Sakl› Tarih Sinan Meydan
Atatürk’ün Hayalindeki Do¤u Atatürk’ün Tunceli’de Spor ve E¤lence Merkezi Projesi
Atatürk, 1937’de Tunceli’ye yapt›¤› geziden sonra Celal Bayar, fiükrü Kaya, Ali Çetinkaya, Kâz›m Orbay ve Abdullah Alpdo¤an ile Elaz›¤ ‹stasyonu’nda bir toplant› yapm›flt›r.
B
u toplant›ya ait 17 Kas›m 1937 tarihli belgeye göre flu kararlar al›nm›flt›r: “1. Arazi, su, hava bak›m›ndan bar›n›lmas› güç olan bölgeler halk›n›n daha iyi fleraiti haiz yerlere nakli teemmül edilmeli ve mali külfet tahmin edilerek tespit edilmelidir. 2. Pertek arazisi iyidir. Tedavi keyfiyeti nazar› dikkate al›nmal›. 3. Büyük kesif köyler yap›lmal› ve kültürü temin edilmelidir. 4. Maden amelesi olarak kaç aile naklolunaCelal Bayar bilir? 5. Münferit da¤ köylerini toplay›p ovalara teksif edilmeli. 6. Girlayik’te pancar m›nt›kas› tesis ederek da¤l›lar› ovaya indirmek 19
BD fiUBAT 2014
fiükrü Kaya (solda) ve Kaz›m Orbay laz›md›r.” Görüldü¤ü gibi Atatürk ve arkadafllar› Tuncelilileri yerlerinden, yurtlar›ndan sürmeyi, köyleri içindekilerle birlikte yakmay› planlamam›fllar; sa¤l›ks›z, e¤itimsiz, yoksul ve afliret reislerinin bask›s› alt›nda yaflayan insanlar› sa¤l›kl›, e¤itimli, zengin ve güvenli bir yaflama kavuflturmak için proje gelifltirmifllerdir. Arazisi kötü olan bölgelerdeki insanlar›n daha iyi flartlara sahip bölgelere gönderilmesi, da¤ köylerindeki insanlar›n ovalara indirilmesi gibi önlemler bölge insan›n› daha iyi yaflam koflullar›na kavuflturmak amac› tafl›maktad›r. unceli ve civar›ndaki baz› afliretlerin Bat› illerine göç ettirilmesi ile ilgili kanunlar Atatürk’ün sa¤l›¤›nda ç›kar›lm›flt›r. Örne¤in 19 Haziran 1927’de 1097 say›l› “Baz› fiah›slar›n fiark M›nt›kalar›ndan Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanun” ç›kar›lm›flt›r. Bu kanuna göre Do¤u’da devrimlere karfl› ç›kan, güvenli¤i bozan 1500 kifli ile kaçak ve mahkûm durumundaki 80 isyanc›
T 20
aileleriyle birlikte Bat› illerine sevk edilmifltir. Kendilerine, terk edecekleri topraklara karfl›l›k yeni topraklar verilmifltir. 14 Haziran 1934’te de 2510 say›l› “‹skân Kanunu” ç›kar›lm›flt›r. Bu kanunlar çerçevesinde Do¤u’da hem güvenli¤i bozan asi afliretlerden baz›lar› hem de afliretlerin bask›s›na maruz kalan yokluk ve yoksulluk içindeki halk›n bir bölümü bat›ya göç ettirilmifltir.
G
öç ve iskân planlar› ilk baflta sadece 2000 kifliyle s›n›rl›d›r. Bu say› daha sonra 7000’e ç›km›flt›r. 1939’da bu say›n›n 12.000’e yaklaflt›¤› anlafl›lmaktad›r. 28 Temmuz 1938 tarihli bir belgeye göre Do¤u illerinden göç ettirilenler Bat›’da ‹zmit, Karabük, Zonguldak gibi sanayi ve maden sektörlerinin yo¤un oldu¤u yerlere ve iyi tar›m yap›lan Erzincan’a yerlefltirilmifltir. Yani hükümet, Do¤u halk›n› hem a¤alar›n zulmünden hem de yokluk ve yoksul-
Yani hükümet, Do¤u halk›n› hem a¤alar›n zulmünden hem de yokluk ve yoksulluktan kurtarm›flt›r.
BD fiUBAT 2014
luktan kurtarm›flt›r. ‹nsanlar› ifl bulup geçimlerini rahatça sa¤layabilecekleri yerlere göç ettirip yerlefltirmifltir. Hükümet, bat›ya sevk etti¤i ailelere ev, toprak, pulluk ve hayvan vermifltir. 1947 y›l›nda, yani ‹smet ‹nönü’ nün “Milli fiefli¤i” döneminde CHP’nin zorunlu ‹skân Kanunu’nu kald›rmas›yla 8228 kifli Tunceli’ye geri dönmüfltür. 3500 kifli ise Tunceli’ye dönmeyi tercih etmeyerek bat›da kalm›flt›r. Atatürk’ün Hazer Gölü Projesi Atatürk, Tunceli gezisinde Hazer Gölü çevresini incelemifl ve buras›n›n halk›n spor ve e¤lence ihtiyaçlar›n› karfl›layacak flekilde düzenlenmesini istemifltir. 4. Genel Müfettifllik bu do¤rultuda yap›lan ilk çal›flmalar›, 3 Aral›k 1937 tarihli bir yaz›yla Baflvekâlet’e bildirmifltir: “Hazer Gölü’nün Atatürk taraf›ndan tetkik buyurulan k›y› k›sm›n›n taraf› devletlerinden emir buyurulan haritas›n› tayyare ile ald›rd›m. Foto¤raflar Ankara’da Harita Dairesi’nde gönderilerek bunun ‹mar Kanunu hükümlerine göre 1/1.000: 1/3.000 mikyas›nda iki çeflit harita halinde bas›lmas›n› ve bu bas›m iflinin çabuklaflt›r›lmas›n› Harita
Genel Direktörlü¤ü’nden ricada bulundum. Bas›l›p gelince haritalar›n yüksek huzurlar›na takdim edilece¤ini arz ederim.”Atatürk’ün Tunceli
Atatürk’ün Hazer Gölü’nün e¤lence ve spor amaçl› olarak düzenlenmesini istemesi üzerine bir imar plan› haz›rlamak için gerekli hava foto¤raflar› çekilip yetkili makamlara sunulmufltur 4. Umum Müfettifllik, yap›lan bu çal›flmalar› Temmuz 1938 tarihli bir raporla Baflbakanl›¤a sunmufltur. 21
BD fiUBAT 2014
Atatürk’ün Hazer Gölü Projesi, o dönemde Tunceli’ye yap›lan karakol, yol, köprü, telefon gibi yat›r›mlar›n sadece askeri amaçl› oldu¤u iddias›n› da çürütmektedir.
4. Umum Müfettifllik, yap›lan bu çal›flmalar› Temmuz 1938 tarihli bir raporla Baflbakanl›¤a sunmufltur. Do¤u’nun her bak›mdan kalk›nmas›n› amaçlayan Güneydo¤u Anadolu Projesi de Atatürk’e ait bir projedir. Projenin ilk ad›mlar› 1930’lar›n sonlar›nda at›lm›flt›r. tatürk, Diyarbak›r, Malatya, Elaz›¤ ve Tunceli gezisinde yan›ndaki Sabiha Gökçen’e, nas›l bir Do¤u hayal etti¤ini flöyle ifade etmifltir: “‹nsan ömrü yap›lacak ifllerin azameti karfl›s›nda çok cüce kal›yor Gökçen… Geçti¤imiz yerlerde fabrikalar› görmek istiyorum, ekilmifl tarlalar, düzgün yollar, elektrikle donanm›fl köyler, küçük, fakat canl›, tertemiz, sa¤l›kl› insanlar›n yaflayabilece¤i evler, büyük yemyeflil ormanlar görmek istiyorum. Gürbüz çocuklar›n, iyi
A
halk›n›n yararlanmas› için Hazer Gölü’nü bir spor ve e¤lence park›na dönüfltürmek istemesi bölgeye ve bölge insan›na verdi¤i de¤erin iflaretidir. Atatürk’ün Hazer Gölü Projesi, o dönemde Tunceli’ye yap›lan karakol, yol, köprü, telefon gibi yat›r›mlar›n sadece askeri amaçl› oldu¤u iddias›n› da çürütmektedir. Belgelerde geçti¤i flekliyle bu projenin amac›, “Bölgedeki münevverlerin ve her s›n›f halk›n yazl›k ve spor e¤lence ihtiyaçlar›n› tatmin etmek üzere güzellefltirilmesi”dir. Atatürk’ün Hazer Gölü’nün e¤lence ve spor amaçl› olarak düzenlenmesini istemesi üzerine bir imar plan› haz›rlamak için gerekli hava foto¤raflar› Atatürk, Diyarbak›r, Malatya, Elaz›¤ ve Tunceli çekilip yetkili makamlara gezisinde yan›ndaki Sabiha Gökçen’e, nas›l bir sunulmufltur. Do¤u hayal etti¤ini anlatm›flt›r, 22
BD fiUBAT 2014
giyimli çocuklar›n yüzleri sararmamal›, dalaklar› flifl olmayan çocuklar›n okudu¤u okullar görmek istiyorum. ‹stanbul’da ne medeniyet varsa, Ankara’ya da ne medeniyet getirmeye çal›fl›yorsak, ‹zmir’i nas›l mamur k›l›yorsak, yurdumuzun her taraf›n› ayn› medeniyete kavufltural›m istiyorum. Ve bunu çok ama çok yapmak istiyorum. Dedim ya, insan ömrü çok büyük iflleri baflarabilecek kadar uzun de¤il. Mamur olmal›, Türkiye’nin her bir taraf› müreffeh olmal›… Devletin yapamad›¤›n›, millet; milletin yapamad›¤›n› devlet yapmal›. Her fleyi yaln›z devletten ya da her fleyi yaln›z milletten beklemek do¤ru olmaz. Devlet ve millet ülke sorunlar›n› gö¤üslemede daima el ele olmal›d›r. Ben yapabildi¤im kadar›n› yapay›m, sonra ne olursa olsun, benim kitab›mda yok. Gelece¤i, gelece¤in Türkiyesi’ni düflünmek görevim. Bir ifl ald›k üzerimize, bir savafl›n üstesinden geldik, flimdi ekonomik alanda savafl veriyoruz, daha da verece¤iz… Bu heyecan› yaflatmak, bu heyecan›n ürünlerini görmek laz›m.”
D
o¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da fabrikalar, ekili tarlalar, düzgün yollar, elektrikli köyler, tertemiz, canl› ve sa¤l›kl› insanlar›n yaflayaca¤› evler, gürbüz çocuklar ve büyük yemyeflil ormanlar görmek isteyen Atatürk’ün en büyük amaçlar›ndan biri do¤usuyla bat›s›yla bütün Türkiye’nin kalk›nmas›d›r. “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halk›na Türk milleti denir,” diyen Atatürk, Misak-› Milli s›n›rlar›
"...yurdumuzun her taraf›n› ayn› medeniyete kavufltural›m istiyorum." içinde yaflayan tüm Türkiye halk›n› her bak›mdan kalk›nd›rmak için hiçbir ayr›m yapmadan vatan›n her bölgesine çok önemli yat›r›mlar yapm›flt›r. tatürk’ün genç Cumhuriyeti’nin Türkiye’nin di¤er bölgeleri gibi Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu bölgelerini kalk›nd›rmak için yapt›¤› yat›r›mlar, as›rlard›r bölge halk›n› sömüren feodal unsurlar›n; a¤alar›n, fleyhlerin ve fl›hlar›n tepkisini çekmifltir. Genç Cumhuriyet’in bu yat›r›mlar› devam ederse bölge halk› üzerindeki nüfuzlar›n› tamamen kaybedeceklerini düflünen bu feodal unsurlar, Türkiye’yi bölüp parçalamak isteyen ayr›l›kç› unsurlarla anlaflarak genç Cumhuriyet’e baflkald›rm›fllard›r. Genç Cumhuriyet’in “ça¤dafllaflmaya” yönelik devrimlerini “dinsizlik” olarak adland›r›p bu yönde propaganda yapan feodal unsurlar, bölgede yap›lan yollar›, köprüleri, santralleri tahrip ederek karakollara sald›rm›fllard›r. ‹flte, 19371938 Dersim ‹syan› böyle bir ortamda patlak vermifltir.• sinanmeydan@butundunya.com.tr
A
Not: Atatürk’ün Do¤u politikas›, Do¤uya yapt›¤› yat›r›mlar ve Dersim ‹syan› konusundaki bilinmeyenleri son kitab›m ElCevap’ta bulabilirsiniz. (Sinan Meydan, El-Cevap, ‹nk›lap Kitabevi, 2013.) 23