Sakl› Tarih Sinan Meydan
Atatürk’ün Unutulan Pozant› Kongresi ve Adana Merkezli Güney Direnifli Atatürk Mondros Ateflkes Antlaflmas›’ndan bir gün sonra 31 Ekim 1918’de Adana’ya gelerek Liman Von Sanders’ten Y›ld›r›m Ordular› Komutanl›¤›’n› devralm›flt›r. tatürk, 1 Kas›m-10 Kas›m 1918 tarihleri aras›nda Y›ld›r›m Ordular› Komutan› s›fat›yla Adana’dan Sadrazam Ahmet ‹zzet Pafla’ya gönderdi¤i telgraflarda kendisine izin verildi¤i takdirde düflman› (‹ngiliz ve Frans›z kuvvetleri) Anadolu’ya sokmayaca¤›n› bildirmifltir. Ancak Ahmet ‹zzet Pafla, ‹tilaf devletleriyle ateflkes antlaflmas› imzaland›¤›n› belirterek hiçbir flekilde düflmana karfl›l›k verilmemesini istemifl; düflmana ateflle karfl›l›k vermekten söz eden Atatürk’ü de görevinden al›p
A
66
BD N‹SAN 2015
Ali Fuat Pafla
‹stanbul’a ça¤›rm›flt›r. Atatürk ise ‹stanbul’a gitmeden önce Adana’da ilk direnifl haz›rl›klar›n› yapm›flt›r. Silah arkadafl› Ali Fuat Pafla (Cebesoy) ile yapt›¤› “Adana Mülakat›” sonras›nda “ilk direnifl yuvalar›” Adana’da kurulmufltur. o¤an Avc›o¤lu “Milli Kurtulufl Tarihi” adl› kitab›n›n 3. cildinde “Güney Direniflini Mustafa Kemal Örgütler” bafll›¤› alt›nda, Frans›zlara karfl› Urfa, Antep, Marafl’taki direniflin örgütlenmesinde Atatürk’ün çok önemli katk›lar› oldu¤unu belgelemifltir. Nitekim Atatürk’ün baflkanl›¤›nda toplanan Sivas Kongresi’nde Güney Anadolu’ nun kurtar›lmas› için gereken tedbirler de görüflülmüfltür. Sivas Kongresi’nde al›nan kararlar do¤rultusunda Antep ve Marafl bölgelerindeki direniflçilere gerekli direktifler verilmifltir. Sivas Kongresi’nden sonra Güney Anadolu Kuvay› Milliye teflkilat›n› Temsil Heyeti Baflkan› s›fat›yla Atatürk
D
organize etmeye bafllam›flt›r. Bu do¤rultuda öncelikle bölgedeki Kuvay› Milliye teflkilatlar›n›n bafl›na subaylar göndermifltir. K›l›ç Ali (Üste¤men Asaf), Yörük Selim (Yüzbafl› Salim), Kozano¤lu Do¤an (Binbafl› Do¤an), Ayd›no¤lu Tufan (Yüzbafl› Osman Nuri), Polat Pafla (Yüzbafl› Kamil), Tekelio¤lu Sinan (Yüzbafl› Rat›p) adlar›yla Güney Cephesi’ne gönderilmifltir. Nitekim Atatürk Nutuk’ta, “Marafl ve Antep’e K›l›ç Ali Bey’i ve Kilikya m›nt›kas›na da Topçu Binbafl› Kemal ve Yüzbafl› Osman Tufan Beyleri göndererek ciddi teflkilat ve teflebbüsata geçtik.” demifltir.
Atatürk’ün bilinçli çabalar›yla Çukurova bölgesindeki Kuvvac› çeteler yavafl yavafl düzenli birlikler fleklini almaya bafllam›flt›r. tatürk’ün bilinçli çabalar›yla Çukurova bölgesindeki Kuvvac› çeteler yavafl yavafl düzenli birlikler fleklini almaya bafllam›flt›r. Atatürk bu konuda gerekli tüm tedbirleri alm›flt›r. Atatürk’ün anlat›m›yla; “Özel olarak Osman Tufan ve Recep Zühtü Beylere flu talimat› verdim: ‘Milli Hareket aleyhinde küstahl›k edenler hakk›nda yap›lacak muamele icab edenlere bildirilmifltir. Vaziyeti aral›ks›z takip ederek harfiyen uygulan›p uygulanmad›¤›n› ve müsa-
A
67
BD N‹SAN 2015
maha görüldü¤ü takdirde bizzat mukabele ederek malum flah›slar›n tevkifi ve adamlar›n›n etkisiz hale getirilmesi do¤rudur. Bu babda gerekirse her kime karfl› olursa olsun gere¤ini yerine getirmede tereddüt etmede yer yoktur.” Do¤an Avc›o¤lu’nun dedi¤i gibi, “Mustafa Kemal ve ordunun bu ilgi ve deste¤i iledir ki Güneyde milli direnifl ufak çaptaki ilk çat›flmalardan sonra 1920 bafl›nda ciddi bir güç durumuna gelir.” Atatürk Adana merkezli Güney direnifliyle hep do¤rudan ilgilenmifltir. Kas›m 1918’de Adana’daki ilk direnifl faaliyetlerinin ard›ndan A¤ustos 1920’de Atatürk yine Adana merkezli direniflin içindedir. Atatürk, 5 A¤ustos 1920’de Fevzi Pafla’yla birlikte Adana Pozant›’ya gitmifltir. Atatürk, Pozant›’ya giderken Eskiflehir-KütahyaAfyon-Konya yolunu takip ederek cephenin en ileri kesimlerine kadar sokulmufltur. Atatürk’le birlikte Pozant›’ya gelenler aras›nda Ankara, Sivas ve Kayseri milli heyetlerinin temsilcileri de vard›r. Atatürk Pozant›’ ya geliflini Meclis gizli oturumunda flöyle anlatm›flt›r: “Güneydeki Adana cephesinde bulunan arkadafllar›n karargâh› Pozant›’d›r. Biz de oraya gittik. Yaln›z orada bulunan çeflitli Müdafaa-i Hukuk Heyetleri ki, onlar› da Pozant›’ya davet ettik ve orada milli görevle ilgilenen kiflileri davet ettik. ‹leri gelenlerle askeri ve siyasi durum hakk›nda görüflmeler yapt›k.” 5. A¤ustos 1920’de Atatürk’ün de kat›l›m›yla I. Pozant› Kongresi 68
düzenlenmifltir. Atatürk bu kongrenin de baflkanl›¤›n› yapm›flt›r. ongrenin birinci oturumunda Çukurova’n›n düflmandan kurtar›lmas› üzerinde durulmufl ve Çukurova Cephesi için gereken malzeme Atatürk’ten istenmifltir. Atatürk, imkânlar ölçüsünde silah ve cephanenin gönderilece¤ini belirtmifltir. Öncelikle Fevzi Pafla ile görüflen Atatürk en k›sa zamanda Adana Cephesi’ne top verilece¤ini müjdelemifltir. Atatürk, I. Pozant› Kongresi’nde verdi¤i sözleri tutarak kongreden hemen sonra Hulusi (Akda¤) Bey’i Malatya’dan Adana’ya 500 adet silah getirmekle görevlendirmifltir. Birinci oturumun sonunda konuflan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Ahmet Remzi (Yüre¤ir), bölgede Ermenilerin Türkleri katletti¤ini, Frans›zlar›n da bu katliamlara sessiz kald›¤›n› söyleyince Atatürk flunlar› söylemifltir:
K
Ahmet Remzi Yüre¤ir
“Bu flehitlerimiz vatan kurban›d›r ve bize h›z vermifllerdir. Tanr›’n›n
BD N‹SAN 2015
inayetiyle düflman topraklar›m›zdan kovulduktan sonra bu ve buna benzer bütün ac›lar›m›z› unutaca¤›z”. irinci oturum sonunda Atatürk, cephe ve müfreze komutanlar›yla konuflarak bilgi alm›fl, ihtiyaçlar›n› sormufl ve gerekli talimatlar› vermifltir. ‹kinci oturumda ise Pozant›’n›n vilayet merkezi olmas› tart›fl›lm›flt›r. Bu oturumda delegeler Atatürk’e Pozant›’n›n “müstakil bir liva” haline getirilmesi önerisinde bulunmufltur. Atatürk bu öneriye flu karfl›l›¤› vermifltir: “Güzel Adana flimdi iflgal alt›ndad›r. Biz burada yeniden bir vilayet teflkilat› kural›m. Bu suretle Adana’y› burada milli bir hareket merkezi ve vilayet teflkilat› olarak vücuda getirmifl oluruz. Böylece bütün kaza ve nahiyeleri de buradan, bir elden idare etmek imkân dâhiline girer. Bu düflman için daha büyük endiflelere hâs›l olur.” Atatürk’ün bu teklifi alk›fllarla kabul edildikten sonra Atatürk delegelere yeni bir teklifte daha bulunmufltur: “Aran›zdan bir heyet seçilsin. Bu heyet vilayetin mülki amirlerini bir liste halinde tespit etsin. Bu listeyi genel heyetin oylar›na sunal›m. Liste genel heyetinizce onaylan›rsa vilayetin mülki amirleri de seçilmifl ve derhal göreve bafllam›fl olacakt›r.” Atatürk böylece bölgeye, bölgeyi bilmeyen birinin vali olarak atanmas›n› da önlemek istemifltir. Atatürk’ün iste¤iyle 12 kiflilik bir heyet oluflturulmufl ve ‹smail Safa Bey vali seçilmifltir. Hemen göreve bafllayan ‹smail Safa Bey Pozant› mülki erkân›n› belir-
B
leyip listeyi kongre baflkan› Atatürk’e sunmufltur. Atatürk’ün okudu¤u 12 kiflilik liste kabul edilmifl ve Adana vilayet teflkilat› Pozant›’da kurulmufltur. Böylece Pozant› Adana’n›n merkezi olmufl ve Güneydeki milli hareket buradan organize edilmifltir. Atatürk 5 A¤ustos 1920 tarihinde ö¤leden sonra Pozant›’dan ayr›lm›flt›r. 8 Ekim 1920’de II. Pozant› Kongresi düzenlenecektir. Atatürk’ün kat›l›m›yla ve Atatürk’ün baflkanl›¤›nda toplanan I. Pozant› Kongresi Frans›zlar› ve Ermenileri moral açıdan çökertmifltir.
Atatürk’ün kat›l›m›yla ve Atatürk’ün baflkanl›¤›nda toplanan I. Pozant› Kongresi Frans›zlar› ve Ermenileri moral açıdan çökertmifltir. urtulufl Savafl›’n›n aranan, hakk›nda idam fermanlar› ç›kar›lan önderi Atatürk’ün Frans›zlar›n bulundu¤u cephenin en uç noktas›na kadar sokulmas› ve buradaki milli kuvvetleri denetlemesi, emirler vermesi, durumu bizzat yerinde görmesi ve üstelik Pozant›’da da bir kongre düzenlemesi Süleyman Hatipo¤lu’nun deyimiyle “Frans›zlar› çileden ç›karm›flt›r”. Atatürk Pozant› dönüflü Mecliste yap›lan gizli oturumda flunlar› söylemifltir: “fiimdilik Pozant›’y› Adana’ya merkez olmak üzere kurmaya lüzum
K
69
BD N‹SAN 2015
gördüm. Mersin livas› olufltu. (…) Karaisal› kazas› diye halk kendi kendini idare etmeye bafllam›flt›r. Mersin ve Tarsus kazalar›n› do¤rudan do¤ruya merkezi vilayetle irtibatland›rd›k ve oralarda görev yapmakta olan kiflileri vekil olmak üzere tayin ettik ve hükümet için gereken tedbirleri ald›k ve onlar da derhal göreve bafllad›lar.” Pozant› Kongresi sonras›nda Atatürk’ün iste¤iyle Güney Cephesi’ni güçlendiren flu çal›flmalar yap›lm›flt›r: 1. Karaisal›’da bulunan Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkezi Pozant›’ya tafl›narak yap›lan seçimde Ahmet Remzi (Yüre¤ir) baflkan seçilmifltir. 2. 41. Tümen Pozant›’ya yerlefltirilmifltir. 3. Milli kuvvetlerin ihtiyac› olan silah ve cephaneyi sa¤lamak için Kelebek’te bir depo yap›lm›flt›r. 4. 41. Tümen Komutan› Sinan Tekelio¤lu askere al›mlarla milli kuvvetleri güçlendirmifltir. 5. Çukurova’daki Kuvay› Milliyeciler Pozant›’dan kontrol edilmifltir. 6. Kelebek’te bir dispanser yap›lm›flt›r. 7. Pozant›’dan cephelere telefon ba¤lant›s› kurularak bölgedeki milli hareket güçlendirilmifltir. 8. Cephe gerisini kontrol etmek için Pozant› ‹stiklal Mahkemesi kurulmufltur. 9. Pozant›’da bir haber alma teflkilat› kurularak bafl›na Ahmet Remzi Bey getirilmifltir. 10. Bir süre sonra Atatürk Pozant›’ya arkadafl› Mehmet Nuri Bey’i
1.
70
Adana Valisi ve 41. Tümen Komutan› olarak göndermifl, böylece Çukurova’ daki sivil ve askeri teflkilat› tek çat› alt›nda birlefltirip bölgedeki milli hareketi TBMM’nin kontrolü alt›na alarak organize etmifltir. 31 Ekim 10 Kas›m 1918 tarihleri aras›nda Y›ld›r›m Ordular› Komutan› s›fat›yla Adana’ daki faaliyetleriyle Ali Fuat (Cebesoy)’un deyimiyle “bölgedeki ilk direnifl yuvalar›n›” kuran Atatürk, 1919’da Anadolu’ya geçtikten sonra da Adana ve civar›yla ilgilenmeye devam etmifl; bölgedeki direnifl hareketlerini takip edip yönlendirmifl, özellikle 5 A¤ustos 1920 tarihli I. Pozant› Kongresi’ne kat›larak Çukurova’n›n kurtuluflu için gerekenleri bölgenin ileri gelenleriyle konuflmufl, bölgenin idari taksimini yapm›fl ve birliklere silah ve cephane göndermifltir. Ayr›ca Pozant›’y› Güney’deki milli direniflin merkezi haline getirmifltir. Sonuç olarak Atatürk, Kurtulufl Savafl› y›llar›nda sadece Anadolu’daki ulusal çapl› Sivas ve Erzurum Kongrelerine de¤il, daha yerel çapl› I. Pozant› Kongresi’ne de bizzat kat›lm›flt›r. Görülen o ki Atatürk sadece Bat› Cephesi’ni de¤il, Do¤u ve Güney Cephelerini de teflkilatland›r›p organize edip çekip çevirmifltir. Anadolu direnifli, do¤usuyla bat›s›yla, güneyiyle kuzeyiyle Atatürk’ün akl›yla, çabas›yla, çal›flmas›yla biçimlenmifltir.• sinanmeydan@butundunya.com.tr Kaynaklar: Yusuf Ayhan, Mustafa Kemal’in Pozant› Kongresi ve Adana’n›n Kurtuluflu, Adana, 1963. Süleyman Hatipo¤lu, Türk-Frans›z Mücadelesi, Orta Toros Geçitleri 19151921, Ankara, 2001. Sinan Meydan, Cumhuriyet Tarihi Yalanlar›, 1. Kitap, 8. bas., ‹stanbul, 2015. Do¤an Avc›o¤lu, Milli Kurtulufl Tarihi, C.3, ‹stanbul, 1998. TBMM Gizli Celse Zab›tlar›. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, ‹stanbul, 1938