondreizende tentoonstelling.

Heterdraad is een samenwerking van Vitalis WoonZorg Groep en De Nieuwe Oost | Wintertuin. Concept en inhoud: Maaike Mul Vormgeving, beeld en inhoud: Sanne Muiser Fotografie: Marcel de Buck en Nenah Gorissen Vormgeving: Fauzia Ngoesmin www.ouderenverhalenplatform.nl/heterdraad #heterdraad

We Care!

makers Anne Ligtenberg

SOCIAL DESIGN

We kunnen veel winst behalen als mensen zich beter kunnen inleven in de situatie van iemand met een beperking, vindt Social Designer Anne Ligtenberg. “Ik maak met mijn werk beperkingen inzichtelijk, het Dyslexie boek laat bijvoorbeeld zien hoe dyslectici taal ervaren. Daarnaast verschuif ik wat normaal is, door bijvoorbeeld bestek te maken voor de familie van een patiënte met taaislijmziekte. De familie moet zich aanpassen aan de patiënt waardoor zij zich niet wéér de uitzondering voelt.” “Artsen reageren heel geïnteresseerd om met mij te kijken naar de omgeving in plaats van naar de patiënt. En dyslectici zijn heel enthousiast dat ze eindelijk een tool hebben om aan hun ouders uit te leggen waar ze elke keer tegen aan lopen.” www.anneligtenberg.nl

Evie Sparidaens

HOU VAST

Evie Sparidaens werkt als social designer en documentairemaker aan verschillende projecten rondom de zorg met als grootste interesse dementie. Een van haar projecten is Hou vast, bestaande uit een korte documentaire en een boek. Het boek helpt je meer empathie te krijgen voor mensen met dementie en hun mantelzorgers. Je kunt het boek zien als een ervaring, een beleving door de gedachtewereld van iemand met dementie. Hierdoor kun je je op een eenvoudige manier inleven in de ander. Evie’s boek legt de focus meer op gevoel dan op de medische kant van een ziektebeeld. Ze wil zich in de toekomst gaan verdiepen in andere onderwerpen zoals, depressie en eenzaamheid. www.eviesparidaens.nl

We Care!

makers

Niemand wist welk talent er onder die stille verstopt. buitenkant zat

foto: Kees van Nunen

Theaterwerkplaats Tiuri

SAMEN SCHITTEREN OP HET PODIUM

Stralend stapt Millanie van het podium in de Grote Kerk van Breda. Het is 00.30 u, 27 januari en de Cultuurnacht Breda is zojuist afgelopen. Millanie heeft het Syndroom van Down en ze werkt bij Theaterwerkplaats Tiuri in Breda. Toen Millanie haar carriĂ¨re als actrice bij Theaterwerkplaats Tiuri begon was ze net een grijs muisje. Niemand wist

We Care!

welk talent er onder die stille buitenkant zat verstopt. Totdat zij het podium op liep en de sterren van de hemel speelde. Daar mag ze zichzelf zijn. Vanavond stond zij met haar collegaâ&#x20AC;&#x2122;s van Tiuri te schitteren samen met de professionele dansers van De Stilte in de voorstelling Het Oog van Godot. Voor bijna 2.000 man publiek deelden zij een ervaring in de universele taal van het lichaam. En het publiek werd geraakt.

Theaterwerkplaats Tiuri maakt het onzichtbare talent van mensen met een (verstandelijke) beperking zichtbaar. In de theaterwerkplaatsen leidt Tiuri deelnemers op tot theatermakers. Deelnemers leren acteren, dansen, bewegen en hoe een voorstelling wordt gemaakt. Er is een locatie in Breda en een in Roosendaal. www.theatertiuri.nl

makers Desirée Hammen

LEVENSKLEED

“Dit pakken ze niet meer van mij af!”

Desirée Hammen maakt met senioren in Residentie Ruitersbos in Breda een Levenskleed voor in de stilteruimte. Borduren is de hoofdtechniek. Omdat dit niet ieders liefhebberij was, worden er ook kralen gemaakt van klei en wordt er geschilderd op textiel. De eerste schroom om creatief te zijn (‘dat kan ik toch niet meer’) valt weg als deelnemers zien wat voor prachtigs er al wordt gemaakt. Er schuiven steeds meer deelnemers aan. Iets zinvols te doen hebben is belangrijk voor de bewoners. De jeu die het geeft aan het leven en de concentratie die je moet leveren, is fijn. De gezelligheid eromheen, het samen doen en soms toch iets nieuws leren. Met als resultaat: een nieuwe manier van kijken dan men gewend was. Het maakt de blik weer open en de dagen weer specifiek. www.desireehammen.nl

foto’s: Dorothé van Ravenstein

We Care!

Kunst werkt!

â&#x20AC;&#x2DC;Kunst maken is mens en meester wordenâ&#x20AC;&#x2122;

ZIE P. 22

Outsider Art kunstenaar Arthur Prins We Care!

Werk van Arthur Prins

“Waar het niet goed lukt om zich op een andere manier uit te drukken, kan de Outsider Artist onderwerpen en thema’s die hem bezighouden in zijn kunstwerken kwijt.” We Care!

interview

Outsider Art geeft je een kijkje in een bijzondere geest “Iedereen moet kunnen deelnemen aan de maatschappij, ook mensen met een psychische of verstandelijke aandoening. Daarom is het zo belangrijk dat er erkenning komt voor Outsider Art als brug tussen de maker en de samenleving daaromheen.” Liesbeth Water (Outsider Art Museum) werd door de VU gevraagd voor een studie. Nu onderzoekt ze hoe het publiek zich door het bekijken van Outsider Art kan openstellen voor de bijzondere geest van de kunstenaars.

Liesbeth Water begon haar loopbaan als creatief coach in een atelier van een zorgorganisatie bij mensen met een psychiatrische achtergrond. Later werd ze galeriehoudster bij een kunstenaarscollectief, waar ze kunstenaars met en zonder beperking begeleidde. Op dit moment werkt ze als educator bij het

We Care!

Liesbeth Water

Onderzoeker en educator Outsider Art Museum Outsider Art Museum in Amsterdam en doet ze als buitenpromovendus onderzoek aan het VUmc.

Een kijkje in een bijzondere geest Sinds de opening van het Outsider Art Museum in 2016 stelt Liesbeth Water de rondleidingen samen en traint ze de rondleiders. “Outsider Artists willen juist niet buiten de maatschappij staan”, zucht ze. “En ze staan er ook niet buiten. Maar dat is wel een

veelvoorkomende misvatting over Outsider Art, helaas.” Hoe vaak moeten zij en haar collega’s van het Outsider Art Museum wel niet uitleggen dat deze kunstenaars vooral ‘outsiders’ zijn omdat hun manier van werken en hun beeldtaal afwijkt van wat gangbaar is in de kunstwereld? Wel zijn het meestal mensen die kampen met een ziekte, een stoornis of een trauma en dat zorgt ervoor dat er van alles borrelt in hun ziel. “Waar het niet goed lukt om zich op een andere manier uit te drukken, kan de Outsider Artist onderwerpen en thema’s die hem bezighouden in zijn kunstwerken kwijt.”

foto: Hélène de Bruijn

ijna twaalf jaar geleden namen de Verenigde Naties het ‘Verdrag inzake de rechten van mensen met een handicap’ aan. Daar stond in dat mensen met een beperking mee moeten kunnen doen in de samenleving: volledige participatie en opname van deze doelgroep was het streven. “Wat de VN hierin beschrijven is helaas niet zo gemakkelijk als het lijkt. Wij kunnen gewoon met elkaar te praten en we begrijpen elkaar. Maar voor een psychiatrisch patiënt of voor iemand met een verstandelijke beperking is communiceren over wat hen bezighoudt vaak moeilijker.”

Gemiddeld brengen museumbezoekers krap een halve minuut voor een kunstwerk door. Dat is volgens Liesbeth – zeker voor Outsider Art – veel te kort. De werken zijn te vreemd, te anders, te onconventioneel om in zo’n korte tijd te vatten. “Toeschouwers hebben vaak moeite om door hun vooroordelen heen

interview te kijken. Dan weten ze niet goed waar ze op moeten letten of wat ze moeten verwachten. Daar hebben ze wat hulp bij nodig.” Wat dat betreft biedt Visual Thinking Strategy (VTS) mogelijk een oplossing, meent Liesbeth. Deze methodiek werd in de jaren ‘90 ontwikkeld door Philip Yenawine (indertijd hoofd van het Museum of Modern Art (MoMa) in New York) en onderzoekster Abigail Housen. Sinds 2012 wordt de techniek ook in Nederland gedoceerd en toegepast. “Ik ben heel enthousiast over VTS,” zegt Water. “Deze manier van kijken en vragen stellen zorgt er namelijk voor dat je je als beschouwer persoonlijk betrokken voelt bij het kunstwerk. Dan blijft het pas echt hangen. Het gaat om hoe de kunst jou persoonlijk raakt. Dat je iets herkent of dat je je in het werk kunt verplaatsen bijvoorbeeld.” Hoe werkt VTS? Met een groep van zeven tot tien mensen gaat Liesbeth het museum in. Ze staan dan ongeveer

een kwartier voor het kunstwerk: “Dat is bijna een soort mindfulness. Vijftien minuten is voor de meeste mensen best lang, je moet dan een hoop loslaten.” Bij VTS hoort een set van drie vragen, die bij elk kunstwerk de revue passeert. Bijvoorbeeld: wat gebeurt er in deze afbeelding? “Alle deelnemers benoemen dan wat ze zien. En dat is leuk, want iedereen valt iets anders op,” licht Liesbeth toe. “Vervolgens gaan we daarop door. Als iemand zegt dat ‘ie een dak ziet, dan vraag ik waaraan hij dat ziet.” Doordat Liesbeth die vragen stelt, gaan er in de hoofden van de kijkers allerlei radertjes draaien. “VTS geeft je het vermogen om de innerlijke wereld van de makers te betreden, en om je eigen wereld te openen voor deze kunstuitingen,” zegt ze. “Door middel van Outsider Art krijg je een kijkje in een bijzondere geest.”

Kunst: de enige manier om je uit te drukken Ieder mens heeft behoefte aan een gevoel van verbondenheid, zegt Liesbeth,

en dat je ergens bijhoort in de samenleving. “Ik denk dat dat een universeel gevoel is. Zeker als iets je heel erg beheerst. Als je dat met niemand kunt delen dan wordt het een eenzaam gevoel. Dat zie je ook bij mensen die rouw meemaken. Daarom is het zo ontzettend belangrijk een brug te slaan tussen deze kunstenaars en toeschouwers.” Jaren geleden bracht Liesbeth voor het eerst een bezoek aan kunstenaar Arthur Prins. Ze bezocht hem thuis en kreeg daar een inkijkje in het persoonlijke universum van Prins: het huis was tot de nok toe gevuld met kunstwerken. “Daar – op dat moment – realiseerde ik me hoe belangrijk het is voor de kunstenaar om zijn pijn en passie met de wereld te kunnen delen. Dat heeft ook te maken met respect en erkenning voor zijn gevoel en voor zijn bestaan”. Andersom is het voor de maatschappij net zo goed van belang om deze werken te zien, écht te zien vindt Liesbeth. “Wat ik interessant vind is dat de wringende delen in zo’n kunstwerk niet

Werk van Arthur Prins

We Care!

interview

“Waar mensen zich openen kunnen grenzen vervagen. En waar grenzen vervagen kunnen mensen zich verbinden. Door de waarde van kunst wetenschappelijk te onderbouwen hoop ik dat hier meer erkenning voor komt in de maatschappij.” Museum het Dolhuys, Haarlem

kunnen wringen als we er niet iets van onszelf in herkennen. Het toont ons ook iets, niet alleen over de ander. Maar om dat echt te ontdekken moet je de tijd nemen om het werk tot je door te laten dringen.”

Onderzoek en verder

naar VTS als bijbehorende methodiek heeft nog een andere reden. “Kunst als communicatiemiddel, als middel om mensen in de maatschappij te betrekken en als middel om allerlei gezondheidsklachten te voorkomen wordt door bestuurders in de gezondheidszorg nog niet echt serieus genomen, terwijl kunst

zo’n sterke verbindende kracht heeft,” zegt de onderzoekster. “Waar mensen zich openen kunnen grenzen vervagen. En waar grenzen vervagen kunnen mensen zich verbinden. Door de waarde van kunst wetenschappelijk te onderbouwen hoop ik dat hier meer erkenning voor komt in de maatschappij.”

“Als galeriehoudster bij een Outsider Art galerie ervoer ik dat kunst een middel tot verbinding in de maatschappij kan zijn. Kunst is een communicatiemiddel: een middel om contact te leggen tussen mensen met een psychiatrische aandoening en bezoekers,” zegt Liesbeth. “Het probleem is dat dit nooit goed wetenschappelijk is onderbouwd.” Met haar onderzoek hoopt Water de weg vrij te maken voor verder wetenschappelijk onderzoek naar dit onderwerp. Maar het wetenschappelijk onderbouwen van kunst als middel om mensen met een handicap te includeren en

We Care!

Outsider Art Museum, Amsterdam

in beeld

Project-O

De toekomst van het ouder worden Project-O is een onderzoeksproject over de toekomst en wensen van een vergrijzende samenleving. Hoe willen wij oud worden? Doorwerken tot ons tachtigste? Met andere ouderen gezamenlijk een villa betrekken met privéverzorging? De uitkomsten van Project-O waren te zien tijdens de Dutch Design Week. De tweede editie van Project-O staat in 2019 op de planning.

G/OUD on stage Zilver-Werk stelt onder deze noemer vier keer per jaar expositieruimte ter beschikking aan jonge kunstenaars of ontwerpers met een bijzonder project rondom ouderen. Daarnaast zijn ook ‘work in progress’ projecten van Zilver-Werk zelf te zien. Een goede reden dus om eens langs te gaan op Strijp-S in Eindhoven.

We Care!

in beeld

Zilver-Werk

Social design projecten voor ouderen Zilver-Werk geeft met bijzondere kunsten cultuurprojecten antwoord op de veranderende wensen en behoeften van ouderen. Uitgangspunt en middelpunt zijn de ouderen zelf, maar er wordt ook nadrukkelijk gezocht naar de verbinding van generaties en disciplines.

Zilver-Werk werkte voor de getoonde projecten samen met Vitalis Woonzorg Groep (Maaike Mul), Wintertuin Literaire Producties (Noortje Kessels), Factor-i (Ingrid van der Wacht), Kunstloc Brabant, Van Abbemuseum, Brabant C, Dutch Design Foundation en de betrokken ontwerpers en kunstenaars. www.zilver-werk.nl Wildplakken voor project G/OUD

We Care!

in beeld Kunstblok

Artist in residence brengt leven en daagt uit Twee jaar lang reisde dit mobiele atelier langs de tuinen van verzorgingshuizen. Komt de naam je bekend voor? Dat is niet zo gek. In de eerste editie van dit magazine besteedden we uitgebreid aandacht aan Kunstblok bij Vitalis WoonZorg Groep in Eindhoven. Vanaf juli 2018 zie je de nieuwste resultaten van Kunstblok bij Zilver-Werk (Yksi Expo) op Strijp-S in Eindhoven. www.kunstblok.info

Tiepmiep of tikgeit Brengt generaties bij elkaar

Zet je herinneringen op papier, verstuur een ouderwetse brief of zend geliefden een twitterberichtje per tieptweet. Tiepmiep is een installatie met 16 vintage typemachines, waarvan er ĂŠĂŠn is omgebouwd en aangesloten op een computer. De schrijvers en dichters van literair agentschap Wintertuin helpen oud en jong op gang met een kort verhaal, mooie regel of gedicht. Tiepmiep kom je tegen in verzorgingshuizen en op festivals.

We Care!

in beeld

Zilver-Werk initieert, onderzoekt en biedt een podium voor talenten

Mengelmoes Moestuinverhalen van vroeger en nu

Van paardenbloemstamppot in de oorlog naar de hippe urban onkruidkeuken van nu. Mengelmoes zocht samen met ouderen en (food)designers naar de verschillen en overeenkomsten. Tijdens dit project kwam het sociale aspect van de moestuin prominent naar voren. Voor Zilver-Werk de aanleiding om aan de slag te gaan met de ontwikkeling van de Mengelmoes Groentafel. Een prachtige moestuintafel op hoogte speciaal ontwikkeld voor de zorg. Nieuwe manier van projectfinanciering Inmiddels is een de Mengelmoestafel in productie genomen – langzaamaan groeit de tafel uit tot een écht merk. De reacties van zorghuizen zijn in ieder geval erg positief. De inkomsten van de Mengelmoes Groentafels worden ingezet voor nieuwe projecten van ZilverWerk. Dit zorgt voor een duurzame financiële basis waardoor de stichting minder afhankelijk is van subsidies en fondsen. www.mengelmoes-groentafel.nl

We Care!

makers Jalila Essaïdi

LAURIERPLEISTERS

Dekentnatuur geen afvalstromen.

Laurierolie is licht geelgroen van kleur, de geur is fris, kruidig zoet en doet denken aan eucalyptus en kruidnagel. Laurierolie is via verdamping en inhalatie sterk antiseptisch, geeft kracht, schept helderheid van geest en verscherpt het waarnemingsvermogen. Ontwerpster Jalila Essaïdi en laurierteler Charl Goossens ontwikkelden een laurierpleister gemaakt van de reststroom na de winning van de essentiële oliën. Ze wakkeren hiermee de discussie aan over het gebruik van biomaterialen, tegenover het gebruik van kunstmatige materialen binnen de farmaceutische industrie en de geneeskunde.

Jalila Essaïdi is kunstenaar, ontwerper, directeur en oprichter van Stichting BioArt Laboratories. Ze ontwierp ook een kogelwerende huid versterkt met spinnenzijde die mogelijk gebruikt kan worden om brandwonden en doorligplekken te behandelen. www.bioartlab.com | www.gova.nl

We Care!

interview

Huisarts: kies voor een THEATER ABONNEMENT

in plaats van een pil Er is een kentering gaande in de gezondheidszorg. Wetenschapsjournalist

Mark Mieras merkt dat in de medische wereld de interesse voor de zachte kant van gezondheid – via onder andere kunst en cultuur – groeit. En dat is een goede ontwikkeling, wat hem betreft: “Kunst en cultuur kunnen mensen in een kwetsbare positie helpen om uit hun passiviteit te komen. Het geeft ze gereedschap in handen waardoor ze uiteindelijk minder snel naar de huisarts gaan.”

ieras (wetenschapsjournalist & natuurkundige, gespecialiseerd in hersenonderzoek) vertelde vorig jaar zomer op een conferentie voor huisartsen in Friesland over het nut van kunst en cultuur voor deze beroepsgroep. “In plaats van een pil zouden meer huisartsen een theaterabonnement aan hun patiënten moeten voorschrijven.” Van een pil weet de huisarts het effect op een klacht of ziekte redelijk zeker. Hoe zit dat met het effect van kunst en cultuur?

We Care!

“Dat effect komt helder uit onderzoek naar voren: mensen die aan cultuur doen gaan minder vaak naar de huisarts, hebben minder vaak medische klachten en ze zijn minder vaak angstig of zwaarmoedig. Ook na correctie voor leeftijd en opleidingsniveau blijft dit effect aanwezig.” Hoe komt dat? “Volgens onderzoekster en arts Machteld Huber is je gezond voelen afhankelijk van de regie die iemand over leven en gezondheid heeft. Dat is een principe dat ik onderschrijf. Kunst

en cultuur zorgen ervoor dat je die regie kunt pakken, doordat het je helpt om je verhaal te vertellen: wie je bent, wat je belangrijk vindt, met wie of wat je je wel of juist niet identificeert. Daarnaast versterken kunst en cultuur je sociale netwerk. Wanneer je samen met anderen naar een toneelstuk kijkt bijvoorbeeld, voel je je gemakkelijker met elkaar verbonden. Sociale cohesie is een belangrijk ingrediënt voor het ervaren en de objectieve gezondheid. Mensen die eenzaam raken hebben een verhoogde kans op een hele waslijst aan kwalen.”

interview

“Doordat cultuur prikkelt, op ongemakken inspeelt en nieuwe deuren opent, leert het mensen om flexibel met ongemakkelijke of onverwachte situaties om te gaan, óók in het dagelijks leven.” Dat tweede effect – het gevoel van verbondenheid – is er ook wanneer je naar een voetbalwedstrijd gaat. Of is er een verschil? “Bij een voetbalwedstrijd heb je inderdaad deels hetzelfde effect, zeker. Maar dan moet je wel van voetbal houden. Wat ik jammer vind aan de sport: het gaat daar vaak meer om winnen dan om het spel. Dat vertel ik ook aan trainers: leer de kinderen niet winnen maar leer ze genieten van het spel. Dat brengt mensen verder. Bij cultuur draait het om de verbondenheid, de gemeenschappelijke ervaring en het spel. Een kunstenaar, danser of

Mark Mieras

wetenschapsjournalist & natuurkundige, gespecialiseerd in hersenonderzoek

acteur brengt je voortdurend in een toestand waarbij je openstaat voor verrassing, voor iets nieuws. Verrassing kan bedreigend zijn, maar dat is het binnen de cultuur nooit. Daar is het uitdagend. Doordat cultuur prikkelt, op ongemakken inspeelt en nieuwe deuren opent leert het mensen om flexibel met ongemakkelijke of onverwachte situaties om te gaan, óók in het dagelijks leven. Kunstenaars hebben geleerd hoe ze mensen in de speelse toestand krijgen die daarvoor nodig is. Kunstenaars leren ons om verrassingen niet met angst, maar met een brede glimlach tegemoet te treden.” En daarom zouden huisartsen er beter aan doen in plaats van een pil vaker cultuur voor te schrijven? “Die pillen kunnen een redmiddel zijn, maar ze scheppen ook een afhankelijkheid en dat is niet fijn. Je neemt mensen de regie uit handen en dat verlaagt het gevoel van gezondheid. Neem antidepressiva: met deze medicatie worden klachten vaak relatief snel afgezwakt, maar onderliggende problemen worden er natuurlijk niet mee opgelost. Worden mensen door antidepressiva gelukkiger, of worden ze minder ongelukkig? Bij plezierige activiteiten zoals kunst en cultuur is dat anders: door de positieve invloed op de levenskwaliteit die mensen ervaren, is het effect niet alleen duurzamer maar voelt het ook als meer

van henzelf. Het maakt trots. En ook dat helpt mensen om zich gezonder te gedragen. Wat je ziet is dat mensen die een muziekinstrument bespelen of regelmatig naar het theater gaan minder vaak een beroep doen op gezondheidszorg. Ze hebben weinig kwalen en ze lijden minder onder de kwalen die ze wel hebben. Die zijn voor hen minder verstorend, doen minder pijn, geven niet zoveel ellende. Kunst helpt mensen beter regie te voeren over hun eigen gezondheid.” Kunst en cultuur komen ook steeds vaker terug in de tweedelijnszorg – dus onder meer in de GGZ en in het ziekenhuis. Is dat zinvol? “In een ziekenhuis zijn patiënten de grip op hun eigen leven even kwijt. Er wordt over hen beschikt, ze hebben daar geen controle over. De zieke is er overgeleverd aan de kennis en kunde van de dokter. Je kunt je afvragen of dat controleverlies uiteindelijk bijdraagt aan de gezondheid en het herstel. Wat doet dat met jou als je weer uit het ziekenhuis komt? Uit een situatie waar het niet om jou gaat, maar om de ziekte waar je mee kampt? Ik denk dat erg wordt onderschat hoe traumatisch dit is voor patiënten. Kunst en cultuur zetten de mens achter de patiënt weer even in het centrum van de aandacht. Ik vind de Cliniclowns wel een mooi voorbeeld. Lijkt een vreemd element in het ziekenhuis, maar die clown zorgt ervoor dat de patiëntjes in het ziekenhuis weer even kind mogen zijn. Dat ze hun eigen verhaal kunnen vormgeven: ze zijn weer even de baas over hun eigen leven. Kunst brengt mensen in een andere toestand. Dat merk je in de concertzaal of in de schouwburg, maar in het ziekenhuis werkt het net zo. Dus kunst heeft een helende werking: in het ziekenhuis, maar ook daarbuiten als mensen weer naar huis gaan.”

We Care!

interview

Illustratie: Jeroen Nissen

“Kunst helpt mensen beter regie te voeren over hun eigen gezondheid.” Kun je dat uitleggen? “Mensen die een ernstige ziekte hebben of een ingrijpende operatie ondergaan ervaren een enorme kwetsbaarheid, kijken de dood even in de ogen. Wanneer zoiets gebeurt, moet je het vertrouwen in jezelf en in je eigen lichaam zien te herwinnen. En daarnaast verandert vaak je zelfbeeld, en je kijk op het leven. Van mensen die een ingrijpende gebeurtenis meemaken, hoor je regelmatig dat relaties op de klippen lopen en dat ze vrienden kwijtraken. Je vraagt je af: wie ben ik nog en hoe kan ik straks weer met mijn leven verder gaan? Medisch ben je opgekalefaterd, maar sociaal loopt het spaak. En dat is ingrijpend. En daar komt kunst om de hoek kijken, want kunst gaat over het verhaal. Het verhaal dat je over jezelf vertelt. Daar

We Care!

zitten allerlei elementen in die ervoor zorgen dat jij hanteerbaar wordt voor je vrienden: dat ze weten wat ze aan je hebben. Vrienden vertellen elkaar veel over zichzelf: waar kom je vandaan, wat heb je in je leven gedaan, wat vind je lastig, wanneer ben je onredelijk? Zo ontstaat een duurzame band, waardoor je altijd kunt terugvallen op je vrienden. Dat is waar kunst voor een groot deel over gaat.” Hoe ziet de gezondheidszorg – met het oog op integratie van kunst en cultuur – er wat jou betreft in de toekomst uit? “Het effect van kunst en cultuur, daar moet meer erkenning voor komen. Op dit moment investeren zorgverzekeraars met name in curatieve zorg en dat

is ook begrijpelijk. Sinds de invoering van de zorgverzekeringswet kunnen hun verzekerden jaarlijks switchen. Er is geen langetermijn relatie meer. Waarom zou je dan investeren in preventie, als je het risico loopt dat je concullega de vruchten van die investeringen plukt? De oplopende zorgkosten zullen ons dwingen om een andere weg in te slaan, daar ben ik van overtuigd. De zelfredzaamheid moet terug. Kunst en cultuur verdienen een vaste plek in het ziekenhuis en in de spreekkamer van de huisarts.”

Illustratie: Jeroen Nissen

Kunst werkt!

‘Telkens als ik mijn moeder kom ophalen, stralen haar ogen. Voor mij dagen met gouden randjes’

ZIE P. 37

Mariëtte, mantelzorger 36

We Care!

foto’s: Ellen Geerts en Joost van den Berg (rechtsboven)

makers

Ellen Geerts

BEELDKRACHT

Mensen met geheugenproblemen hebben te maken met verlies en verandering. Beeldkracht Oisterwijk is een kunstatelier waarin juist de nadruk ligt op positieve ontwikkeling en mogelijkheden van mensen in plaats van op de beperkingen die dementie met zich meebrengt. Door tekenen en schilderen kunnen cursisten hun leefwereld en emoties vorm geven, wat bijdraagt aan behoud van autonomie en gevoel van welzijn. Beeldend kunstenaar Ellen Geerts is initiatiefnemer. Met ondersteuning van een team vrijwilligers begeleidt ze wekelijks een groep van tien cursisten in het schilderlokaal van creativiteitscentrum de Krekul. Belangrijk: een inspirerende omgeving, kunstbeoefening in plaats van bezigheidstherapie, dus: ontdekken en creëren. Of zoals een cursist het verwoordt: “Ik voel me hier weer normaal!”

“Ikveelraak heel dingen kwijt in mijn hoofd, maar hier vind ik weer andere dingen terug.” Jeanne Cursist

www.facebook.com/BeeldkrachtOisterwijk

We Care!

interview

We Care!

interview De lange, kille gang op de afdeling Intensive Care (IC) van het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) in Den Bosch. Voor bezoekers en patiënten was het een doorn in het oog. Ze brachten er veel tijd door, maar dat was nooit echt prettig. De kunstcommissie van het ziekenhuis gaf designer Renee Scheepers daarom een bijzondere opdracht: zorg ervoor dat de uitstraling van de gang een bijdrage kan leveren aan de helende omgeving die het JBZ wil bieden.

TUNNELVISIE Jo

Renee

et Jeroen Bosch Ziekenhuis doet veel met kunst. Er is een kunstplan dat aansluit op wetenschappelijke kennis over een healing environment en in de eerste editie van dit magazine over kunst en gezondheid schreven we al over het Artist in Residence-programma. Toen uit onderzoek bleek dat bezoekers de gang op de afdeling Intensive Care als kil en

We Care!

eindeloos ervaren, richtte het ziekenhuis zich opnieuw tot de creatieve sector voor een oplossing. Een aantal kunstenaars pitchte een idee voor een selectiecommissie waar Jo van Bussel als unitmanager van de Intensive Care onderdeel van uitmaakte. “De keuze voor Renee was eigenlijk heel logisch,” herinnert hij zich. “Haar pitch maakte indruk: ze vertelde toen

dat ze altijd uitgebreid onderzoek doet voordat ze aan een oplossing gaat werken. Dat past goed bij onze aanpak hier op de IC: wij doen namelijk ook nooit iets zomaar. Al onze behandelingen en interventies zijn gebaseerd op bewezen resultaten uit wetenschap en praktijk.” “Wat ik doe, is eigenlijk helemaal niet zo moeilijk,” begint Renee. “Ik kijk en ik luister. Ik neem alles op wat er om me heen gebeurt.” Voor haar

interview Dagboekfragment

17:39u “Vanuit de klapdeuren op IC2 komen twee verpleegkundigen de gang op met een leeg bed. Het maakt behoorlijk veel lawaai met al die apparatuur.” 17:44u “Het elkaar passeren in de gang is heel ongemakkelijk, vooral omdat het zo lang duurt. (...) Je kunt elkaar letterlijk verstaan, vanaf het begin dat iemand de gang oploopt, tot diegene bij het eind is aangekomen. schetsfase / onderzoek

De gang werkt als een soort geluidskoker. Je wordt daardoor geconfronteerd met allerlei soorten gesprekken. Het lukte me niet om me ervan af te sluiten omdat het verder zo stil is. Je zou de gang een beetje willen breken.” 19:21u “Verpleging komt binnen met een nieuwe patiënt. De man is bewusteloos en licht aan de beademing. Je hoort een constante piep.”

Oude situatie: de gang op verschillende tijdstippen

vooronderzoek bracht Scheepers 36 uur achter elkaar op de IC door. Overdag observeerde ze, maar ook ‘s nachts. “Ik zette mijn wekker dan bijvoorbeeld om 4 uur en om 6 uur, en dan sloop ik de afdeling op. Het was zo stil en donker. Ik voelde me net een kind dat stiekem een school binnensluipt.”

Healing environment Volgens Van Bussel is bij de bouw van het Jeroen Bosch Ziekenhuis in 2011 geen rekening gehouden met een vorm die vriendelijk is voor bezoekers. Althans, niet op zijn Intensive Care. “Het ziekenhuis bestaat uit een aantal naast elkaar geplaatste gebouwen.

Daardoor heeft onze afdeling een langgerekte vorm, bestaande uit twee, parallel aan elkaar lopende gangen.” Dat de Intensive Care door bezoekers als minder vriendelijk wordt ervaren, maakten Jo en zijn collega’s onder meer op uit de vragenlijsten die patiënten en hun familie na afloop van een opname in mogen vullen. “We vinden het belangrijk om goed voor onze bezoekers én onze patiënten te zorgen. Patiënten op onze afdeling zijn altijd ernstig ziek”, vertelt Jo. “Dat wil zeggen dat ze tijdelijk ondersteund moeten worden op een of meerdere vitale orgaanfuncties – bijvoorbeeld met beademing,

19:30u “Er komt een verpleger binnen met twee nieuwe familieleden. (...) De familie lijkt erg in spanning te zijn. (...) Ik hoor af en toe snikken. Ze gaan gedurende het gesprek steeds harder praten. Intussen zitten er dus meerdere families op de gang. Gezien de spanning bij sommigen durf ik even niemand aan te spreken.” 19:33u “De familie die op bezoek is met alle kinderen loopt van de wachtruimte bij de brug naar IC2. Ze kletsen vrij hard met de kinderen terwijl achter mij op plek C mensen zitten te snikken. Hieraan merk je goed dat verschillende emoties elkaar in deze gang kruisen en dat de ruimte zich daar niet voor leent.” 20:11u “De luxaflex gaan automatisch naar beneden. Het licht wordt een stuk geler in de gang omdat de TL-verlichting nu de overhand heeft.”

We Care!

interview

“Een prettige sfeer verzacht de benarde omstandigheden waar de bezoekers en familieleden van de patiënten in zitten.” hartbewaking of nierdialyse. Daarnaast zijn deze mensen meestal deels of geheel buiten bewustzijn. Voor zowel patiënten als hun familie en vrienden is zo’n opname erg ingrijpend. Daarom investeren we veel in goede nazorg. Maar dus ook in een prettige omgeving tijdens een verblijf op onze afdeling.” Die fijne omgeving heeft bovendien zijn weerslag op het genezingsproces: patiënten herstellen sneller en doorgaans beter. Een muziekje, een bepaalde geur: kleine dingen kunnen er al voor zorgen dat bezoekers en patiënten zich wat meer ontspannen. “Voor een patiënt is dat natuurlijk ook prettiger.

We Care!

Als je ontspannen bent dan ga je heel anders de operatie of de behandeling in dan wanneer je angstig of gespannen bent.” Volgens Renee geeft een fijne omgeving vertrouwen in de toekomst: “Dat lees je ook heel mooi terug in het gastenboek dat hier op de afdeling ligt. Een prettige sfeer verzacht de benarde omstandigheden waar de bezoekers en familieleden van de patiënten in zitten.”

Dagboek In de afgelopen jaren deed Renee uitgebreid onderzoek op de Intensive Care van het Jeroen Bosch ziekenhuis, met als belangrijkste onderdeel haar 36-urige verblijf op de IC. Door zich zo

lang op te laten nemen, wilde Renee de afdeling van binnen en van buiten leren kennen. Haar vooroordelen over hoe het er aan toe gaat, toetste ze en vulde ze aan met eigen observaties. “Ik dacht altijd: op de Intensive Care is het hectisch, ook ’s nachts,” vertelt ze. “Maar toen ik eenmaal op de afdeling verbleef zag ik dat juist het tegenovergestelde waar is. ’s Nachts slaapt het ziekenhuis, óók de IC.” Renee hield tijdens haar opname een dagboek bij. Zo kon ze haar bevindingen goed vastleggen. Minutieus schreef ze op wat ze zag, wat ze hoorde, hoe het rook en welk gevoel ze kreeg. Ook zijn er

interview

“We vinden het belangrijk om goed voor onze bezoekers én onze patiënten te zorgen. Een prettige omgeving tijdens een opname hoort daar bij.” Jo van Bussel

Unitmanager Intensive Care Jeroen Bosch Ziekenhuis

foto’s die Renee op verschillende tijdstippen van de gang maakte. Hierop is goed te zien hoe kil, eenzaam en donker het er soms kan zijn. “Stel je eens voor,” schetst Jo, “dat je midden in de nacht wordt gebeld omdat je vader een ernstig infarct heeft gehad. Je springt in je auto en je snelt naar het ziekenhuis. Je bent onzeker, verdrietig, je voelt je onmachtig en misschien ben je zelfs wel boos. Je werd hier dan op een akelig donkere gang gezet terwijl je wacht op nieuws.”

Manieren van wachten De lange gang van de Intensive Care wordt voor twee doelen gebruikt: als wachtruimte voor bezoekers, familie,

vrienden en patiënten, en voor het vervoer van (nieuwe) patiënten, medische apparatuur en maaltijden. Renee bracht de verschillende manieren van wachten in kaart. Zo zag ze dat tussen bezoekers en patiënten heftige emoties elkaar afwisselen: de ene familie is opgelucht of zelfs uitgelaten omdat het eindelijk de goede kant uitgaat met een geliefde, terwijl een andere familie in en in verdrietig is – het is een van Renee’s belangrijkste bevindingen. Ze schrijft erover in het dagboek dat ze tijdens haar ‘opname’ bijhield: “Door dit soort situaties merk je dat verschillende sferen soms botsen omdat er geen

mogelijkheden zijn om je af te zonderen. Geluidstechnisch begeef je je continu in elkaars persoonlijke geluidszone.” Mensen die wachten op nieuws zitten echt op het puntje van hun stoel, merkte Renee. “Ze maken zich zo zichtbaar mogelijk voor het personeel. Soms zijn er familieleden die elkaar afwisselen – er mogen maar twee bezoekers tegelijkertijd op een kamer – en dan kan er best een uitgelaten sfeer zijn. Dan zijn er ook nog mensen die wachten op een patiënt die weg is voor onderzoek. Zo iemand zit vaak met de neus in een boek of tijdschrift, achterover hangend in de stoel. Al die verschillende manieren van wachten waren met de oude inrichting van de gang niet goed mogelijk.”

Wensen en belangen In de zone waar Renee onderzoek deed, vond ze dus verschillende mensen die de gang voor heel uiteenlopende doeleinden gebruikten. Hoe kom je dan aan ieders wens tegemoet? Renee ging eerst aan de slag met een schaalmodel van de gang. Bezoekers en personeel konden hier met stickers hun favoriete plekken op aangeven. “Mensen zeiden dan: ‘Ik zit het liefste hier, want dan ben ik dicht bij opa.’ Of: ‘Dit is mijn favoriete plek, want hier kan ik gemakkelijk koffie pakken.’” Daarna ging ze aan de slag met het meubilair: als je op het puntje van je stoel wil zitten dan heb je een ander model nodig dan wanneer je onderuit gezakt een boekje wil lezen. “Uiteindelijk kwamen we uit op speciale zithoekjes voor de verschillende typen wachtenden, die inspelen op de uiteenlopende belevingen van bezoekers,” licht Renee toe. “Er is bijvoorbeeld een huiselijke plek waar je samen met familie kunt wachten, met een ronde tafel waardoor je dicht bij elkaar zit. Omdat deze plek in afstand erg ver van de behandelkamers af ligt, komt hier ook een

We Care!

interview

brievenbusservice. Als je hier zit dan is de afstand tot voor wie je komt al enorm groot, en er is ook geen visuele verbinding. Met de brievenbusservice kunnen familieleden dan toch een boodschap schrijven voor hun geliefde. De kaart wordt door de maaltijdservice bij patiënten afgeleverd.” Over alles is nagedacht, zelfs over wat er op de tafels moet liggen. “Op dit moment zijn dat verouderde magazines, vaak roddelbladen. Terwijl: als je hier zit te wachten heb je toch geen behoefte om te lezen over een celebrity die weer zwanger is? Een blad met meer diepte-interviews of een encyclopedie over de ruimte past dan bijvoorbeeld veel beter.”

We Care!

Kleine hapjes uit de gang De lange gang zelf is opgebroken in verschillende, kleinere segmenten. Het is namelijk erg lastig om iets van zo’n lange baan te maken, zegt Renee: “Als je uit zo’n ruimte steeds een klein hapje neemt, dan is ‘ie ineens veel makkelijker in te richten. Zoals een kamer in een kamer als het ware.” Daardoor lijkt het alsof er op de gang drie kamertjes zijn, waar je je als bezoeker – alleen of met een ander – echt even terug kunt trekken. Door de draaibare stoelen met hoge rug kun je je afsluiten van wat er verder in de gang gebeurt. Met panelen en een verlaagd plafond wordt de suggestie van een ruimte gewekt: “Het

is de bedoeling dat mensen het gevoel hebben dat ze zich kunnen afzonderen, maar dat ze nog steeds zichtbaar blijven voor het personeel. Doordat we ieder ‘kamertje’ een eigen identiteit hebben gegeven – in licht en in kleur – is er voor iedere bezoeker keus.” De eerste ontwerpen van Renee werden in het ziekenhuis goed ontvangen. Toch betekende dat niet dat de kogel meteen door de kerk was, zegt Jo. “Er is een wereld voor me opengegaan: in het ziekenhuis hebben we ontzettend veel richtlijnen waar Renee rekening mee moest houden. Je kunt wel allerlei mooie ideeën hebben, maar je moet nu eenmaal wel rekening houden met

interview die criteria. Daar liepen we toen even flink tegenaan ja.” Voor Jo en Renee was het soms flink laveren tussen alle verschillende belangen binnen de organisatie. Er waren managers die een flinke streep door de rekening zetten doordat ze eigenlijk andere plannen hadden met de ruimte. En dan waren er nog de verschillende commissies, blikt Renee terug. “Voor de interieurcommissie van het ziekenhuis waren mijn plannen wat gek, terwijl voor de kunstcommissie – indirect mijn opdrachtgever – mijn ontwerpen juist wat braaf waren. Zij vroegen zich af: is dit wel kunst? Ik kon het allemaal goed uitleggen hoor, maar het kost gewoon tijd. Hier en daar moesten we dan water bij de wijn doen.”

Minder verloren, meer thuis Het Jeroen Bosch Ziekenhuis is heel open: ruim, licht, rijk aan kleur. Het idee is dat mensen zich er bij binnenkomst al thuis voelen, net als in een hotel bijvoorbeeld. Hoe anders was dat altijd op de IC: een streng gesloten afdeling waar je moest aanbellen om er binnen te komen, zonder receptie en met een smetteloos witte, kille en eindeloze gang. Een plek om je verloren te voelen – letterlijk en figuurlijk. Nu de gang door Renee onder handen is genomen, verandert die eerste indruk van zijn afdeling, hoopt Jo. “Door de huiselijke sfeer zullen bezoekers en patiënten zich er minder ontheemd voelen. Of dat zo is, zullen we straks met vragenlijsten en via gesprekken onderzoeken. Op de IC hebben we met uiteenlopende emoties te maken en daar moeten we ruimte voor geven. Kunst kan dat. Niets sluit immers beter aan op menselijke emoties – in de ruime zin van het woord.”

Wallpaper: Alissa + Nienke www.alissanienke.nl

We Care!

interview

We Care!

in beeld

Ik doe mezelf over en doe de glimlach van de schoolfoto die van groep zeven die van na de vakantie en aan het begin van wist ik niet wat. De dag dooft, maar hier is tl en hier is mijn arts. Ik ben haar laatste nog voor vijven. Ik doe mezelf over zeg ik haar. Misschien is ze moe ze hoort het niet. Ze slikt haar woorden in en ik slik pillen. Ze heeft er al zo veel gezien vandaag De tekst is geschreven door Eva Knibbe van Coup Cura en komt uit de voorstelling Hunker.

We Care!

in beeld Coup Cura - Novadic Kentron

Theatervoorstelling Hunker

Wat doet een stigma met hulpverleners en cliënten? De verslavingszorg is een interessante wereld om in te werken. Je vindt er mensen zoals jij en ik, die vanwege een verslavingsprobleem zijn opgezadeld met een kwalijk imago. Onbetrouwbaar. Wilszwak. Manipulatief. Eigen schuld, dikke bult. Stop er dan mee! Verslaving is iets van alle mensen: van alle rangen en standen, met of zonder problematische geschiedenis. Cor Verbrugge vertelt over zijn werk bij verslavingszorginstelling Novadic-Kentron:

We Care!

Bitterzoete portretten Cor zoekt naast zijn reguliere rol als onderzoeker actief de verbinding met de cultuursector om de zorg verder te ontwikkelen. In samenwerking met theatergezelschap Coup Cura nam hij samen met adviseur Rien van der Vleuten initiatief voor de theatervoorstelling Hunker. De voorstelling werd negen keer in zeven Brabantse steden gespeeld, met een gemiddeld aantal van 169 bezoekers per keer. “Hunker laat liefdevolle maar bitterzoete portretten zien, van mensen die allemaal op een andere manier te maken krijgen met verslaving. Het gaat over de persoon die je niet wilt zijn, de blik

van de ander en hoe de wereld zoals je die altijd hebt gezien kan kantelen. Wethouders en bestuurders riepen we via het podium op om iets te doen aan het stigma dat op verslaving rust. De tour bleek een groot succes! Het poëtisch verhalende script baseerden de theatermakers op uitgebreid vooronderzoek. De kwalitatief hoge standaard werd ook duidelijk door het indrukwekkende spel van de acteurs en hun prachtige muzikale talenten. Er was een begaafd gitarist die de verhaallijnen ondersteunde, een oud-cliënt van Novadic Kentron. Met rock- en bluesriffs gaf hij spanning en sfeer gestalte. Misschien was hij wel het concreetste anti-stigma: een rolmodel dat laat zien dat er een oplossing voor verslaving is en dat dit geen beletsel hoeft te zijn voor een waardevolle participatie in onze samenleving.”

foto’s: Jan Dirk van der Burg

“Ik zie vaak intelligente, fijngevoelige mensen, met een hang naar schoonheid, verborgen talenten. Mooie eigenschappen. Ons zorgstelsel is te probleemgericht. De focus ligt op wat niet goed gaat. Waar je tekort schiet. Wat niet lukt. Daar gaat het over. Alsof je een strandbal (het probleem) onder water wilt duwen, zodat die niet meer te zien is (en die vervolgens achter je schouder weer op plopt). Je kan de bal ook gewoon laten liggen. Hij is er. Er omheen zwemmen. Van alle kanten bekijken, vanuit een ander perspectief. Misschien is het wel een mooie bal. Zo kunnen we in de zorg óók het probleem benaderen. Hulpverleners zijn niet verschoond van stigmatisering. Zij zijn óók deel van de publieke opvattingen. Er is een cultuurverandering nodig om mensen meer in hun gezonde kracht te laten komen. Daarvoor moeten we iets veranderen in het perspectief en de

attitudevorming. De zorg heeft hiervoor de verbinding met de culturele wereld broodnodig!”

in beeld

â&#x20AC;&#x153;Absoluut de moeite waard. Prachtige en treffende portretten. Wat een mooie manier om taboes en stigma aan te kaarten. Een voorstelling die het waard is om landelijk te spelen.â&#x20AC;? Muryel Rozemeijer

Teamleider specialistische GGZ

We Care!

foto’s: Jan Dirk van der Burg

in beeld

Theatervoorstelling Hunker

“Beetje stil en onder indruk na toneelstuk over de stigma’s en taboes bij #verslaving. Taboe doorbreken kunnen we allemaal! #hunker @novadickentron” Miriam Haagh

Wethouder Gemeente Breda Zorg/Onderwijs/Dienstverlening

We Care!

Kunst werkt!

‘Dit community art project brengt mensen nader tot elkaar en maakt je er bewust van dat het leven zoveel leuker en mooier is als je iets samen doet’

ZIE P. 52

Sylvia van Aggel, Projectcoördinator Vitalis WoonZorg Groep 50

We Care!

makers

Justine Kontou

CONTEMPLATION SPACES

www.kontou.nl

We Care!

foto’s: Nick Bookelaar

Gedreven en geïnspireerd door de positieve werking van natuur en kunst op het welbevinden van de mens, creëert Justine Kontou ruimtelijke ervaringen. Hierin gaat ze op zoek naar methoden en ontwikkelingen voor een gezonde omgeving. Vanuit een holistische aanpak werkt Justine samen met ontwerper Marthe Biezen en diverse andere experts, onder andere op het gebied van geur, geluid, licht en tactiele materialen om ruimtes te realiseren, die het welzijn van haar gebruikers verbeterd. In het project Contemplation Spaces zijn ruimtes gecreëerd om mensen in een ontspannen gemoedstoestand te brengen door het afstemmen en vergroten van de algehele zintuigelijke ervaring.

makers Jeroen Nissen

DOCUMENTAIR ILLUSTRATOR Jaap Robben door Jeroen Nissen, onder: zelfportret

(on)breekbaar

DE KUNST VAN KWETSBAARHEID EN KRACHT

Je ziel vormgegeven in een kistje? Om te laten zien wat er binnenin jou zit, waar jij bang of juist heel goed in bent? Wow, dat moet je wel durven! Yvette van Kessel en Jeannette Claessen weten dat communiceren via kunst heel goed werkt. Samen hebben ze (on)breekbaar opgezet: een community van verschillende kunstenaars, vrijwilligers en ambassadeurs. Die samenwerkingsvorm inspireert, motiveert, verbindt en daagt mensen uit om in beweging te komen. Daar groei je van!

En ze weten van wanten: ze werkten jarenlang met dementerende ouderen en buurtbewoners bij Vitalis WoonZorg Groep. Binnen Lunet zorg begeleiden ze zorgprofessionals om constructief om te gaan met persoonlijke en professionele veranderingen. Maar ook zijn er trajecten tussen mantelzorgers en zorgvragers. Altijd staat het onderzoeken van kwetsbaarheid en kracht centraal. Plezier, trots, zelfvertrouwen en nieuwe inzichten zijn het resultaat voor alle deelnemers.

Terwijl Jeroen Nissen aan het schetsen is probeert hij meer te weten te komen over de persoon die tegenover hem zit. Dit kun je goed terugzien in zijn serie schrijversportretten: de ziel achter de zinnen op de paginaâ&#x20AC;&#x2122;s vangt hij in een tekening. Een portret is een momentopname. Zeker niet alleen van het zichtbare, maar ook van de ontmoeting. Documentair illustrator is de onofficiĂŤle titel die hij voor zichzelf bedacht heeft. Jeroen legt gesprekken en gebeurtenissen beeldend vast. Zo veranderen ze van tijdelijkheid naar tijdloosheid. Wij vroegen Jeroen illustraties te maken voor dit magazine.

www.onbreekbaar.com

jeroen-nissen@hotmail.nl

Ervaring

We Care!

makers

FILMZORG

ZORG VOOR DOY

Filmstills Zorg voor Doy

“Een goed verhaal, gezien door de juiste mensen, kan de wereld veranderen.”

Filmmakers Eva Zwart, Inge Guffens en Edwin van Seben richtten FILMZORG op: films met maatschappelijke relevantie die mensen aan het denken zetten. Ze produceren zowel de films als impactcampagnes, zodat deze door de juiste doelgroep gezien wordt. Zo organiseren ze samen met maatschappelijke partners of opdrachtgevers informatiebijeenkomsten waarbij een filmvertoning wordt gekoppeld aan Q&A’s. Of ze stellen een pakket met scènes uit de film samen, op basis waarvan belanghebbenden met elkaar in gesprek gaan. Ook worden korte filmfragmenten (teasers) ingezet op social media. Eind 2018 komt de documentaire Zorg voor Doy uit die gaat over een 80-jarige boerenzoon Doy. Een verhaal over zorgen voor elkaar in een Nederland dat op zoek is naar nieuwe woonvormen. www.filmzorg.nl www.zorgvoordoy.nl

We Care!

makers Jenny van den Broeke

VR OVER SCHIZOFRENIE

Wat gebeurt er in het hoofd van iemand met een psychose?

De Virtual Reality installatie Ver Binnen is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van Ton die na de diagnose schizofrenie zijn leven op eigen kracht op de rails wist te krijgen. Schrijfster Karin Anema beschrijft het levensverhaal van Ton in het boek Vandaag koop ik alle kleuren. Op basis van het boek, de kunst van Ton en gesprekken met Karin maakte regisseur Jenny van den Broeke in samenwerking met Studio APVIS een 360 graden installatie. De bezoeker zet een bril op en ervaart hoe het is om de controle en grip op de werkelijkheid te verliezen. En de impact daarvan op het leven. Ver Binnen neemt je mee in de positie van Ton om zo het gesprek te openen over psychoses. De installatie wordt ingezet in de zorgen educatieve sector. www.apvis.nl www.karinanema.com

Stills uit Ver Binnen

We Care!

Kunst werkt! â&#x20AC;&#x2DC;Deze VR is de verbeelding van de benauwde denkwereld van iemand die psychotisch is, alle controle kwijtraakt en angstig wordt. Zeer geschikt voor studenten en docenten of andere betrokkenenâ&#x20AC;&#x2122;

ZIE P. 54

Lieuwe de Haan, professor psychotische stoornissen AMC Amsterdam We Care!

interview

Henk

â&#x20AC;&#x153;Culturele interventies in de zorg:hethetalleen effectbeteris er,aantonen. we moeten â&#x20AC;? Saskia Cretien

We Care!

interview Kennissynthese

POSITIEVE

GEZONDHEID “Mensen in de zorg moeten nog beter van het positieve effect van kunst op gezondheid overtuigd worden.” Henk Smid – directeur van ZonMw – was als opdrachtgever nauw betrokken bij een overzichtsstudie naar culturele interventies en langdurige zorg. “Kunst en cultuur zijn niet genoeg ingebed in de zorg en ondersteuning. En dat is niet zo gek: we kunnen op dit moment nog niet goed bewijzen dat het positieve effect op de kwaliteit van leven van patiënten bestaat. We weten dat het er is, maar we moeten dit nog beter in kaart brengen.”

orig jaar september presenteerde ZonMw de Kennissynthese Positieve Gezondheid waarvoor het instituut opdracht gaf – een overzichtsstudie naar kunst en cultuur in de zorg. Onderzoekers van Hogeschool Windesheim, Movisie en het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) namen de stand van zaken op: wat kunnen we op dit moment zeggen over de praktijk van culturele interventies in de langdurige zorg en ondersteuning, wat gebeurt er op beleidsmatig niveau, en in hoeverre zijn de effecten van dit soort projecten wetenschappelijk onderlegd?

Waarom was dit onderzoek naar kunst en langdurige zorg en ondersteuning nodig? “We hebben een enorme kennisachterstand en gelukkig zag het ministerie van OCW dat het noodzakelijk is om hierin te investeren.” ZonMw wist

We Care!

staatssecretaris en later minister Jet Bussemaker te overtuigen, legt Henk Smid uit: “De kennissynthese is een startpunt voor verder onderzoek. Het effect van kunst en cultuur op de kwaliteit van leven en op het brein, dat soort dingen kun je gewoon wetenschappelijk aantonen.” “Er zijn nu bijvoorbeeld al aanwijzingen dat mensen die naar mooie muziek luisteren tijdens een operatie sneller herstellen en minder pijnbestrijding nodig hebben. Moet je nagaan: dat zo’n eenvoudige interventie zo’n groot effect kan hebben! Het is doelmatig – want minder medicijnkosten en sneller ontslag uit het ziekenhuis – en het is voor de patiënt een stuk fijner,” zegt Henk. “Maar het blijft nu nog teveel bij aanwijzingen en verwachtingen; bikkelhard wetenschappelijk bewijs ontbreekt. Daarvoor kun je nu eenmaal geen beleid maken of financiering beschikbaar stellen, dat snapt iedereen.

Kennisontwikkeling is daarom nu stap één.” En daarom moest er eerst een nulmeting komen – wat is de stand van zaken nu? Dat is de Kennissynthese Positieve Gezondheid geworden. Met de input van dit rapport stelt de ZonMwcommissie Cultuur en Zorg vervolgens een kennisagenda op. Die agenda moet dan weer leiden tot meer onderzoek en innovatie.

Er is dus nog weinig wetenschappelijk bewijs voor de positieve werking van kunst en cultuur op gezondheid en welzijn. Toch zijn er nationaal en internationaal aanwijzingen voor dit effect – hoe komt dat? “De zorg gaat doorgaans over het behandelen van kwalen en gebreken. Kunst en cultuur zijn op andere dingen gericht, bijvoorbeeld op persoonlijke ontwikkeling. Ziekten en kwalen moeten natuurlijk behandeld of genezen worden, maar je hebt ook nog

interview

“Je hebt iets nodig dat je dagelijks leven zin geeft, waarvoor je je bed uit komt. Een doel, of een uitdaging. En dat is precies wat kunst en cultuur te bieden hebben, óók of misschien wel juíst in de zorg.” Cretien van Campen

Onderzoeker en projectleider Hogeschool Windesheim

iets anders nodig,” zegt Cretien van Campen – als onderzoeker en projectleider vanuit Hogeschool Windesheim bij het project betrokken. “Ik bedoel daarmee: iets dat je dagelijks leven zin geeft, waarvoor je je bed uit komt. Een doel, of een uitdaging. En dat is precies wat kunst en cultuur te bieden hebben, óók of misschien wel juíst in de zorg.” Muziek is daar volgens Cretien een mooi, praktisch voorbeeld van. “Je ziet het voor je ogen gebeuren: muziek brengt mensen letterlijk tot leven, ze worden weer actief, ze gaan zingen – ze krijgen weer zin in hun leven.” Dat effect wordt versterkt doordat mensen met kunstprojecten even uit de behandelsetting worden gehaald. Ze zijn weer even gewoon een mens met dromen en wensen, in plaats van alleen maar een patiënt die iets niet meer kan. “Kunstenaars werken in de zorg vanuit een ‘krachtgerichte benadering’ en ze richten zich op positieve gezondheid,” duidt onderzoekster

Saskia van Grinsven (Movisie). “Dat betekent dat ze niet kijken naar wat een deelnemer niet kan, maar juist naar wat iemand wel kan. Culturele interventies worden niet ingezet vanuit een therapeutisch behandelplan, maar vanuit de gedachte dat er samen met de deelnemers iets gecreëerd wordt.” Van Grinsven legt uit dat deze manier van werken kunstenaars erg flexibel maakt ten opzichte van verpleegkundigen en dokters. Kunstenaars hebben daardoor de ruimte om goed aan te sluiten bij de belevingswereld en de behoeften van de mens die voor hen zit. “En dat is precies waar positieve gezondheid om draait: zo help je mensen uiteindelijk om zelf de regie te voeren over fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. Je geeft mensen zelf de regie weer in handen.”

Wat is het verschil tussen een culturele interventie door een kunstenaar en creatieve therapie door een behandelaar in een instelling?

“Het is een andere manier van benaderen,” legt Cretien uit. “Creatieve therapie zet je in om iemand ‘beter’ te maken of te helpen met een zorgvraag, terwijl je kunst en cultuur voor positieve gezondheid inzet met een hoger doel voor ogen – zingeving, trots, een doel hebben in je leven. Bij creatieve therapie is het doel om beter te worden, en bij kunst voor positieve gezondheid is het dus een existentiëler doel. Omdat het vakgebied van creatieve therapie al in kaart is gebracht, hebben we dat gebied in de Kennissynthese buiten beschouwing gelaten. Helaas is de zorgsector vaak nog geneigd om op een therapeutische manier naar kunst en cultuur te kijken. Dat je het kunt gebruiken om een probleem op te lossen, om iets dat stuk is weer heel te maken.” Volgens Henk Smid gaat een kunstenaar aan de slag met mensen, in plaats van met iemand die ziek is: “In de zorg gaat het al snel over: u hebt die en die ziekte, en daar gaan we deze interventie op toepassen. Een kunstenaar maakt zo’n onderscheid niet. Die kijkt veel meer naar de mens, en naar de behoefte van die persoon. Precies dat maakt dat culturele interventies zo’n goed effect hebben op de kwaliteit van leven die mensen ervaren.”

Hoe zit het met praktische kennis over culturele interventies in de zorg? “Wat mij erg verbaasde is dat kennis die wordt opgedaan met kunstprojecten in de zorg nergens structureel wordt vastgelegd,” laat Cretien weten. “Als een project is afgelopen, dan ebt de kennis vaak weer weg. Kunstenaars zijn met hun eigen project bezig, hebben hun eigen winkel. En ze kennen elkaar vaak ook niet. Er is geen kennisdeling en er is geen kennisopbouw – dat is natuurlijk ontzettend jammer.” Saskia vult aan: “Jammergenoeg zijn de meeste kunstprojecten in de zorg kortlopend en wordt kennis niet goed vastgelegd. Dat is enorm jammer, want als je naar de praktijk kijkt dan zie je dat er veel gebeurt op het gebied van kunst en gezondheid. Projecten van verschillende

We Care!

interview schaal en met verschillende kunstdisciplines. Wat dat betreft is het werkveld ontzettend divers en interessant. Maar het komt nu allemaal net niet dat stapje verder dat nodig is.” Onderzoek naar culturele interventies verloopt op een andere manier dan

traditioneel wetenschappelijk onderzoek, geeft Van Campen toe: “Wij hebben een bepaalde manier van meten en van kennis vastleggen. Idealiter is dat in een lab. De ene groep doet iets met kunst en de controlegroep niet, waarna je de verschillen meet. Dat blijkt geen goede manier om de kennis die in die

kunstprojecten zit te meten. Dus we moeten op zoek naar andere manieren om die kennis vast te leggen. En dat vind ik wel een flinke uitdaging voor de toekomst.” Onderzoek naar de kwaliteit van leven is bovendien maatwerk: je moet daarvoor individueel met mensen gaan praten.

“Kunstenaars richten zich op positieve gezondheid: ze helpen mensen zelf de regie te voeren over fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven.” Saskia van Grinsven Onderzoeker Movisie

We Care!

interview

“Wat me opviel tijdens het onderzoek? Kunstenaars gaan in gesprek met mensen. Verzorgenden en verpleegkundigen doen dat ook wel, maar het zit nog niet zo in hun DNA. Dat contact maken en het tonen van oprechte interesse in de persoon zoals kunstenaars dat doen, daar worden mensen echt blij van. Nu nog een manier vinden om die kennis echt goed vast te leggen, zodat we daarop voort kunnen borduren.”

De kennissynthese moest ook inzicht geven in de manier waarop de relatie tussen de kunsten- en de zorgsector in elkaar steekt. Wat zijn jullie bevindingen? “Bij de zorginstellingen zouden kunst en cultuur beter ingebed moeten worden – zowel in het beleid als in de manier van financieren. Culturele

organisaties aan de andere kant zouden zichzelf moeten verduurzamen,” meent Saskia. “Het gebrek aan structurele financieringsmogelijkheden voor culturele interventies in de zorg maakt dat nu lastig. In de dagbesteding is hier wel wat ruimte voor, maar ook daar is het erg beperkt. Financiering gebeurt nu vaak via fondsen of vanuit tijdelijke stimuleringsregelingen. Daardoor ontstaat er een ‘carrousel’ van steeds kortlopende projecten en is er voor kunstenaars weinig ruimte voor verduurzaming van hun interventies. Ook zorginstellingen die kunstprojecten inzetten hebben daarmee te maken.” De zorg richt zich op het behandelen van kwalen en aandoeningen, terwijl de kunsten cultuursector zich veel meer richt op persoonlijke ontwikkeling en

ontspanning. Hoe kunnen deze sectoren elkaar beter vinden? “Als je weet wat voor soort aanpak werkt en wat succesfactoren zijn, dan kun je dus ook werken aan het versterken van de kwaliteit van je interventie,” zegt Saskia. “Kortom: ook voor het inzichtelijk maken van deze werkzame elementen is onderzoek nodig.” Cretien: “Het is niet zo dat we alle zorgprofessionals gaan vervangen door kunstenaars. Maar het begrip positieve gezondheid, kwaliteit van leven en het belang daarvan: dat mag echt nog wel beter landen in de zorg.”

Welke ontwikkelingen zijn daarvoor nodig? Er moet hoe dan ook meer bewijs komen voor de werking en effecten van culturele interventies, vinden de

We Care!

interview onderzoekers. Maar welke vorm van bewijsvoering het beste werkt is afhankelijk van de toehoorder. Saskia: “De één heeft behoefte aan wetenschappelijk onderbouwde resultaten, terwijl een directeur van een zorginstelling of een wethouder van een gemeente misschien al overtuigd is met een keer zien hoe zo’n project in de praktijk werkt. Daar hebben we nu eigenlijk ook nog te weinig inzicht in: hoe we mensen kunnen overtuigen. En dan heb ik het nog niet eens over de zorgverzekeraars en over de zorgkantoren – daar zit dit vaak nog niet tussen de oren.” Henk hoopt – als eerste stap – dat onderzoek naar culturele interventies in het programma rond Langdurige Zorg van het ministerie van VWS wordt opgenomen: “Dan hebben we een opstapje waardoor we meer kennis en onderzoek kunnen gaan bundelen. ZonMw kan dan gericht prikkels geven aan veldpartijen, die daar dan weer in gaan investeren.” Smid noemt het integreren van kunst en cultuur in de academische werkplaatsen publieke gezondheid als een goede optie. In zo’n werkplaats worden ideeën, plannen en beleid gemaakt en bedacht door onderzoekers, studenten, gemeenteambtenaren en beleidsmedewerkers. Zij denken samen na over hoe publieke gezondheid beter, efficiënter maar ook innovatiever kan. “Als we culturele interventies daar een structurele plek in kunnen geven, is dat mooi. Dat geeft meteen houvast.” Vanuit de ministeries van VWS en van OCW heeft ZonMw een klein budgetje gekregen, waarmee het programma rond zorg en cultuur wordt vormgegeven. “Het geld dat we daarvoor krijgen, waar we overigens erg blij mee zijn, staat niet in verhouding tot de relevantie van dit thema. Hopelijk vormt het toch een opstap naar de hardere wetenschap waarbinnen we dus ook echt effectiviteitsstudies kunnen doen.” Door met een aantal krachtige onderzoeken te laten zien wat de mogelijkheden zijn rolt het balletje in de

We Care!

“Een kunstenaar maakt geen onderscheid tussen een ziek of een gezond iemand. Die kijkt veel meer naar de mens, en naar de behoefte van die persoon.” Henk Smid

Directeur ZonMW

wetenschap misschien verder, hoopt Henk. “Onderzoek krijgt dan een soort signaalfunctie, en het onderzoeksgebied breidt zich als een olievlek uit. Dat is nu nog niet het geval, maar het is zonder meer noodzakelijk.”

Wat kan er op korte termijn beter in de zorg? “Op het gebied van financiering van zorg en ondersteuning is een kanteling nodig. Zorgaanbieders worden nu afgerekend op het behandelen en verzorgen van patiënten. Maar wat als we nu eens een budget beschikbaar stellen waarmee we kunnen werken aan de kwaliteit van leven van mensen?” vraagt Henk Smid zich hardop af. “Er zijn twee dingen nodig. De overheid stelt middelen beschikbaar aan zorginstellingen om de kwaliteit van leven en de ervaren positieve gezondheid van patiënten te verbeteren en de overheid toetst of de kwaliteit van leven daadwerkelijk verbetert. Op die manier moeten organisaties automatisch al anderen inzetten dan alleen de verzorgenden – je hebt dan kunstenaars nodig. Uit verschillende studies blijkt dat je een gevarieerd spectrum moet hebben van verzorgenden, kunstenaars,

fysiotherapeuten et cetera. Ik denk dat daar ook nog een uitdaging ligt.” “Er zijn enkele culturele initiatieven en zorginstellingen die het al heel goed lukt,” zegt Saskia. “Waarom brengen we deze best practices niet in beeld? Aan hen zouden we moeten vragen hoe zij het aanpakken. Dat is ook weer een goede manier van kennis bundelen.” Sommige zorgorganisaties – zoals Vitalis Woonzorg Groep in Eindhoven – hebben permanent een coördinator voor kunst en cultuur in dienst. Henk: “Maar de meeste instellingen zijn echt nog niet zo ver. Waarom hebben we niet gewoon standaard een plek in elke instelling waar kunstenaars werken, tussen en met de mensen?” “Maar boven alles: leg meer macht bij de patiënt. Iemand weet vaak zelf het allerbeste waar hij of zij nu behoefte aan heeft,” vindt Cretien. Je moet soms wel vijf loketten langs om toestemming te vragen voor besteding van je persoonlijk budget. “Als iemand zegt: ‘Ik wil liever dansen dan naar de fysiotherapeut,’ dan moet daar toch ruimte voor zijn?” vindt Saskia, “Het gebeurt nu al wel, maar er kan nog zoveel meer. Dat is ontzettend wezenlijk.”

in beeld

Kempenhaeghe

Prikkels & Tintelingen Het Centrum voor Epilepsiewoonzorg van het expertisecentrum Kempenhaeghe biedt een beschermde woonomgeving aan cliënten met epilepsie en een bijkomende (verstandelijke) beperking. Volwassen bewoners wonen in buitenhuizen of in de nieuw gebouwde bosrijke wijk Kloostervelden in Sterksel.

Nieuwe buren De huidige bewoners van Kloostervelden kregen de afgelopen jaren tal van nieuwe buren. De wijk groeit met kleine stapjes en medio 2022 worden uiteindelijk tweehonderd nieuwe reguliere marktwoningen door zo’n 440 nieuwe inwoners bewoond. Voor de 178 cliënten die er nu wonen is het ontmoeten van al die mensen een hele opgave. Om ervoor te zorgen dat de cliënten en de nieuwe buren elkaar op een laagdrempelige manier kunnen ontmoeten, schreef Kempenhaeghe kunstopdrachten uit voor het struin- en wandelpad Prikkels & Tintelingen. Hilke Huysinga heeft als projectmanager samen met cliënten, medewerkers, nieuwe wijkbewoners en kunstadviseur Wout Hoogendijk de kaders voor een kunstroute uitgewerkt waarin de hersenen en zintuigen een centrale rol spelen.

dat het kan bijdragen aan een optimale ontwikkeling en dat het bewegen stimuleert. De hersenen en zintuigen spelen hierbij een rol. Mooi om te zien, dat een instelling als Kempenhaeghe met ontmoetingen in de natuurlijke buitenlucht op zo’n creatieve manier in de praktijk weet te brengen.

Groen, kunst en natuur: dat werkt! Het besef dat natuur en een groene leefomgeving positief zijn voor gezondheid en welzijn neemt toe. Uit onderzoek is gebleken dat natuur kan bijdragen aan herstel van stress, dat het kan aanzetten tot sociaal contact,

We Care!

in beeld

De vogeltoren Dit kunstwerk is gebaseerd op een metaforisch verhaal over de gelijkenis tussen de voormalige afgesloten en beschermde leefomgeving van de cliĂŤnten en de vele voliĂ¨res die in Vogelpark Providentia stonden. Frank Halmans maakt deze zomer op de voormalige plek van vogelpark Providentia een vogeltoren bestaande uit gestapelde woningen van gaas â&#x20AC;&#x201C; de ramen en deuren staan open. Dit is een verwijzing naar de verandering van het gebied van afgesloten instellingsterrein naar een openbare woonwijk. www.frankhalmans.nl

We Care!

in beeld Het tuinpad van de broeders (melodie: het dorp) Wendy Lina woont vlakbij de wijk Kloostervelden. Tijdens de opening van de wijk zong ze een schitterend zelfgeschreven lied over de historie en de ontwikkelingen van Kempenhaeghe en de wijk Kloostervelden. Het lied raakte zoveel mensen dat Kempenhaeghe besloot het lied in de studio op te laten opnemen. Door het vervolgens te voorzien van oude en nieuwe fotoâ&#x20AC;&#x2122;s, is het een lied met beeldverhaal geworden â&#x20AC;&#x201C; het maakt de transitie in het gebied voelbaar. Dit project illustreert hoe kunst op een hele mooie en krachtige manier kan raken, en hoe het kan bijdragen aan bewustwording. www.wendylina.nl

e akkers

ithin

The World within

at tevens beschutting biedt en zich zal ontwikkelen st, bezinning en ontmoeting. Dit verblijf maakt Will Beckers brengt beschutting in het landschap t van een landschappelijke ingreep die het glooiende aan met een glooiing in een open grasland. Deze nenspel van een verbeeldt. plekhersenscan moet zich ontwikkelen tot plaatsen van

n MRI

rust, bezinning en ontmoeting. Dit verblijf maakt organisch deel uit van een landschappelijke ingreep hersenscan die het glooiende en organische lijnenspel van een hersenscan verbeeldt. Het landschappelijk element is de drager van het beeldend kunstwerk, welke tevens als schuilplek fungeert tegen zon en regen tijdens een wandeling. www.willbeckers.com

We Care!

in beeld

Alles zal gaan bloeien alwaar je oog zich wendt In de recent aangelegde bloementuin komen flora en fauna tezamen. In geuren en kleuren is er wat te beleven. Om dit te onderstrepen en te versterken heeft Gijs Frieling een schildering gemaakt op het plafond van het prieel dat middenin de bloementuin staat. Het ontwerp is gebaseerd op de overgangsfase waarin je verkeert tussen waak en slaap. www.gijsfrieling.nl We Care!

Kunst werkt! â&#x20AC;&#x2DC;Kunst activeert een helende kracht, zowel voor de kunstenaar als voor degene die het kunstwerk ondergaatâ&#x20AC;&#x2122;

Richard Neuman in het boek van Dick Swaab, Ons Creatieve Brein 66

We Care!

n e g e r k e g n i Oomokeezns te werkeaan r? n e t s n u k n ee met

aan de slag!

W i l j e a l s k u n aa s t n e n d e s l a g m voor de zorg, d et je plaaan r organisatie oef bwijk, een edrijf?

DOEN!

Kunstloc Brabant staat voor je klaar. Om met je mee te denken over hoe je kunst in kunt zetten: nieuwbouw, renovatie, expositie, community art, communicatiecampagne, een (kunst) visie, creatieve dagbesteding, vormgeving jaarverslag, illustraties, fotografie, relatiegeschenk, teambuilding, brainstormen, en nog veel meer...!

fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Sanne van de Loo

Om te adviseren hoe je een project het beste op kunt zetten, Welke kunstenaars of partners je zou kunnen benaderen,

Atty Bax

Of je in aanmerking komt voor subsidies, en zo ja welke, waar en hoe.

013 750 84 48

Je ontvangt kosteloos advies, bij ons op kantoor of we komen bij je langs.

adviseur Kunstloc Brabant atty.bax@kunstlocbrabant.nl

Liesbeth Jans

programmaleider Kunstloc Brabant liesbeth.jans@kunstlocbrabant.nl 013 750 84 24

Per 1 juni 2018 zijn bkkc (professionele kunst) en Kunstbalie (amateurkunst, cultuureducatie en community art) samen verder gegaan als Kunstloc Brabant. Kunstloc adviseert, verbindt en ondersteunt de kunst en cultuursector, om de positieve impact van kunst en cultuur voor alle Brabanders voelbaar te maken. www.kunstlocbrabant.nl We Care!

colofon

Redactie en coördinatie Atty Bax Communicatie en eindredactie Sanne van de Loo Tekst en interviews Iris van den Boezem, irisoogvoortekst.com

www.kunstlocbrabant.nl @kunstloc

Art direction en grafisch ontwerp Janine Hendriks, kaftwerk.nl Coverbeeld en centerfold Jeroen Nissen Fotografie Imara Angulo Vidal (interviews) Drukwerk Drukkerij Mezclado, Tilburg Met dank aan Allen die aan deze uitgave hebben meegewerkt en opdrachtgevers, sponsors en subsidiënten van de uitgelichte kunstprojecten. Uitgave Kunstloc Brabant, augustus 2018 oplage 1.250

We Care!

ZIE P. 44

kunstlocbrabant.nl