Sakl› Tarih
BD EYLÜL 2015
Sinan Meydan
Atatürk’ün Ak›ll› Projelerinden Biri
AH‹MESUT (Etimesgut)
NUMUNE KÖYÜ tatürk’ün önderli¤indeki Türk Ba¤›ms›zl›k ve Ayd›nlanma Savafl›’n›n “ayd›nlanma” k›sm› en tabandan; köyden ve köylüden bafllar. Atatürk’e kadar bu topraklarda köylü, maalesef yüzy›llarca ihmal edilmifl, unutulmufl, buna karfl›l›k vergi yükü alt›nda ezilmifl, cepheden cepheye sürülmüfl; yetmemifl, afla¤›lanm›fl, topraks›z, afls›z, evsiz, barks›z, dahas› e¤itimsiz ve cahil b›rak›lm›flt›r. Atatürk, Cumhuriyeti kurarken nüfusun yüzde 80’i köylüdür. Türkiye’deki 40 bin köyün 37 bininde ne yol, ne dükkân ne de okul vard›r. Köylü sa¤l›ks›z koflullarda
A
Atatürk, “Üreten köylü milletin efendisidir,” slogan›yla yola ç›km›flt›r.
BD EYLÜL 2015
hastal›klarla bo¤uflmaktad›r. Türkiye’ de e¤er gerçekten bir ayd›nlanma bafllayacaksa bunun köyden bafllamas› gerekti¤i çok aç›kt›r. ‹flte Atatürk, bu nedenle “Üreten köylü milletin efendisidir,” slogan›yla yola ç›km›flt›r.
D
aha Kurtulufl Savafl› y›llar›nda 1922’de köylüye tar›m araç gereçleri ve tohum da¤›t›m›na bafllanm›fl, üreten köylüye her konuda kolayl›k sa¤lanm›flt›r. 1923’teki ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde köy kalk›nmas›n›n temel ilkeleri belirlenmifltir. 1924’te, yüzy›llard›r köylüyü ezen Aflar Vergisi kald›r›lm›fl, yine 1924’te Köy Kanunu ile devlet-millet el ele köylerin kalk›nd›r›lmas›na bafllanm›flt›r. Kanunun uygulanmas›yla birçok batakl›k kurutulmufl, köye tar›m ve sa¤l›k hizmetleri götürülmüfl, baz› köylerde kütüphaneler kurulmufl, baz› köylere posta ve telefon teflkilat› götürülmüfl, verimsiz tarlalar ›slah edilmifl, a¤açland›rmaya büyük önem verilerek 1924-933 aras›nda köylere 1.821.900 a¤aç dikilmifltir. Atatürk, köy kalk›nmas›n› köyde sa¤l›k, köyde e¤itim, köyde üretim ve toprak reformu olarak planlam›flt›r. Bu amaçla köy okullar› kurulmufl, dispanserler aç›lm›fl, gezici doktorlar görevlendirilmifl, köy e¤itmenleri projesi gelifltirilmifl, Halkevlerinin köycülük flubeleri kurulmufl, köylüye düflük faizli kredi verilmifl, ücretsiz tohum, fidan, ilaç ve topraks›z köylüye toprak da¤›t›m›na bafllanm›flt›r. ‹flte köy kalk›nmas›na yönelik çal›flmalardan biri de Atatürk’ün Örnek Köyler Projesi’dir. 1928’de bafllayan bu proje 32
gelifltirilip 1934’te -Daha önce Bütün Dünya dergisinde anlatt›¤›m- ‹deal Cumhuriyet Köyü Projesi ortaya ç›km›flt›r. Atatürk’ün köy kalk›nmas›na yönelik öncü çal›flmalar› 1940’larda dünya çap›nda bir köy kalk›nma projesi olan Köy Enstitüleri’nin do¤ufluna kaynakl›k etmifltir. Atatürk, 1928’de EskiflehirAnkara hatt› üzerinde "numune köyler" kurulmas›na karar vermifltir. Asaf ‹lbay’a kulak verelim: “Cumhurreisi Mustafa Kemal Pafla bir gün Naf›a Müdürü Süleyman S›rr› Bey’i ve beni davet ederek flu emri verdi: (…) Hükümet merkezi ile Eskiflehir ovas› boylu boyuna bir çöl stepini and›r›yor. Her 25 kilometrede bir numune köyü kurmay› düflünüyorum. Bu suretle Eskiflehir ile Ankara aras› demiryolu güzergâh› boyunca asri, yeflil köyler ile süslenmifl olur. Bu iflleri alakal› vekâletlere ve Ankara vilayetine tevdi edece¤im. Fakat as›l olan su ve sulama ifllerdir. Öncelikle Nafiaca bu hususta bir avan proje haz›rlanmas›n› istiyorum…” tatürk’ün iste¤iyle Yahflihan' dan Eskiflehir'e kadar olan bu bölgedeki bofl arazilere kurulan numune köylere muhacirler yerlefltirilecektir. Devlet 1.480.684 lira bütçe ay›rarak Antalya, Samsun, ‹zmir, Bilecik, Cebelibereket, Mersin, Manisa ve Ankara'da 69 adet “numune köy” yapm›flt›r. Atatürk’ün örnek köyler projesinin ilk önemli uygulamas› Ankara Etimesgut Numune Köyü’dür.
A
BD EYLÜL 2015
Buras› Atatürk’ün “Modern Ankara Projesi”ne yak›fl›r flekilde ve tüm Türkiye’ye örnek olacak biçimde ça¤dafl bir köy olarak düflünülmüfltür. ‹mar›, suyu, elektri¤i, sosyal tesisleri, tar›msal faaliyetleri, sa¤l›k, e¤itim ve ulafl›m olanaklar› ile modern bir köy kurulmufltur. timesgut Numune Köyü’nün kurulufl hikâyesini yine Asaf ‹bay’dan dinleyelim: “Atatürk taraf›ndan yine bir gün Orman Çiftli¤i’ne davet edilmifltim. Gazi, Ankara’ya 20 kilometre mesafede ve demiryolu üstünde Ahimesut ad›nda bir çiftlik sat›n alm›fl, burada bir numune köyü kurulmas›n› tensip buyurmufltu. Topra¤›n tesviye haritas› da yap›lm›fl idi. Burada kurulacak köyün umumi hatlar› hakk›nda direktifleri do¤rudan do¤ruya kendisi veriyordu. Bu esnada Ahimesut köy plan›n›n haz›rlanmas›n› emrettiler. Türk köylüsünün hususiyetlerini de dikkate alarak, Avrupa köylerinden
E
baz› numuneleri örnek tutarak bir köy plan› çizdim, adalar›n taksimat›n› yapt›m, yol güzergâhlar›n› tayin ettim. Hükümete ait binalar› ve çarfl› mevkilerini iflaret ettim. Bu esnada köy kuraca¤›m›z sahan›n yükseldi¤i k›s›mda bir ormanl›k tesisi de unutulmad›.” ‹lbay, bu plan› tamamlad›ktan sonra Atatürk’e götürmüfl, Atatürk plan› be¤enmifl ancak baz› elefltirilerde bulunmufltur. Günefl ve rüzgâr yönüne göre köyün baz› binalar›n›n mevkilerini ve baz› binalar›n yol durumlar›n› hatal› bulmufltur. Asaf ‹lbay’›n ifadesiyle, “Bir flehir mütehass›s› imifl gibi nüfuzlu bir görüflle, hatalar›n nas›l tashih edilece¤ini” söylemifltir. Atatürk’ün düzeltmeleri do¤rultusunda mimar Ernst Arnold Egli’nin 1928’de haz›rlad›¤› plana göre örnek köy kurulmaya bafllanm›flt›r. Örnek köyün kurulufl süreci flöyledir: 16 May›s 1928 tarihli Bakanlar Etimesgut Plan›
33
BD EYLÜL 2015
Kurulu Kararnamesiyle Mübadeleyle gelen göçmenlerin yer-lefltirilmesi ve Türkiye Cumhuriyeti’ nin ilk örnek köyünün oluflturulmas› amac›yla
34
Ahimesut Çiftli¤i’nin sat›n al›nmas›na karar verilmifltir. 28 May›s 1928 tarih ve 66694 say›l› Bakanlar Kurulu Kararname-
BD EYLÜL 2015
siyle örnek köyün inflas›na bafllanm›flt›r. 1 Haziran 1928’de Ahimesut’un nahiye olmas›na karar verilerek 19 köy Ahimesut’a, Ahimesut da Ankara’ya ba¤lanm›flt›r. 10 Haziran 1928 tarih ve 6723 say›l› Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile göçmenlerin gelmesine ve çocuklar›n›n e¤itimi için yat›l› okul yap›lmas›na karar verilmifltir. 9 Eylül 1928 tarih ve 7110 say›l› Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köye 2,5 kilometre mesafeden su getirilmesine karar verilmifltir. 21 Ekim 1928 tarih ve 7255 say›l› Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köye ihale yoluyla çarfl›, çamafl›rhane, hamam, kahvehane ve han yapt›r›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. 19 Mart 1929 tarih ve 7753 say›l› Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köy arazisinin sulanmas› için bent ve kanallar›n yap›m› ihale edilmifltir. 19 Haziran 1929 tarih ve 8128 say›l› Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köyün elektrik trafosunun inflas›na bafllanm›flt›r. 21 Haziran 1930 tarih ve 9582 say›l› Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köyün yat›l› okuluna ö¤retmen lojmanlar› ve k›z yurdu yap›lm›flt›r. Ahimesut örnek köyü ülkemizin, hatta dünyan›n o günkü zor ekonomik koflullara ra¤men 6 ay gibi k›sa sürede bitirilmifltir. 28 May›s 1928’de kurulmas›na karar verilen 50 haneli örnek köy, 10 Aral›k 1928’de tamamlanm›flt›r. (Örnek köyün sosyal ihti-
yaçlar›na yönelik tesislerin inflaat›na ise 1929’da bafllanm›flt›r.) Örnek köy tamamland›¤›nda her bak›mdan modern bir yerleflim yeridir: Bahçeli modern küçük evleri, yat›l› okulu, ö¤retmen lojmanlar›, k›z yurdu, suyu, elektri¤i, güzel trafosu, sulama kanallar›, tar›m alanlar›, modern ah›rlar› ve a¤›llar›, çarfl›s›, çamafl›rhanesi, kahvehanesi, modern hamam›, Selçuklu tarz› han›, numune hastanesi, istasyon binas›, radyo verici istasyonu, THK Etimesgut Türkkuflu Tesisleri (1941-THK Etimesgut Uçak Fabrikas›) ve Gazi Köflkü (Nahiye Müdürlü¤ü) ile bozk›r›n ortas›nda açm›fl enfes bir Cumhuriyet çiçe¤i gibidir. Örnek köyde sokaklar do¤u-bat› ve kuzey-güney yönünde düzgün flekilde uzan›r. Her sokak bahçeli evlere aç›lm›flt›r. Paralel olarak uzanan sokaklar› kuzey-güney do¤rultusunda kesen ana caddeler ayn› zamanda mahalleleri oluflturmufltur. Kurulufl plan›nda üç mahallede toplam 50 ev vard›r. 5 nüfuslu bir ailenin bar›nabilece¤i flekilde yap›lan bu evler, bir salon, mutfak-banyo ve kiler olarak kullan›lan bir oda ve bu bölüme birleflik olan ah›r ve samanl›ktan oluflmufltur. urulufl plan›nda evlere bitiflik olarak yap›lan samanl›k ve ah›rlar hem oldukça dar olan evleri geniflletmek, hem de yang›n tehlikesine karfl› daha sonraki y›llarda evlerin uza¤›na tafl›nm›flt›r. Evlerin bahçelerinin uzunlu¤u 40, geniflli¤i 25 metredir, böylelikle her ev bir
K
35
BD EYLÜL 2015
dekarl›k alana sahiptir. Ayr›ca hane bafl›na yaklafl›k 150'fler dekarl›k tarla ve ba¤ arazisi vard›r. Bu tarla ve ba¤lar da köyün d›fl›ndad›r. Yine köyün d›fl›nda kalmak flart›yla koyun besicili¤i için modern a¤›llar yapt›r›lm›flt›r. Örnek köyde yollar›n ve kald›r›mlar›n yap›m›na ve sokak aralar›n›n a¤açland›r›lmas›na büyük bir önem verilmifltir. Kömürle çal›flan buharl› silindir makineleri kullan›larak düzgün yollar yap›lm›flt›r. Örnek köyün kendisi gibi yap›m›nda kullan›lan araçlar ve yöntemler de moderndir. Örnek köy, günün koflullar› içinde çevreye de hizmet verebilecek bir durumdad›r. Örnek köy elektrikle ayd›nlat›lan ilk köylerden biri olmas› bak›ndan da önemlidir. Örnek köyde 1930 y›l›nda “Etimesgut Toplumsal Sa¤l›k Numune Dispanseri”/ Etimesgut Numune Hastanesi kurulmufltur. Ayn› zamanda çevre köylere de hizmet veren bu hastane özellikle s›tma ile mücadelede büyük bir baflar› elde etmifltir. Batakl›klar›n kurutulmas›nda burada görev yapan doktorlar Atatürk'ün de övgüsünü kazanm›flt›r.
köylerle birlikte 4985 kiflidir. Selahattin Kandemir “Türkiye seyahatnamesi-Ankara Vilayeti” adl› eserinde Etimesgut'u flöyle anlatm›flt›r: "… Etimesut istasyonuna gelince manzara birdenbire de¤iflir. Bu ›ss›z, kimsesiz görünen genifl stepler ortas›nda böyle mamur ve yepyeni bir köy insan› hayrete düflürür. ‹flte buras› flimdiki Ankara'n›n bat› kap›s›d›r. Ve her yolcu, bu genifl ve yüksek kap›dan geçerken Cumhuriyet neslinin yapm›fl oldu¤u büyük eserler önünde bir kere daha hürmetle e¤ilir. Dünkü hayat ile bugünkü aras›ndaki fark› bütün canl›l›¤› ile gösteren bu yeni inflaatlar, evler, mektep, hükümet dairesi, hal, istasyon vs etraf›nda yemyeflil bir saha görünür'” Etimesgut Örnek Köyü 20032011 aras›nda yavafl yavafl yok edilmifltir. Bugün Atatürk’ün bu örnek köyünden geriye yaln›zca sa¤l›k yap›s› olarak kullan›lan yat› mektebi, han (otel) ile yol kenar›nda y›k›lmadan ayakta durmay› baflaran elektrik trafosu kalm›flt›r. •
vler göçmenlere teslim edilirken senet karfl›l›¤›nda teslim edilmifl, bu senetler 1934’te tapuya çevrilmifltir. Ahimesut örnek nahiyesine yerlefltirilen göçmenler Bulgaristan'dan, özellikle de Rusçuk' tan gelmifltir. 50 haneye mensup 301 soydafl›m›z Ahimesut örnek köyünde yap›m› tamamlanan evlere yerlefltirilmifltir. 1928’de 50 hane olarak yerleflime aç›lan Ahimeust’un/ Etimesgut'un nüfusu kendisine ba¤l›
Kaynakça: Sinan Meydan, Akl-› Kemal, “Atatürk’ün Ak›ll› Projeleri”, 5 cilt bir arada (özel bask›) ‹stanbul, 2015, s.298-314, 836. Asaf ‹lbay, Çocukluk Arkadafl›m Atatürk ve Mustafa Kemal’le 45 Y›l, ‹stanbul, 2014, s.74, 86. “Örnek Köyün Kurulmas›”, http://www.etimesgut.bel.tr, (Son eriflim, 16 Haziran 2015). Tarih IV, “Kemalist E¤itimin Tarih Dersleri”, (19311941), 4. Bas, ‹stanbul, 2004, s. 339. Selahattin Kandemir, Türkiye Seyahatnamesi-Ankara Vilayeti, ‹stanbul, 1932. “Etimesgut Numune Köyü”,http://aocarastirmalari. arch.metu.edu.tr/etimesgut-koy, (Son eriflim, 16 Haziran 2015). “Ahimesut Numune Köyü”, Halk, S.10, Y›l 1, 15 Nisan 1929, s. 5.
E
36
sinanmeydan@butundunya.com.tr