Bahriye Üçok: Emeviler Abbasiler by blackauge

ANKARA. ÜNIVERSITESI

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI LXXXIV

İ SLAM

TARIHI

EMEVILER ABBASILER

Doç. Dr. Bahriye ÜÇOK Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi

SEVINÇ MATBAASI ---- 1968

ANKARA ÜNIVERSITESI

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI LXXXIV

İ SLAM TARIHI

- ABBASILER

Doç. Dr. Bahriye ÜÇOK Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi

IVA T 1 Aş<ouras t w:ırl',.:, PI-LANE.s

Li4i.F

SEVINÇ MATBAASI — 1968

Tarihi çok seven k ızım Kumru Hatun'a

«İlim tahsil etmek her Müslüman kad ın ve erke ğe farzdı r»

«Bir an bilgi ile uğraş mak, bir an kitaba yazıya bakmak, altm ış y ıl ibâdet etmekten hay ırlıdır».

«Kimsecikler bir bilgiyi yaymaktan daha üstün bir sadaka veremez»

HZ. MUHAMMED

ÖNSÖZ Bu kitapta bütün İ slâm devletlerinin tarihi gelişimi de ğil sâdece Emeviler ve Abbasiler ça ğı ele alınm ış ve bu iki yönetici soyun çabalarıyla üç k ı ta üzerindeki geni ş ülkelerde Müslümanl ığın nasıl yay ıldığı; ayrılı kların nasıl doğduğu, Cahiliye çağından beri mevcut olan kabile rekabetlerinin zaman zaman nasıl canlandığı, fakat tedbirli, âdil halifeler zamanında kuşku uyand ırıcı olayların nasıl önlendiği, seçilmi ş olan bazı örneklerle, haftada iki saatlik ders progoramına uygun düşecek kadar özetlenerek aç ıklanm ıştır. Bu arada Ispanya'nın fethi ve Mülsümanlar ın Fransa içlerine yaptıkları akınlar incelenmişse de, başlı başına bir kitap kapsıyacak kadar geniş bir konu olan Endülüs Emevi devleti burada ele alınmam ıştır. Gerek E'mevilerin, gerek Abbasilerin fetihler sonucu kar şılaştıkları eski imparatorlukların etkisiyle çok büyük bir uygarl ığın temsilcileri durumuna nasıl geçmi ş oldukları da kitapta belirtilmiş tir. Ayr ıca tarihi kişiler ve onların gördükleri işler hakkında bilgi verirken İslâm tarihi için en sağlam, en değerli kaynakları bırakmış olan İbni Hişâm, Belâzuri, Taberi, Mes'udi, İbn ül - Esir, Makrizi, Ebu'l - Ferec İsfehani, Ebu'l - Ferec Bar Hebraeus, İbni Haldiln gibi değerli bilginlerin çeşitli eserleri esas alınm ıştır. Dilerim ki, öğrencilerim bu kitabı bir hikâye okur gibi okuyup geçmesinler; tarihteki olayların temellerinde yatan ve devletleri çöküntüye götüren nedenleri iyi görsünler ve kitap kendilerine ba şarılarında yardımc ı olsun.

Ankara 19. May ıs. 1968 Bahriye ÜÇOK VII

I. HALİFELİĞİN EMEVI SOYUNA GEÇIŞINI HAZIRLAYAN SEBEBLER I. Sınıf Islam tarihi derslerinde Islâmtdan önce Arap yar ımadasında kurulmuş , sonra dağılmış bazı devletler, Cahiliye devrinde yaşayan Araplar'ın âdet ve inançlar ı, islâmiyetin doğuşu ve dört Halife devri görülmektedir. Tarihin ak ışı bizi şimdi seçimle değil hile ve bask ı ile iş başına gelen Emevi soyunun ba şarılarını gözden geçirmeğe yöneltiyor. Emeviler'in ve onları izliyen Abbasoğulları'nın zamanları nda bu imparatorluklar ı temellerinden sarsan dini ve siyasi olayların niteliklerini anl ıyabilmek için üçüncü Halife Hazreti Osman devrine kadar geriye gitmek ve islâm tarihçilerinin «Fitne» adını verdikleri problemleri bir kez daha gözden geçirmek zorunluluğunu duymaktayız. Bu nedenle, as ıl konuya girmeden önce, Hazret4 Osman devrine bu aç ıdan bakmak yerinde olur. 1. — Hazret-i Osman'm Halife Seçilmesi : Mugire bin Sube'nin bir kölesi tarafından hançerlenen ve hayat ının son saatlerini yaş ayan Hazret-i Ömer, Peygamber'in amcazadesi ve damad ı Hazret-i Ali lehinde bir vasiyette bulunmam ıştı. O, kendisini izliyecek Halife'nin tayinini 6 ki şilik bir heyete havale etmi şti. Bu heyet bütün Müslümanları bir araya toplamaktan çak uzakt ı. Sadece Medine bu seçime kat ılıyordu. Önce bu alt ı kişi bir isim üzerinde birleşecekler, diğer Medineliler, seçilene biat edeceklerdi. Heyetin üyeleri : Ali, Osman, Talim, Zübeyir, Abdurrahman ibni Avf, Sa'd ibni Mâlik (Ebi Vakkas) dil-. Bunlardan Talha seçim s ırasında Medine' de olmadığından onun yerine Sa'd ibni Malik oy kulland ı ve Hazreti Osman üzerinde anla ştılar. Kimi orientalistler Hazret-i Osman' ın seçilmesini, onun çok yaşlı bulunmasına, çok yumuşak huylu olmas ına yorarlar; bu bir gerçektir. Zira Osman' ın devlet, yönetimini s ıkı bir disiplin altına

Bahriye ÜÇOK

alamayaca ğını ve bu durumda da rakipleri, Osman'a kendi arzularını kabul ettirece:klerini hesaba katm ışlardı . Ama hesaplar ında son derece yan ılmış olduklarını çok geçmeden gördüler. 2. — Hazreti Osman Devri : Hz. Osman devrini iki k ısma ayırmak doğ ru olur. Birincisi, Hz. Ömer devrinin âdeta bir devam ıdır. İ kincisi ise karışıklıklar devridir, sonunda Osman' ın şehadeti ile kanlı bir nitelik kazanan ve islau - toplumunda ayr ılıklara sebep olan devirdir. A) Hazret-i Osman' ın başarıları : a) İran'daki fetihlerin taınamlanması : Hz. Ömer zaman ında Kisra'nın orduları İslam orduları taraf ından ağır darbeler yemi şti. Güçlü kumandanların yönetiminde hareket eden İ slam ordular ı, türlü yönlerden fetihlere devam, ederek eski Asur topraklar ında zaferler kazanm ışlar, Musul köprüsünden Dicle'yi geçmi şler, Babil'e ve Ninive'ye varmışlardı . Diğer bir kısım Müslümanlar ise Iran'da güney ve do ğu illerinde Yezelecerd'i adım adım izliyorlardı ; çünkü Hz. Ömer onun koğuşturulmas ı emretmi ş ti. Yezdecerd, Rey dolayiarını boşalttıktan sonra, ba şı bo ş bir halde dola şmaya, bir şehirden diğerine ko şmaya başladı . Öyleki onu İsfehan gibi muhte şem bir şehirde iken, az sonra Iranl ı fatihlerin be şiği olan Fars dağlarında görmek mümkündü. Tarihin garip bir eilvesidir ki, Kisra (yâni Iran hükümdar ı ) III. Yezdecerd'in çok eski selefi Küros (Kurus veya Kura ş da denir) basma topladığı çeteleri bu da ğlardan yöneterek dünyan ın en büyük imparatorluklarından birini kurmu ştu; şimdi ise son Kisra ayn ı dağlarda son günlerini ya şıyordu. III. Yezdecerd, Fars'tan Kirman'a oradan Horasan'a, Merv'e sığındı . Medain'den kaçan de ğersiz bir sürü adamlar ona refakat ediyor ve hala eski ihti şamlı devirde imi şler gibi alt ınlar, sırmalaı içinde görülüyorlardı . Yezdecerd, Merv'e vard ığı zaman bende!ân' ından 4000 kiş i de beraberinde idi. Bunlar a şçılar, hizmetçiler ve cariyelerden ibaretti. Yezdecerd, Merv'de bir ate şgede yapt ırmaya baş hyarak henüz istilâya u ğramamış ülkeler halklarına mektuplar yazıp onları Iran topraklar ının geri kalmış kısımiarm ı karış karış savunmaya ça ğırdı . Nihavend savaşı ndan kurtulabilenler İran' ın en önemli ş ehirlerinden biri olan İ sfehan'a s ığınmışlard ı ; ancak burası da Müslümanlar' ın hamlesine karşı koyamadı , teslim oldu. Müslümanlar İ sfehan'dan sonra Stahr'a (= Persepolis) saldırdılar. Stahr Iran gururunu tahrik eden bir yer oldu ğundan, Şahruh ku-

HALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ

mandasında 120.000 asker toplanm ıştı . Stahr'ı savunma yolundaki çabalar da bo şuna oldu ve sonunda Stahr vergi ödeme ği kabule mecbur oldu. Müslümanlar Horasân'a ulaştılar, oraları da yer yer istilâ ettiler. Yezdecerd Ceyhun ırmağım ve onun ötesindeki çölleri aşıp kuzeye doğru çekildi. 651 yılında 31 yaşında iken kendisini izliyenler taraf ı ndan öldürüldü, böylece Sâsâni saltanatı sona ermiş, bütün Iran islam egemenli ği altına girmiş oluyordu (1). Bu arada Rey halk ı Müslümanlarla yapmış olduğu barış koşulları na uymamış olduklarından Sa'd ibni Ebi Vakkas ernrine verilen bir kuvvet Rey'de ba şarılar elde etmi ş ve barışı yeniden sağlamıştı. Aynı yı llarda Azerbaycan ahâlisi bar ışı bozmuş olduğundan Küfe valisi Velid ibni Ukbe bunlara karşı hareket ederek, onlar ı barış hükümlerine uymaya zorlam ıştı . Daha sonra Selman ibni Rebia'yı Hz. Osman Ermenistan'a göndermi ş, o da bu havalide sükûneti sağlamıştı r. Böylece Hz. Ömer zaman ındaki fetihlere daha birçok yenileri eklenmi ş, İslam bayraklar ı Kabil'e kadar ula ş. ınıştı. b) Afrika'da savaşlar : Hz. Osman devrinde Afrika'daki ba şarılann bir kısmı, eski fetholunmuş ülkelerde ba ş gösteren ayaklanmaların bastınlması, bir kısmı da yeni fetihler şeklinde görülmektedir. Hicretin 25. y ılında Bizans imparatorunun emriyle Manuel adındaki bir kumandanın yönettiği bir ordu İskenderiye'den de yard ımlar alarak isyan etmi ş ti. Amr ibn ül As bu ayaklanmayı bastırıp Manuel'i savaş meydanında katletmeği başarmıştı . Bu sırada İskenderiye'de ve dolaylannda oturduklar ı hâlde ayaklanmaya katılmamış olan, ama asiler taraf ından malları yağma edilmiş bulunanlar Anır ibn ül-As'a baş vurarak mallarını n geri verilmesini dilediler. Yapılan soruşturmadan sonra Amr ibn ül-As onlar ın zararlarını ödetti (2). -

Hz. Osman Mekke fethinden sonra. Hz. Muhammed'in öldürtmek istediği, fakat sonradan afeyledi ği (3) Abdullah ibni Sa'd (ib Onun sığındığı bir değirmende, değirmenci tarafından öldürüldüğ ü rivâyeti de vard ır. (2) CMment Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 238. (3) Abdullah İbni Sa'd önce vahiy kâtibi iken sonradan irtidat etmi ş , hatta âyetlerden birkaç ını kendi istediği şekilde okumuş olduğundan Hz. Peygamber'in nefretini üzerine çekmi ş ti. Bir rivâyete göre (Ve men

(1)

Bahriye ÜÇOK

ni Ebi Serh) ı Mısır vâliliğ ine tâyin etmişti (muhtemelen 646). Abdullah 40 000 mücahid ile Afrika'n ın fethine ba şladı . Mısır'dan kalkı p Libya çölünü büyük zahmetler, me şakkatlar sonunda a ştı ve Trablus sudan önünde mevzie girdi. Bizansl ıların vâlisi Gregorius 120.000 askerle Trablus'u korumaya ko ştu. Abdullah ibni Ebi Serh kuşatmayı bırakı p Gregorius'un üzerine yürüdü; onu islâm' ı kabule, yoksa cizye verme ğe çağırdı. Abdullah' ın önermeleri nefretle redolunduğundan iki ordu Trablus'un duvarlar ı önünde şiddetli bir savaşa tutuştu. Müslümanlar şerefleııini korumak için canla başla savaşı yorlardı . Kuzey Afrika'n ın geleceğini tâyin edecek olan bu savaşı kazanmak için Gregorius'un kendisine refakat eden ve güzelliği derecesinde . de cesur olan k ızı askerleri teşci etmekteydi. Hergün şafakla savaşa başlanıyor, günün en kızgın saatlerinde iki tarafın ordusu çadırlarına çekiliyorlardı.

Uzayıp giden savaşın bitmesini istiyen Gregorius bir gün Abdullah ibni Ebi Serh'i öldürecek askere 100 000 alt ın ile kızını vereceğini vâdetti. Bu vâd Rum gençlerini 'rekabete sevketti. Haber Islâm ordusunda da duyuldu. Küçük bir birli ğin başında bulunan Abdullah ibni Zübeyr, Abdullah İbni Ebi Serh'e: «Sen de aynı mükâfatı, Gregorius'un ba şını getirme 100 000 alim ve onun güzel kızını vereceğini vâdet» dedi. Önerme kabul edildi; bunun üzerine Abdullah ibni Ebi Serh ancak dü şmanı durduracak bir kuvvette sava şa girip sıcak saatlerde her iki taraf askerleri çad ırlarına döndükleri s ırada yeni taze bir kııvvetle düşman üzerine yürüdü. Bu savaşta Abdullah ibni Zübeyr kendisi, Gregorius'u hedef tutarak üzerine atılmış ve onu öldürmüştü. Kızı babasının öcünü almak istemiş idiyse de Abdullah ibni Zübeyr'e esir düşmü ştü. Savaş zaferle son bulmuş , herkes ganimetten hissesini almış, ama vâdolunan büyük mükâfat ı Abdullah ibni Zübeyr, bunun için savaşmadığmı, Allah yolunda savaştığını ileri sürerek reddetmi şti. Onu Halife Osman'a müjdeci olarak yollad ılar. Abdullah ibni Zübeyr, Mescid-i Nebevi'de cemaat önünde zaferi müjdelemiş, savaşın ayrıntılannı anlatmış , yalnız kendi kahramanl ığını söz konusu etmemi şti ezlemu mi men iftera...) âyeti de bunun üzerine gelmi ştir. Daha ba şka rivâyetler ise bu âyetin yalanc ı peygamber Müseylime için indi ği yolundadı r. Bk. Bahriye Üçok, İslâm'dan dönenler ve yalanc ı peygamberler s. 90.

HALİFELİĞİN EMEVILERE GEÇİŞİ

Abdullah ibni Ebi Serh Afrika'da onbe ş ay kadar meşgâ1 olduktan sonra Mısır'a dönmüş oradan Nubya'ya hareket etmi ş, bu ülkenin hristiyan hükümdan ıu da cizye'ye ba ğlamıştı. c) Müslümanların ilk deniz savaşları ve Akdeniz'de fetihler : Hz. Osman devrini, Hz. Ömer devrinden ay ıran en belli başlı nitelik, Hz. Osman devrinde Müslümanları n denizciliğe verdikleri önem, bunun sonucu olarak da kazan ılan zaferlerdir. Hz. Ömer zaman ında Amr ibn ül-As, Mısır valisi iken, Ömer'in İbn ül-As'dan deniz yoluyla fetihler meselesini sormas ı üzerine, onun şu yolda cevap verdiği kaynaklarda yer almıştır: «Bir tak ım büyük tekneler ki, içinde küçük adamlar var, sular sakinken, bunların kalbleri endi şe ile titrer, sular kabar ınca akıllan oynar. Denizde insanın yakini azalır, kuşkusu çoğalır. Tekneler eğilirse batar, kurtulursa talihli say ılır». Hz. Ömer bu mektubu okuduktan sonra, bunca tehlikeli ve korkulu bir i şe girmek istememi ş ve Muaviye'nin Kıbrıs'ı feth için istediği izni vennemi şti. Esasen bu sırada Bizans imparatoru Müslümanlarla dostluk kurmak yolunda harekete geçmi şti (4). Hz. Osman hilafet makam ına geçince, Muaviye ona ba ş vurarak Suriye'de egemenli ği savunabilmek amac ıyla mutlaka bir donanmaya ihtiyaç olduğunu bildirip, bunun yap ımı için kendisinin iznini istemi şti. Hz. Osman bn izni verir vermez Muaviye donanmayı yaptırıp Kıbrıs'a bir sefer açt ı. Muaviye bu sefer için gereken askerleri Halifenin emrine uyarak yaln ız gönüllüler arasından seçmiştir (5). ca) Kıbrıs'ın fethi 649'da Abdullah ibni Kays'ın kumandasında İslam denizcileri Suriye'den K ıbrıs'ı fethetmek üzere denize açılmışlardı . Öte yandan, M ısır valisi Abdullah ibni Ebi Serh, Mısır'dan Kıbrıs'a doğru denizden ilerlemiş ve bu iki kuvvetin birleşmesi ile ada çokca direnme gösteremeden İslamlann eline dü şmüştü. Barış koşulları aras ında başta, yılda 7000 dinar ödemek, Hatta Hz. Ömer'in e şi ve Hz. Ali'nin kızı Ümmi Gülsüm, Bizans İmparatoriçesine baz ı kokular ile kad ın eşyaları hediye etmi şti. İmparatoriçe de karşılık olarak değerli bir gerdanl ık yollamıştı . Ama hediyeleri getiren devletin postac ısı olduğu için Hz. Ömer bu hediyeleri beytülmâle yollamıştı. (5) Belâztırl, Futuh tü-Buldan, Z. K. Ugan çevrisi, C. I, S. 245.

(4)

Bahriye ÜÇOK

Bizans'dan deniz yoluyla gelecek tehlikeleri Müslümanlara haber vermek, Bizans'a verdikleri vergiyi gene eskisi gibi ödeme ğe devam etmek vard ı. Bu son ko şulu kıbrıslılar istemişlerdi (6). cb) Zat ül Savâri deniz sava şı : İslâmlar'm deniza şırı ülkelerde de egemenlik kurmaya ba şladıklarını gören Bizans imparatoru Konstans (641-668) (7) hakl ı bir korkuya kap ıldı ve Afrika'daki Bizans topraklar ına girmiş olan Müslümanları önce bu topraklardan çı karmak için bir donanma haz ırladı. İmparator kendisi emrindeki 500 parça gemi ile savaşı yönetiyordu. Bizans donanmas ının yelken direkleri bir orman ı andırdığı için bu savaşa Zat ül Savârl adı verilmiştir. 31/651-2'de Likya k ıyılarında vuku bulan bu sava şta Bizans gemileri görüldüğü zaman deniz çok sertti, Müslümanlar ve Bizanshlar sükûnetlerini muhafaza ederek gemilerini k ıyıya yanaştırdılar. O geceyi Müslümanlar Kur'an okuyarak, namaz k ılarak, Hristiyanlar çarı çalarak, haç ç ıkartarak geçirdiler. Ertesi gün gemiler birbirine yakla ştınhp sava şa başlandı . Müslümanların bu savaşta gösterdikleri çabay ı İbn ül-Esir, başka bir savaşta göstermemiş olduklarını ileri sürmektedir. Sava ş Bizanslıların yenilgisi ile bitmiş , İmparator Konstans yaralanarak Sicilya'ya kaçm ış, askerleri perişan olmuş, donanması imha edilmişti. -

cc) Rodos'un fethi : Bu büyük zaferden sonra Müslümanlar her tarafta serbestçe harekete ba şladılar. Girid ve Malta adalarına karşı birçok akınlarda bulundular. Bu arada Cunâde ibni Ebi ihneyye Rodos'a gönderildi (653) (8). O, Rodos adas ını fethedip dünyanın 7 harikasından biri olan tunç heykeli ganimet mallar ı arasına katt ı . Rodoslular taraf ından yapılan ve M.O. 225 s ıralar ında vuku bulan depremde parçalarup devrilen bu heykel limana giriş noktas ında bulunmaktaydı . Müslümanlar onu bir Yahudi tüccara satt ılar (9). Belâzuri, a.g.e., C. I., S. 247. Cevdet Pa şa dahil (bk. Kısas-i Enbiyâ, VI. S. 647) birçok İ slam tarihçilerinin eserlerinde bu ad Konstantin olarak gösterilmi ş ise de, Konstans'ın babası ve Heraklius'un o ğlu olan III. Konstantin 641 y ılında ş ubattan hazirana kadar ancak 4 ay hüküm sürmü ştür. (8) Bazı kaynaklar Rodos'un 672 - 3'te Müslümanlar eline geçti ğini yazmakta iseler de (bk. Caetani, Chronographia Islamica, y ıl 52 - 3, 60) Ebu'l Ferec tarihinde (C. I., S. 181), bu y ıl 654 olarak gösterilmi ştir. (9) Ebu'l-Ferec, C. I., S. 181. (6) (7)

İ1ALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ

cd) İslam donanmasınm Istanbul'a varması : Müslümanlar Fenike halicinde Bizans imparatorunun donanmas ını perişan ettikten sonra, Anadolu k ıyılarında yol alıp Çanakkale boğazını geçerek Kad ıköy'e kadar ilerledilerse de şiddetli bir fırtına sebebiyle yeni bir ba şarı elde edemediler. Böylece Hz. Osman devri deniz sava şları bakımından da şerefle dolu yeni sahifelerin yazılması na vesile oldu. d) Kur'an'ın resmi şeklini alması : Kur'an ilk kez Hz. Ebu Bekir taraf ından mushaf haline getirilmi ştir diye bilinmektedir. Ama şüphe edilmenıeliki, daha Hz. Peygamber zaman ında, belki bugün elimizde oldu ğu gibi tam değilse de, onun bazı bölümleri mushaf halinde uzak bölgelerde elden ele dola şmakta idi. Bunun bir delilini bize, ana kaynaklardan biri olan Taberi vermektedir (Bk. Kadir Z. Ogan çevrisi, II., S. 872, I. bask ı ). Kur'an Hz. Muhammed zamanında hafızası kuvvetli kimselerce ezberlenmi şti. Hz. Ebu Bekir'in çabalar ıyla mushaf haline getirilmi ş olan Kur'an Peygamber taraf ından ezberletilen, tertip edilen kur'an ın aynıydı. Bu nüsha, Hz. Ebu Bekir'in hayat ı boyunca onun yan ında kalmış , ölümü üzerine Hz. Ömer'e geçmi şti, Ömer'den sonra bu nusha Ömer'in k ızı Hafsa'ya emanet b ırakılmış, böylece Hz. Osman zamanına kadar ulaşmıştı. Gerektikçe bu nushadan kopyalar ç ıkarılmış olması muhtemeldir. Hz. Osman önem verdiği bazı olaylardan dolayı Kur'an-i Kerimi resmen istinsah ettirip kontrol ettikten sonra her yana göndertmi ş, özel olarak yazılmış nushaların ortadan kaldırılmasını (yakılmasını ) emretmiştir (10). Halife Osman'a bu fikri verenin Huzeyfe bin el-Yeman oldu ğu Enes bin Malik tarafından rivayet edilmi ştir. Gûya 25/645-6'da Küfeli askerler Azerbaycan'a sefere ç ıktıkları sırada Huzeyfe de yard ımcı kuvvetlerin başında bunlarla birlikte bulunmaktayd ı . Şam'dan gelen ordularla Irak birlikleri birle ştikleri zaman bu her iki taraf Kur'an' ı kendine göre okumaya ve kar şı tarafın okuyuşunun doğru olmadığını iddiaya koyuldular. Huzeyfe i şte bu anlaşmazlığın islâmiyet için ileride bir tehlike yaratacağı ndan korkup İ slam ümmetini hep ayn ı şekilde Kur'an okumaya yöneltecek_ bir çare arad ı . Hazreti Osman'a durumu söyledi, Hazret-i Osman, Hazret-i Ali ba şta olmak üzere ashab ın büyüklerini davet ederek, onlar ın düşüncelerini ö ğ(10) Sadr ül- Islâm, Ö. R. Do ğ rul çevrisi, C. X., S. 252 -3; Clement Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 245.

Bahriye ÜÇOK

rendi, sonra Hazret-i Ömer'in k ızı, Peygamber'in dul e şi Hafsa'ya haber gönderip yan ındaki Kur'an nushas ını emanet olarak kendisine yollamas ını rica etti ve. Zeyd ibni Sabit, Abdullah ibni Zübeyr, Said ibn ta-As, Abdurrahman ibni Haris, Hâris ilmi Hi şam gibi ashabm en ünlü ki şilerinden kurdu ğu bir komisyonu Kur'an'ın dikkatli ve emin bir şekilde kopye edilmesine memur etti; fakat Medine'li olan Zeyd ile bir anla şmazlığa düşerlerse Kur'an' ı Kurey ş lehçesine sad ık kalarak kopye etmelerini emretti. Verilen emre uyularak Kur'an Kurey ş arapças ı ile yaz ıldı. Bununla birlikte Kur'an' ı okuyan yabanc ıların bazı kelimeleri Kureyş arapças ı ile telaffuz edememeleri kar şısında Hazret-i Muhammed'in bunlara hoşgörü ile muamele etti ği rivayet edilir. Çok muhtemeldir ki, bu müsaade islâmiyet'in geni şlediği, Peygamberin hayat ımn son zamanlarında verilmiştir. Bahis konusu etti ğimiz bu lehçe fark ı Kur'an' ın manas ında hiçbir de ğişikliğe meydan vermemekle beraber fonetik yönden ayr ılığa vesile olnıaktaydı. Bir iki örnekle aç ıklamak gerekirse: Kurey ş lehçesinde «Hatta» dendi ği halde, Huzeyl Arapları bunu «Atta» diye okur ve söylerler; Kurey şliler t'nin fethiyle «talemun» dedikleri halde, Esed'li Araplar t'nin kesri ile «Ti'lemün» okurlard ı . Birinin «asin» okudu ğunu öteki «Yasin» okurdu. Hazret-i Peygamber'in bu müsaadeyi vermekteki maksad ı, Müslümanlara kolaylık temin etmek idi; çünkü türlü Arap kabileleri Kur'an okumakta ve namaz k ılmakla idiler. Bunu zorla ştırmak İslam dininin yararına değil zararma olurdu (11). Bir rivayete göre Kur'an' ı istinsah edenlerin say ısı ona kadar yükselir. Ubey ibni Kâ'b, Enes ibni Malik, Abdullah ibni Abbas bunların aras ındadır. Ebu bekir zaman ında olsun, Ömer zaman ında olsun Zeyd bu mutlu i şe daima yard ımcı olmuş tur. Hazret-i. Osman ihtilâfl ı olan nushaları toplat ıp yaktı rmak hususundaki arzusunu beyan etiği zaman, hiçbir muhalefetle kar şılaşmamıştır. Bu(11) Bu konu ile ilgili hadisler Buhari'nin Sahih'inde ve Müslim'de, İbni Mes'ud, Ubey ibni Kâ'b ve İbni Abbas gibi Islam'ı n en yüzsek hadis ravilerine dayanmaktad ır. Sadr ül - İ slam, C X., S. 246. Frants Buhl, Islam Ansiklopedisi C. VI., S. 1012.; Cevdet Pa şa, Kı sas-i Enbiyâ, C. VI., S. 634 - 6. C16-nent Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 245. Arapça'da kıraat yerine harf kullan ılı yor, haften murad olunan anlam ise diyelek

yâni lehçedir. Hadislerde Kur'an yedi harf üzere nazil olmu ştur denilmektedir.

HALİFELİĞİ N EMEV1LERE GEÇI Ş I

gün en derin sayg ı ile muhafaza etti ğimiz ve okudu ğumuz Kur'an Hazret-i Osman' ın hazırlatt ığı Kur'an'dır. islâm'm en büyük hası mlan da bunu kabul etmekte tereddüt etmemektedirler. Böylece Kur'an' ın tam ve mükemmel mevsukiyeti meydana ç ıkmış oluyor. Kur'an' ın nüshalarının hakikiliği ve tahrife u ğramadığı hususunda en müşkilpesent orientalistlerden Nöldeke bile Encyclopedia Britannica'da Muhammedilik hakk ında yazdığı maddede bu yoldaki olumlu savunmalar ını esirgememi ştir. Yine Nöldeke bugün elimizde bulunan Halife Osman nushalar ının Ubey ibn Kâ'b ile İbni Mes'ud nüshalarının aynı olduğu inancındadır. Bu iki sahabinin nushalan ise Zeyd'in nushas ından kopya edilmi ş olmalıdır. Ancak İbni Mes'ud kendi nushas ı nda Fatiha ile Muavvazateyn'i bulundurmamakta, Ubey ise Kur'an'a Hazret-i Muhammed taraf ın. dan söylenilen fakat ayet olmayan iki dua eklemektedir. Bunlardan biri Müslümanların Vitir namazlannda okudukları Kunut duası, öteki «Allahumme ihdena femen hediyet» kelimeleri ile ba şlayan dualardır. Bunlar ın Kur'an ile bir alâkas ı yoktur. Hazret-i Muhammed bu duaları ashabına öğrettiğinden, o günden sonra sadece dua olarak okunmas ı âdet halinde devam edegelmi ştir. B) Hazreti Osman Devri'nde Fitnenin Sebebleri : Hz. Osman'ın altı yıl süren ba şarı ve şereflerle dolu devrini alt ı yıl da haksızlık, huzursuzluk ve kayırma devri izler. Bunun türlü nedenleri vard ır: a) İlkelerden ayrılma : Hz. Osman zamanındaki yeni kuşak, eski kuşak gibi züht ve takva sâhibi de ğildi; ilkelere s ıkı sıkıya bağlanmıyordu. Peygamber zaman ındaki kuşaktan pez az insan kalmıştı . Onlar da çok yaşl ı bulunmaları sebebi ile bir k ısmı inzivayı tercih etmi şlerdi. b) Kureyşlilerin Kabile Asabiyeti : Gene yeni ku şak ümmetin ba şına geçecek şefin, ancak Kuery ş 'den olabilece ği inanc ını taşımaktaydılar. Gerçekten de Peygamber'in ça ğdaşları bu amaçla hareket etmi şlerdi, ama asla bunu belli etmemi şlerdi. Yeni ku şak Kureyş 'in bütün öteki kabilelerden üstün oldu ğu iddiasını açıktan açığa savunmaktan çekinmiyordu. Kurey ş kabilesi dışında 'kalanlar bu anlayışa karşı idiler. Ülkeler fethetmekte onlar ın kılıçları parlamış , onların kanı dökülmüştü; Peygamber nas ıl herkese eşit muamele yaptıysa şimdi de aynı olmalıydı . Bu tür tart ışmalar doğudan,

Bahriye ÜÇOK

bat ıya, tüm İslâm topraklarında dalgalanan İ slam bayrağını tehdit etmeyteydi. c) Meeusi ve MusevIlerin gizli mücadeleler! : Eski Mecusilerin amacı da yönetimi İranlıları n eline geçirmekti. Musevilerinki ise doğrudan doğruya islâm'ı yıkmaktı. Bunun için bir takım dini mezhepler yaratmak ve islâm' ı içinden parçalamak gerekiyordu. Nitekim yahudi dönmesi İbn ül-Sevda adıyla tamnmış olan Abdullah ibni Sebe, İslam kabileleri aras ında Basra'dan Şam'a kadar dola şmış ve Sebeiye adlı batıl bir mezhep kurmuş, Ali yandaşlarını Hz. Osman'a kar şı kışkırtmıştır. (Bk. Cl. Huart, I., S. 246247) O, Hz. İ sa'nı n yeniden dünyaya gelece ğine nasıl inanılmakta ise, Hz. Muhammed'in de ayn ı şekilde dünyaya gelece ğine iman edil mesini, onun yokluğunda da hayatta iken kendisine en çok yard ım eden Hz. Ali'nin hilâfete geçmesi gerekti ğini, Osman' ın haksız yere bu makam ı elinde bulundurduğunu iddia etmekteydi. Bunun üzerine Basra'dan ç ıkarıldı, Küfe'de de tutunamad ı ; Şam'da Ebu Zer ile Muâviye'nin aras ını açmaya çal ıştı . Orada da başarı sağlayamayınca Mısır'a gitti. Mısır valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in deniz seferleri müminlerce ho ş karşılanmadığından A. ibni Sebe'nin vaızları bur ada elverişli bir ortam buldu (12). d) Hz. Osmanın yumuşak huylu olması : Hz. Osman akrabalarını ve Emevi soyundan olanlar ı vâliliklere ve yüksek memurlukları kayırdığı ve ayrıca suçluları çabuk affetti ği için devlet otoritesine büyük çapta zarar vermi ş, özellikle bu husus onun aleyhine çalışanları çoğaltmış tı. örneğin: Hz. Osman, Hz. Önıer'in tâyin ettiği bazı valileri değiştirip yerlerine akrabas ından, ehliyet ve iktidardan mahrum bir tak ım kimseleri getirdi; Mısır fatihi Amr ibn ül-As'ı Mısır'da refah ı artt ırdığı hâlde, devletin gelirlerini artt ırmamış olmakla suçlayarak aziedip yerine Abdullah ibni Ebi Serh'i tâyin etti. Bu, bir ara Hz. Peygamber zaman ında dinden dönmü ş ve bu sebeble de onun taraf ından idamı emredilmi ş olduğu hâlde, sonradan affedilmi şti. Bu durum Peygamber soyundan gelenlerin Halife Osman'a gücenmelerine sebep oldu. Muglre bin Şube ile Sa'd ibni Ebi Vakkas' ın azil sebebi ise beytülmalden bir miktar para aldıkları iddiası idi. (12) Ilk Şia mezhebi böylece M ısır'da ortaya ç ıktı ve pek çok yanda ş buldu (bk. CMment Huart, Histoire des Arabes, C. I. S. 248; Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiyâ, C. VI., S. 657).

İTALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ

Buna karşılık Hz. Osman'ın yakınlarından olan Muâviye ile ibni Ebi Serh eyâletlerinde adeta birer ba ğımsız hükümdar gibi idiler. Emeviler'in savaşlar sonunda ummadıklar ı zenginliklere sâhip olmaları bundan da pek çok gurur duymalar ı ve Kureyş 'ten olmayanları aşağı görmeleri, islâm' ın unutturduğu eski kabilecilik duygulannı yeniden alevlendirdi. Bunlara eklenen Amınar bin Yâsir gibi seçkin bir sahabinin mesçitte bay ıltılıncaya kadar dövülmesi, bir Kurey ş li gelirken «Savulun yoldan» diye ba ğrılması, Medine etrafı ndaki genel otlakların Hz. Osman taraf ından yalnız miri hayvanlara aynlmas ı ve bunun gibi daha pek çok sebep, Hz. Osman'a karşı duyulan saygı ve bağlılığı iyice gev şetmişti. C) Hz. Osman' ın Şehid Edilmesi : Hz. Osman'ın düşmanları sırasına girenlerden bir gurup da İbni Mes'ud'un gözden düşmesine kızmış olanlar ile Kur'an' ın eski nushalarının yakılıp resmi nushalarının çoğaltılması na tahammül ederrlyenlerdi (13). İbni Mes' ud, Hz. Osman'ın Küfe'ye yolladığı resmi nushay ı okumayi reddedip kendi nu.shas ını okumakta israr etmi ş ; bu husus onun ya şadığı müddetçe kendi yanda şlannca da izlenmi şti. Esasen Kutsal Metnin okuyucu ve tefsir edicileri, yâni Kurra, resmi nushaların eyâletlere dağıtılmasından hoşnut kalmam ışlardı ; çünkü böylece Kurra küt• leler üzerindeki merkezi iktidardan müstekil sonsuz güçlerini yitirmişler, Halife ise Kutsal Metnin tek koruyucusu olarak meydana çıkıp hükümet birli ğini kurmuştu. Hz. Osman yiğeni Mervan'a Afrika'dan gelen ganimet mallar ının önemli bir bölümünü ba ğışladı. Cuma gün Selâ vermek âdetini çıkardı, Mina'da sünnetin hilâfma namaz ı dört rekât k ıldı ve Hz. Peygamber'in mührünü kuyuya düşürdü diye de müminlerin sitemleri ile karşılaştı (14). Hz. Osman devrini bir ç ıjunaza sürükliyen olaylardan biri, Küfe'de ba ş gösterdi; şöyleki: Küfe vâlisi Said bin el As bir gece Küfeli emirleri dâvet etti ği bir toplantıda «Irak Kureyş 'in bir bahçe-

(13) Çünkü Küfeliler Abdullah İbni Mes'ud'dan, Basral ılar Ebu Musal Eş'ârrden, Şam halkı Ubey ibni Kâ'b'dan, humuslular ise Mikdad bin Esved'den ö ğrendikleri üzere Kur'an okumakta idiler. Bu durum her biri kendi okuyu şunun doğruluğunu iddia edenler aras ında huzursuzluk yaratmıştı (bk. Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiyâ, C. VI, S. 634).

(14) Kısas - i Enbiyâ, C. VI., S. 685.

Bahriye ÜÇOK

sidir» gibi bir söz sarfedince, orada bulunan Eşter el-Nehai bu söze karşı gelmiş, «Irakı biz kılıçlarımızla fethettik» diye cevap vermi şti. Vâlinin zab ıta memuru, vâliyi koruyucu yolda şiddet göstermi şse de, Eşter ve arkadaşları kendisini bayıltıncıya kadar dövdüler. Vali ile bu ileri gelenlerin aras ı artık açılmış , şiddetli tenkitler başlamış olduğundan, Said durumu Halife'ye bildirip bunların Ktıfe'den sürülmesini rica etmi şti. Halife'nin verdi ği izin üzerine■ kendine taraftar ohn ıyanlan topluca Şam'a, Muâviye'ye islâh etmesi temennisi ile yollad ı. Muâviye, içlerinde Sâbit bin Kays, Sa'sa'a ve Urve bulunan kişileri uzun tart ışmalardan sonra, mant ıkla islâh edemiyeceğini anlayıp Şam'dan uzakla ştırdı (15). Kûfeliler bu sefer Hâlid bin Velid'in oğlu Hums valisi Abdurrahman'ın yanı:na gönderildiler. Abdurrahman bunlar ı tehdit ile biraz sindirdi ise de kamu oyunda ayaklanma istekleri art ık açıkça görüyordu. Hz. Osman, Araplar ın şeflerinden, çoğu Kureyşli olan kişileri davet edip ne yapmak gerekti ğini onlarla görüştü. Bu s ırada Küfe'den Emevi şeflerin uzaklaştığını gören Hz. Osman'ın muhaliflerinden Yezid bin Kays, Hz. Osman'ı hilafet-ten indirmek maksadıyla harekete geçti. Abdullah ibni Sebe ile mektuplaşanlar ona katıldılar. Eşter'in de kışkırtmasıyla ayaklananlar ın sözle yola gelmeleri art ık imkan sınırlarını a şmıştı . Vâliyi Kfıfe'ye sokmad ılar, durumu haber alan Hz. Osman Kılfelilerin iste ğine uyarak Ebu Musa el-Aş'arl'yi Kûfe vâliliğine tâyin etti. Böylece İraklıların ayaklanması önlenmi ş oldu. Ama öteki eyâletler ihtilâle haz ırlanmışlardı . Medine'dekilerin de ça ğırmaları üzerine Mısırlılar'dan bazıları Medine'ye gelip valileri Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh'den şikayette bulundular. Hz. Osma ıı valiye bir tehdit mektubu gönderdi. Abdullah bin Ebi Serh ise bundan hiddetlenip şikayetçilerden birini döverek öldürdü. Bu olay mevcut heyecan ate şini bir miktar daha körükledi. Mısır'da, Kûfe ve Basra gibi şehirlerde ayaklananlardan yedi ila sekizyüzer ki şi birleşerek gûya Kabe'yi ziyaret edecekmi ş gibi 35/655-6'da yola girip Medine üzerine yürüdüler. Kinâne bin Bişr gibi kabile şefleri, Eşter el-Nehal gibi ünlü kişiler de bunların aralarında idi. Medine'ye ilk ula şanlar Mısırlılar oldu. Basral ılar Talha'ya, Kûfeliler Zübeyr'e, Mısırlılar Hz. Ali'ye e ğilimli oldukları halde, hepsi de Hz. Osman' ın hal'ini istemekte idiler. Bunlar Me(15) Clement Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 248; Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiyâ, C. VI., S. 659.

HAL İFELİĞİN EMEVÎLERE GEÇ İŞİ

dine'ye üç konak -uzaklıkta durdular. Medine'de kendilerine kar şı asker toplandığı haberini işitmişlerdi. Aralarından iki elçi seçip Medine'ye yolladılar. Bunlar Ali, Talha, Zübeyir ve Hz. Ayşe ile görüş tüler. Hz. Ali ayaklananlar ın barış yoluyla da olsa Medirie'ye girmelerine izin vermedi; hatta bunlara kar şı silahlı kuvvetler tedârik etti. M ısırlılar Hz. Ali ile görü şüp Halife s ıfatıyla kendisine biat etmek istedikleri zaman da Hz. Ali onlar ın askerlerinin mel'iln olduğuna dair bir hadis-i Şerif bulunduğunu söyledi. Bu arada Basrahlar Talha'ya, Kûfe temsilcileri de Zübeyr'e biat etmek istemi ş ama Hz. Ali gibi bunlar da teklifleri reddetmi şlerdi. Her üç birlik uzaklarda birle şip anlaştıktan sonra «silahlara davranmayanlara aman» diye bağıran tellallar ç ıkartarak Medine üzerine yürüdüler. Herkes evine çekildi. Bu sırada dünyan ın o devir için hiç şüphesiz en kudretli devletine hükmeden Hz. Osman hükümet merkezinde, dayanaca ğı küçük bir kuvvete dahi sahip olmad ığı için Dar'da ku şatıldı ve doğudan, batı dan gelen bu çeteler ile görü şmelere katlanmak zorunda kaldı . Bu arada Talha bin Ubeydullah (Cennetle müjdelenmiş olanlardand ır) Hz. Osman'la şiddetli tart ışmalara girmiş ve müminlerin anas ı Hz. Ayşe de Mısır valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in azlini istemiş «Sen çekimser davranm ışsın, halbuki o bunlardan birini öldürmüş , sen de kendi memurundan onların hakkını al» diye haber yollam ıştı. Hz. Ali de sürekli olarak Halifeyi uyarmaya çalışmıştı ; ama Hz. Osman' ın aldığı iyi kararları yeğeni ve katibi Mervan her zaman tersine çevirmekte hünerli idi. Hz. Osman 30 gün kadar Medine mescidinde imamete devam etmiş ve isyancılar da onun arkas ında namaz k ılmışlard ı ; yalnız hac zaman ı geldiğinde kendi yerine hac emiri olarak Abdullah ibni Abbas'ı tayin etmek zorunda kalm ıştır. Eski sahâbeden ve Hz. Osman'dan yana olanlardan birçoklar ının Medine'lilerin yardımına hazırlandıklarmı duyan Mısırlılar ve İraklı lar bir an önce sonuca varabilmek amac ı ile daha s ıkı bir kuşatma tedbiri almaya ve Hz. Osman'ın hal'ine karar verdiler. Medine halk ı da art ık camiye gitmekten vazgeçti; evlerinde, d ışarda silahlı bir halde bulunmağa itina gösterdi. Bu gergin havayı sürdürmenin doğuraca ğ' ı kötü sonuçlardan Müslümanları korumak amacı ile Hz. Ali, aralarında cennetle müjdelenmiş olanların da bulunduğu Muhâcirin ve Ensâr'dan 30 ki şi ile birlikte anla şmak üzere isyanc ıların yanına gitti. Ayaklananlarm Hz. Osman hakk ındaki sözleri son derece sert oldu.

Bahriye ÜÇOK

Ama onları n hemen hemen bütün istekleri kabul edildi; zalimlerin cezaland ınlacaklan, daha önce al ınmış sert tedbirlerin kald ınlacağı , valilerin deği ştirileceğ i kendilerine vadedildi. Halife'nin bar ış sever tutumu kar şısında Mısırlılar silahlarını bıraktılar ve memleketlerine do ğru yola girdiler. Abdullah ibni Ebi Serh azledildi yerine Ebu Bekir'in oğ lu Muhammed vali olarak Mısıra yolland ı . Yolda el-Ariş konak yerinde durumu şüphe uyandıran bir siyah köle yakalanı p sorguya çekildi. Üzeri aran ıp kuru bir mataran ın içine saklanmış , Halifenin mühürü ile de mühürlenmi ş bir mektup bulundu, bunda «Muhammed bin Ebi Bekir ve yanındakiler M ısır'a gelince onları idam etmek için imkan ara, ellerindeki ferman ı yok et ve yeni bir emir gelinceye kadar eski vazifende kal» deniliyordu. Muhammed bin Ebi Bekir bu mektubu yan ındakilerin mühürleriyle de mühürlettikten sonra içlerinden birine emanet etti (16). Mısırlılar h ışımla ve öç alma karar ı ile geri, Medine'ye, döndüler. Hz. Osman'a kefil olup ba ş kaldıranlara teminat veren Hz. Ali derin bir utanç içinde kald ı . Medine'de art ık Hz. Osman' ı koruyacak kimse kalmam ıştı . Kı:ıfeliler, Basral ılar bu olayı daha yolda iken duyup geri dönmü şlerdi. Hz. Osman mührün ve kölenin kendisine ait olduğunu, fakat böyle bir mektup yazmad ığını yeminle teyid etli. Ayaklananlar, hatta Medine'deki Umeyyeliler Mervan'ın cezalandırılmas ını ondan istediler. Hz. Osman buna yana şmadı . O zaman Medine'liler «.Made ırki senin isteklerinin tersine böyle i şler yap ılabiliyor, o halde sen hükümdar de ğilsin, istifa et» dediler. Hz. Osman Tann= kendisine uygun gördü ğü iktidar kisvesini b ırakmayaca ğını söylemek suretiyle istifa teklifini gururla reddetti. İşte bundan sonra onu çok s ıkı bir şekilde evinde (Dar) kuşattılar; öyleki oraya gerekli suyun ta şınmasına bile izin verilmedi. Hz. Ali oğullanm onun kapısını korusunlar diye nöbete soktu. Ebu Hureyre gibi sahabiler yat ıştırıcı , arabulucu olarak çaba gösterdiler ama, faidesi olmad ı . Bu heyecanl ı kalabalığın ortas ında Hz. Osman odas ına çekilmi ş sessizce Kur'an okumaya dalm ıştı . Yanında sadece e şi Naile vardı . Daha çok zaman yitirmenin do ğru olmıyacağı m hesaphyan Muhammed bin Ebi Bekir (17) ve yan ına aldığı birkaç ki şi H. 35 yılı(16) (17)

Mes'udi, Müruc üz - Zeheb, C. IV. S. 278'de yaz ını n Mervân'a ait olduğunu onlar tan ıdılar denmektedir. Muâviye Suriye'den bir yard ımcı kuvvet göndermekteydi. Mes'udi, Müruc üz - Zeheb, C. IV., S. 279; Sadr ül -Islam, C. X., S. 308.

HALİFEL İĞİ N EMEVİLERE GEÇİŞİ

n ı n son günlerinde (656 Haziran) Hz. Osman' ın evine bitişik bir evden duvarı aşarak onun odas ına girdiler ve onu şehid ettiler (18). Engel olmak için gayret eden Naile'nin parrnaklan kesildi. Içeri girenler Muhammed bin Ebi Bekir'den ba şka, kesin olmamakla birlikte, Kuteyre, Sudan bin Hamran, (19) Kinâne bin Bişr ve G'afild idiler. Hz. Osman' ın kanı Kur'an-i Kerim, üzerine akt ıktan sonra «fitne kap ısı artık açılmış değil, bundan böyle kapanmamak üzere • ınlmıştı r». Ayaklananlar içeriye girdiler, e şyaları yağma ettiler. Hz. 0Smadın naşı hemen o gün kald ırılamadı ; üç gün ortada kald ı. Naile'• nin ı srarlı riealan sonunda iki yak ın arkada şı onu haz ırlamak için, Hz. Ali'den izin ald ılar. Cenazeyi ta şlamak için yollara toplanm ış bulunan halk da Hz. Ali'nin emri ile da ğıtıldı : ama Hz. Osman ancak geceleyin Medine'de Bakı' adlı mezarl ığın yakınlarında duvarla çevrili bir yere defnedildi (20). Hz. Osman'ın katli İslam tarihinde, hemen hiçbir olay ın yaratamadığı sonuçlar doğurdu. Art ık bundan sonra din devletinde iktidarın kimin hakkı olduğu sorunu kılıçla hallolundu. Başındaki imamla temsil edilen ümmetin i ğreti birliği ancak zorla korunabildi. Gerçekte ise cemaat çözüldü ve her zaman siyasi bakımdan tutunmaya çal ışan ve kendi imamları için, resmen hüküm süren halifeye karşı silaha davranan bir tak ım partilere bölündü. Bu yüzden iç savaşa fitne denildi. Bu durum gerçek dindarlar için çok üzücüydü. Bunlar birşeye karışmıyacak olsalar Islam ın hak yolundan gitme emrine uymam ış olacaklar, bir yan ı tuttukları takdirde ise müminlerin ancak kâfirlere kar şı savaşabilecekleri ve bir(18)

(19) (20)

Bu sırada Hz. Osman' ın sakalına yapış an Muhammed bin Ebi Bekr'e Hz. Osman «baban bu hâlini görseydi acaba ne derdi» diyince Muhammed utan ıp dışarı çıkmıştı. Bk. Mes'üdi, a.g.e., C. IV., S. 280. Mes'üdi bu adi Sa'd bin Humran olarak yazmaktad ır bk. C. IV, S. 282. İbni Hacer, isâbe, C. III., S. 456; Yâkut Hamavi, Mu'cem ül-Buldân, III., S. 363; Cevdet P ş . a.g.e., C. VI. S. 688; Wellhausen, Arap devleti ve sükutu, S. 23. Onu baz ı kişiler Baki' denilen müslüman mezarl ığına defnetmeğe bırakmadılar. Bakı 'in hemen yanında bir yahudi mezarlığı vardı, oraya gömdüler. Daha sonra I. Muâviye zaman ında bu duvarlar y ıkıldı ve Müslüman mezarl ığı ile Yahudi mezarl ığı birleştirildi; Osman'ın bulunduğu tarafa Umeyyeo ğulları mezarlığı denildi. Bk. Taberi, C. III.,

S. 616.

Bahriye ÜÇOK

birlerinin kanını dökmemeleri gerekti ği yolundaki temel ilkeye aykırı hareket etmi ş olacaklard ı . 3. — Hz. Ali'nin halifeli ği ve siyasi partilerin do ğması ,: Peygamber'in Müslümanlar aras ında büyük bir nüfuza sahip olan damadı ve amcas ı oğlu Hz. Ali, Hz. Osman' ın şehit edildiği gün camide Halife olarak biat ı kabul etti. Ancak biat merasiminde Talha ile Zübeyr bulunrnamışlardı . Bunlar sonradan, bir rivayete göre, baskı yapılarak Hz. Ali'ye biat ettirilmi şlerdir (21). Hz. Ali'nin hilafeti kabulü Mısırlı ları memnun etmiş ise de Küfe ve Basral ıları kızdırmıştı . Talha ve Zübeyr, Hz. Ali'ye biran önce Hz. Osman' ın katillerini bulmay ı ve cezalar ını vermeyi telkin ettiler. Hz. Ali heyecanın yatışmasını bekleırleği gerekli görüyordu. Hz. Osman zamanında idaredeki bozukluklar ı iyi karşılarmyan Hz. Ayşe, onun ölüm haberini al ır almaz Mekke'ye gidip karde şi Muhammed'in katillere yol göstermiş olmasına rağmen, Hz. Osman' ın kanını dava etme ğe koyulmuştu. Hayatta iken Hz. Osman' şiddetle tenkit edenlerden Talha ve Zübey de Hz. Ay şe'nin yan ına ko ştular. Gerdanl ık meselesinden (yani İfk olayından) Hz. Ali'ye k ızgın olan Hz. Ayşe'nin etrafında türlü zihniyetlere sâhip insanlar toplanma ğa ba şladı. Bunlar kendilerinden daha çok güçlü olan Medinelilere kar şı duram ıyacaklarını bildiklerinden, Arap yarımadasım bırakıp ilişkilerinin bulunduğu Basra'ya gittiler. Orada kendilerine yanda şlar aradılar. Bir so ğuk ve, karanl ık gecede Basra mescidinde k ırk kişiyi öldürüp valiyi hapsettikten sonra. Basra'ya sâhip oldular (22). Abdullah ibni Zübeyr «Biz Osman' ın kanı için kan döküyoruz» diyerek kendini hakl ı gösterme ğe çal ışıyordu. (21)

(22)

Biatten çekinenler aras ında Sa'd ibni Ebi Vakkas, Muhammed bin Mesleme, Zeyd bin Sâbit, şair Hassan bin Sabit, Ebu Sa'id el - Hudri, Mugire bin Şu'be, Usâme ve daha ba şkaları da vardı. Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, N. Çagatay çevrisi, S. 68. Basra valisinin öldürüldü ğünü yazarsa da, bu do ğru değildir, Bk. Taberi Zotenberg çevrisi, III., S. 642. Hz. Ay şe'nin böyle bir zamanda islarnlar' ı bölücü bir harekete girişmiş olması bunu ho ş görmeyen Beni Sa'd'l ı bir kızın «Osmanın katli, senin bu deve üzerinde kendini silaha hedef etmenden daha ehvendir. Sana kar şı duyulan saygıyı yok etme, evine git otur.» demesine vesile olmu ş tur, bk. Mes'üdi, C. VI, S. 292; C. Huart, histoire des Arabes, C. I., S. 250 - 1; Brockelmann, a.g.e., S. 68 - 9; Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, F. I şıltan çevrisi, S. 24, v. öt.

HALİFELİĞİN EMEVILERE GEÇ İŞİ

Bu sırada hapsettikleri Basra valisi Osman bin Hanif de ka şları ve sakal ı yolunmu ş olarak b ırakıldı (Taberi II, S. 639-640). Gene bu s ırada onlardan önce Basra'ya ula şmak niyetiyle harekete geçen Hz. Ali'ye Medine'de bulunan Basral ı ve Küfelilerden 900 gönüllü katılmıştı . Medine'yi terketmesini sağlı k veren Abdullah bin Selam, Hz. Ali'nin adamlarının hücumundan kendisini zor kurtardı . Hz. Ayşe, Talha ve Zübeyr'in kendinden önce Basra'ya ula ştıkların' haber alan Hz. Ali'ye yol boyunca Tayy ve ba şka kabilelerden birçok sava şçı katıldı . Kendisinin yanına oğulları Hasan ve Hüseyin, eshâbdan Ammar bin Yasir ve piyade kuvvetlerine komutan tâyin ettiği Muhammed bin Ebi Bekir (yani Hz. Ay şe'nin karde şi) bulunmaktaydılar. Zikar denilen yerde yüzü yolunmu ş olan Basra valisi Osman bin Hanif onlar ı karşıladı . Hz. Ali bir yandan da Küfe'de oturan Ebu Musa el-E ş'ari'yi kand ı rmak için elçiler gönderdi. Ebu Musa ise yans ız kalmakta direndi. Hz. Ay ş e de Küfelilere mektup yazıp yardım istedi, ama Hz. Ali'nin o ğ lu Hasan ve Ammâr bin Yasir, Küfelilerden 900 ki şi bularak Emir ül-Mümininin yan ına geldiler. Abdülkays'lar ile Bekir bin Vailler de bunlara kat ıldı lar. Uzun görüşmeler, tart ışmalar, hatta çarp ışmalar sonunda Irak' ı siyasi bakımdan üçe ayrılmış görüyoruz: 1) Tarafs ız kalanlar; 2) Hz. Ay şe, Talha ve Zübeyr'den yana olanlar; 3) Hz. Aliyi tutanlar. Küfe'de oturanlar Mudar ve Rebia kabileleri Hz. Ali'ye, Basra'da oturanlar Hz. Ayşe'ye yard ı mcı oldular. Hz. Ay şe'nin bir karde şi kendi yan ında, öteki Hz. Ali'nin yanında idi. Bu durumu gören eshabdan baz ılarının tavsiyeleri üzerine Ali, Ka'ka'a'y ı Basral ılara özel bir mesaj ile yolladı . Ka'ka'a ümidin üstünde bir kolayl ıkla başarı sağlamış göründü. A) Cemel olayı : Bütün sünni râvilerin birle şmiş göründükleri bir rivayete göre Abdullah ibni Sebe bu anla şmanın gelecekte kendisi için cl4uraca ğı zararlar ı göz 6nünde tutarak bir gece askerleri ile Talha ve Zübeyr'inkilere bask ın yapmış ve bunu Ali'nin askerleri taraf ından yap ılmış bir baskın gibi göstermi ştir. 9 Aral ık 656'da yeniden ba şlayan çarp ışma her iki yan için a ğır yitiklere sebep olmuştur (23). En gözde sahâbiler bu çarp ışmada karşılıklı birbirlerine ok ya ğdırdılar. (23) Abdullah ibni Sebe'nin çabas ı olmasa da bu savaş ergeç patlak verecekti, çünkü Ka'kaa'n ın barış vadi almas ından sonra bile her iki partiye mensup olanlar aras ında hala çarp ışma isteğinde olan önemli sayıda insan vardı, bk. Cevdet Paşa, a.g.e., C. VII., S. 25 v. öt.

18.

Bahriye ÜÇOK

Sava şın başında Hz. Ali atını Zübeyr'e doğru sürüp ona Peygamber'in bir hadisini (24) hat ırlayıp hatırlamadığını sormuş, Zübeyr de hadisi hat ırladığı için üzülmü ş ve sava ştan vazgeçmi ş ise de oğ lu Abdullah onu korkakl ık ile suçlayarak bir kez daha sava şa sokmuş , sonunda Zübeyr sava ş meydanında kalmıştır. Talha ise Zübeyr'den az önce Mervân bin Hakem'in attığı bir okla ölmü ştü. Başı bo ş kalan askerler Hz. Ay şe'yi alıp iyice zırhlanmış mahfasına oturtmu şlar, mahfay ı da bir devrinin üzerine yerle ştirmişlerdi. Artı k kaçan sava şçılar devenin etraf ında toplanıyorlar ve şaşılacak bir fedakârl ıkla Hz. Ayşe'yi koruyorlard ı. Devenin yularm ı tutan biri yere düştükçe bir ba şkası hemen onun yerini al ıyordu. Böylece Hz. Ayş e'yi koruyanlardan bir rivâyete göre 70, bir ba şka rivâyete göre de 40 ki şi ölmüş tür. Sonunda Hz. Ali'nin bir i şareti üzerine devenin arka ayakları na vuruldu, deve yere dü ştü, Hz. Ayşe de bu suretle esir edildi (25). Kardeşi Muhammed onun muhafazas ı ile görevlendirildi. Hz. Ali ganimet mallar ına dokundurmad ı. Kırk kadının eşliğinde Hz. Ayşe Medirıe'ye yolcu edildi. Ay şe önce Kâbe'yi ziyaret ettikten sonra bütün hayat ı boyunca Medine'de bir kö şeye çekilip pişmanlık acıları çekti. B) Muâviye ile çatışma ve Sıffin savaşı : Ali, Cemel vakasından sonra Küfe'ye gitti; buradan bütün imparatorlu ğu egemenliği altına almaya çal ıştı . Mısır, Arabistan ve İran'a bir zaman için gönderdiği vâlileri ile bunda ba şarıya ulaştı Ama kuvvetli hasm ı geriye b ırakmaya mecbur oldu. E ğer onu da yenebilseydi ayr ılıklar kalkacak ve İslam imparatorlu ğunun tarihi bamba şka bir yol izliyecekti. Bu hasım Şam valisi Muâviye idi. Muâviye'ye gelince zengin bir hazineye sâhipti. Son derece mâlıir bir siyasi olduğundan para ile sat ın alabileceği kimseleri ve fikirlerinden yararlanmas ı mümkin olanları kendine bağlardı . Hz. Osman, Emevi, Muâviye de Emevi idi. Hz. Osman' ın şehadeti Eaneviler'in sonu olmak gerekirdi ama. Muâviye'nin siyasi dehas ı sayesinde aksi oldu. Osman' ın katlini o, Hz. Ali'ye yükledi. Osman' ın kanlı (24) Hz. Peygamber «Bir gün sen haks ı z yere Ali ile mücade edeceksin» demiş . (25) Sâdece bir gün süren sava şta iki taraftan 13.000 ki şi ölmüştü, Mes'üdl, müruc, C. IV., S. 305, 306; Taberl, III., S. 657; Ibn Tiktaka, el-Fahri, S. 140 v. öt.

HALIFEL1ĞİN EMEVILERE GEÇİŞİ

gömleği ile Nail,-;'nin parmaklarını gösterip halk ı heyecanlandırdı. Suriyeliler eski_Gassani idaresinde ya şamış ve Grek- Roma nüfuzunu tanımış, düzen ve disipline, itaat etmeğe oldukça al ışık bir toplum idiler. Bunun için Ebu Sufyan' ın oğlu Muâviye yirmi y ıl boyunca Suriye valiliğini, halkı memnun ederek, elinde bulundurabilmişti. Şimdi ise Hz. Ali'nin Şam'a yeni bir tayin yapmas ına boyun eğıııeği ve ona biat ı aklından geçirmiyordu. Gerçi hilafet üzerinde bir iddias ı da yoktu, ama Osman' ın öldürülmesi ile kendi iktidar ının bitmiş olmasını kabul etmiyor, ihtilâle ra ğmen mevkiini muhafazaya devam ediyordu. Şehit edilen Halifenin yiğeni olmasından ötürü onun intikamını almayı sağlıyabilirdi. Hz. Ali ile emir Muaviye sava şa başlamadan önce bir kez daha barış yolunu arad ılar. Bunun için Hz. Ali, Cerir bin Abdullah' ı Muaviye'ye göndererek onu biata davet etti. Yazd ığı mektupta Ensar ve Muhacirin'in ittifakla kendisine biat etti ğini, şayet kendisi biat etmiyecek olursa, bunun savaşla elde edileceğini ona hatırlatıyor ve Hz. Osman hakk ındaki iddialarının birer hile ve hud'a oldu ğunu bildiriyordu. Muaviye arad ığı fırsatı böylece bulmu ş oldu. Haşimi olan Ali' ye karşı eskiden beri mevcut olup da unutulan Ha şimi-Emevi rekabetini yeniden canland ırarak Emevileri k ışkırttı ; yanında deha sahibi kimseler vard ı : Amr ibn Mugire bin Şube, Ziyad ibni Ebihi gibi. Ayrıca şairler, hatipler, vaizler hep Muâviye'nin davasını savunuyorlard ı. Hz. Ali önce Abdullah bin Abbas'ı Yemen'e, Yâla bin Umeyye'nin yerine yolladi. Basra valili ğini Osman bin Huneyf'e, Kiıfe valiliğini ise Ebu Musa el-Aş'arî'den al ıp İbni Şihab'a verdi, (daha başkaları için Bak. Belazûri, II, 141). Öte yandan Mısır'ı kendine bağlıyabilmek amac ı ile Kays bin Sa'd'ı oraya tayin ederek birliklerle Nil ülkesine gitmesini emretti. Kays bin Sa'd bu emre ra ğmen yan ına scdece yedi ki şi alarak gitti; orada bir hutbe okudu. Bunda Peygamber'den sonra en hay ırlı kişi olarak tan ıdıkları Ali'ye biat etmelerini tavsiye etti. M ısır'da hemen herkes bu teklifi kabul edip Hz. Ali'yi halife tan ıdı. Tanımayanlardan meydana gelen bir gurup üzerinde bask ı yapılmadı. Kays onları hediyelerle zararl ı olmaktan alakoyabildi. Muaviye, Hz. Ali'nin birgün Şam'a hücum edeceğini bildiği için önceden davranıp ona karşı çıkmanın gerekli olduğu kanısındayd ı;

Bahriye ÜÇOK

ama arkas ında Kays bin Sa'd' ı bırakman ın tehlikeli olabileceğini düşünmüş , onunla dost olma çarelerini aram ıştı . Bunda ba şar ı sağlayamayınca Muaviye hileye ba ş vurmuş , Kays bin Sa'd' ın kendisine, Şam halk ı ile beraber oldu ğuna dair, mektuplar yazd ığı m ilan ettirmiş ti. Hz. Ali buna inanmak istemedi ise de yan ındaki adamlar onu Kays' ı azle k ışkırtmışlar, yerine Hz. Ayşe'nin karde, şi Muhammed bin Ebi Bekir'i Mısır'a vali tayin ettirmi şlerdi (26). Muhammed bin Ebi Bekir, M ısır'ı Kays bin Sa'd kadar ehliyetle yönetememi ş , Hz. Ail'ye biatten çekinmi ş olanlara bask ı yapmış , bu davran ış ise Muaviye'ye yanda şlar kazand ırmıştı . Amr ibn da iki oğlunu zorla kand ırarak yan ına alıp Şam'a gelmiş ve Hz. Ali aleyhine Muaviye ile bir anla şmaya yarma karşılığında müstakbel M ısır valili ğini garanti etmi şti (27). Bu arada Hz. Omer'in büyük o ğlu Ubeydullah da Hz. Ali'ye biat etmeyip Ş am'a gitmi ş ti (28). Bu durum kar şısında Ali sava şı kaçınılmaz gördü. Fırat boylarına geldi ği zaman Suriye ordusuyla kar şılaştı. Muaviye de İrak sınırında Sıffin denilen yerde ordusunu mevzilendirdi. Hz. Ali savaşmadan önce bar ış yollarını arad ı . Elçiler yollad ı . Muaviye cevab ında Osman' ın katillerinin teslimini istedi. Hz. Ali, Muaviye'nin elçisine, birgün sonra gelmesini söyledi. Ertesi gün 10000 askerle elçinin kar şısına çıktı . Askerler, elçiye «biz hepimiz Osman'ın katilleriyiz» diye ba ğırdılar. Hz. Ali katilleri bulup teslim etmenin imkans ız olduğunu gördüğünü, Muaviye'nin haks ız inadından vazgeçmesi gerekti ğini, kendisinin Hz. Osman' ın katlinde zerre kadar ilgisi bulunmad ığını elçiye söyledi (29). Sıffin yak ınında yerle şen Muaviye, Hz. Ali ordusunu sudan yoksun b ırakacak bir tedbir uygulamak istedi. Bunu farkeden Hz. Ali daha önce davranarak Muaviye ve askerlerini susuz b ıraktı. Fakat Hz. Ali, Muaviye askerlerinin kullanmalar ına engel olunma(26) (27) (28)

(29)

Taberi, III., S. 667. Mes'ıldi, a.g.e., C. IV. S. 298. Ubeyudllah babas ının katili Hürmüzasn' ı katletti ği zaman Hz. Osman onu diyet verip kurtarm ıştı . Hz. Ali halife olunca, Ubeydullah'a 'k ı sas uygulanmas ı gerekli olduğunu söylemesinden ötürü Ubeydullah ona biat etmemi ş olmalıdır. Sadr ül - islâm, C. IX., S. 77 - 8.

. HALİFELİĞİN EMEV1LERE GEÇ İŞİ

masını emretti. iki taraf askerleri su almaya ç ıktıkça karşılaşıyor, konuşuyor, hatta birbirlerini ziyaret ediyorlard ı . Bu durum barışın yakın olduğu kanısını uyandırıyordu. Hz. Ali bir kere daha barış teşebbüsünde bulundu; ama ba şaramadı . Rivayete göre bu barış teşebbüsleri her iki taraf haf ızları, bilginleri, erdemlilerince seksenbe ş kez tekrarlanmıştır. Gene de bütün bu u ğraşmalar boşuna olmuştu. Bu yüzden savaş üç ay kadar geri kalm ıştı. Sonunda Hz. Ali, Küfe'li süvarilere komutan tâyin etti ği Ester ile öteki komutanlarından Ammar bin Yâsir, Kays bin Sa'd, Haşim bin Ut. be'yi sava ş alanına çıkardı . Bunlar birer gün sabahtan ak şama kadar savaştılar. Sonra, topluca bu âsilere sald ırmak gerekli olduğu yolunda Hz, Ali bir hutbe okudu. Sonunda, 36 yılı (656 M.) Zilhiccesinde çarpışma başlayıp bir ay sürdü. Muharrem ayı gelince savaş durduruldu. Ali'nin ordusu gene hep birlikte Osman' ın katilleri olduklarını öne sürdüler. Muâviye ise katiller teslim edilirse biat edece ğini söyledi. Sava ş yeniden ba şladı, iki yan birbirlerine öyle merhametsizce i şler yapt ılar ki; Hz. Ali Müslümanlar' ın kanlarımn • akınaması için, Muaviye'yi kendisiyle düelloya davet etmi şti Amr ibn ül-âs, Hz. Ali'nin bu teklifinin doğru olduğunu Muaviye'ye hatırlatmış ise de Muâviye ona «sen iyi bilirsin ki, bu işin sonu ya mahvolmak ya hapsolmakt ır cevabını » vermişti. Amr, şerefini kurtarmas ı gerektiğini söyleyince de, onu kendi iktidarına göz dikmekle itham etti. Bir bak ıma bu doğru idi de. Ba şka bir rivâyet Muaviye'nin Amr' ı kendi yerine Hz. Ali ile çarpışmaya zorladığı, Amr'in bunu kabul etmek zorunda kaldığı, fakat Ali'nin Amr' ı tanıdığı ve Muâviye için küçültücü sözler söylediği yolundadır (30). Hz. Ali'nin ordusunun üstün gelmek üzere oldu ğunu anlayan Muâviye, hezimeti kabul etmek üzereydi ki, şeytan gibi kurnaz olan Amr ibn ül-Jis bir hiyleye ba ş vurdu. Hiyle şu idi: Kur'an cüzlerini ve sayfalarını mızraklar üzerine takmak. Öyle yapt ılar ve beş asker önce, mushaflar m ızraklarm ucunda, iki taraf aras ında Kur'an hakem olsun diye bağırdılar. Ali ve bazı akıllı şahsiyetler bunun bir hiyle olduğunu anladılar ve gene de hücum edilmesini fikrini ileri sürdüler. Ön safta bulunan mutaass ıp dindarlar Kur'an kar şısında silahla= bıraktı lar; onları taklit edenler oldu, bunlar halifeli ğe (30) Taberi, Zotenberg çevirisi, III., S. 680; Mes'üdI, C. IV., S. 370 v. öt.; Cl. Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 253,

Bahriye ÜÇOK

kimin layık olduğunu kılıçla değil Kur'an hükümleri ile tayin etmeyi sahi( verdiler. Hz. Ali buna itiraz edince, onu da Hz. Osman' ın akibetine uğ ratmakla tehdit ettiler (31). Davan ın hakem yoluyla halline karar verildikten sonra Şamlılar, Amr ibn İraklılar ise Eş'as bin Kays'ı hakem yapt ılar. E ş 'as hakemliği Ebu Musa elEş 'ari'ye devretti. Bu s ırada Ebu Musa el-A ş 'ari, Şam dolaylannda bir köyde inzivaya çekilmi ş bulunuyordu. İraklılar ona bir elçi göndererek ça ğırtmışlardı. İraklıların uzun tart ışmalardan sonra verdikleri karara göre Hz. Ali ve Muâviye kendi dilek ve gönül nzaları ile Ebu Musa'yı ve Amr'ı hakem tâyin etmi ş oldular. Onların kitap ve sünnet üzre verecekleri karar ı kabul edeceklerini aç ıklıyan bir anlaşma yap ıldı. Anlaşma 13 Sefer 37/31 Temmuz 657'de resmen imza edilmişti. E ş 'as bin Kays bazı kabilelere, yap ılan andla şmayı anlatırken bunlardan birkaç ı ona karşı ayaklannaış sonra da Şam askerlerine hücuma kalkm ışlardı (32). Allah'dan ba şka kimse hakem olamaz diyerek Murâd, Dabbe, Temim kabileleri de bunlar gibi itirazlarda bulunmuşlardı . Ayrıca birçok kimse de Ali'ye ba ş vurarak hakem usûlünden vazgeçilmesini tavsiye etmi şlerdi. İki hakem Dûmet ül-Cendel (veya Azruh)'de 400 tanık ile birlikte bulu şacaklardı . Iktidar mücadelesinin do ğurduğu gerginlikten üzülerek bir müddetten beri inzivaya çekilmi ş olan Abdullah bin Ömer, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Mugire bin. Şube, hakemlerin verecekleri kararı merak ettikleri için Dûmet ül-Cendel'e gelmi şlerdi. İki hakem bir araya gelince görü şmelere başladılar. Ebu Musa el-E ş 'ari'nin fikri Hz. Ali'yi de Muaviye'yi de imam-etten yani hilâfetten uzakla ştırıp, Hz. Omer'in oğlu Abdullah'ı hilafet makamına geçirmekti. Ama Amr ibn «Muaviye'den ne kötülük gördük?» diye Muâviye taraf ını tutmakta idi. Ebu Musa ise Hz. Ömer'in dedikodulu mücadelelere girmemi ş, adını lekelememiş olan oğlunu başa geçirip, babas ının devrini yeniden canland ırmak istiyordu. Sonunda her ikisi de şöyle bir karara vard ılar. Hz. Ali ve Muâviye' yi halledip yeni Halife'yi seçmeyi bir şuraya devretmek. (31) (32)

Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiya, C. VII., S. 97. Hz. Ali ile Muâviye aras ındaki bu sava ş tahminen 110 gün sürmü ş , her iki fırkadan 70.000 ki şi ölmüştür. Mes'üdi'nin dedi ğine göre 40.000'i Suriyeli, 25.000'i Iraklı, Müruc üz - Zeheb, IV., S. 295; Sadr ül - İ slam, C. IX., S. 85; Cevdet Pa şa, C. VII., S. 99. Wellhausen, Arap Devleti, S. 26.

İ-IALİFELİGİN EMEVİLERE GEÇ İŞİ

Bu sırada Amr'in hile:kar oldu ğunu bilenlerden bir iki ki şi Ebu Musa'yı, hal' işinde Amr'dan önce bir şey söylememesi yolunda uyarmış larsa da Ebu Musa, birlikte karar ald ıklarını, bu kararın dışında birşey yapılmıyacağını bildirerek dürüst hareket etmi ştir. İki taraf karşı karşıya gelip hükmü tebli ğ etmek istediklerinde, Amr, Ebu Musa'nın yaşını ileri sürerek, önce onun konu şmasını sağladı. Ebu Musa, Tanrı'ya şükredip sonra Hz. Ali'yi hal' etmişti. Arkas ından sözü alan Amr da Hz. Ali'yi hal' etti ğini, buna karşılık Muâviye'yi halife naspetti ğini, (33) çünkü onun Hz. Osman' ın vârisi bulunduğunu, yâni Osman' ın kanını onun dava edebileceğini ilan etti, Buraya kadar anlatt ığımız tarihi olaylara bakarak Ebu Musa el-E ş ' arVin çok saf bir insan oldu ğu inancına varılabilir; ama Ebu Musa, gerektiği gibi, tam bir dürüstlük içinde hareket etmi ştir. Karşı tarafın hiylesini düş ünmek, onlardan şüphe etmek akl ına gelemezdi. Amr ibn ül-As' ı n hareketi ise bir politik zafer say ılamaz; onun yaptığı hareket gayeye ve al ınan kararlara tamamiyle ayk ırıdır. C) ,a) Haricilerin sebep olduğu fitne,: Sıffin savaşından sonra meselenin hakeme intikalinden Hz. Ali'ye k ızan ve Küfe'ye dönerken onun ordusundan ayrı lan 12000 kişi K(Ife yak ınındaki Harura' da oturmu şlardı (34). Hz. Ali bunlara İbni Abbas'ı gönderdi ise de gönüllerini alamadığından bizzat kendisi kalk ıp gitmiş ve bunları birlikte Kûfe'ye gelme ğe razı etmişti. Bundan sonra hakemi kabul etmenin küfür sayılacağı ortalığa yayıldı . Hz. Ali bunu tekzib ederek önce harpten vazgeçmek istiyenlerin kendileri, daha sonra bunun aksine harekete geçenlerin yine kendileri olduklar ını söyledi. Bunlara mensup olan birisi «La hakeme il'Allah» diye bağı rdı (35), bir başkas ı da «Allah'a Şefik koştuğun takdirde say ve am:elini akamete uğrataca ğını sana da senden öneekilere de vahyetmi ştik» üyetini okudu. Hz. Ali de buna gene bir âyetle cevap verdi. Demek oluyor ki, bunlar Hz. Ali'nin hakemi kabul etmesini sirk say ıyorlardı. Onlara göre hakem yaln ız Allahtır. Sayısı gittikçe artan ve Hz. Ali'den yüz çevirmeğe başlıyan bu parti mensuplar ına Hariciler (Bk. Mass, l'islam, S. 44; Lammens, &ude sur le sicle, S. 154) denildi. Bunlar aralar ında toplanıp Abdullah bin Vehb bin Rassibl'ye (33) (34)

İbni Tiktaka, el - Fahri, S. 150. Henri Mass, l' İslam, S. 144 v. öt. Bundan ötürü onları n ilk adı

(35) Mes'üdl, a.g.e., C. IV., S. 295 v. öt.; Huart, C. I., S. 254; Frants Buhl Sıffin maddesi, IA., X., S. 552; Wellhausen, Arap Devleti, S. 30 - 2.

Bahriye ÜÇOK

biat ve Basra, Kûfe, Anbar ve Medain'deki yanda şları ile birle şerek Nehrevan'da toplanm ış lar hem Ali hem Muaviye'ye ba ş kaldırmışlardı . Hak uğ runa ortaya at ılan Irakhlardan bir parti önce Osman'a sonra Ayşe'ye ve ş imdi de Suriyelilere kar şı mücadelelere girmi şlerdi. Böylece Hz. Peygamber'in ümmeti parçalanm ıştı . Ancak gene de Hz. Ali'ye ba ğlı kalan bir kütle vard ı . Bu da Şia'ydı . b) Nehrevân savaşı : Haricilere göre hakem tâyin etmek küfürdü. O halde Ali ve Muaviye'nin hakem tâyin etmeleri bu hakemlerin hüküm vermeleri de küfür say ılırdı. Bu akideyi kabul etmeyenlerin de katledilmeleri gerekirdi. Bu yüzden kendi inançlar ına uymıyan müslümanlar ı türlü i şkencelerle öldürüyorlard ı . Hz. Ali bunlara nasihat etsinler diye Kays bin Sa'd ile Hz. Eyyub el-Ensari' yi gönderdi. Fakat bu tedbir fayda vermedi. Bunun üzerine Hz. Ali bunları tedip yoluna gitti. Önce gene de bir anla şmaya varmaya çalıştı , onlara ayaklanmalar ının sebebini sordu. Onlar Allah' ın iradesini yetkili olmayan iki adama tammakla Ali'nin dinden sapm ış olduğunu ifade ettiler. Ali onlar ın kendisini hakem yoluyla uzla şmayı kabule zorlad ıklarmı açıklayınca, Hariciler kendilerinin, o zaman imans ız olduklarını ama şu anda islâmiyet'i kabul ettiklerini söylediler ve e ğer kendilerinden olmay ı reddetmezse ona hemen biat etmeyi önerdiler. Hz. Ali sava ştan ba şka çıkar yol olmad ığını görerek, üzerlerine yürüdü 37/657 y ılında Nehrevan'da u ğradı kları yenilgi ile Hariciler'in ç ıkarmak istedikleri fesat bir süre için önlenmi ş oldu (36). O zaman bir kısm ı tövbe edip Hz. Ali'ye katıldılar; dörtbin kadar ı Abdullah bin Vehb'den ayrılmadılar. D) Hz. Ali ile Muaviye'nin mücadeleye devam etmesi ve Hz. Ali'nin şehit edilmesi Bundan sonra Hz. Ali Küfe'ye döndü. Orada Mısır valisi Kays bin Sa'd' ı haksız yere azlederek yerine Muhammed bin Ebi Bekr'i tayin etti. Muhammed, M ısır'da Hz. Osman' ın yandal şarı ile uğraşmak zorunda kald ı ; Kays gibi dahiyane bir usulle bunları yönetemedi. Bu arada Muâviye, Art ır ibn ül-Âs'a bir kuvvet verip onu M ısır'a yollamış tı . Muhammed bu kuvvetleri yenilgiye uğratt ı idiyse de Muâviye, Amr'in imdad ına yetişip Muhammed'in bütün kuvvetlerini mahvetmi şti. Bir harebeye saklanm ış bulunan Muhammed bin Ebi Bekr, öldürüldü ve bir at derisine sarılarak yak ıldı (37). Böylece Hz. Ali M ısır'ı da 38/658-9 y ılında (36) Taberi, III., S. 690; Mes'ûcli, Müruc üz - Zeheb, IV., S. 295 v. öt. (37) Taberl, III, S. 694; Mes'üch, Müruc üz - Zeheb., IV, S. 422.

HALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ

kaybetmişti. Nehrevân sava şı ile kuvvetleri kırılan ve dağınık bir halde kalan Hariciler, Mecusileri, mürtedleri ve Müslümar ılığ'a yeni girenleri kendilerine celbediyorlar ve bunlar ı hükümet aleyhine kışkırtı yorlard ı . Hz. Ali bunların üzerine bir kuvvet göndererek tövbe edenlere ş efkat göstermi şti. 39/659-60 yılında Muâviye her yanda Hz. Ali'ye kar şı hücuma geçti. Hicaz ve Irak, Muaviye'nin gönderdiği askerlerden dolayı perişan oldu. Hz. Ali ise güç bir duruma düş tü. Bununla birlikte bo ş durmayıp Muâviye askerlerini bu havaliden koymuş , bütün İran'a hakim, olduktan ba şka Bombay'a kadar asker yollamay ı başarm ış tı. Hicretin 40. y ılında (M. 660-1) yâni bu olaydan bir yı l sonra Muâviye gene Hicaz üzerine sald ırdı . Gönderdiği kuvvetler, Yemen'e ula şınca Hz. Ali telaşa düşüp buna karşı hazırlık yaparken İbni Mülcem adında bir Harici'nin zehirli hançeri ile şehit edildi. ,

Hz. Ali'nin öldürülmesi tamamiyle siyasi bir mahiyet gösterir. Şöyleki Hariciler Hz. Ali, Muâviye ve Amr ibn öldürme ğe karar vermi şlerdi. Çünkü bunların ikisi hakem usulünü hiyle ile, ilki ise sâfiyetle kabul ve tatbik etmi şlerdi. İbni Mülcem 40/660-1'de Küfe'ye gelip camide uyumu ş , sabahleyin Hz. Ali namaz için onu uyandırdığı sırada fırsattan faydalanarak onu yaralam ıştır. Hançer zehirli olduğundan Hz. Ali kurtulamadı . Aynı gün Amr ibn ül-:As hastal ığından ötürü evinden ç ıkıp camiye gitmediği için onun yerine imamalık eden Harice bin Ebi Habibe kurban gitmiştir. Muâviye ise hafif bir yara ile kurtulmu ştur. 4. — Hasan'm Hilafeti : Hz. Ali'nin büyük oğlu Hz. Hasan, Kûfe şehri ile ona ba ğlı olan yerlerin halk ı taraf ından oy birliği ile hilafet makam ına tâyin edildi. Fakat babas ının hilâfetine karşı olan büyük bir Arap topluluğu çok geçmeden bu yeni halifeyi istifaya davet ediyordu. Hz. Hasan halife olur olmaz Muâviye Irak' ı istilâya koyuldu. Böylece halife, mevkiini sa ğlamla ştırmaya fırsat bulamadan sava ş meydanına gitmeğe mecbur oldu. Kays adında bir komutanı Suriyeliter üzerine göndererek önemli bir askeri kuvvetle de kendisi Medain'e doğru yola koyuldu. Ancak bu s ırada Kays öldürüldü. diye bir rivâyetin askerler aras ına yayılmas ı —ki bu yalan bir haberdi— halife Hasan' ı n emrindeki askerler aras ında fitnenin ve isyanın ortaya çıkması na vesile oldu. Sonunda bu askerler, onun ça-

dırına kadar gidip eşyaların' yağma ettiler. Hatta bir aral ık onu ya-

Bahriye ÜÇOK

kalayıp düşmana teslim etme ği bile düşündüler. Bu durum kar şısında kuvvet ve cesareti k ı nlan Hz. Hasan, hilafetten istifaya kesin olarak karar vermi ş olduğu halde Küfe'ye geldi. Yakubrnin rivâyetine göre, askerler aras ında «Hasan, Muâviye ile ban şa razı oldu» ş eklindeki yalan haberlerden dolay ıdır ki onun çadırı yağma edilmiştir. Irakhlann daima de ğişen meşreblerine güvenemeyen Hasan, Muâviye'nin önermelerine uyarak halifelikten çekilmi ştir. Hasan ile Maviye aras ında yapılan bir anlaşmaya göre, halifelik ya şadığı sürece Muaviye'ye geçecek, ama ondan sonra Hz. Ali'nin küçük o ğlu Hüseyin halife olacakt ı. Buna karşılık Hasan, Küfe'deki hazineye sâhip olacakt ı . Böylece Muâviye 41/661 y ılının yaz aylarında Hz. Muhammed'in ümmetini yeniden bir bayrak alt ında toplamayı başarmıştı . Bundan ötürü buna Cemaat Yılı adı verilmiştir. Fakat bu tarih çeşitli râvilerce ba şka ba şka aylarda gösterilmi ştir (38). Hicri 49 yılında Muâviye, Eş 'as bin Kays' ın kızı ve Hz. Hasan' ın eşlerinden Esma'yı oğluna almak 10 000 dirhem ve 10 çiftlik hediye etmeği vâdederek zehirleme ğe teşvik etti. Hz. Hasan 46 yaşındayken Taberrnin rivâyetine göre böyle bir tertiple öldü. Vasiyeti üzerine Hz. Peygamber'in yanında hazırlanan yere gömülecekti, ama Hz. Ayşe hemen devesine binip yan ına adamlarını alarak Hz. Hasan' ın vasiyetinin gerçekle şmesine izni vermedi. Medineliler bunda çok üzüntü duydular. Ona : «Sen bir gün deve üzerinde sava şa girer, bir başka gün peygamberin torununu kendi yan ına gömülmeğe bırakmazsın» dedilerse de, onu karar ından caydıramadılar. Hz. Ayşe'nin adamlan kar şı tarafa ok atmaya ba şladılar. Atılan oklardan Hasan bin Ali'nin tabutu delik de şik oldu. Bunun üzerine, onu Baki mezarlığına defnetmeğe mecbur kaldı lar (Taberi, Tarih, IV., S. 8; Cevdet Paşa, VIII., S. 271) (39).

(38) bk. Wellhausen, a.g.e., S. 53. (39) TaberI, IV., S. 8; Cevdet Pa ş a, VIII., S. 171; Lammens bunu iftira kabul eder bk. İ . A. Hasan maddesi, V., 1., S. 309.

II. EMEV İ DEVLETI 1. — Emevi Devletinin Kurulu şu ve Gelişmesi : A) Emevi devletinin kurucusu Muâviye'nin kimli ği : Muaviye'nin doğduğu yıl bilinmemektedir. 680 y ılına kadar ya şamış tır. Kureyş başkanlarından lJtbe bin Rebia'n ın kızı Hind'in oğludur. VII. Yüzyılın ilk on senesi içinde doğmu ş olmas ı muhtemeldir. Babas ı Ebu Sufyan'ın nüfuzu ve idarecili ği ona başkanlık hususunda örnek olmu ştur. Mekke'nin fethi yılı nda (630) Müslüman olmu ştur. Bundan sonra Peygamber'in yanı na kâtip olarak girmi ş , böylece devletin müesseselerini, ilerde birlikte çal ışacağı veya mücadele edece ği kimseleri yakından tan ıma fırsat ını bulmu ştu: Hz. Ömer, Hz. Ali, Talha, Zübeyr, Hz. Ayşe, Amr ibni ili-As ve Mugire bin Şube gibi. Bu iki yanlı yetişıne tarzı, genç ve ola ğanüstü kabiliyetli Muaviye'yi çok erkenden olgunlaştırmış , onu gelecek için iyice haz ırlam ıştı . Daha Hz. Ebu Bekir zamanında kardeşi Yezid ile birlikte Suriye fethine gönderilince hayret uyand ıncı bir başarı gösterdikten ba şka, Hz. Ömer zaman ında Caesarea ( = Kayseri, Filistin)'nin ve Feniıke kıyılarının alınmas ında üstün askeri kabiliyetini 'ispat etmi şti. Yezid'in ölümü üzerine Şam valisi olarak, onun yerine geçti. Hz. Ömer zaman ında sadece Şam valisi olan Muaviye, Hz. Osman halife olur olmaz Suriye'de fethettiti bütün illeri kendi eli altında topladı . 20 yıl süresince Suriye'yi yeni devletin en iyi örgütlenmiş askeri birliklerine sâhip örnek bir eyaleti haline getirdi. Bununla birlikte Hz. Osman' ın öldürülmesine engel olamad ı ise de, onun katillerini aramak ve cezaland ı rmak bahanesi ile kendisini hilafet makam ına ulaştıracak yolları bulmayı bildi. Sı ffin sonuçsuz savaşı ve Dûmet ül-Cendel'de verilen hakem karar ı ile Muâviye büsbütün hareket serbestisine kavu şmuş oldu. B) Muâviye'nin dahi yard ımcıları : Yukarıda Hz. Ali bahsinde anlat ıldığı üzere, Muâivye Amr ibn üljks'ı kendi davas ına kazan-

Bahriye ISIÇOI‹

dı ktan sonra daha da güçlendi. Esasen Muâviye için halifelik yirmi yıldan beri sarfetti ği çabalar ın ve Suriyeli sadık yandaşlarının resmi bir onaylamas ından başka bir şey değildi. Hz. Ali'nin oğlu Hz. Hasan'ı n halifelikten vazgeçmesi ile Irak' ı da tehlikesiz bir hale getiren Muâviye, Şam'ı hukümet merkezi yaparak Iran ve Bizans hükümdarları gibi debdebe içinde yaş amaya başladı . Bu arada İran'ın Stahr şehrinde hâla Hz. Ali'nin bayra ğına bağlılık gösteren Ziyad ibni Ebihryi kendisinin baba bir ana ayr ı karde şi ilan ediverdi. a) Ziyad ibni Ebihi : Gerçekten de Ziyad, Ebu Sufyan'm Sümeyye'den evlilik dışı doğmuş bir oğlu idi. ,Siimeyye önce Ebu Bekre ile, sonra da Ubeyd adında bir Rum köle ile evlenmi şti. Basra ordusunda kâtiplik ile i şe başlayan Ziyad 662 y ılına kadar Muâviye'ye biat etmeden kald ı . Hemşehrisi olan Mugire'nin arac ılığı ile Şam'a dâvet edildi. Böylece Amr ibn Mugire bin Şube ve Ziyad ibni Ebihi ile Muâviye öyle dört ba şı mamur bir yönetim kurdu ki, Ernevi aleyhtarlarının bütün kuvvetleri yıkılmaya maliküm bir hâle geldi. Muâviye önce Ziyad' ı Küfe'de Mugire'nin yanında bulundurdu. Mugire ona babaca bir şefkat ile muamele etti. Sonradan, yani Hicretin 45. y ılında Şam'dan gelen bir emirle. Ziyad, Basra'ya tâyin edildi. Rebiülahir sonunda Ziyad oraya vard ı. Basra'da giri ş yapmadan, do ğrudan doğruya, maksada giren bir hutbe okudu. Bunun için bu hutbeye «Girişsiz hutbe» denilmektedir. Bu s ırada Basralılar birbirlerinin evlerini yakmakta, dü şmanları nı su kanallanna at ıp boğmakta ve mezarlar ı açıp ölülere musallat olmakta idiler. Onun için Ziyad Hutbesinde şöyle konuştu: «Cahiliye devri âdetlerini savunanlar ın dilleri kesilecektir. Sizler bilinmiyen suçlar icad ettiniz. Ben de her kötülük için özel bir ceza icad edeceğim. Hemşehrilerinden birisini suda boğan', ben de suya atacağım. Birisinin duvar ını delen veya evini yakan ı ben de tutup ya kalbini delece ğim ya diri diri yakacağım. Mezarlara musalllat olanlar ise diri diri gömüleceklerdir! Sizden itaat bekliyorum ve yönetimimde adâlet istemek hakkını size tanıyorum. Her hususta muktedir olmasam bile üç hususta hiçbir zaman şaşmıyacağım: her şikayeti olan bana, gece veya gündüz istediği saatte gelip yak ınabilir, maaş ve ücretleriniz muntazaman ödenecektir, ve sizleri s ınır garnizonlarında çürümeğe terketmiyeceğim. Allah'tan herbirimize vâzifemizi yapmakta yard ımcı olmasını dilerim. İçinizden bir çoklarına ciddi hesaplar sorabilirim.

EMEVI DEVLET İ

Ornuzlann üzerinde birden fazla ba şın sallandığını görüyorum; her kes kendi başını korumaya dikkat etsin» (40). O, Başlangıçta uyguladığı bir kaç sert ceza ile kendisini sayd ı', ı başardı ; Sadece Basra'da de ğil, Iran eyâletlerinde ve Arabis- may tan çölünde bile mucizeyi hikayeler anlat ılmasına vesile olan ve o zamana kadar görülmemi ş bir güvenlik ve asayiş havas ı getirdi. Basra'daki Hariciler de onun önünde gev şernişlerdi. Ziyad sağlam iradesi ile kabileler aras ındaki çatışmalardan ötürü zay ıf düşen devlet otoritesini yeniden güçlendirdi. Kendisinden önceki valinin hoşgörürlüğü yüzünden şımarmış olan Siiler, Ziyad'a karşı baş kaldırı nca o bundan yararland ı ve onları iyice sindirdi. Ayaklanan Kiıfelilerden 50 000 ki şi Horasan bedevilerinin yan ına gönderildiler. Ziyad' Irak ve iran'daki geni ş toprakları 675 yılında Küfe'de yebadan ölünceye kadar liyâkatla yönetti. İslamda arpal ıklara, maaşlara devlet mülklerine bakan, «Zimam» dairesi ve mühürdarl ık, ilk önce Ziyad b. Ebi Süfyan tarafı ndan Farslar örnek tutularak kurulmu ştur. b) Mugire bin şübe: Muaviye'nin, önce ad ından bahsetmi ş olduğumuz Kûfe valisi Mugire bin Şübe ise gençliğinde uyuyan bir arkada şını bıçaklam ış ve 8. Hicret yılında Medine'ye kaçm ıştı (41). Orada Hz. Muhammed'e sokuldu, o da onu 9. y ılda kendi memleketindeki Taif putlar ını kırmakla vazifelendirdi. Bu f ırsattan yararlanarak tapınağın hazinesini de Mugire yan ına aldı . Bir rivayete göre Hz. Muınammed'in defni s ırasında yüzüğünü kasten kabre düşürdü. Bundan da ileride bir tak ım menfaatler sa ğlamayı düşünmüştü. Farsçayı çok iyi bildiği için çoğu zaman elçi olarak kullan ılıyordu (42). Hz. Ali'ye Muaviye'yi yerinde b ırakmayı tavsiye etmi ş, fakat tavsiyesini dinletemeyince Muaviyetnin taraf ını tutmuş tu. Hicri 17. yılda bir Zina suçundan ötürü Hz. Ömer taraf ından muhakeme edilip sonunda da valilikten uzakla ştırı lan Mugire bin Ştrbe, Kûfe valisi olduktan sonra, Muâviye zaman ında, Azerbeycan ve Medya'yı fethetmişti(43). Hz. Osman zaman ında ikinci plana dü(40) Lammens, Etudes sur le siecle des Omeyyades, S. 65. (41) İbni Hacer, İsâbe, II., S. 411; İ bni Sa'd, Tabakat, IV, 2., S. 25. (42) Mes'üdI, Muruc üz - Zeheb, IV., S. 300; Belâzurl, Fütuh ül-Buldân, IL, S. 141. (43) Taberi, IV., S. 11 -3; Belâzûr1, Fütuh, II., 171.

Bahriye ÜÇOK

ş en Mugire, bu halifeye kar şı çıkan ayaklanmaya kat ılmadığı için yeniden yükseldi. 40/660-1 y ılında Muâviye adı na Hac emirliği vâzifesine tâyin edilmi ş görünen sahte bir belge düzenledi. Bundan sonrad ı r ki, Muâviye bu kurnaz ve becerikli adam ın yard ımına muhtaç olduğunu dü ş ünerek onu Küfe vâlili ğine getirdi. Küfe'deki Haricile rin bozguncu hareketlerini, Ali yanda şlığını görmezden geldi ve onlarla uğra şmadı . Kendi rahat hayat ını yaşamaya bakt ı . Haricilerin ileride meydana getirecekleri karga şalıklarla ba şa çıkma işini yerini alacak olan vâliye b ı rakmakta adeta bir zevk duydu. Mugire, kesinlikle bilinmemekle birlikte, 668 veya 671 y ılında öldü ve yine Taifli olan Ziyad onun eyaletinin yönetimini de ele ald ı (44). C) Muâviye'nin Halifeli ğ i : Muâviye henüz halife olmadan önce 649 yılında Kıbrı s'a sald ırıp bu adayı İ slam egemenliği altına sokmuş tu (45). Bundan alt ı yıl sonra, yâni 655'te Istanbul'da kar şı bir donanma yollam ıştı . Bu donanmayı imparator Konstans Likya kıyılarında karşılamış fakat yenilmi şti. Muâviye'nin bu ba şarı larma rağmen Araplar henüz amaçlar ına ula şamam ışlardı . Çünkü bir yandan kara yoluyla yürüyen Muâviye, Kapadokya'daki Kayseri'yi geçe memi ş ti. Bu seferin sonuna do ğru Muâviye, Hz. Ali ile mücadele edeceği için bar ışı Bizanshlardan para ile sat ın almaya mecbur olmuş tu. Fakat bundan sonra her yaz Bizans'a bir sefer açm ış , kışın geri dönmüş tü. Bu seferlerden ikisinde Muâviye ordular ı Bizans başkentini ku şatt ı , ama bu şehir kuvvetli ve yüksek surlar ı ve grek ateşi sayesinde dü şmekten kurtuldu. 676 y ılında Muâviye Bizans'ta bulunan bir Ermeni asi çete ba şkanının (Soborius) daveti üzerine harekete geçti; Malatya'ya geldi ğinde ayaklanmamn bast ırılmış olduğunu gördü. O ğlu Yezid'i İ stanbul üzerine yollad ı . Yezid rahatını ve eğlenceyi pek sevdi ğinden ağır davranrm şsa da, babas ı Muâviye'nin tehditleri kar şısında, orduya kat ılmıştı . Bu seferde askerlerin aras ında İbni Abbas, İbni Ömer, İbni Zübeyr, Ebu Ey, yub el-Ensari Halid ve Abdülaziz bin Zürrâre gibi Islam ın değerli kişileri de vard ı . Bu sava şta islanalar bir hayli kay ıplar vermi ştir. Ebu Eyyub el-Ensari bunlardan biridir. Türbesi hala Istanbul'da kendi ad ını ta şıyan semt ve carniide bulunmaktad ır. Araplar k ışı Kadıköy'de geçirip ilkbaharda sald ırıya geçtilerse de ba şaramadılar. Muâviye 674'te enerjik bir hamle yapt ı ve bir donanma yolla(44) (45)

Lammens, Etudes sur le sicle des Omeyyades, S. 34 - 40. Belâzuri, I., S. 245 - 50.

EMEV İ DEVLET İ

dı . Bu donanma Marmara'n ı n güneyinde tutundu; 7 y ıl Bizans'ı sıkıştı rdı . Sonunda bir anla ş ma yapmakla bu sonuçsuz sava ştan vaz geçildi. Araplar kendileri için daha ba şarılı olacak seferleri, ikinci bir savaş alanı olan Afrika'ya yapt ılar. Hz. Osman zaman ında, 652'de İbni Hudeyc'in sefer etti ği Sicilya'ya bu. kez Muâviye zaman ında 668'lerde Abdullah ibni Kays' ın kumandasında yeni bir akın yapı larak zengin ganimetler ele geçirildi (46). Kuzey Afrika'da Arap egemenli ğinin asıl kurucusu Mısır fatihi Amr ibn ül-As' ın teyzesi o ğlu Ukbe bin Nafi'dir. Bu zat Mısırdan yola çı karak Berka'yı zaptetti. 670'de de Berberilerle bir anlaşma yaparak Afrika'da Hristiyan egemenli ğini tamamiyle kırdı ; ilerde gelecek tehlikeleri önlemek maksad ıyla da ordugâh olarak Tunus'ta Kayravan askeri kolonisini kurdu (670) (47). Bundan sonra Atlas dağları güneyinden yürüyüp Atlas Okyanusu k ıyılarına geldi. O yüzyı la göre bu k ıyılar karalar ın sonu sanılırdı . Bunun için Ukbe bin Nafi at ını denize doğru sürüp şöyle demişti: «Ya Rab bu büyük derya yürüme ğe engel olmasaydı büyük adını daha ileriye götürürdüm». Böylece Ukbe bin Nafi, Do ğu Roma İmparatorlu ğunun elinde bulunan Magriıb-i Aksa ( =Mavritanya)'y ı istilâ etmi ş oldu. Muaviye'nin halifeli ği zamanında özgürlüklerine s ıkı sıkıya bağlı bulunan bu Berberiler çok geçmeden Araplar'a kar şı ayaklandılar, Ukbe'yi geri çekilmek zorunda b ıraktılar. Ukbe Kayravan'a s ığındı, ama orada kendisini ve askerlerini mahvettiler; Kayravan ı da ele geçirdiler. Bu ayaklanman ın başında Kâmran oğlu Kuseyle vardı . 683'te öldürülmü ş olan Ukbe'nin türbesi Biskra'ınn güneyinde bugün hala Sid-i Ukba adını taşı makta ve Afrika'da İ slam mimarisinin çok basit ve eski bir an ıtı olarak durmaktad ır. Muaviyenin Suriye'deki nüfuzunu eş i, Kelb kabilesinden, Meysun'un yakınlarıyla kurduğu sıkı ilişkilere ba ğlıyanlar vard ır. Muâviye ve ardgelenleri iktidarları boyunca bu Yemenli zümrelerde kendilerine bir dayanak bulmu şlardır. Muaviye'nin Hristiyanlar'a kar şı güttüğü siyaset_ son derece (46) İbn ül-Esir, Tornberg yay ını, II., S. 417, III., 149. (47) BeMzuri, Fütuh, I., S. 368.

Bahriye ÜÇOK

müsamahal ı idi. Bu hususta onu etkiliyen belki de dam şmanlarmdan hristiyan SercCm bin Mansûr olmuştur (C. Huart, a.g.e. I. 261). Erişmek istediği her şeye oldukça kolay sâhip olan Muâviye şimdi de şarap ve eğlenceye dü şkün, güzel tambur çalan oğlu Yezid'i daha ciddi davranmaya, kendi yönetim usullerine al ıştırmaya çalıştı (48). Halifeliğinin sonuna doğru onu önce Suriye'de, sonra öteki eyâletlerde veliaht olarak tan ıttı . Bu nâzik iş onun son siyasi zaferi olmuş tur. Muâviye, Hasan bin Ali'nin halifelikten vazgeçmesinden sonra islam kuvvetlerinin eline geçen topraklardan hiçbirini yitirmeden hüküm sürmeyi ba şarmıştır. Ne Abdülmelik, Ne Mansûr, ne Harunürresid İ slam tarihinde bu e şsiz övgüye hak kazanm ıştır. Sünni tarihçiler Muâviye'nin hat ıras ına oğlu Yezid'in hatırasından çok daha fazla sayg ılı davranmaktad ırlar. Suriyelilere gelince, onun şan ve ş eref dolu yönetimini uzun y ıllar saygı ile ammşlardır. Soğukkanlılığı , yumuşak başlı görünüşü, güler yüzlü olu şu, ayrıca cömertçe da ğıttığı zengin hediyeler ve bağladığı maaşlar en inatçı ve uzla şmaz düşmanlarmi bile zarars ız hale getiriyordu. Muâviye önemli mevkilere tâyin etti ği yakın akrabalar ına kendi emirlerini körü körüne yerine getirme duygusunu a şılamıştı . Muâviye lehindeki tutumu, bazı Sünniler, onun Peygamber'e vekâlet demek olan h.alifeliği sırf dünyevi bir iktidar hâline getirdi ğini iddia ederek yerdiler. Bu tutum onu kötüleme ği hedef tuttu ğu hâlde büyük meziyetlerini de belirtmi ş oluyordu. Tıpkı Floransa'daki Medici soyunun son zamanları nda görüldüğü gibi Muâviye de bir dü şmanından ya da zorluk ç ıkaran bir dostundan kurtulmak istedi ğinde hançer ve zehir kullanmaktan çekinmezdi. Örneğin, Suriyeliler'ce çok sayg ı gören Abdurrahman adında biri halkın kendisine duydu ğu sevginin kurbanı olmuştu. Bazı tarihçiler Muâviye'yi duygusuz, merhametsiz ve hiylekâr olarak t asvir ederler. Hz. Peygamber'in büyük torununu zehirletmek ve Hz. Ali'nin kahramanl ık ve şöhret arkada şı olan Mâlik el-Eşter'i ortadan kald ırmak onun cinayetleri aras ında sayılır. Muâviye'nin sünnilere göre baz ı suçları vardır. Bunların en önemlilerinden dördünü belirtelim : 1. Hz. Ali'ye ve soyuna küfretrnek (sebb); bu kötü görenek önce Şam'da ba şlamıştı r. Namazdan sonra Hz. Osman'a dua edilir, (48) Cevdet Pa şa, Kısas, VII., S. 174.

EMEVÎ DEVLET İ

sonra Ebu Turâb lakabı ile anılan Hz. Ali'ye küfredilirdi K ılfe'de vali bulunan Mugire bu yolu izlediyse de Hücr bin A'di bin Hâtem ve onunla birlikte cemaat bu bedduay ı hemen reddederdi. Mugire cemaatin tepkisine ses ç ıkarmazdı; ama Ziyad ibni Ebihi Kûfe valisi olduktan sonra Hücr bin A'di'nin bu karşılığını hoş görmiyerek, onun ve bazı arkadaşlarının hapis ve idamına sebeb oldu (49). 2. Seçime uymıyarak kılıç kuvvetiyle ve hiyle ile hilafeti alması. 3. Ziyad'ı kendi nesebine ba ğlaması (50). 4. Oğlu. Yezid'e veliand olarak halk ı zorla biat ettirtmesi (51). Yalnız bir tarihçi Muaviye'yi temize ç ıkarmakta oldukça güçlük çeker. Ancak Araplar gene onun şahsında hükümdarl ık kudretinin sembolünü görmektedirler. Mes'udi'nin inanc ına göre ardgelenleri onun maharet derecesine ula şamazlar, olsa olsa ancak onu taklid edebilirlerdi. Sufyaniler'e mensup bu dâhi hükiirr ıdara karşı duymuş oldukları az yakınlığa rağmen Mervanner çok kez onun ortaya koyduğu yönetsel gelenek ve yöntemlere dayanm ışlardır. Muaviye hiç şüphe yokki Islam'ı n en ilerici hükümdarlanndan birisidir. Kamu oyu'nu asla küçük görmezdi; insanlar ın yönetilmesinde yalnızca gücün başarı sağlıyacağına inan ır, onları n sevgisini kazanmaya çal ışır, böylece uyruklarının kendisine bağlanmasını sağlar, «dünyanın kılınçtan daha iyi, dil ile yönetilece ğ'ini» savunurdu. O, kabilelerden gelen ve Vüfüd denilen temsilcileri s ık sık kabul eder, yakınmalannı çekinmeden söylemelerine izin verirdi. Ayr ıca yönetim işlerine bu ki şileri kattırMakla, eski bedevi bireycili ğini kendi planları lehine kullanmay ı bilirdi. Muaviye Suriye'deki dan ışma kurulunun görüşmelerinde bir «primus inter pares» (=e şitler arasında birinci) idi. Yavaş yavaş uyruklann ın siyasal terbiyelenini geli ştirmeği ve başı boş hareketlerinin önüne geçme ği başardı . Hiçbir zaman onların eleştirmelerindeıı ve şairlerin saldırılarından ürkmezdi. «Birereylem haline gelmedikçe kelimeler beni ilgilendirmez» demek al ışkanlığındayd ı . Bu geni ş düşünüş tarzı, Mervannerde gittikçe nadir(49) Mes'üdi, Müruc, V., S. 80. (50) Taberi, a.g.e., IV, S. 12-15. (51) Taberi, a.g.e., IV., S. 20-24.

Bahriye ÜÇOK

leş ecek ve Abbasiler'de mutlâkiyetin ortaya ç ıkması ile büsbütün kaybolacaktır. Eğ er Muaviye'de bir devlet kurucusunun keskin görü şü, çabucak harekete geçi şi, koğuş turrna fikri, eskimi ş önyargılardan uzak bulunma, insanları eşit tutma ve onlar ın önkanılarına karşı anlayış gösterme sab ırsızlığı olmasaydı . Bedevileri bulunduklar ı durumdan kurtarıp disiplin altı na alamazd ı . Onun hakkında yans ız bir yarg ı vermek isteyenlerin, hatalar ına rağmen çal ıştığı çevrenin, Bedevilerin içine i şlemiş bireyciliğ in direncini hesaba katmalan gerekir. Muâviye onları yüksek kültürlü çok eski uygarl ıkların vârisi olan milletlere hükmedecek fatihler haline getirebilmi ştir. Bu milletler, Bizanhlar, İranlılar, Moğollar, Türkler ve bg. dir. Muâviye İslâmiyet için çok yararl ı olmuştur. Kurnandanlanndan Amr ibn Ziyad ibni EM' Sufyan (Ebihi), Mugire bin Şube gibi şahsiyetler sayesinde Horasan ve Iran'da cereyan eden kabile kavgaları uzayıp gitmemi ş, tersine bunlar hemen önlenrni ştir. Muâviye tahta geçtikten sonra o vakta kadar Suriye'de uygulad ığı ve başarı sağladığı yönetim usulleri hilâfetin öteki bölgelerinde de geni ş bir uygulama alanı buldu. Böylece Islam' ın çekirdeğini teşkil eden Bedevileri merkezi bir yönetime ba ğlı bir duruma soktu. Maliyeyi de düzenledi. Çok fazla maa ş alanların, aylıklarını azalttı, düzensiz eyalet gelirlerini düzenli hale getirdi. Devlet kasas ını fatihlerin istedikleri biçimde kullanabilecekleri bir kasa olmaktan kurtard ı . «MM ül Müslimin» sayılan devlet hazinesini «M'alullah» haline getirdi (52). İslam ülkelerinde disiplinli bir uzla ştırma örgütü de Muâviye tarafından kurulmu ştur (Cevdet Pa şa, KE., VII., S. 195). -

Muâviye Receb 60/Nisan 680'de Şam'da öldü (53). Son nefesinde oğlu Yezid'i yanına getirtip şu tavsiyelerde bulundu: «O ğlum bilesin ki, imparatorlu ğu sana sağlamak için ne gerektiyse yapt ım. Halifeliğin her yönünde, benim veliand' ırn olarak tan ındın. Yalnız dört ki şi biat etme ği reddetti. İşte onlara kar şı nası l hareket edeceğini sana söyliyeyim: «Ebu Bekir'in o ğ lu Abdurrahman zevk düşkünüdür; ona bu yolda gerekeni öylesine ver ki, e ğlencenin d ışında başka birşey düşünemez olsun. Ömer'in oğlu Abdullah kendini (52) (53)

Lammens, İA., VIII., S. 443. Taberi'de 60 y ılı receb ay ı denildiği hâde, Cevdet Pa ş a 63 Receb, Mes'0di, Muruc'da 61 Receb - diye gösterilmiştir

EMEVI DEVLET İ

dine vermi ştir, iktidar peşinde koşmıyacakt ır. Zübeyr'in oğlu Abdullah en tehlikelisidir. Onu biata zorl ıyacak bütün çareleri ara. Ali'nin oğlu Hüseyin'e gelince, onu da biata ça ğir, eğer reddederse dikkatli ol, fakat kabul ederse onunla anla ş ve ona iyi muamele et, zira biz onun ailesini zorla haklar ından ettik.» D) I. Yezid'in halifeli ği a) Kerbela olayı : Yezid babas ının yerine geçtiği sı rada, Medine'de Velid bin Utbe, Mekke'de Amr bin Said bin As, Basra'da Ubeydullah bin Ziykl, Ktife'de ise Nu'man bin Bişr vâli idiler. Yezid babas ının tavsiyelerine uyarak hemen Medine'de yaşıyan muhaliflerini biata zorlamas ı için Velid bin Utbe'ye bir mektup yazd ı. Velid bin Utbe daha sonra Emevi halifesi olarak tahta oturacak olan Mervan bin Hakem'in bu konudaki düşüncelerini ö ğrenmek istedi. Mervan, biat ı redettikleri takdirde hiçbir mazeret dinlemeden onlann hemen öldürülmelerini tavsiye etti. Velid bin Utbe bu kanl ı tavsiyeyi redetti; vakit geçirmeden Hüseyin'e haber yollad ı. Peygamberin torunu vâlinin konağına gitti, elli kadar silâhlı adamı da onu kapıda bekledi; Muâviye'nin öldüğüne ve Yezid'in ona halef oldu ğuna dair mektubu okudu sonra Velid'e yukar ıda adları bildirilen dört ki şinin bir arada açık olarak biat etmelerinin daha iyi olaca ğını söyledi ve çıkıp gitti. Abdullah ibni Zübeyr de Velid'i bir miktar oylad ıktan sonra, bir yolunu bulup Mekke'ye kaçt ı . Orada Kâbe'ye s ığındı. Arkas ından Hüseyin bin Ali, karde şi Muhammed bin Hanife hariç bütün ailesi ile Mekke'ye göçtü. Bu haberler halife Yezid'e ula şınca, Medine vâlisini azletti ve yerine Amr bin Said bin ..As' ı geçirdi. Amr, Abdullah ibni Zübeyr'i Yezid'i tan ımaya zorlaınak için, karde şi Amr bin Zübeyr'i onun üzerine 2000 askerle gönderdi. Abdullah da sağladığı birliklerle karde şini esir edip hapse att ı (54). İşte bu olaylarla elde etti ği ünledir ki, Abdullah ibni Zübeyr ilerde İslam Imparatorluğunun büyük bir kısmında Halife olarak kendisini ta- . nıtma olana ğını elde etmiştir. Bu sırada Kûfeliler Hz. Hüseyin'i yönetimi ele almas ı için çağırdılar. O, bunların ısrarlar ına dayanamıyarak Irak'a gitti. Fakat orada umdu ğu yardımı bulamadı ; kendisine yardım edecek olan amcazadesi Müslim bin Akil de Yezid'in vâlisi Ubeydullah ibni Ziyad tarafından yakalanıp idam olundu. Kûfe vâlisinin kuvvetleri, Hz. Hüseyin'in yolunu kesip ona geri dönmesini sağlık verdiler. Hüseyin bu teklifleri redetti ğinden, Bağ(54) Cl. Huart, a.g.e., I., S. 262; Cevdet Pa şa, Kısas, VIII., S. 198.

Bahriye ÜÇOK

dat'ın aşağı yukarı 100 km. güney-bat ısınaki Kerbela yerine kadar onu koğuş turdular. Burada kendisini susuzluktan teslime mecbur bı rakmak istediler. M. 680'de Yezid'in ordu kumandan ı ve Peygamber'in ünlü sahâbisi Sa'd ibni Ebi Vakkas' ın oğlu Ömer ona teslim olmasını önerdi (55). Hz. Hüseyin her nekadar akrabas ı Müslim'in idarr ı ile desteksiz kalm ışsa da yine de bu önermeyi kabul etmedi. Hüseyin her hâlde ba şına gelecekleri bir önsezi ile anlam ış olmalı ki, yanındakilere kendisini terketmelerini, onlara izin verdi ğini söyledi. Onlar mertçe ve pervas ızca Hüseyin'in bu öenrmesini redettiler. Ertesi gün, yâni 10. Muharrem 61/10. Kas ım 680'de, Hüseyin çad ırların arkas ında ate ş yakt ırıp tek cepheden sava şa hazırlanmıştı . 23 süvârisi, 40 da yayas ı vardı . Hüseyin atını düşmanlarına doğru sürdü, maksad ı onlara son defa hitap etmekti. Feryad eden k ız karde şini susturduktan sonra: «Peygamberimizin kızının oğlu ben değil miyim? Şehitlerin efendisi Hamza, babamın amcası değil midir? Şehid Ca'fer üt-Tayyar amcam değil midir? Tanrı Elçisi'nin, benim ve karde şim için, siz Ehl-i Beyt'in seyyidlerisiniz ve Sünnet ehlinin göz bebeklerisiniz dedi ğini duymadınız mı ? Bırakınız Peygamberin, dedemin mezar ının yanında ömrümün sonuna kadar oturay ım» dedi ve onlar ı biraz sonra i şleyecekleri nâyetten alakoymak istedi. Fakat Ubeyduliah bin Ziyad' ın adamlar ı bu sözleri hiç dinlemiyorlard ı . Karşılıklı ok atmalarla, çok nispetsiz kuvvetler aras ında, sava ş başladı . Bu arada Hz. Hüseyin'in o ğlu Abdullah ve henüz çocuk olan Ali, karde şi Hz. Hasan' ın oğullarından Ebu Bekir, Kasım, amcas ının iki oğlu ve daha. Peygamber soyundan bir çoklar ı şehit edildiler. Öğleden sonra Hz. Hüseyin'in adamları çok azaldı. Sağ kalanlar onu savunmak için can verdiler. Ancak dört ki şi kaldıktan sonra bizzat Hüseyin de savaşa giri şti. Onu daha önce öldürebilirlerdi. Fakat rivâyete göre kimse kendisine bu darbeyi indirme ğe cesaret edemiyordu. Nihayet Sinan bin Enes Nehai mızrakla vurup onu yere dü şürdü ve hemen başını vücudundan ayırdı . Ötekiler Hz. Hüseyin üzerindekileri yağma ettiler. O zaman görüldü ki, vücudunda 33 m ızrak ve ok 34 kılınç yaras ı vardı . Bundan sonra çad ırlar ve kadınların üzerindekiler yağma edildi (56). Çadırların birinde Hz. Hüseyin'in (55) Taberi, a.g.e., IV., S. 37-7. (56) Taberi, a.g.e., IV. S. 45'de Hüseyin'in vücudu üç gün sava ş alanında kaldı diye yazılıdır.

EMEVi DEVLETI

oğullarından Ali (57) de öldürülmek istendi, ama Ömer bin Sa'd buna engel oldu. Bu savaşta Hüseyin taraf ından 72, kar şı taraftan da 58 kişi öldüğü kaydedilmiştir. Hz. Hüseyin'in başı Kûfe'ye getirildi ği zaman Ubeydullah bin Ziyad elindeki asas ı ile Hüseyin'in dudaklarım vurdu. Orada bulunan Yezid bin Arkam ve başkaları dayanamayıp, Ubeydullah bin Ziyad'a asas ını çekmesini, çünkü birçok defalar Peygamber'in öpn- ek üzere onun yüzüne e ğildiğini gördüklerini söylediler (Taberi, K. Z. Ogan. Ter. II., 370). Bütün bu olaylar s ırasında Yezid'in ald ığı durum bizce tam olarak bilinmemektedir. Baz ı yazarlar Hüseyin'in öldürülmesi emrinin Yezid tarafından verildiğini ileri sürerler, ama bu iddia ilk Şiiler'de mevcut de ğildir. En eski kaynakların hemen hepsi Hüseyin' in başı Şam'a getirildiği zaman Yezid'in çok üzülmüş olduğunu, gözlerinin ya şardığun ve onu getirenlere «Hüseyin'i öldürmemi ş olsaydınız, bağlılığınızdan gene memnun kal ırdık; onun yanında olsaydım, kendisini affederdim» demi ş olduğunu ve mükâfat ümit edenlere hiçbir şey vermediğini kaydederler. Ayr ıca Yezid, Hz. Hüseyin'in peri şan bir halde Şam'a getirilmiş olan ailesi ile birlikte ağlamış ve sonra onların bütün ihtiyaçlarını sağlıyarak kendilerini Medine'ye yollam ıştır. (58). Bütün bu rivayetler Yezid'in bu fiillerinin samimi .olmadığını gösterir. E ğer sahiden Ubeydullah'a kızmış olsaydı onu Kûfe valiliğinden azlederdi. Sonra Kilfe kuvvetleri bu kadar üstün oldu ğu halde onu diri yakalamayıp şehit etmeleri ve bo ş yere adamlarını katletmeleri de bu yolda bir emir almış olduklarını göstermektedir. Bu tarihten itibaren birçok eserlere konu olan Hüseyin'in şehadeti, Müslümanlar' ın kalbinde ikapanmaz bir yara açt ı. Az sonra kendisini gösterecek olan bütün muhalefet hareketlerinde Hüseyin'in intikam ı sebeb gösterilecek ve bu yüzden yüzy ıllar boyunca sayısız Müslüman kan ı akıtılacaktır. Şiiler 10 Muharrem'i matem günü ilan edecekler, bu ac ıklı olay Şii veya Sünni pek çok (57) Hz. Hüseyin'in Ali adında üç oğlu vardı : Ali Ekber, Ali Evsat, Ali Asgar. Ali Evsat'ın öteki adı Zeynelabidindir. Ayr ıca Hasan ve Ömer adl ı iki oğlu daha vardı . (58) Taberi, a.g.e., IV., S. 48 - 9. sayfalarda Yezid için asa ile Hüseyin'in dudaklarım dokundu diye yazar ama her bAlde bu do ğru değildir.

Bahriye ÜÇOK

şaire ağı tlar ilham edecektir. Hz. Hüseyin'in Kerbela'daki türbesi bugün hala Şiiler ıçin kutsal bir yerdir. b) Harre sava şı : Emeviler için daha çok tehlikeli olan adam, Mekke'de kutsal s ığınağı nda Halife'ye kafa tutan Abdullah ibni Zübeyr'di. O. şehirlerinin eski canl ılığını kaybettirmiş olan hükümete kar şı nefret ve kin duygulann ı açığa vurmak için fırsat kolhyan Medinelileri k ışkırtt ı. Yezid 683 yılında onları kendisine kazanmak ıçin boş yere çal ıştı . Tecrübesiz yeni vali Osman bin Muhammed el-Sufyani aklınca Medine halk ını kazanmak amac ıyla, içinde Uhud gazası şehitlerinden Hanzala'nın oğlu Abdullah'm da bulunduğu bir gurubu Şam'a gönderdi (Clernent Huart bunu Ukbe bin Velid diye gösterir, I. S. 263). Yezid bunlara çok iltifat etti; Abdullah bin Hanzala'ya ve sekiz o ğluna 180 000 dirhem bağışta bulundu. Yezid'in bu fedekarl ığına karşılık, temsilciler Şam sarayında gördüklerini, sonradan gittikleri her yerde anlatmaktan geri kalmadılar. Halife'nin gece gündüz sarho ş olduğunu, müzik, dans ve av partilerinden ba şka birşey ile uğraşmadığını , hatta namaz ı niyan terketti ğini yaydılar (59). Bunlardan Abdullah bin Hanzala da oğullarımdan başka kimseyi bulmasam bile, ona kar şı savaşınm diye ayakland ı . Böylece Medine'liler Yezid'i hal'edip Abdullah bin Hanzala'yı başkan seçtiler. Bu haberi duyan Yezid, Ensar'dan Numan bin Bişr'i nasihat etsin diye Medine'ye gönderdi; bu bir sonuç elde edemedi. Tersine Medineliler vali Osman bin Muhammed'i şehirlerinden koydular ve Mervan bin Hakem'i aman alıncaya kadar evinde hapsettiler. Bütün bu kayna şmalar, huzursuzluklar, Yezid'in mevkiinin adam ı olmamas ından ve Peygamber'in torunlarını şehit ettirmesinden do ğmaktaydı. Yezid hemen, Amr bin Sa'id'e Medine üzerine gitmesini emrettiyse de Amr bin Sa'id ikinci bir günaha girmek istemedi ği için özür diledi (Cevdet Pa şa, KE., VIII., S. 231). O zaman yezid ihtiyar Müslim bin Ukbe'yi askerle Medine üzerine yollad ı. O, onbin askeri Harre denilen yerde konaklatt ı . Burada Abdullah bin Hanzala, gözü önünde oğullarının birer birer öldürüldü ğünü gör• dükten sonra, Medine asillerinin pek ço ğu ile birlikte ve bütün kuvvetiyle sava şa savaşa can verdi (26. Ağ ustos 683) (60). Müslim (59) Taberi, IV., S. 53; Cl. Huart., I., S. 263. (60) Tabert IV., S. 54; Cl. Huart, a.g.e., I., S. 263, İ bni Tiktaka, el-Fahri, S. 178.

EMEVj DEVLE 1" . İ

şehri ele geçirdi ve üç gün boyunca ya ğmaya izin verdi. Suriye askerleri bu üç gün içinde hem Medinelileri katlettiler hem de şehri bir harabe haline getirdiler. Bu s ırada mesçit ahır haline getirildi; türbeleri, süslerini alabilmek için yakt ılar (61); birçok asil kimseler Yezid'in zulmünden kurtulmak için uzaklara kaçm ışlardı . Bu arada Hüseyin'in oğlu Ali (II.) ve Abbas'ın oğlu Ali kurtuldular. Hastahaneler, medreseler . yıkıldı veya kapat ıldı. c) Mekke'nin kusatılması Yezid'in kuvvetleri için art ık Mekke yolu açıktı . Ancak, hasta olan Müslim bin Ukbe öldü ğünden yerine Husayn bin Nümeyr geçti. Mekkeliler ve Medine'den kaç ıp kurtulanlar, ayrı ca Küfe'de daha sonra Emeviler'e kar şı ayaklanacak olan Muhtar üs Sakafi ve bir kısım Harici Mekke'ye gelerek Abdullah ibne Zübeyr ile birlikte Suriye'li birliklere kar şı kahramanca çarp ıştılar (31. Ekim 683). Sonunda şehrin surları içinde savunmaya geçmek zorunlulu ğunu duydular. Harem'de yani Kâbe' de kan dökmek yasak olduğu halde, Şam askerleri manc ınık getirip Kasbe'yi taş yağmuruna tuttular (62). Bu arada at ılan ateşli mızraklardan biri Kabe'nin örtüsünü ve tahta k ısımlarını tamamiyle tutu şturdu; k ısa zamanda «Beytullah» bir kül yığını haline geldi. Tam bu sırada Halife Yezid ölmüştü (63). Abdullah ibni Zübeyr, Husayn bin Nümeyr'e bir mektup yaz ıp Halife'nin öldü ğünü, bu durumda onun kimin adına savaşmakta olduğunu sordu. Husayn bin Nümeyr bile haberin- do ğruluğunu öğrenince Emevi soyunun hilâfette kalmas ını artık istemediğinden Abdullah ibni Zübeyr'in halifeliğini tanıyacağını bildirdi. Ortam buna çok elveri şli idi. çünkü Kerbelâ olayından ötürü iman sahipleri çok üzgündüler. Ayr ıca -

(61) Gerçekten de Taberi, IV., S. 55; Mes'üdi, Muruc, V., S. 165 ve İbni Tiktaka, el- Fahri, S. 189 gibi kaynak kitaplarda katledilen Medinelilerin dere gibi kanlarının akıtıldığı, şehrin yağma edildiği ve kadınlara tecavüz edildi ği, esirlerin hapsedildi ği belirtilmiş ise de, Emir Ali (Musavver Tarihi İslam, I., S. 87 v. öt.)'den ba şkasında mescidin ahır hâline sokulduğu ve süslerini almak için türbelerin y ıkıldığı yazılmamıştır. Ayrıca bk. Frants Buhl, İ .A., VII., S. 466. (62) Taberi, mancınığı kullanan adam ın Habeşli bir gayrimüslim olduğunu, Kâbe'yi ta şlarken bir yandan da m ı sralar terennüm etti ğini kaydeder (IV., S. 57). (63) Wellhausen, Arab Devleti, S. 78. Yezid 39 ya şında 3 yıl 9 ay saltanattan sonra Rebülevvel 14'te ölmü ştü. Tarihi rivâyetler onun öldü ğü günün Mekke'nin yakıldığı günle aynı olduğunu bildirirler. Taberi, IV, S. 57;

Mes'641, Muruc, V., S. 168, Cl. Huart., a.g.e., I., S. 263.

Bahriye ÜÇOK

Mekke'nin kuşatılması sebebiyle islam alemi Emevilere kar şı yer yer ayaklanmak istidad ı göstermi ş , Irak, Yemen ve M ısır da, daha önce Mekke'de halifeli ğini ilan etmi ş olan Abdullah ibni Zübeyr'i tanımıştı . Ama İbni Zübeyr siyasi deha sâhibi bir ki şi olmadığından Husayn ibni Nümeyr'in yapt ığı teklifi reddetti; Mekke'de savaşa devam etti. E) IL Muâviye'nin halifeli ği : Bu arada, Yezid'in geceden korkan çocuklara benzetildi ği için kendisine Ebu Leyla adı verilen (64) genç ya ş taki oğlu II. Muâviye halifeliğe seçildi. II. Muâviye birgün halkı camiye toplad ı . Onlara: «Ey Nas! Ben sizin i şlerinizin yükünü taşıyacak kudrette de ğilim. Sizin için Hz. Ömer gibi bir adam aradım bulamad ım. Dan ışmak için Ehl-i Şura gibi altı kişi aradım; bulamadım. Siz hilâfete be ğendiğinizi seçiniz» deyip minberden indi ve doğru evine gidip kapand ı . Haz ır bulunanlardan Dahhak bin Kays halifeye vekil -olarak namazda imaml ık etti. İİmeyye soyundan olanlar bu durum kar şısında şaşırmış bir halde kald ılar. Çok geçmeden, seçildikten belki k ırk gün sonra, IL Muâviye öldü (65). F) Mervan bin Hakem'in halifeli ği : II. Muaviye'nin ölümünden sonra eski Irak valisi Ubeydullah bin Ziyâd bile Irak'da halk ı kendine biata davet etti. Ama halk ayakland ı . Ubeydullah bin Ziyad ancak kaçarak can ını kurtard ı . Bu arada, yukar ıda söylediğimiz gibi, Abdullah ibni Zübeyr'e ba ğlandıklarını bildiren Irak, Ye men, Hicaz ve Mısır'dan ba şka Kinnesrin Emiri ile Humus (Homs) Emiri, Abdullah ibni Zübeyr'e biat ediverdiler. O derecedeki Emeviler'in büyüklerinden olan Dahhak bin Kays bile gizlice İbni Zübeyr'e biat etmi şti. Tam Mervan bin Hakem de ibni Zübeyr'e biat edecek iken Ubeydullah ibni Ziyâd Şam'a geldi ve onun zihnini çeldi: (bak. Taberi IV., s. 60) «Sen Kurey ş 'in şeyhi ve bir ulu kiş isin; İbni Zübeyr'e biat edersen ben senin için utamr ım» dedi. ümeyyeliler onun etrafında topland ılar. Baz ı Yemen kabileleri de Mervan' ı tanıdılar. Bu yüzden Mervan' ın etrafında toplanı p onu tanıyanlara Yemeniyye denildi. Dahhak bin Kays İbni Zübeyr'e tabi olduğu için İbni Zübeyr'i tanıyanlara da Kaysıyye denildi. Bu iki (64) Ebu'l - Ferec, I., S. 186 . (65) Mes'üdi, Müruc, V., S. 168'de 2 ay, bir ba şka rivâyete göre 3 ay; İbni Tiktaka, el - Fahri, S. 190; Ebu'i - Ferec, I., S. 186'ya göre ise 4 ay.

E M E Vi

D EV L ET I

parti birbirlerine kar şı 684'te Merc Rahlt denilen yerde çok kanl ı bir savaş verdiler. Dahhak bin Kays sava şta öldürüldü, yandaş ları periş an oldu. Mervân Şam'a girdi, Şamlı lar ona biat ettiler (66). Mervan, Amr bin Sa'id'i yan ına alarak Mısır'a gitti. İbni Zübeyr'in adamların ı oradan koyup o ğlu Abdülaziz'i Mısır valisi naspetti. İbni Zübeyr ise karde şi Müs'ab'ı Şam üzerine gönderdi. Müs' ab'ı n ordusu bozuldu. Mervan, Hicaz' ı düşünmekten huzursuzdu Daha önce Kabe'ye hücum eden Şam askerlerine kar şı canla başla savaş an Hariciler, İ bni Zübeyr'in Hz. Osman dostu olduğunu öğrenince kendisini bırak ıp Yemâme ve Basra taraflarına doğru gittiler. Şiiler de Tevvâbin adı yla gizli dernek kurdular. Hz. Hüseyin'in şehit edilmesinde kendilerini suçlu görüp onun kan ını talep etmek suretiyle temize ç ıkacaklar ına inandıklarından ayaklandılar. Bu arada Mervan iki odu hazırlayıp, birini Medine'ye ötekini Ubeydullah bin Ziyâd' ın emrinde Irak'a yolladı . Medine'ye giren ordu perişan oldu. İbni Ziyad, Irak'da komutanlar ı aracılığıyla Tevvabin üzerine savaş açtı ; büyük kahramanl ıkla savaşan Tevvabin yenilgiye uğradı ve Küfe'ye geri döndüler. Abdullah ibni Zübeyr bu sırada yıkılan Kâbe duvarlar ını büsbütün yıktırıp yeni baştan ve taştan yaptırdı. Hacer-i Esved'i de Hz. İbrahim zamanında olduğu gibi Kabe'ye dahil etti. Emevi saltanat ını Sufyaniler kolundan alıp Mervâniler koluna geçmesine sebeb olan Mervan bin Hakem büyük amcas ı Osman bin Affan halife oldu ğu vakit onun kâtipliğini yapmış, bu sıfatla Osman adına devleti istedi ği gibi yönetmi ş , büyük eyâletlere kendi yakın akrabalarını tâyin etmekten çekinmemi şti. Böylece de Hz. Peygamber'in en yak ın dostlarını gücendirmiş ti. Bunun bir sonucu olarak Bâr günü yahut Hz. Osman' ın şehit edildiği gün, ağır surette yaralanmış , sonra Cemel olay ına katı larak orada da a ğır yaralar almıştı (67). Bu olaylarla kazand ığı ş öhret sâyesindedir ki, hilafet makamına geçmiş ve oğlu Abdülmelik'in veliandliğini kabul ettirmi şti. 65/685 yılı ramazan ında Mervan öldü ğü zaman (bir rivâyete göre onu evli bulunduğu I. Yezid'in kar ısı ve. Sufyânilerden Halid'in annesi, oğlunu veliahtlikten ç ıkart ı p üstüne de hakaret etİ bni Tiktaka, el - Fahri, S. 191; Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 264 v. öt. (67) Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, S. 22, v. öt., 86.

(66)

Bahriye ÜÇOK.

ti ğ i için bir gece uyurken yast ıkla boğmuştur) (68) oğlu Abdülmelik kolayca yerine geçebildi. G) Abdülmelik'in halifeli ği : Abdülmelik bin Mervan hilafet makamına geçtiği zaman imparatorlu ğu siyasi bakımdan bir bütün halinde bulamad ı . O, hilafet miras ını güçlükle ve mücadele ederek elde etmeğe, tıpkı Muâviye gibi baş kalarının bayrağı altında bulunup kendini halife tan ımıyan ülkeleri yeniden itaat alt ına almaya mecbur oldu. Onun karşılaştığı en önemli gaileler şunlardır: Muhtar üs-Sakafi'nin ayaklanmas ı ; Abdullah ibni Zübeyr'in halifelik iddias ında israrı ; çeş itli bölgelerde isyanlar; Afrika'da ayaklanmalar. a) Muhtar üs SakaWnin ayaklanması : 64/684 Ramazan ında Hz. Ali'nin üçüncü oğlu Muhammed'in nıurahhas ı olduğunu öne sürerek kendi propagandas ını yapmaya başlayan Muhtar Ebu Ubeyd üs Sakari ateşli ve garip bir belâgete sahipti. Çok geçmeden Kur'an'ı taklid ederek, seci ğli fakat müphem bir ifade ile, Cebrail'den aldığını iddia ettiği ilhamları söyleme& ve Mehdi'nin gelece ğini, böylece gerçek dinin yeniden kurulaca ğını, bütün haksızlıkların ortadan kalkaca ğını , yer yüzünün yüzyıllarca adaletle yönetilece ğini vazetme ğe başladı . -

Muhtar üs-Sakafi, İbni Zübeyr'e kar şı açıktan açığa cephe almamış olmakla birlikte İbni Zübeyr, Muhtar' ı şüpheli adam telâkki etmiştir. Muhtar, Hz. Ali yanda şlarına önemli vazifeler ba ğışladıysa da, onların itirnadlarm ı kazanamad ı . Ali yandaşı olan kimseler, Muhtar' ın aşırı fikirlerinden her zaman y ılmakta idiler. O, İslam'i kabul etmi ş olmalarına ve kendisinin gerçek kuvvetini te şkil etmelerine rağmen ak ıncı Araplarla aynı haklara sahip olm ıyan Iranlı ve Aramlı unsurlara dayanmakta fayda gördü. Kurduğu ordunun başı na Ali'nin kumandanlarmdan birinin o ğlu olan İbrahim bin Eşter'i geçirdi. Muhtar, Kûfe Araplar' ının kendi sine karşı olduklarını öğrendiği zaman, düşmanlarını yok edebilmek için Hz. Ali'nin oğlu Hüseyin'in şehid edilmesine kat ılan veya onu korumayan herkesi idam etti. Bu kanl ı hareketi Allah' ın uygun bulduğunu ileri sürdü; zira bu olaydan iki gün sonra Irak üzerine yürü(68) Mes'udi, Muruc üz - Zeheb, V., S. 266 v. öt.; İbni Tiktaka, el - Fahri, S. 192.

EMEV İ DEVLETI

yen ve Kerbelâ olayına karışmış olan Ubeydullah bin. Ziyad' ın kumandası ndaki Suriye ordusu Hazir k ıyısında tamamiyle yok edilmi şti. Kumandanlan Ubeydullah bin Ziyâd da kurtulamam ıştı . Fakat Muhtar'ın güya ulûhiyetin makam ı diye adlandırdığı boş bir taht önünde kutladığı bu büyük başarısını çok geçmeden kendi zevâli izliyecektir. Nitekim 67/687 Ramazan ında, Harûra (Küfe yak ınlarında) da Basra valisi Müs'ab ibni Zübeyr (Abdullah ibni Zübeyr'in karde şi) ve bunun kumandanı Muhalleb, Muhtar ile çarp ıştılar. Kûfe kalesine çekilmek zorunda kalan Muhtar' ı Müs'ab burada dört ay kusattı. Hiçbir yandan bir yard ım görmiyen Muhtar sonunda bir ç ıkış hareketi s ıras ında Müs'ab taraf ından öldürüldü. Onun akidesine sadık kalanlar da ayn ı akibete uğratıldılar. Bununla birlikte Müs'ab' ın bu hususta gösterdiği şiddet hareketi, gene de boşuna olmuştur; çünkü Muhtar' ın mezhebi, Şii eskatoloji (= kıyamet günü inançlan)'sinde derin izler b ırakarak devam etmi ştir. Muhtar' ın dini propagandalan sonundad ır ki, Şia siyasi bir hareket olmaktan ç ıkarak dini bir akide haline gelme istidadını göstermi ştir. Böylece, Muhtar' ın siyasi başarıları çok kısa, fakat dini telkinleri derin ve uzun süreli olmu ştur. (Brockelmann, İ slam Milletleri ve Devletleri Tarihi s. 82). Abdülmelik her ne kadar Muhtar'dan kurtulmu ş oluyor idiyse de, Irak bu defa da Hicaz halifesi Abdullah ibni Zübeyr'e, karde şi Mus'ab ibni Zübeyr'in çabalar ı ile bağlanmış oluyordu. Şimdi Müs' ab ibni Zübeyr'e karşı yürümek gerekiyordu. 689'da Şam'dan yola çıktı (69). Fakat derhal geri döndü, çünkü ba şkentte tehlikeli bir isyan çıkmıştı. Asiler'in başında bulunan Amr bin Sa'id el Eşdak'ı Şam surları içinde kuşattı . Eğer teslim olursa, hürriyetini ona bağışlıyacağını vâdetti. Halbuki Abdülmelik verdi ği sözü tutmad ı, bir rivayete göre onu kendi elleriyle öldürdü. El-E şdak'ın yanda şları sarayı kuşatınca o, onun başını kaleden a şağıya fırlattırmış ve arkasından avuç avuç aTtınlar saçmış , böylece asilerin dağılmas ını sağlamıştı. Şam'da sükûnetin geri gelmesi üzerine Halife Müs'ab ibni Zübeyr'e kar şı yeniden sefere ç ıktı, ama başarı elde edemeden geri döndü. Ertesi yıl iki ordu Ba ğdat yakınında Maskin'de yeniden kar(69) Sait Pa şa (Diyarbekirli) Mir'at ül - İber,

Bahriye ÜÇOK

şılaştı lar. Önce Abdülmelik Mus'ab'a samimi olarak kumandanlik teklif ve vâdetti. Fakat o, karde şine ihanet etmedi, sava ştı ve öldü. Abdülmelik Irak halk ının biatını kabul ettikten sonra, hükûmet merkezi Şam'a döndü. b) Abdullah ibn-i Zübeyr'in halifelik iddialar ına son verilmesi : Şimdi artı k nüfuzu Hicaz bölgesini s ınırlarını aşmıyan Abdullah ibni Zübeyr'i ortadan kald ı rmak gerekiyordu. Bu i ş için Halife son sava şlarda gösterdi ği başarılarını göz önünde tuttu ğu Taif'li Haccâc bin Yusuf'u seçti. Haccâc do ğduğu Taif şehrini üs kı larak Mekke üzerine yürüdü. Şehrin kutsallığını göz önüne almadan, Ebu Kubeys dağından Mekke'yi manc ınık yağmuruna tuttu. Gene de Abdullah ibni Zübeyr, Kâbe ve dolaylarında daha yedi ay tutundu ve kendi öz o ğulları taraf ından bile (70) terkedildikten sonra, yapt ığı bir çıkış hareketi s ıras ında Cemaziülevvel 73/Ekim 692'de öldürüldü. Böylece Irak ve İ slâm imparatorlu ğunun kalbi sayılan Hicaz, Haccâc bin Yusuf'un çabalar ıyla Emevi soyuna kazanılmış oldu. Abdullah ibni Zübeyr gecesini gündüzünü ibadetle geçiren çok dindar ve emsalsiz bir kiş i idi. Hz. Ebu Bekir'in k ızı Esma'n ın oğlu idi. Dâvas ında hakl ı ise sonuna kadar savaşmas ını kendisine annesi sal ık vermi şti. 73 ya şında iken öldürülmü ş olan Abdullah ibni Zübeyr 9 y ıl, hükümet merkezi Mekke olmak üzere halifelik etmi ş ve zaman zaman Irak ve M ısır da kendisine tâbi olmuştu. c) Türlü bölgelerde ayaklanmalar : Abdülmelik bu hizmetlerine karşılı k Haccâc'a Hicaz, Yemen ve Yemâlne vâliliklerini verdi. Irak' ın ve. Hicaz' ın Ş am hükümetine ba ğlanmas ı ile Abdülme lik'in art ık bundan böyle rahat bir saltanat sürdü ğü belki hat ıra gelebilir. Ancak böyle olmam ış tır. Çünkü anlatt ığımız bu mücadelelerden faydalanan Hariciler güçlenmi ş , eski Akad bölgesi İran'ın güney bölgesini ellerine geçirmi şler ve canlarını hiçe sayarak durmadan sava şmaya koyulmu şlard ı . Bunlardan özellikle Ezrakii kolundan olanlar çok korkunçtular. İbni Zübeyr'in bir süre önce Abdülmelik'e tâbi olmay ı kabul eden eski vâlisi Muhalleb bunlarla (70) M. Seligsohn, İA., I., S. 45; Yakühi (Houtsma yay.), II., S. 303 v. öt.; Muruc üz - Zeheb, V., S. 130 v. öt.)

EMENTi DEVLETI

başa çıkamam ıştı . Sonunda Halife, Haccac' ı ve Muhalleb'i daha önemli bir kuvvetle bunlar ı n üzerine yolladı. 78/697'de Iran'da yap ılan kanlı bir çarpışma sonunda Hariciler'in büyük k ısmı kılı çtan geçirildi; geri kalanlar ı da el Ahsa çöllerinde oturmaya mecbur edildiler. Küfe valili ğine ek olarak kendisine bir de doğu illeri verilmi ş olan Haccâc, özellikle Iran'da çok şiddet gösterdi. ı Siistan valisi olan Abdurrahman bu zulümlerden baktı ; önce baş kaldırdı , sonra halifeli ğini ilan etti. 701 yılında kendisine karşı yollanan ordular ı yendi. Sonunda Deyr ül Cemâeim'de ve Maskin'de yap ılan savaş lar sonunda yenildi ve kaçt ı . -

d) Kuzey Afrika'nın Emevi halifeliğine yeniden bağlanması: Araplar'ın ele geçirdikleri ülkeler halk ına karşı gururlu davranışları , özgürlüklerin çok dü şkün olan Afrikal ı Berberiler'i kırdığı için, onlar en küçük fı rsatlardan yararlanarak islam İmparatorluğundan kapmak yollar ını bulmakda gecikmiyorlard ı. VII. Yüzyılın sonlarına doğ ru, yani Halife Abdültrıelik'in Irak ve Hicaz olaylar ıyla • yoğun bir şekilde uğraştığı yıllarda durum gene böyle olmu ş, Kuzey Afrika, Mısır sınırları na kadar, Islam egemenli ğinden çıkmıştı. 693 yılı nda Abdülmelik, Afrika'y ı bir kez daha Islam egemenliği altına almaya mecbur kald ı . Bunun için bir ordu haz ırladı . Bu ordunun kumandanl ığına Ukbe bin Nâfrnin adamlarından Züheyr getirildi. Züheyr, Berberiler'i ve bunlar ın mütefikleri Bizansl ılar'ı yenerek Islam topraklanndan ç ıkardı . Ama Züheyr'in bir dalgınlığı yüzünden Bizansl ılar yeniden fırsat bulup Berka'ya hücum ettiler ve islam ordusunu a ğır yitiklere uğratt ılar. Abdülmelik Afrika'da yitirdi ği yerleri geri almak için 11as~ bin Nu'man kumandasında yeni bir ordu yolladı . Bu ordu Kayravan'ı geri al ıp Rumlarla Berberiler'i büyük bir yenilgiye u ğrattı Araplar bir kez daha Atlas Okyanusuna vard ı lar. Ama çok geçmeden Berberiler ile öteki â şiretler pek zeki: bir kadı n olan Kahine'nin emri altında toplandılar ve ellerinden ç ıkmış olan bütün yerleri yeniden zaptetmeyi ba şardı lar. Islam ordulanmn bir k ısmı şehıd düşmüş , geri kalanlar da Berka'ya kaçm ışlardı (697) (71). Kahine bu baş anlannın sayesinde be ş yı l Afrika'da saltanat sürebilmiş tir. Sonunda 702'de Abdülmelik Hassan bin Nu'man' ın -

(71) Rene Basset, Hassan maddesi, İA., C. V. I.

46'

Bahriye ÜÇOK

imdadına bir ordu daha yoll ıyabildi. Abdülmelik'in askerleri, büyük bir denizi a şan bir gemi gibi, Kuzey Afrika kabilelerini vararak ilerleme ğe başladığı zaman, Kâhine buna kar şı koyabilmek için emrindeki ülkeleri bir çöl haline getirme ğe karar verdi. Saraylar, kışlalar onun emriyle y ıkılıyor, değerli eşyalar götürülüyor, götürülemiyenler parçalan ıyordu. Böylece kasabalar ve beldeler yerle bir edildi; bahçelerdeki a ğaçlar bile kesilip yak ıldı . Bakımlı Berberi beldeleri, kasvet ve hüzün dolu bir hal ald ı. Müslüman kumandanı Hassan bin Nu'ınan yıkılmış olan bu yerleri birer birer ele geçirdi. Kâhine Atlas da ğları eteklerinde verilen bir sava şta hala Bir el-Kâhine denilen yerde katledildi (703). Bundan sonra Berberiler 25 000 süvâri vermek suretiyle bar ış yaptılar. Bu olay Berbeiller aras ında islâmiyet'in ak ıl ermiyecek kadar çabuk yay ılmasına vesile olmuştur. Ne yazık ki, Hariciler yava ş yavaş Afrika'ya göç etmeğe başladılar ve taşıdıkları nefret duygularını Berberilere de aşıladılar. Zamanla bu Hariciler Afrika'da a şiret ba şkanlığına kadar yükselebilmi şlerdir. Bu yüzden de Berberiler'in kanl ı sonuçlar veren ayaklanmalar ına sebeb olmu şlardır. e) Yönetim ve maliye'de yenilikler : Bütün bu başarıları elde etmek için Abdülmelik, Bizansl ılar'a a şağı yukarı 15 yıldan beri haraç vererek hiç olmazsa Bizans s ımrlarında barışı korumaya çal ışm ıştı (72). Şimdi artık bu anla şmayı sürdürmek gerekmiyordu. Abdülmelik, Bizans'la sava şa girdi. Bu sava ş hemen hemen Traz ve para islahat ı ile aynı zamana rastlamaktad ır. Traz, devlet büyükleri için özel olarak dokutulan s ırma veya ipek i ş lemdi elbise, bohça veya mendiller üzerindeki yaz ılara denir. Bu yazılar rumca idi ve baba-oğul-ruhülkudüs, yani teslis duas ını taşırlard ı. Birgün Abdülmelik; kendi meclisinde otururken bir bohça görerek, üzerinde yaz ılı olan rumca bir ibareyi anlamak istedi. Yaz ılar kendisine tercüme edildiğinde bu islâmiyet'e yak ışır mı ? Böyle yaz ılar taşıyan bohçalar nasıl olur da İslam ülkelerinde kullan ılır diyerek rumca traz ı yasak edip onun yerine «la ilahe illahu» yazılmasını emretti. Bundan böyle İslam ülkelerinde trazlar arapça oldu (73). Arap İmparatorlu ğunda halifeler taraf ı ndan darbedilen üzerlerinde farsça veya yunanca yaz ılı , hatta ate şgedeli veya haçl ı paralar (72) (73)

Belâzuri, Futuh ül-Buldân (Z. K. Ugan çev.), I., S. 257. Cörci Zeydân, Medeniyet-i İ slâmiye Tarihi, I., S. 120 - 1; W. Barthold, İslâm Medeniyeti Tarihi, S. 25.

EMEV İ DEVLET İ

bulunmakla birlikte, bunlar tam anlam ıyla tedavül etmemi ş, devletin batı bölgesinde Bizans, do ğu bölgesinde ise Iran paralar ı kullanılmışt ı. Abdülmelik trazı rumcadan arapçaya çevirmek isteyince, Bizans imparatoru IL Justinianusu (685-711) tahttan bir süre için indirmiş olup Kırıma sürmüş bulunan geçici Imparator Leontius (695-698) dinarlar üzerine Peygamber'i küçültücü ibareler bast ıracağ' ını bildirerek tehditte bulundu. Halife bunun üzerine devletin ileri gelenleri ile görü şmeler yaparak, alt ın ve gümüşten dinar ve dirhemler darbettirdi (74). Bu paralar ın bir yüzüne Hz. Peygamber'in ad ını koydu, sonra bunları İmparatorluğun bütün bölgelerine yollayarak, bunlardan ba şka bir para ile al ış veriş edecek kimseleri idam cezas ı ile tehdit etti. Ertesi y ıl Haccâc bin Yusuf, halifenin yaptığı bu iş i Küfe'de taklit ederek onu izledi(75). Abdülmelik zamanına kadar İslam ülkelerinde resmi dairelerde defterler ve yaz ışmalar, o memleketin halk ının dili ile olur ve bu dile aş ina yerli memurlar arac ılığı ile işler yürütülürdü. Orn. Mısı r divanını n, yâni hükümet dairesinin resmi dili yerli halk ın dili olan kıptice idi; memurları da ,kıpti idiler. Şam'da resmi dil rumca ve memurlar da bu dili bilen yerli hristiyanlar idi. Irak'ta ise resmi dil farsça, i şlere bakanlar da bu dili bilen yerli memurlar idi. Abdülmelik her tarafta resmi dilin arapça olmas ını ve yönetimin de Müslüman memurlara verilmesini emretti (76).. Böylece ülkenin her yönüne arapça yay ılmış, birçok yerlerde yerli halk anadillerini unutarak kendilerini Arap saymaya ba şlamışlardı . Abdülmelik İmparatorlu ğun birliğini elinde bulundurmak için (74)

(75)

Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 188; Belâzûri, Futuh, II., S. 374 - 9; esasen dinar o zamanki alt ın, dirhem de gümü ş paranın adıydı ; fels ise mahalli olarak da bast ırılan değeri az bak ır paraya denirdi. Mus'ab ibni Zübeyr ve Abdullah ibni Zübeyr zamanlar ında az ölçüde dirhem bastırıldı . Hicri 75 yılında Haccâc Bagliye dirhemleri darbettirdi, üzerine Bismillah el Haccâc yazdırdı . Bir yıl sonra Allahu ahad, allahu s samad hâkettirdi, fıkıhçılar bunun yaz ılmasını mekruh gördüler; bundan dolay ı bu paralara mekrühe adı verildi; rivâyete göre Arap olm ıyanlar da bu dirhemlerin eksikliğini gördükleri için makrûhe demi şlerdir. En iyi paralar Hubeyriye, Hülidiye, Yusufiye paralarıdır. Bunların gümüşleri saflaştırılmıştır ve miktarları eksik değildir. Belâzuri, Futuh, I., S. 312 ve II., S. 99. -

(76)

Bahriye ÜÇOK

zimmilere tan ınmış olan özgürlükleri hissedilir derecede azaltt ı . O kendi saray ı na da o zamana kadar mevcut olm ıyan bir hava getirdi. Selefleri, uyruklar ı na her zaman eski Arap kabile şefleri gibi muamele etmi şlerdi. İ lk olarak o, bir hükümdar tavr ı ile ortaya çı ktı . Teokrasinin bir temsilcisi olarak din bilginlerine büyük bir nüfuz bahsetti. Dini vazifelerini de büyük bir dikkatle yerine getirdi. Bununla birlikte hiçbir zaman mutaass ıp değildi; hatta I. Yezid'e hizmet etmi ş hristiyan şair el Ahtal'i bile sarayında alakoymaktan çekinmemi şti (77). -

Yukardan beri aç ıkladıklarımızdan görüldüğü üzere Abdül'Delik _t ıpkı I. Muâviye gibi, parçalannu ş olan islam devletini bir kez daha tek bayrak alt ında toplamayı başarmış , bu yolda kendisine büyük yard ımlarda bulunan Haccâc bin Yusuf elde etti ği büyük iktidar ve nüfuza ra ğmen hâlifeye sadakatten ayr ılmayı bir an için bile düşünmemiştir. Netekim giri ştiği şiddet hareketleriyle devletin siyasi vandetini takviye eden, imparatorlu ğun belki yarısı na hâkim bulunan Haccâc, kendisini Halifenin sad ık bir hizmetkarı saymış , valileri de alelâcle bir memur durumuna getirme ğe çalışmıştır. Vasıt şehrinin kurulmas ı, Basra'nın bataklık alanlarına zencilerin yerleştirilmesi (78) de kabilelerin mahalli otoritelerini k ırmaya yöneltilmi ş bir hareket olarak kabul edilebilir. Haccâc'a <zâlim» adı tak ılmıştır. Gerçekten de çok adam öldürmii ştür. Ama imparatorlu ğun bütünlüğünü sarsan Hariciler'i y ıldırmak için, o zamanlar başka türlü hareket edemezdi. Haccac' ın şiddetli hareketleri sonundad ır ki, Haricilik, propagandas ını açıktan açığa değil, gizli yapan bir mezhep haline gelmi ştir. Bütün tethi ş hareketlerini, Peygamber taraf ından kurulmuş olan teokratik devlet geleneğini sürdürmek amac ıyla yapt ığı söylenebilir. 703 yılına kadar saltanat ı çekiş me ve didinmeler içinde geçen Abdülmelik, 705 yılında öldü. Babas ı Mervan taraf ı ndan veliaht olarak gösterilmi ş bulunan Abdülaziz ölmüş olduğundan Velid bin Abdülmelik hiçbir itirazla kar şılaş madan hilafet taht ına oturdu. (77) (78)

Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, S. 74. Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 268; Haccâc 702 y ılında KıCıfe ile Basra'dan Medain ve el - Ahvaz'den ayn ı uzaklıktaki bir yerde Vâs ıt'ı inşa ettirdi.

Abdülmelik adına basılmış bir para. Stanley Lane Poole, Oriental Collection C. IX. London 1889, PL. II. Nu. 59.

EMEV İ

DEVLET İ

H) Müslümanlar'ın Orta Asya'da savaşları : Abdülımelik'in tahta çıkışı ndan 4 yı l önce Orta Asya'da Elteriş Kagan (= Kutluk Han) 681'de Göktürk devletini yeniden kurmu ştu. Yeni Göktürk devletinin ikinci bakanı Kapagan Han (691-716) bazı Türkleri, bu arada Türkeşleri, Karlukları egemenliği altına aldığı sırada, Kutluk Han'ın oğlu Kül Tigin'i Sudakları bir düzene sokmak üzere Maveraünnehr'e yolladı (79). Bu s ırada Abdülmelik Horasan valiliğini Haccac'a vermi ş ti. Haccâc kendi emrindeki en ımeşhur kumandanları Türk ellerine saldırtt ı. Bunlar kolay başarı elde edemiyorlardı . Ancak Türk beyleri aras ındaki rekabet bunlar ın işine yarıyordu (80). Sonunda Haccâc, Kuteybe bin Müsılm.'i Türk ellerinin fethine memur etti (705). Çok kan dökücü bir kumandan olan Kuteybe, Türk beylerinin uzakta bulunmas ından yararlanarak Toharistan'da baz ı şehirleri aldı ve ticaret merkezlerinden Baykent'e yürüdü (707). İki ay uğraştıktan sonra halk ı teslim olmaya mecbur etti. Araplar Baykent'e barış yaparak girdiler ama şehrin zenginliğini görünce ya ğmaya koyuldular, bu güzel şehri birkaç gün yağma ettikten sonra yaktılar, yıktılar. Şehirde eli silah tutan ne kadar - Türk varsa hepsini öldürdüler; kad ın ve çocukları esir edip Horasan'a gönderdiler. Kuteybe, Baykent'ten sonra Talkan mamur şehrini harabeye çevirtti; halk katledildi, bu i şten yorulanlar Türkleri sıra sıra ağaçlara ast ılar. Talkan yolunun 6 km. lik bir k ısmı böyle asılmış insanlarla çevrildi (81). Kuteybe 12 y ıl zengin ve mamur Türk şehirlerini yıkmakla uğraştı ; işitilmedik vahşetler işledi; geçti ği yerlerde yan ık kokusundan ba şka birşey bırakmadı, ama gene de kesin .bir sonuç alamad ı. O kadar ki, Seınerkant Türkleri Kuteybe'ye vergi vermeği kabul eden Hanlar ı Tarhun'u tahttan indirdiler (82); yerine Gurak Han ı geçirdiler (709) ve savaşmaya devam ettiler. Kuteybe ancak alt ı yıl uğraştı ktan sonra Semerkand'a girebildi (711). Harezm bölgesinde de ayn ı facialar oldu. Kuteybe zengin ve bak ımlı Harezm şehirlerini yağma ettikten sonra kardeşi Abdurrahman'ın esir etti ği 4000 Türk gencini öldürttü. Emevilere yaranmak için Kuteybe her geçti ği yeri hara-

(79) (80) (81) (82)

Coşkun Üçok, Türk Hukuk Tarihi Dersleri, S. 16. Belâzuri, II., S. 282 v. öt. Taberi, IV., S. 168; Gibb, Ortaasya'da Arap Futuhat ı, S. 32. H. A. R. Gibb, Ortaasya'da Arap futuhat ı, S. 31.

Bahriye ÜÇOK

beye çevirdi. Onun oynad ığı bu dram kendi âsi askerleri taraf ından ba şı kesilinciye kadar devam etti (717) (83). Kuteybe'den sonra Maveraünnehr'de Türkler birle şip Araplafı yurtlar ından sürüp ç ıkardılar; yaln ız Buhara ve Semerkant gibi Araplar, iranl ılar ve Müslüman olmu ş Türklerle nreskun şehirlerde mü ş terek bir yönetim kurulabildi. Emeviler'in Horasan valisi E şres hiç olmazsa Buhara ve Semerkant bölgelerinde tutunabilmek için Islam dinini kabul edecek olan Türkler'den cizye al ınmamas ını uygun gördü ve bunu ilana mecbur oldu. Bu ilan ayn ı zamanda, Müslüman olacak Türkler'e, Araplar'la e şit haklar verilece ğini de ihtiva ediyordu. Tahammül edilemiyecek kadar a ğır olan cizyeden kurtulabilmek için Buhara ve Semerkant Türklerinden birço ğu İslam dinini kabul ettiklerini bildirdiler. Ancak halkın çoğu Islam dinini kabul edince, gelir birdenbire azald ı ; Buhara bölgesini Emeviler'in bir malikânesi sayan Şam sarayını tela ş aldı . Müslüman olan Türklerden de Cizye al ınmakta devam edilmesi yeniden emredildi (84). Islamiyet'e ayk ırı olan bu emir yeni ayaklanmalara sebeb oldu. Bu tarihlerde Seyhu ıı irmağı boylarnıda da Türke ş devleti kurulmu ştu. Maveraünnehr'de Müslüman olmu ş veya olmam ış bütün Türkler toplan ıp Türkeşle'i in Hani Suluhan'dan yard ım istediler. Suluhan yard ıma koşup Araplar' ı Maveraünnehr'den sürüp ç ıkardı . Toharistan' ı da Araplar'dan kurtard ı . Fakat Suluhan'dan sonra Türke şler kara ve sarı diye ikiye ayr ılınca, bu iki grup aras ında sava şma başgösterdi. Bu savz,smalardan yararlanan Araplar yeniden ç ıkarıldıkları yerlere girebildiler, ama teker teker her beylik gene de kendi topraklar ını yıllarca savundu. Yüzyıl kadar süren Türk-Arap anla şmazlıklar' ve çarp ışmaları na, hatta Araplar' ın Tibetlilerle yapm ış oldukları anlaşmaya rağmen, Maveraünnehr ve Toharistan Türklerinin hemen hepsi de varlıklarını koruyabiliyorlard ı . Araplar' ı n Türkler için izledikleri siyaset zulüm ve tenkil ile özetlenebilir. Arapç ıl ık siyasetini izliyen Emeviler devrinde Araplar, Türkler'e Müslüman olsalar bile yukardan bak ıyorlar, kendi(83) (84)

Bel'azuri, Futuh, II., 285 - 301. Belâzuri S. 301'e göre Kuteybe hâl'a. hayattadır. Belâzurı, Futuh, II., S. 314.

EMEV İ DEVLET İ

lerini Türklerden pek üstün görüyorlard ı. Türklerin ister malları ister canları olsun, kendileri için helâl say ılıyordu. Bu husus özellikle cizye toplarken aç ıkça görülmekte idi. Halifeler Şam sarayları= israf giderlerini kar şılıyabilmek ve eğlencelerine gerekli mali kaynakları sağlıyabilmek için komuta-nlannı yağmacılığa teşvik ederlerdi. Yüz yı la yakın bir zaman boyunca yap ılan bu yağma ve tahripçiliğin sonu şu oldu ki, Türk topraklarındaki sanat eserleri mahvoldu. Emevi halifelerinin bir k ısmı (Ömer ibni Abdülaziz gibi bir iki hükümdar d ışında) yüksek islâm dinini yaymak amacı ndan çok, zengin ülkeleri ya ğma etmek, yeni gelir kaynakları bulmak için ak ınlar yaptırıyorlardı. Türkler ise mevâll mertebesinde yaş amak istemedikleri için, İslâm dinini kolayca kabul etmek yolunu tutmamışlardı . Ancak Emeviler aleyhinde Şuubiye hareketi oluşmaya başladıktan sonradır ki, Türkler Müslüman olmay ı kütle lıâlinde benimsemi şlerdir. I) Şuubiye hareketi : Ş'ab kökünden gelen bu kelime Müslüman Araplar'ı n gitikleri yerlerde hukuk ve siyaset bak ımından ken, şka kavimler üzerinde üstünlük kurma çabalar ına karşıdineba çıkan sosyo-politik ak ımı ve bunun mensuplann ı ifade eder. Şuubiye yandaşları bütün Müslümanlar' ın eşitliğini kabul ettikleri için kendilerine Ehl üt-tesviye yâni eşitleştirme yandaşlan adını verirlerdi. Daha Hz. Ömer zamanında, onun ünlü adâletine ra ğmen, Araplık taassubu aç ıkça görülmeğe başlamıştı . Yabancı ırk ve uluslardan olan dindaşlanna karşı (bir iki halife dışında) Kitap ve (Sünnete uymayı akıllarına getirmeyen Erneviler zaman ında, Araplar. ın siyasal ve hukuki baskısı son haddine varm ıştı. İşte birden bire .çök geni şleyen Emevi imparatorlu ğu zamanında Allah'ı n ve Peygamber'in eşitlik emirlerine ra ğmen (bk. Cörci Zeydan, Medeniyet-i İslâmiye, IV., S. 257-258), Arap'tan ba şka Müslümanlar asla Araplarla e şit sayı lmıyor, tersine onların kölesi gibi kabul ediliyorlar& O derece Arap asabiyeti ile hareket ediliyordu ki, Arap olmayan bir anadan doğan bir prens tahta geçen ıiyor, bir Türk veya İranlı'nın arkas ında bir Arap namaz k ılmıyor araptan gayr ısı ile bir arab evlenemiyor, (Zeydan IV, 167-168) ve Arap, Arap'tan gayri bir kimse ile dola şamıyordu (bk. İkd ül-Ferid, II., S. 73).

İşte bu arap şovinizmi'dir ki, bir tepki yaratt ı ve o zamana kadar süregelen bu bedevi asabiyeti kar şısında Araplar dışı nda kalan ulusların kavim bilinçleri uyand ı. Emeviler zaman ında başlayarak, onların yıkılması nda olumlu bir rol oynayan bu psikolojik tepki

Bahriye ÜÇOK

Abbasiler devrinde Araplar' ı pek sevmiyen Halife Mansur zamanından itibaren türlü sebeblerle yava ş yavaş güçlendi ve Halife Me'mun devrinde büyük bir sosyo-politik ak ım niteliğini kazanarak siyasal hayatta da etkisini gösterdi. Öyle ki az sonra Mu'trısmı zamanında Araplar' ın ödeneklerinin kesildi ğini valiliklerden uzaklaştırıldıkları m bile görmekteyiz. Zira Abbasi ordusu sadece Arap askerlerinden meydana gelmi ş bir kuvvet olmayıp türlü uluslardan, .1 bu arada en çok Türkler'den olu şmaktaydı . ,

Ancak Halifeler nas ıl Araplar'dan, Kurey ş soyundan, iseler, devletin resmi dili, saray dili, yâni kültür dili de öylece Arapça olmakta devam etmi ştir. Abbasiler'in siyasetlerinin temeli ise sünni Müslümanlıktı (85). İşte Araplar'ın Abbasoğulları zamanında Müslüman uluslara tanımış olduğu özgürlük ile Arap siyasal ve sosyal bask ısı geniş çapta kalk ınca, Arap'tan ba şka Müslümanlar, Araplar'a karşı kendi kavıni geleneklerini ve tarihi şereflerini, dillerini açıktan aç ığa korumaya başladılar. Arap olmayan bir tak ım şair ve yazarlar s ırf bu inancı savunmak amacı ile şiirler ve türlü kitaplar' yazd ılar (86). Buna kar şı Araplar da harekete geçtiler; her iki yan birbirlerini küçültücü yayınlara başvurdular. Bu arada ad ının yazılması gerekli biri varsa, o da İbni Kuteybe'dir. O, Araplar' ın öteki bütün uluslardan üstün oldu ğunu savunan «Tafdil ii1--Arabl» adlı kitabını sırf bu amaçla kaleme alm ıştır. Bu iki z ıt partinin ortas ında olup hiç bir yan ı tutmayanlar da vardı . Bunlar İslam ümmetini içinde olan türlü uluslar ın, hatta Müslüman olmıyanların bile, faziletlerine ve meziyetlerine dair eserler yazd ılar. Abbasi ordusunu oluşturan türlü ulusların, çoğunlukla Türkler'in meziyetlerine dair Câhiz taraf ından yazılar kaleme alındığı gibi Ebu Hayyan-i Tevhidi'nin Araplar'ın, Yunanlılar' ın, İranlılar'ın, Hindliler'in özel meziyyetleri hakk ındaki yazdıkları örnek olarak gösterilebilir. Bir kere daha söyliyelim ki, Şuubiye akımı Arap olmayan Müslümanlar' ın Arapçılık ideolojisi güden ve tahakküm etme ğe uğraşan sınıfa karşı ulusal bilinçlerinin uyanrnas ı, onlarda eski ahlaki edebi ve siyasi geleneklerin yeniden canlanması ve değerlenmesidir (87). (85) Barthold, islâm Medeniyeti Tarihi, S. 100. (86) Cörci Zeydân, IV., S. 258. (87) bk. F. Köprülü, (Barthold) Islâm Medeniyeti Tarihi, S. 100.

EMEVi DEVLET İ

Gerçekten de ilk zamanlarda Şuubiye hareketi dini-siyasi bakımdan Islam birliğini zayıf düşürmek gibi zararl ı bir sonuç doğurmuş ise de buna kar şılık gene Islâm çevresine kuvvetli bir özgürlük havas ı da getirmi ş, Araplar'dan ba şka ulusların dillerine, geleneklerine, tarihlerine de ğer verilmek gibi yararl ı sonuçları doğmuş tur. Böylece islâm kültürünün yükselmesine, bunun etkisi pek büyük olmuştur (88). J) I. Velid'in halifeligi : a) Asya'da fetihler : I. Velid bir kez daha islâm silahlar= imparatorlu ğunun her yönündeki s ınırlarını n ötesine götürdü. Anadolu'da baz ı yerler kuşatmalardan sonra Araplar' ın eline geçti. Mesleme bin Abdülmelik Anadolu'da Heraklea (Ereğli) ile Amoria (Ammuriye)'yi zaptetti, fakat İstanbul üzerindeki emellerini gerçekleştiremedi. Do ğudaki fetihleri Haccâc valisi . bulunduğu İrak'tan yönetiyordu. Buhara, Semerkant, Fergana ve Kâşgar Araplar' ın eline geçiyordu. I. Velid'in valilerinden olan Muhammed bin Kasım, Sind ile Blucistan arasındaki bölgelerde oturan aş iretleri yola getirmek için aç ılan savaşlar sonunda Sind, IViultan ve Pencab'ı Arap imparatorlu ğuna ,katmıştı (96/715) (89). b) I. Velid'in imar işleri: I. Velid, Ömer ibni Abdillaziz'i Hicaz vâliliğine getirmi şdi. Ömer ilmi Abdülaziz metin, itidalli olduğundan ve milletin refah ından başka birşey düşünmediğ inden yönettiği ülke halk ı huzur ve mutlulu ğun tadını tattı.. Haccâc' ın zulmünden kaçan birçoklar ı Irak'ı bırakıp Hicaz'da rahata kavu şuyorlardı . O, I. Velid'in emri ile Hz. Peygamber'in e şlerinin evlerini satın aldı ve bu evlerin yerlerini camiye katt ı (90). I. Velid zama-. nında mescitlere minareler yap ılması emredildi. Ama Belâzûri'ye göre ilk minare I. Muâviye zamanı nda Basra camini onaran vali Ubeydullah bin Ziyâd tarafından yapılmıştı r (91). Ömer ibni . Ab(88) Bu konu için Mısırlı yazar Ahmet Emin ve Abdülhamid'in Fecr ül islâm (1347), ve Sahih ül - Islâm (1351) adl ı eserlerine bakınız. (89) Kuzey Hindistan'da büyük zaferler kazanan Muhammed bin Kas ım hiçbir suç işlemediği hâlde, Hi şâm tahta geçince, Haccâc ile akrabal ığı yüzünden onu zincire vurdurtup Irak'a getirtti ği zaman Hindliler, Muhammed bin Kas ım'ı kaybettikleri için a ğladılar Kireç'te onun heykelini yaptılar. Belâzûri, IL, S. 332. (90) Taberl; a.g.e., IV., S. 152.

(91) Ama Belâzuri'ye göre (II., S. 177) ilk minare Basra'da I. Muâviye zamanında, Basra camiini tamir eden vali Ubeydullah bin Ziyâd taraf ından yaptınlauştır.

Bahriye

Üçok

dülaziz, Yezid ve Abdülmelik zamanlar ında yıkılmış olan yerleri, yâni Mekke'nin yak ılıp yıkı lması ndan ötürü meydana gelen harap yerleri yeniden onararak, özellikle Medine'de devlete ait pek büyük binalar, su kemerleri, yollar ve geçitler in şa ettirmiştir. Fakat bütün bu çabalar ına rağmen, Haccac' ın çevirdiği entrikalarla, Hicaz vâliliğ inden azledilmi ştir. .

I. Velid, Irak'ta su kanallar ını onart ıp, suların düzenli olarak tarımcılara dağıtılması , uzunluk ve ağırlık ölçülerinin ayarlanmas ı gibi devletin pek hayırlı işleri ile uğraşm ıştır. Ayrıca Şam'da İ slam mimarisinin en üstün zevk örneklerinden birisi olan ve bugün hâla, Timur taraf ından uğratıldığı tahribata ve 1892'de geçirdi ği yangına rağmen (sonradan restore edilmi ştir) görenlerin hayranl ıkla seyrettikleri Büyük Emevi camiini de büyük meblağlar sarfıyla I. Velid yaptırmıştır. ca) Afrika ve Ispanya'da fetihler : I. Velid zaman ında Afrika seferlerine devam edildi. 708 y ılında Afrika kumandan ı olan Hassân bin Nu'mân bölgesini iyi yönetmesine ra ğmen, azledildi onun yerine Musa bin Nusayr tâyin edildi. Hassan' ın Afrika vâliliğinden ayrılması Berberiler'e ayaklanma f ırsat ı verdi. Fakat yeni vali Musa onları çabucak yola getirdi. Musa ve o ğulları bütün Rum: ları Afrika'dan koydular. Bar ış ve düzen yeniden kuruldu; böylece aşiret başkanları Musa'ya bağlandılar. Musa sağa sola birçok din öğretmenleri yollayıp Berberiler aras ında Müslümanlık'ı iyice yayd ı. 710-715 aras ında Akdeniz adalarında bulunan Bizanslılar üzerine asker göndererek Mayorka ve Minorka gibi yerler islâm'a kazan ılmış oldu ve bu yerlerde birçok güzel binalar yap ıldı. Haccâc' ınki ile kıyaslanırsa, Musa'nın yönetimindeki topraklar daha büyük idi (Mısır'dan Atlas okyanusuna kadar); ama Musa bu geni ş topraklara yeni bir ülke daha katacakt ır ki, bu da İspanya'dır. İ spanya bu sırada hiçbir zaman olmad ığı kadar çökmeye yüz tutmuştu. Romalılar zamanında olduğu gibi yüksek s ınıf vergiden muaf tutulmuştu. Orta sınıf ağır vergilerle ezilmiş, zanaat ve ziraat hemen hemen yok olmu ş, ticaretten ise bir iz bile kalmam ıştı . Toprak sahipleri saraylar ında zevk ve eğlence ile ya şarlarken, köleler topra ğı işlerlerdi ama, ne kadar i ş leyebilirlerse. Ispanya'da çokça ya şıyan Museviler hükümdann, rahiplerin ve asillerin i şkencelerinden inlemekteydiler. Bir aral ık tedbirsizce ayakland ılar, bu

EMEV İ DEVLET İ

yüzden çok korkunç bir katliama u ğradı lar, öldürülmiyenler esir edildiler. Ihtiyar ıesirlerin dinlerine kar ışılmadı ama, gençler Hristiyan olmak zorunda b ırakıldılar. İşte bu olayların geçtiği sırada, yâni Musa bin Nusayr, Afrika'ya tayin edildi ğinde Rodrik İspanya kıralı Viçia'yı tahttan indirip öldürterek iktidar ı eline alm ıştı. Ahlaken kötü olan Rodrik, Susa valisi olan Jülien'in k ızına tecavüzde bulunmuş tu. Bundan ötürü Jülien, Rodrik'ten öç almak amac ıyla Musa'yı İspanya'yı fethe ça ğırdı . Musa, Halife I. Velid'in de iznini alıp, Şerif adındaki bir subayın' ke:şfeıtsin diye Güney- İ spanya bölgesine yolladı . Aldığı elveri şli haberler üzerine en de ğerli kumandanı olan azatl ı kölesi Tarık bin Ziyad'ı 7000 ıkişi ile 'Ispanya' ya geçirdi (711) (92). Bu bölgenin Got valisi topladığı üstün kuvvetlerle Tar ık ordusunu karadan ku şattı . Yalnız kıyı açık kalmıştı . Tank çekilmek umudunu yitirmek için limandaki gemileri yaktırdı ; ordusuna hitaben: «Sabır ve sebat ederseniz zafere ula şırsınız, Endlüs'ü fethederiz. Aksi halde dü şman hepimizi denize döker» dedi ve sonra düşmana saldırarak onu yendi. Geri kaçanlar ı koğuşturarak Kadis dolaylarına geldi. Rodrik bütün imkanlann ı toplamış , 90 000 kişilik ordusuyla onu" Kadis'in güneyinde kar şılamışti. Savaş , yâni Kadis savaşı 8 gün sürdü. Tank' ın ordusunda çözüntü ba şlamak üzereydi; askerlerden kimisi kaçmaya yeltenmi şlerdi bile. Tank atına atladı ve kaçanlara a şığadaki çağrıda bulundu: «Ey Magrip'li gaziler, ey Müslüman kahramanlar nereye gidiyorsunuz? Gafilce hangi yere kaçmak istiyorsunuz? Dü şününüz ki, önünüz dü şman an kamz deryad ır. 'Sizin için çıkar yol fıtri şecaatinize dayanarak ve güvenerek savaş meydanında durmak ve dayanmakt ır. Ey süvariler bana bakın ve benim gibi yap ı n». Bu çağrının ardından at ım dört nala kaldırıp düşman ordusunun üzerine yürüdü. Süvarileri kendisini izlediler. Tarık düşman sanca ğının olduğu yere sald ınyordu. Orada başında tac ı olduğu halde bir araba içinde kral Rodrik'i sezdi, derhal ona yönelerek k ılıcı ile onu kalbinden vurdu. Kendisini izliyen askerleri de dü şman ordusunu kılı çtan geçirdiler. Kral ın ölümü ve ordusunun tam yenilgisi Got devletinin y ıkılması ve tarihte Kadis savaşı denilen bu savaşın da İ slam zaferiyle bitmesi sonucunu doğurdu. (92) Belâzurl, a.g.e., I., S. 372 v. öt.

Bahriye ÜÇOK

Bu başarıyı öğrenen Musa bin Nusayr 10 000 süvari, 8000 piyade ile Ispanya'ya geçme ğe karar verdi. rank'a kendisini beklemesi haberini yolladı. Tarık yenilmiş düşman ordusunun ba şı boş kaçışı na göz yumarak, onlar ın yeniden birleşmesine fırsat vermemek için koğuşturmanı n yerinde olaca ğını düşündü; ordusunu üç kola ayırdı , ortadaki kola kendisi kumanda etti. Yan kollar ı güvendiği baş ka kumandanlara teslim etti. Her biri bir hedefe do ğru ilerlediler. Kurtuba'ya, kadar olan şehirler bu üç kol taraf ından fethedildi. Dü şman ordusu kuzeye doğru kaçmakta iken, Tuleytula (Toledo)'mn önüne gelindi. Tank buray ı kuşattı . 712'de şehir Tar ık'a teslim oldu. Böylece 350 y ıllık koca bir devleti ortadan kald ı rıp, taç ve taht ı ele geçirdi. Tarık Tuleytula'da hükümdar saray ına girdiği zaman 25 Got kralının değerli ta şlarla süslü taçlarını yan yana dizilmi ş buldu. Musa bin Nusayr, Vadi (Guadalquir) ırmağının denize döküldüğü yer yakınında İ spanya kıyısına çıktı . Tarık ordusunun batı yönünden yürüyerek İşbiliye (Sevilla)'ye geldi. Oradan Luzita. niya (aşağı yukarı bugünkü Portekiz) topraklar ı üzerinden istilaya ba şladı. Bir aralık geri dönerek Merida'yı kuşattı . Birçok Got büyükleri, bu arada Got kral ının eşi de burada bulunuyorlar& Musa bu kaleyi bir türlü zaptedemedi. Sonunda Afrika'da yerine b ıraktığı oğlu Abdülaziz'den yardım kuvvetleri ald ı . Bu sayede ancak kaleyi teslime razı etti. Musa buradan rehine olarak Rodrik'in kar ısını ve birkaç asilzadeyi al ıp Tuleytula şehrine doğru yola koyuldu ((93)

Tank'a gelince bu s ırada Kastilya topraklarını tüm ele geçirmişti Musa kendi kumandanlann ın bunca zaferlerini ho ş karşılayacağı yerde, kıskandı . Tarık bin Ziyad'ı kendisini beklememiş olmakla suçladı. Ganimet olarak ele geçen ve Maide-i Süleymani denilen bil tepsiyi Halifeye göndermek için istedi. Bu tepsi gayet büyüktü ve iri zümrütlerle i şlenmişti ve 36 ayaklıydı . Bir rivâyete göre Hz. Süleyman zamanından kalmış ve nasılsa Kudüs'ten ispanya'yagelmi şti. Tank tepsiyi verdi ama, onu ele geçirenin kendisi oldu ğunu gerektiğinde ispatlayabilmek için bir aya ğını koparıp sakladı . Musa, Tankı başkumandanlı ktan azletti. Bu durum hükümet merkezi Şam'a aksetti. Halife taraf ı ndan gelen bir ihtar ve takdirname yazısı üzerine Musa, Tank'tan özür diledi ve böylece ban ştılar. Arap (93) tbn ül - Esir, el - Kamil fi't - Tarih, IV., S. 122-3.

EMEVi DEVLET İ

ve Berberi iki kumandan kuzeye do ğru fetihlere koyuldular. Abdül• aziz bin Musa, doğu ve güney bölgelerde ilerlerken, Tar ık ise Tajo Irmağı vadisine girdi buradan İber (Ebro) Irmağı vadisine geçerek Saragossa'yı ,kuşattı . Musa bin Nusayr da Tânk'a destek olmak üzere onunla buluş tu. Saragossa zaptolundu. Oradan İ slam orduları iki kola ayrılı p Pireneleri a şarak Fransa'n ın güneyinde bulunan Narbonne şehrine ula ştı klannda Halifenin geri dön emrini alarak, Pireneler'in güneyine çekildiler' Asl ında koca bir yarımadadaki Gol devleti bir avuç Arap ve Berberi kuvvetleri önünde acz içinde kalmıştı . Tânk'ın bu başarıları karşı sında Musa ona muhabbet yerine kin ve kıskançlık beslemekteydi. Tank elde edilen ganimetin 1/5'ini Halifeye göndermekte gerisini de askerler aras ında üleştirmekteydi Bu ise Musa'yı ayrıca kızdıırıyordu. Zira bütün ganimeti kendisine saklamaktayd ı . Sonunda iki kumandan aras ındaki geçimsizlik Şam'da duyuldu ve her ikisi de muhakeme edilmek üzere merkeze çağrıldılar. Ancak bu s ırada I. Vebd ölmü ş ve yerine Süleyman bin Abdülmelik (715) geçmişti Önce gelen Tank' ın ifadesiyle, sonradan gelen Musa'n ın ifadesi al ındıktan sanra, Musa'nın birçok hususlarda şöhreti kendisine maletmek istedi ği, Maide'i Süleymanrnin ayağı ile de ispatlandığından kendisine küçültücü muamele lerde bulunuldu (94); Musa bundan o kadar üzüldü ki, k ısa bir zaman sonra öldü. Tank ve Musa, İ spanya'dan ayrıldıktan sonra Musa'n ın orada kalan oğlu Abdülaziz, Magrib ve Endülüs'e Emir tayin edildi. Abdülaziz yönetim merkezini Tuleytule'den İşbiliye'ye nakletti. Musa'nın ve Tank'ın her ne sebeble olursa olsun İspanya'dan Şam'a çağnlmalan hiç de iyi.olmam ıştı . Hatta bu, Islam dini için büyük kayıpların başlangıcı olmuştur. Zira kumandanları ndan yoksun kalmış olan İ spanya'daki Müslüman garnizonlan, kar şılarında git gide güçlenen bir avuç Hristiyan ın ileride çıkaracaklan büyük yang ının ilk kıvılcımları olduklarını farketmerni şlerdir. cb) İ spanya'mn fethedilinesinin sonuçlar ı : Ispanya'nın Müslümanlar tarafından fethedilmesi pek büyük bir sosyal devrim meydana getirmi ş tir. Çünkü rahiplerin ve asillerin daha önce mevcut olan sınırsız hakları İslam egemenli ği ile ortadan kald ırıldı. (94) İbn ül-Esnr, a.g.e., IV., S. 124.

Bahriye ÜÇOK

Zanaat erbab ınm ve köylülerin ödedikleri a ğır vergiler kald ırılarak yerlerine orant ılı ve adil vergiler konuldu. Gayrimüslimler cizye veriyorlardı ama, bu cizye mali durum göz önünde tutularak kademeleştirilmiş ve taksite de ba ğlanmıştı. İspanya sava şları sırasında beldeler ve kasabalar baz ı mali imtiyazlara sahip olmu şlardı . Araplar bu imtiyazları daha sonra kald ırmamışlardır. Eğer Müslüman askerleri çapulculuk veya ya ğmacılık yaparlarsa şiddetle cezaland ınlmaktaydılar. Daha önce Gotlardan zulüm görmü ş olan Yahudiler dinlerini serbestçe muhafaza edebildiler. Hristiyanların da kendi inanç ve kanunlarına dokunulmadı, bunlar hristiyan papaz ve yarg ıçlara uyruk kaldılar. Böylece eski merhametsiz Got yönetiminin yerine hak ve adalet düzenine sayg ı gösteren yeni ve rahat bir yönetim kurulmu ştu. İspanya'da İ slam yönetiminden, önceleri papazlar bile memnun olmu şlardı . Avrupa henüz cehalet içinde yüzerken Endlüs Müslümanlar ı Kurtuba hükümetini kurarak bütün bat ı Avrupa'ya ışık saçan bir merkez meydana getirmi şlerdi. İ spanya Müslüman fatihlerin zaman ında olduğu kadar adilane bir surette hiç bir vakit yönetilmemi şdir denilebilir (95). cc) İspanya'da gelişme : İ spanya'yı vatan edinen M ısır, Suriye ve Iran gibi ülkelerden, yâni tar ım ülkelerinden gelenler ile ticari bilgileri geni ş olan Museviler elbirli ği ile çal ıştıklarından kısa zamanda İ spanya'da refah gözle görülür bir şekilde artmıştı. Tarım aletleri yap ımı sayesinde ekilmemi ş tarlalar ekildi; y ıkık binalar ve şehirler yeniden onarıldı, süslendi. Derebeylerinin esaret pençesinden kurtulan halk çal ışmaya ve zengin olmaya ba şladı . Araplar İspanya'yı baştan ba şa bir gülistana çevirdiler. Sadece tar ım ve ticaret de ğil, bilim bakımından da Ispanya Ok ileri bir ülke oldu. Ne yaz ık ki Araplar aras ındaki eskidenberi hakim olan aile geçimsizlikleri yok olmuyordu. Bu yüzden de, daha sonralar ı, ayrılıklar doğacak ve bu güzel topraklar ı elden ç ıkarmaya mecbur olacaklard ır. Arap ordusunda oldukça kabarık sayıda bulunan Berberiler, Arap subaylar ının emrinde çal ışmak istemiyorlard ı . Bu durum askerler aras ında serke şlik çıkmasına sebeb oluyordu. Beledlytın denilen Ispanya Müslümanlar ı ise, gururlarından ötürü Araplar'', vah şetlerinden ötürü de Berberiler'i sevmiyorlardı . İslam esaslarına göre Müslümanlar aras ında ırk ve (95) Seyyid Emir Ali, Musavver tarih-i İslam, I., S. 115.

EMEV İ DEVLET İ

•59

dil farkı gözetmemek gerekti ği hâlde, zorla Yarımada'ya girmiş Araplar'ın ırki gururları alt edilemiyor; Anglosaksonlar gibi kendilerini üstün ulus say ıyorlard ı . Araplar'la Belediyûn aras ındaki geçimsizlik bir dereceye kadar, Lombardiyal ılarla Avusturyal ılar, yahut Keltler ile Saksonlar ı birbirinden ayıran nefreti andırır. Musa bin Nusayr'in Ispanya'da vâti olan o ğlu Abdülaziz'in kat ısına uyarak Hristiyanlarla anla ştığını ve onlara dayanarak yeni baştan Got devletini kurmak ve kendisinin de bu devletin ba şına geçmek niyetinde bulundu ğu söylenmeye ba şladı . Bunun üzerine gizli bir dernek kuruldu, Bu dernek Abdülaziz'i saray ında öldürdü. Bunun ölümü üzerine Halife taraf ından bir vâli gönderilmedi ği için Abdülaziz'in akrabas ı Eyytıb bin Habib, Halife'nin onaylamasına kadar, ba şkanlar ve şeyhler taraf ından yönetime seçildi. Bu ki şi yönetim merkezini İşbiliye'den Kurtuba'ya ta şıdı. Ondan sonraki vüliler zaman ında Afrika'n ın en ünlü aşiretlerinden 400 ki şi getirildi ki, bunlar daha sonra Ispanya'n ın asillerini teşkil edeceklerdir. Bu tarihten sonra İspanya kâh Şam Halifesi taraf ından, kâh Kayravan'dan gönderilen vâlilerce yönetilecektir. Abdurrahman ül Gâfild bunların en ünlüsüdür. .

cd) Abdurrahman ül Gâfiki ve Fransa seferi : 729'da Abdurrahman ül-Gâfiki İ spanya vâtili ğine atan ınca, önce bölge bölge gezip, yönetimi düzenledi. Bu i şlerle üç yıl uğraştı. Ondan sonra Pireneleri geçip Fransa'y ı istilâya ba şladı. Önce batıdan Bordeaux'yu aldı, Garonne ve Charente ırmaklannı geçti, Loire ırmağının yakınındaki Poitiers şehrini aldı. Bundan sonra Tours şehrine gidip, orayı da zaptetti (96). Bu arada Lyon şehri de Fransa'n ın doğusunda ilerliyen Müslümanlar taraf ından alınmış ve bunlar daha da kuzeye çıkarak Autun ( =Otön) şehrini de zaptetmi şlerdi. Bu son ak ını yöneten kumandan Anbese aldığı yerlerin yönetiminin düzenlenmesi için geri dönerken bir sava şta yaraland ı ve öldü. -

Abdurrahman' ın bütün tedbirlerine ra ğmen Müslüman askerleri yağmaya dalmışlardı . Bu yüzden düzen bozuldu, bu hâl büyük başarılara ulaşmış olan Abdurrahman'm bozguna uğramas ına sebeb oldu. Çünkü tam bu s ırada Frank prenslerinden Charles Martel ( Şad Martel) üstün kuvvetlerle görünmü ştü. Abdurrahman kendi askerlerine düzen vermek amac ı ile Poitiers (Puatye)'nin kuzeyine (96) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 274.

Bahriye ÜÇOK

çekildi. Orada Charles Martel ile 732'de sava şı kabul etti. O bu savaşta ş ehit oldu. Ordusundan arta kalanlar sava ş meydanım bırakarak Narbonne'a do ğru çekildiler. Kumandans ız kalan bu ordu Narbonne'a kadar dü şman tarafından koğuşturuldu. Ama Narbonne'u Müslümanlar Charles Martel'e teslim etmediler. 732 Poitiers savaşı İ slam ordularının batı Avrupa'da ilerlemelerinin durdurulmas ı bakımı ndan tarihte büyük bir yer tutar (97). E ğer Abdurrahman Poitiers sava şını kazansaydı . Islamlann önce Almanya'ya, sonra Bizans Imparatorlu ğu üzerine yürüyecekleri muhakkakt ı. Bu olaydan 280 yıl önce Attilâ'n ın askerleri de Abdurrahman ül-Gâfiki'nin askerleri gibi ya ğmaya daldıklan için Orleans'da Aetus'la karşılaştıkları zaman yenilgiye uğramışlardı. Sırf bu yağma yüzündendir ki, Attila ve Abdurrahman, Avrupa'y ı tam olarak ele geçirmemi şlerdir. ce) İspanya'da düzenin bozulması : Poitiers bozgunundan sonra, Pireneler'in kuzeyindeki topraklar bire birer elden ç ıktı. İspanya halkı da Şam'dan gönderilen valilerin yönetiminden memnun kalmıyordu. Yer yer kar ışıklıklar çıkıyordu. Kuzey Afrika'da sükun tam değildi; birçok yerlerde Emirler kendilerine göre, key fi olarak, memleketi yönetiyorlar& As ıl önemli olan taraf, Ispanya'nın kuzey - bat ısında, yani Asturya ve Galiçya bölgelerindeki halkın 745'te Alfons'u kral tan ıyarak, onun yönetimi alt ında toplanmış olmas ıydı . Halbuki Müslümanlar bu bölgeyi, İspanya'da değilmiş gibi, ellerine geçirmeyi dü şünmemişlerdi bile. Saragossa, Kurtuba bölgesinde ise Müslüman Emirler, ba ğımsızlıklarını ilan ettiler. Bu durum kar şısında İ spanya'mn ileri gelenleri toplan ıp Ukbe bin Nâfrnin torunlarından Yusuf bin Abdurrahman adında birini İspanya hakimi ilan ettiler (742). Bu tarihe kadar İspanya valileri Şam Halifesi taraf ından tâyin olunurdu. Gerçi halk ın seçti ği bu hâkimi, Halife onaylam ış ise de, art ık Ispanya'n ın yönetimi bağımsız olmuş, Halifeye uyruk olmak anlamsız bir sözden ileriye gidememi şti. Gerçekten de bu tarihlerde art ık Emevi devleti y ıkılmış ve Abbasi soyundan gelenler iktidara sâhip olmu şlardı . Abbasiler'in ya nını tutan İspanya'daki partililer her ne kadar kuvvet toplayarak vali Yusuf'un üzerine yürüdüler ise de amaçlar ına ulaşamadılar. (97) Emir Ali, a.g.e., I., S. 127; Wellhausen, Arap Devleti, S. 161.

EMEVI DEVLET İ

Zaten az bir zaman sonra El -nevi soyundan olup katliamdan kurtulan Abdurrahman' ın İspanya olaylarını burada b ırakıp gözlerirnizi gene, Emevi baş kenti Şam'a çevirdim. K) Süleyman ibni Abdülmelik'in halifeli ği (96 98/715 717) : L Velid'in 715 yılında ölmüş olduğunu yukarıda söylemi ştik. O, yerine kardeşi Süleyman' ı değil oğlu Abdülaziz'i geçirmeği tasarla'Ilişti. Bu tasarıs ını gerçekleştirmeğ e çalışırken öldü. Abdülaziz'e biat edilmemi ş olduğundan I. Velid'in karde şi Süleyman halifeliğe geçirildi -

Süleyman ibni Abdülmelik ilk iş olarak zindanlar ın kapılarını açtı . Haksız yere zalim Haccae tarafından hapsedilmi ş binlerce insanı serbest b ıraktı. Gene Haccac' ın atadığı maliye memurlanndan çoğunu değiştirdi ve şiddetli bazı hükümleri ilga etti. E ğer Süleyman bu iyi hareketleri ile yetinmi ş olsaydı, tarihte iyi bir ad bırakmış olacaktı . Ancak, o kardeşi Velid'e yard ım etmiş olan Mudarlılarta karşı kötü davranmaya ba şladı . Halifenin bu yoldaki eylemlerinden cesaret alan Yemenliler yâni Himyerli kabileler zaslim Hacca<:Ian gördükleri zulmün öcünü almak için silaha sar ıldılar. O sırada Irak' ın yeni valisi Yemenli Yezid bin Muhalleb ise düşmanı accac' ın ölümü üzeıhıe ondan almak istediği öcü, onun yandaşlarından almaya kalk ıştı (98). Mudarl ılarla Yemenliler aras ındaki mücadele böylece bütün irn.paratorlukta gözle görülür bir duruma geldi. İşte bu sava şdadır ki, Kuteybe- bin Müslim katlolunmuş tur. Gene Süleyman' ın bu ha şin davranışından dolayıdır ki, Musa bin Nusayr ve Tarık bin Ziyâd sefâletle baş başa bırakılmış lardır. Hatta Musa'n ın oğlu İ spanya valisi Abdülaziz'in İşbiliye'de öldürülmesine gene Süleyman' ın sebeb olduğu söylenebilir. Peneâb ve Sind fatihi Muhammed bin Kasım da fethettiği ilkeleri büyük bir ba şarı ile yönetmekte iken, Halife Süleyman taraf ından azlolunmuş tu. Yukarıda da belirtti ğimiz üzere bunun tek kusuru Haccâc' ın yeğ eni olması idi. a) Bizans'ın kuşatılması : 98/716-717 yılında 'Süleyman Dabık denilen yerde bulunduğu bir sı rada Küçükasya'daki Bizans askerlerinin kumandan ı Leo onun ziyaretine gelip riyakârhk ile Süleyma/1'a Istanbul'un kolayca zaptedilebilece ğini ve Araplar taraf ından bu şehrin ele geçmesi ile bu yerlerin İslamlaş acağım söyleme(98) Taberi, IV., S. 202 v. öt.

Bahriye ÜÇOK

si, Süleyman'ı tıpkı İspanya gibi bu yerlerin de sâhibi olaca ğı tatlı halyasına 'kapt ırdı. Kardeşi Mesleme bin Abdülmelik'i 12 000 kişilik bir kuvvetle İstanbul üzerine yöllad ı (99). Donanma 716'da kolayca Çanakkale Boğazını geçip İ stanbul surları önüne geldi. Ku şatmadan çok zarar gören Rumlar Mesleme bin Abdülmelik'e para teklif ederek, İ slam ordular ı= hışmından kurtulmak istediler, ama bu yolda bir ba şarı sağlıyamadılar. Rumlar bu arada imparatorlan III. Teodosius (716-717)u tahttan indirip öldürdüler ve Leo'yu tahta davet ettiler. III. Leo (717-741) ad ıyla tahta ç ıkan bu komutan teklifi hemen kabul etti. Gizlice İslam ordugahından kaçıp Istanbul'a gitti. Bu yeni imparator İslam orduları= sırlarını ve zayıt yanlarını bildiği için Araplar'a kar şı koymakta mahir davrand ı. Rum ateşi sayesinde Araplar' ın mühimmatının büyük bir kısmını yaktırdı . Bunun üzerine Araplar aras ında ık ı tlık ve veba baş gösterdi; hasar pek büyük oldu. Araplar ku şatmayı gene de bırakiradılar. Meseleme o kış kardeşi Süleyman'dan yard ım alamadı ; kış da çok şiddetli geçti; açl ık ve sefalet o dereceye vard ı ki, Müslümanlar gemilerin ziftini bile yediler. Meseleme bunlar ı , «sabredin Halife size büyük hediyeler gönderiyor» diye avutmaktayd ı (EbulFerec, I., S. 193). O k ış kar 100 gün yerden kalkmad ı; Meseleme barakalar yapt ırmak zorunda kald ı . İlkbaharda Araplar merkezden de yard ım alarak toparland ılar. Bu yard ım İskenderiye'den 400 ve Magrib'den 300 parça gemi ile yap ıldı. Ama bu gemiler de ötekiler gibi bizansl ıların su ile söndürülemiyen ate şi yüzünden yak ıldı. Kurtulabilen çok az ı geri çekildi. Müslüman askerlerin tah ılları kalmadığından, otların köklerini ve ağaçların kabuklarını yemeğe başladılar. Meseleme gene de dayanacakt ı ama, bu sırada Süleyman ibni Abdülmelik ölmüş yerine Ömer ibni Abdülaziz (II. Ömer) halife olmuştu. Yeni halife onu geri ça ğırdı. Meseleme: «Hepimiz iyiyiz, İ stanbul fethedilmek üzeredir» diye halifeyi oyalamak ve illa da istediği sonuca ula şmak istediysıe de, II. Ömer, gönderdi ği merrurundan gerçeği öğrendiği için Mesleme'ye geri dön emrini tekrarladı . Bunlar Istanbul'dan çekilme ğe başlayı nca Rumlar karada ve denizde birçoklann ı öldürdüler. Bu olayda n sonrad ır ki, Emeviler artık bir daha Bizans'ı kuşatmayı düşünmediler (100). Bu s ırada Endülüs MüslüManları da(99) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 192. (100) Ebu'l-Ferec, I., S. 194.

EMEVI DEVLETI

ha önce söyledi ğimiz gibi Avrupa içlerine ilerlemekteydiler. Yezid bin Muhalleb de Taberistan'da başarılar kazan ıyordu. Süleyman iki yıl beş ay saltânattan sonra 99/717 y ılında öldü. L) II. Ömer'in halifeliği (99 101/717 720) : Kardeşi gibi Süleyman da oğlunu tahta varis göstermi şti. Ama büyük oğlu Eyyfıb kendisi hayatta iken ölmüştü. .İ kinci oğlu Davud'un ise Bizans kuşatmas ı sırasında şehit düştüğü sanılmaktadır. Çaresiz kalan Süleyman amcas ı oğlu ve I. Ömer gibi adâleti ve dindarl ığı ile tanınmış bulunan Ömer ibni veliaht bıraktı . Sünniler'in kendisini V. Halife diye tanıdıkları II. Ömer'e Halifet üs Salih la. kabı da verilmiştir. -

Gerçekten de o, merhamet hissi dolu, derin bir adalet fikrine sahip, çok sâde bir hayat ya şayan, sorumluluk duyan bir insanda. Onu tan ımlamak için şu örneği vermek yerinde olur : Bir gün eşi Fâtime, Ömer ibni Abdülaziz'i çok üzgün görmü ştü. Bunun nedenini kendisinden sordu ğu zaman, Ömer, Abdülmelik'in k ızı olan eşine şöyle cevap verdi. «Ey Fâtime, müslümanlarla gayrimüslimlerin yönetiminin başında bulundu ğum için, açlıktan ölen fakirleri, umutsuzluk içinde ç ırpınan hastaları , felaketin pençesinde • inleyen çıplak insanları, zulüm görevleri, hapse girenleri, sayg ıya layık ihtiyarlan, çok çocuklu esirleri dü şünüyorum da kıyamet gününde Cenab-i Hakk'ın onlar hakkında benden hesap isteyeceğini düşünerek ,korkuyor ve ağlıyorum (101). Sana soyundan, kardeşinden kalmış olan mücevherlerin hepsini devlet hazinesine terketmeni rica etsem, kabul eder misin?» Bu teklif karşısında, eşi Fâtime hiç tereddüd etmeden bütün mücevherlerini beyt ül-mâl'e teslim etmi şti. E şinin ölümünden sonra yeni halife II. Yezid, kar deşi Fâtime'ye bu mücevherleri geri vermek istediyse de, bu asil ruhlu kadın, kocasından sonra ona âsi olamayaca ğını söylerek reddetti. Yezid de bunlar ı akrabalarına dağıttı . Ömer ibni Abdülaziz kendinden önceki halifeler taraf ından gaspedilmiş , hristiyan ve musevilere ait kilise ve sinagoglan eski sahiplerine geri verdi. Her valiye adalet ile i ş görmelerini emreden mektuplar yazd ı . Adâletsizli ği ile tanınan valileri, memurları işten uzaklaştırdı. Hilafet makamına mahsus bütün atlar ı hazineye geri (101) Emir Ali, a.g.e., I., S. 125.

Bahriye ÜÇOK

verdi, kendi at ı ile gezdi. Emir ül-Müminin önce nefsine ve evindeikilere adâleti uygulad ıktan sonra selefleri olan Emevi emirleri tarafı ndan ihdas edilmi ş olan bidatların kaldırılmasına çalıştı . Bu arada Hz. Ali'nin o ğlu Hasan'ın hilâfetten vazgeçmesinden beri, Emevi emirlerinin Hz. Ali'yi hutbelerde sebb etme âdetini bir cuma hutbesi ile yasak etti. O günden sonra Hz. Ali ve ailesine sebb yerine «innallahe ye'mür'i bi'l-adli...» diye ba şlayan ayeti koydu (102). Bunun üzerine devrin şairleri ona methiyeler yazd ılar. Vaktiyle Hakem'in o ğlu Mervan, Hz. Peygamber'in vakfı olan Fedek topraklar ını «Arazi-i emiriye»den sayarak mukataa ile tasarrufuna geçirmi şti. Kendisinden de çocuklarına kalmıştı, yani Ömer ibni Abdülaziz de mirasç ılar aras ındaydı. Halife bunu, vezirinin yanı nda, eski haline getirip Hz. Ali ailesine geri verece ğini söyledi. Veziri ona,.«ama evladm ı ne yapacaks ın?» diye sorunca, «onlar ı Allah'a ısmarladım» diye cevap verdi.

IL Ömer, Hz. Ömer gibi beyt ül-mâl'dan nafaka al ıyordu. Halifenin bu tevazu içinde geçen hayat ı , öteki .e şraf ve emirler tarafından taklit edilmek gerekirdi. Öyle de oldu, ama Emevi soyu çok lükse ve israfa al ışkındı. Birgün toplanıp Fâtime binti Abdülmelik'in yanına geldiler. Durumdan şikayette bulundular. Fatime e şine gidip meseleyi anlatt ı. II. Ömer ona : «Hz. Huhammed, bize yüce bir ırmak b ıraktı. Ebu Bekir ve Ömer gerekti ği gibi hareket ettiler, sonra Yezid, Mervan, Abdülmelik ve onun o ğulları Velid ve Süleyman bu ırmaktan yararland ılar. Sıra bana geldi, halbuki ırmak kurumu ştu. Eğer bu ırmak eski haline getirilmezse sahiplerini kandırmaz.» Halifenin ne demek istedi ğini çok iyi anlayan Fatim.e» «Ama Beni Ümeyye birgün fırsat bulur, sana bir zarar verir» diye halifeyi uyarmak istedi ise de; 0,hiddetle «korktu ğ'um gün kıyamet gününden daha korkunç de ğildir ya» dedi. Fatime, Emevi ürneras ının yanına gidip «Bu duruma sebeb sizsiniz, çünkü Ömer ibni Hattâb'ın soyundan siz kız aldınız» dedi (103). Ömer ibni Hattab'm doğruluğu, adâleti bilinmektedir. Bir gece kol gezerken, birden bir kadının kızına, evinde, «kalk süte su kar ıştır» dediğini duymuş . Kız «Emir ül-Müminin süte su katmay ı yasakladı » diye cevap vermi ş . Anası «Emir ül-Müminin nereden duyacak» deyince, k ız «Görünüş(102) İbni Tiktaka, el-Fahri, S. 207. (103) Cevdet Paşa, Kısas, VIII., S. 306.

EMEV İ DEVLET İ

le ona uyup gizlide isyan m ı edelim, buyruğundan aynlahm mı ?» diye karşılık vermiş . Hz. Ömer evin adresini belleyip Dar ül-Hilâfe'ye geldiğinde oğlu Asım'ı çağırıp evin adresini kendisine bildirdikten sonra «E ğer kimsenin nikah ında değilse, bu kızı nikah etmesini, böylece belki Tanrı'nın hayırlı bir evlât vereceğini» söyledi. Bu evlenmeden Ömer ibni Abdülaziz'in annesi Ümm Asım doğmuştur. II.. Ömer zaman ında Harieller, Arabistan ve Afrika'dan elle. rini çektikleri gibi, onun yan ına elçi göndererek kendisine biat ettiklerini, fakat kendisinden sonra yerine Abdülmelik'in o ğlu Yezid'in geçmesine raz ı olmadıklarını haber verdiler. II. Ömer Hanicilerle yapt ığı ünlü tart ışmada, yalnız bu noktaya cevap verememi ş ve bundan da çok üzülmü ştü (104). Emeviler gördüler ki, Ömer ibni Abdülaziz'in hilafet süresi uzarsa, belki de Yezid'i veliandlikten ç ıkaracak; o zaman i ş bütün bütün onları n elinden gidecek. Bunun için onu zehirlemeyi dü şündüle. Bir rivâyete göre de bu dü şüncelerini gerçekle ştirdiler. Oun valilerine yolladığı genelgelerde çok gerekli baz ı tavsiyelerden sonra : «Her ne ad alt ında olursa olsun, hediye kabul etme; halka dağıtılan kutsal kitaplardan bedel kabul etme, seyyahlardan, nikahlardan, süt ve deve üzerinden vergi alma» gibi emirleri merhametinin bir ba şka belgesidir (105). Onun zaman ında sınırlarda barış ve selâmet yolları aranmış , isyanlar bastırılmış , fakat yeni ve büyük fetihlere giri şilmemiştir. Kaynaklar I. Velid'in büyük binalar yaptın-na merakını, Süleyman'ın kadınlara düşkünlüğünü tasvir ederlerken, II. Ömer'in dindarl ığını hep birlikte övmektedirler (Taberi, IV. S. 197). Her ne kadar Ebul-Feree tarihinde, (I. S. 194) onun hakk ında Bizans kuşatmasının kaldırılması sonucunde Bizansl ıların karadan ve denizden çekilmekte olan Müslüman askerlerini öldürrneleri üzerine, onun da hristiyanlara kötü muamele etti ğini, kiliselerinde çan çalmalarına, ibadellerinde seslerini yükseltmelerine, hayvana bindikleri zaman eğer kullanmalarına engel olduğunu yazarsa da, bunun doğru olmadığı kanısına diğer kaynaklar bizi ula ştırmaktadır. Netekim II. Ömer'in valilerinden Cerrah bin Abdullah'ın Horasan' ın (104) Cevdet Paşa, Kısas, VIII., S. 310. (105) Emir Ali, a.g.e., IL, S. 126.

Bahriye ÜÇOK

ancak kılı ç kuvvetiyle yola gelece ğ ini kendisine bildirmesi üzerine Halife onu valilikten azledip Horasan Müslürnanlar ına «paylar tahsis etti», haraç vermekten onlar ı affetti (106). II. Ömer 25. Receb. 101/12. Ş ubat 720'de öldü (107). M) II. Yezid'in halifeli ğ i (101-5/720-4) : II. Ömer'in öldüğü gün Yezid bin Abdülmelik (II. Yezid) hilafet taht ına oturdu. Annesi I. Yezid'in k ızı Atike idi. II. Ömer'in zamanında Mudarlar'la Yemenliler barış içinde yasarlarken, II. Yezid zaman ı nda bu durum bozuldu, halifenin kar ısı Haccac'm ye ğ eni idi. Bundan ötürü II. Yezid Mudarlar'a kar şı her zaman dost ve yard ımcı oldu. II. Yezid, II. On-:.er'in yapt ığı ne kadar iyi iş varsa onları bozmakla görevine ba şladı .. Örneğin, II. Ömer savaşa gidenlere maa ş bağlamış tı ; onlardan vergi alm ıyordu; Mev'ali'yi de Araplarla e şit düzeye getirme ğe çalışıyordu. Hristiyanlara iyi muamele ediyordu. Bu muamele o dereceydi ki, vaktiyle kilise iken camiye çevrilmi ş olan bir tap ınağı eski sahiplerine verip gene kilise olarak kullan ılmasına izin vermi şti (108). II. Yezid'in cülusunu haber alan Küfe valisi, ondan Hariciler üzerine bir kuvvet göndermesini istedi. Hariciler ise Halifenin de ğiştiğinden habersizdiler. Bununla birlikte üzerlerine gönderilen birlikleri yenilgiye uğratmaktan geri katmad ılar. Halife Irak valisi eliyle onların üzerine bir kaç kez asker yollad ı . Ama Hariciler her seferinde üstün geldiler. Sonunda II. Yezid, karde şi Mesleme bin Abdülmelik'i 10 000 kişilik bir kuvvetle Küfe'ye yollad ı ve Hariciler'in ba şkanı Bestam bu sava şta katledildi. Böylece ayaklanma bast ı' ılmış oldu. II. Yezid'in saltanat dönemini sars ıntıya uğratan ikinci bir olay da eski Irak valisi Yezid bin Muhalleb'in ayaklanmas ıdır. Yezid bin Muhalleb Horasan valisi iken Curcân'da elde etti ği ganimeti teslim etmek istemedi ğinden II. Ömer tarafı ndan azl ve Basra'da hapsedilmişti. Bu halifenin hastal ığı sırasında hapisten kaçt ı ve II. Ye= zid'e kar şı (109) Kitap ve sünnet ad ına etraf ına toplad ığı adamlarla Basra, Vas ıt ve Küfe'de ayakland ı (102/721). Halife karde şini (106) (107) (108) (109)

Belâzuri, Futuh ül-Buldân, II., S. 310; Wellhausen, Arap Devleti, S. 163. Taberi, a.g.e., IV., S. 249; Mes'üdi, Muruc, V., S. 446. Emir Ali, a.g.e., I., S. 125. Mes'üdi, Muruc, V., S. 453; Taberi, a.g.e., IV., S. 245 v. öt.

EMEVI DEVI ET İ

120 000 askerle ona kar şı yolladı. İbni Muhalleb maktul düştü ve bütün ailesinin erkekleri öldürüldü. Do ğu bölgeleri bu biçim ayaklanmalarla hanedanın kuvvetini sarsarken, bat ıda da bazı ayaklanmalar baş göstermi şti. II. Ömer zamanında İspanya'da kabile anlaşmazlı klan görülmezken, şimdi eski neseb kavgaları yeniden alevlenmişti, her şehir savaş durumuna girmi şti. I. Velid zamanında Haccac' ın kardeşi tarafından Yemenliler'den tahsil edilen ağı r vergi, II. Ömer taarf ından kaldınlmışken, şimdi yeniden bu vergi konulmu ş ve Yemen ahâlisi sefaletin en a şağı derecesine düşmüş tü. Ömer ibni Abdülaziz'in kurdu ğu düzenin, hepsi yok farzedilmi şti. Yani, vergi islahat ı kaldırılmış, Hristiyanlara verilmi ş olan kiliseler geri al ınmış , hatta onların kilisedeki resimler önünde ibâdet etmeleri yasak edilmi şti. Gene II. Yezid'in emri ile tap ınaklardaki duvarlar, ta şlar, tahtalar üzerindeki ve kitaplar içindeki bütün canl ıların resimleri de kald ırtılmaya çah şılmıştı . Halifenin bu hareketi Bizans Imparatoru III Leo'nun ikonları (Aziz resimleri) yasak etmesiyle ayn ı zamana rastlamaktadır. (Ebu'l-Ferec, I., S. 194; Wellhausen, Arap Devleti ve sükutu, Es. 154). Hariciler'in zâlim tan ıdıkları bazı âmirlerden intikam almalar ı gene II. Yezid'in tahta geçmesi ile ba şlamıştır. Bütün bu zorlama, isyan ve karışıklıklar içinde II. Yezid herşeye karşı kayıtsız bir durumda, önce güzel Sellâmet ül Kas, sonra güzel sesi ile ün yapm ış liabâbe adındaki cariyeleri ile günlerini geçiriyordu. Ülkenin her yönünden gelen şikayetçiler günlerce, haftalarca saray kap ısında beklerlerken, o, güzel Hababe ile şiir, musiki ve şarap alemleri tertiplemekten çekinmiyordu. Halifenin Habahe'ye olan e ğilimi o derecedeydi ki, devletin bütün i şlerini onun eline bı rakmakta bir sakınca görmemişti; Hababe istediklerini istedi ği yere atayabiliyor, istediklerini azledebiliyordu. Bu durumdan s ıkı lan Halife'nin kardeşi Mesleme bin Abülmelik onu boş yere uyarmaya çal ıştı. Habâbe elindeki ut ve güzel sesiyle Halifeyi o kadar kendisine ba ğlamıştı ki, II Yezid cuma namazlannda imamet vazifesini bile karde şi Mesleme'ye bırakmıştı (110). Güzel Hababe'rlin bir nar tanesi yüzünden ans ızın ölınesinden Halife o derece büyük bir üzüntüye kapıldı ki, on onbeş gün sonra 25. Ş evval 105/27. Mart. 724'de öldü. -

(110) Mes'ûcli, Muruc, V., S. 450 v. öt.; Cörci Zeydân, Medeniyet-i I., S. 81-2.

613

Bahriye ÜÇOK

N) Hiş âm bin Abdülmelik'in halifeli ği (105-125/724-743) : Hişânt kardeş i II. Yezid gibi II. Ömer'in yapt ıklarını kendi menfaati için bozmaya çal ıştı denilemez. II. Yezid'e oranla daha az zararl ı bir insand ı . O, pek halin, akidesi dürüst, çok dindar fakat o nispette hasis idi. Umeras ı onu memnun edebilmek için pek çok mal, mülk hediye etmek gere ğini duymu şlardı . Esasen Emevi soyunun özelliklerinden birisi de mal ve mülk biriktirmek hevesiydi. Bu yüzden de rü şvet kap ıları ard ına kadar aç ılmıştı . Hişam'ı n saltanat ı s ıras ında bir Türk hükümdar ı (Belazurrye bakılırsa bu Afşin olmalı ) Fergana'da ayaklandığından (111) Horasan valisi Eşres bunu bast ırmakla uğraşmaktaydı . Fakat Emevi Emirlerinden birinin şikayeti üzerine vazifeden azledildi. Halbuki Eşres'in politikas ı , çok daha ak ıllıca ve insani idi. Onun yerine, Hişam'a ve e şine çok be ğendikleri birer gerdanl ık hediye eden Cüneyd atandı . Ancak Cüneyd, Horasan'da yapt ığı birçok sava şlarda ba şarı elde edemedi. Bu arada Türk hükümdar ı da Semerkant ve Buhara'yı sıkış tırmaya ba şladı . Bir süre sonra Cüneyd Halife Hişam'ın nefret etti ği Muhalleb ailesinden bir kızla evlendi ği için azledildi. Yerine As ım Hîlâlî geçirildi. Ama Türklerle sava şmada Asım da ba şarılı olamadı . O da azledilerek yerine Esedi Kasti atand ı . Bunun karde şi Halid-i Kasri ise Irak'da vali idi. Hâlid çok zulmetti ğinden Hariciler parti, parti isyân ettiler. Gerçi Haneler yenildi ise de, Halife dayanam ıyarak Hâlid'i azledip yerine Nasr bin Seyyar'ı getirdi (112). Hi şam 717 yıllarında hükümet merkezine kar şı girişilmiş olan sonuçsuz sava ştan sonra çok ihmal edilmi ş olan Bizans'a kar şı yeniden saldırıya geçti. Onun ordular ı çoğunlukla yaz ın elde edilmi ş yerleri, k ışın yitirdiklerinden, saltanat ı sırası nda Bizans s ınırları içinde hiçbir devaml ı fetihte bulunamad ılar. Hişam devrinde Araplar bat ıda, doğ udakinden daha büyük bir kudretle ilerlediler. Yukar ıda da iş aret edildiğ i üzere Hi şam Ispanya'ya Abdurrahman iii-Gafiki'yi yollamış , o da Tours ve Poitiers'ye geçmi şti (732). Afrika Müslümanlar ı her nekadar halis Müslüman idiyseler de, gene de Araplar'a e ş it bir muamele görmemekteydiler. İşte bu durumdan Harieller yararlanmay ı bildiler (111) Belâzuri, Futuh, III., S. 314 v. öt. (112) Gibb, Ortaasyada Arab Futuhat ı, S. 55.

EMEV İ DEVLETI

ve şiddetli bir ayaklanman ın patlamas ına sebeb oldular (741). Böylece Kayravan'a kadar olan yerler Emeviler'in ellerinden ç ıktı. 125/743 yılı başlarında ölen Hi şam'ın en büyük kusuru servet biriktirmekti. 20 yıla yakın saltanat süren bu Halife K ıbrıs'ın verdiği haracın arttırılmasını, ıskenderiye'ninkinin de iki kata ç ıkartılmasım emretmi şti. Onun politikas ı Berberileri olduğu kadar Maveraünnehr'deki Türkleri ve İranlıları da ümitsizliğe düşürmüş ve Abbasi propagandac ılarmın çalışmalanna zemin hazırlamıştı . O) IL Velid'in halifeli ği (125 126/743 744) : Hişam'a yeğeni II. Yezid'in oğlu Velid halef oldu. Bu Halife babas ından eğlenceli bir hayat sürme e ğilimi ve sanat istidadı tevarüs etmi şti. Halife olunca halk kendisini, önce a ğır vergilerden bir kurtarıcı olarak karşıladı . Çok geçmeden uyruklar ı yanılmış olduklarını anladılar. Halifelik merkezinden uzak bulundurulmak amac ıyla Filistin'de bir çöl sarayında gençli ğini geçirmek mecburiyetinde b ırakılmış olan II. Velid iktidara geçtikten sonra Şam'ı terkedip gene çöl sarayında kendini spora, şaraba, şiire, şarkıya verdi. Islâmiyet çoğunlukla Emevi Araplann ın yaşamına esasta nas ıl büyük bir değişiklik getirmemi şse Arap şiiri de kendi eski geleneklerine öylece bağlı kalmıştı. Ancak Suriye ve Irak'ta hayat eski anayurttakinden daha çok bir geli şmeye uğramıştı. Burada ikabileler aras ındaki kin çok daha ihtiraslı şekiller alıyor ve Kays kabilesi ile Kelb kabilesi arasındaki sava şma yıllardanberi süregeliyordu. Bu kabile kavgaları Abdülmelik ve Haectic zamanında olduğu gibi en parlak şiirlerin söylenmesine vesile oluyordu. Saray şairi el Ahtal ve rakipleri Cerir ve Farazdak duyulmamış derecede küstah bir ifade ile birbirlerine hücum ediyorlard ı. Bunlardan daha a şağı derecede olan bir şairler ordusu ise, kendilerine bu ünlüler sayesinde isim yapabilmek amac ı ile kavgalara karışıyorlard ı. Mekke ve Medine daha sâkin ve kibar bir toplumun şehirleri halinde kalm ıştı. -

Şiirin yanı sıra şarkılar da önem kazand ı . Bu arada kad ın aşkı şiirlerde ve şarkılarda yer ald ı . Bunlarda istiraptan eser yoktu. Bu yeni tarz, Arabistan'da heyecan ve şevk ile karşıland ı. II Velid yaşama zevkinin methedilmesine yeni bir alan açt ı. Bu da şaraba dair söylenen methedici şarkılardı r (113). Cahiliye devrindeki şaraba düşkünlük, Arap şiirinde de öylesine önemli bir yer tutmu ş(113) Brockelmann, a.g,e., S. 121-2.

Bahriye Ti- ÇOIC

tu ki, İ slâmiyet'in kesin yasa ğına rağmen Araplar ne şarap içmekten, ne de onu ş iirlerle methetmekten geri kalmam ışlardı. Şimdi ilk defa bir Halife bunlar ı te şvik ediyordu. Abbasiler devrinde de bu şarap üstüne şiirler sadı k okuyucular bulacaktı r. II. Velid'e bu tür ş iirleri onun Hristiyan içki arkada şı el-Kasım bin Tufeyl öğretmiştir. Halife II. Velid kad ınlar, şarkıcılar ve şairler aras ında zevk ve eğlence içinde yaş amaya devam etti: güzel sesli köleler ve cariyeler her tarafı doldurdu. Bütün ülkede şarkılar besteleyip söylemek moda oldu. İ bni Sureyç, Mâbed, Garid, İbn Ayşe vbg. şarkıcılar sarayda baş üstünde tutuldu. Halife taraf ından muazzam at yar ışları düzenlendi. Kendisi gece gündüz içiyordu. Hatta birgün kendisine gelip «Ya Emir ül-Müminin, saray ın etrafı Arap ve Kurey ş temsilcileriyle doldu. İçinde bulunduğunuz durum Halifelik şerefi ile bağdaşmaz» diyen bir mabeynciyi yere yat ırıp ağzına bir boru ile ölünceye kadar şarap ak ıturm ıştı. Bu sefih hayat ın yanı sıra mukaddesata karşı en küçük bir saygı duygusuna sahip olmadığı da kaynaklardan anlaşılmaktadır: Bir gün XIV. Sure'nin 15. ve 16. ayetlerini okurken Kur'an' ı hedef Olarak kar şısına diktirmi ş ve att ığı oklarla kutsal kitab ı delik deşik etmiş ve şu mealde de bir beyit okumuştu : «Mağrur ve âsi insanı tehdit ediyorsun; i şte mağrur ve âsi insan benim; rabbinin önünde k ıyamet günü göründü ğünde ona de ki, beni böyle parçalayan Velid idi» (114). Ayr ıca onun islâmiyetten ç ıktığını ve Mani dinine girmiş olduğunu bildiren kayıtlar da mevcuttur (115). Hatta birgün güzel bir cariyesine hilafet elbiselerini giydirerek camiye imamete göndermi ştir. II Velid'in bu her türlü iz'an dışı hayatı halkı kendisine karşı galeyana getirdiği gibi selefi Halife Hi şam' ın biriktirdiği hazineleri kısa zamanda bitirmesi ve valilerden para istemesi onlar ı kendisine karşı ayaklanmaya yöneltti. Henüz ergin olm ıyan ikinci oğ lunu veliah tayin etmek istemesi de akrabalar ını darılttı. Ayaklananlar ona kar şı —bir direnmeyle kar şılaşmadan— III. Yezid'i tahta ç ıkardı lar. II. Velid kendisine karşı gönderilen birlikleri umulmaz bir cesaretle kar şıladı ; daha sonra Palmir'in güneyindeki çölde Bahra sarayına çekildi; kendisini orada k ıstıran düşmanları başını keserek bir mızrağın (114) (115)

Mes'âdi, Muruc, VI., S. 10 v. öt., İbni Tiktaka, el-Fahri, S. 214; İbn ül - Esir, el - Kamil, IV., S. 269. Bk. Şerefettin Yaltkaya, Darülfünün ilahiyat Fakültesi Mecmuas ı Sayı 15., S. 7 v. öt.

EMEV İ DEVLET İ

ucunda Şam'a götürdüler ve yan ına da bir çatlak günlerce teşhir ettiler 0 16).

71 şarap koyarak

2. — Emevi Devletinin çöküsü : A) III. Yezid (126-7/744)'e karşı ayaklanmalar ve İbrahim'in tahttan vazgeçmesi : Şam'da resmi biat s ırasında III. Yezid, II. Ömer'i örnek tutmu ş olduğu belli olan, dolgun bir hutbe okudu. Bunda zorla in şaat yapmamay ı , kanal yapt ırmamayı , servet biriktirmemeyi, bir eyalette elde edilen paray ı gene o eyâletin ihtiyaçlar ı için sarfetme ği, askerleri uzun süre sava ş yerlerinde tutmamay ı, gayrimüslim arazi sahiplerine fazla vergi yüklememeyi ve her zaman için zay ıfların güçlülerden şikayetlerini dinleyeceğini vadetti. «E ğer bunu yapmazsam, beni azledebilir, cezaland.ı rabilirsiniz,- benden daha layik bir kimse varsa ba şınıza geçirin; ona ilk biat edecek olan ben olaca ğım; kayı tsız şarts ız itaat, hiçbir insana de ğil sadece Allah'a d ır» dedi. III. Yezid a ğır vergileri indirdi, ehliyetsiz Emirleri de ğiştirdi. Tam anlamıyla Kelb kabilesine dayand ı ; etraf ında hiçbir Kays'lı yoktu. II. Velid'in katil üzerine Humus halkı ayaklandı; bunlar Yezid'e biat etmek istemediler. Filistinliler de ayaklanmaya kat ıldılar. İç savaş birçok katliamlar ı gerektirdi. Fitne ve fesat pek büyük güçlüklerle bast ırıldı. Fakat Şam'da ayaklanma ç ıkınca, hükümet sarsı ldı . Yemâme ve İrak'da da ayaklanmalar çıkmış tı . Bu sırada Horasan valisi bulunan Nasr bin Seyyâr azledildi; Nasr bin Seyyar bu emri dinlemedi, halefini de tan ımadı . Hükümet çaresiz onu gene Horasan valisi b ıraktı . Ama bu kez de Horasan'da aç ıkça ayaklanma çıktı . Halkın bir fırkası Nasr'a karşı ayaklandı . O zaman Magrib'te de ayaklanmalar oldu. Ama i şler daha çok karışı k olduğundan bat ıya kimsenin önem verdi ği yoktu. Altı aya yak ın bir saltanattan sonra, III. Yezid, Ebu'l-Ferec'in bildirdi ğine göre ülserden öldü (I. S. 197). Cariyeden do ğma ilk halife olan III. Yezid ölünce yerine gene bir cariyeden do ğma olan karde şi İbrahim geçti (117). Ancak Şam'ın dışında hiç kimse kendisine biat etmedi ğinden iki ay on gün iktidarda kaldıktan sonra kendisi tahttan feragat ederek bir kenara (116) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 197. (117) Mes'ûcli, Muruc, VI., S. 31 v. öt.; Emir Ali, Musavvar Tarih - i Islam, I., S. 166.

Bahriye ÜÇOK

çekildi. Bunun üzerine daha önce ayaklanm ış bulunan ve I. Mervan' ın torunu olan Mervan bin Muhammed'e biat olundu. İbrahim de sonradan ona biat gittiğinden arada bir anla şmazlık kalmadı. B) II. Mervan'ın halifeliği (127-132/744-749) : Mütezili bir inanca sahip olan (Mes'udi, VI. S. 20) II. Mervan çok tedbirliydi meş akkatlere mütehammildi, tarih incelemelerinden büyük bir zevk duyard ı , ancak Emevi soyunun iflâs ı sırasında iktidara geldi ği için faydal ı işler görmeğe fırsat bulamad ı . II. Mervan' ı n cülusundan az zaman sonra Humus ve Filistin halk ı gene ayaklandı . Hariciler çöldeki s ığınaklarından çıkarak Emeviler'in me şru saymad ıkları yönetimlerine karşı harekete ge• çip halkı kendi inançlarına kat ılmaya çağırdılar. Hariciler say ıca çoğunlukta olmadıkları hâlde Yemen, Hicaz ve bütün Irak dolaylarına akı n ederek bir süre egemenliklerini buralarda tan ıttılar. II. Mervan bu karga şalığın yat ıştırılmas ı işinde çok ileri görü şlü bir devlet adam ı olduğunu gösterdi: önce Humus ve Filistin'deki ayaklanmay ı bastırıp başkanlarını idam ettikten sonra, Irak'a derek Hariciler'i Dicle ırmağının ötesine çekilmeğe mecbur eyledi. Ilicaz'da Ebu Hamza'n ın komutas ında bulunan Hariciler Medine' yi kuşatmışlardı . Meydana gelen sava şta şehri ele geçirip halkına Emeviler'den görmedikleri bir biçimde yumu şak ve nâzik davran dılar. Mervan taraf ından Hariciler üzerine gönderilen bir komutan kanlı sava şlardan sonra Hariciler'i bozguna u ğratarak Hicaz ve Yemen'i yeniden Şam hükümetine bağlamayı başardı. Irak'tan çe kilen Hariciler'in bir k ısmı İran'a s ığındılar. Esasen Iran'da mev cut olan kar ışıklıkların büsbütün artmas ına sebeb oldular. II Mervan Suriye, Irak ve Arabistan bölgelerinde bulunan Hariciler` i sindirmeği başarm ış sa da daha do ğudaki bölgelerde Mudarlar, örne ği görülmemiş bir şiddetle Emevi taht ının yıkılmas ına çalışıyorlardı (118). C) Abbasi hareketi : II. Yezid'in hilâfeti s ırası nda Hz. Pey gamber'in amcas ı Abbas'ın torunları lehinde doğu illerinde pro , ılmaya ba şlanmıştı. Kışkırtıcı lar tüccar k ıyafetin.pagndlry de Horasan'a gidip Abbasi ailesinin ba şkanı olan Muhammed hakkında telkinlerde bulunuyorlard ı . Durumu haber alan Emevi vâli (118) Mes'üdi, Muruc, VI., S. 46 v. öt.; Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 197; Wellhausen, Arab Devleti, S. 173 v. öt.

EMEV İ DEVLET İ

si Said bunların tümünü yanı na getirtip sorguya çektiyse de halk ın teminat vermesi üzerine onlar ı serbest b ırakmıştı. Ama Said'in ha lefleri kolayca kand ırılamadılar. Abbasi yanda şları kendilerini tehdit eden korkunç tehlikeye ra ğ men dâvalanndan vazgeçmediler İçlerinden yakayı ele verenler ağır işkencelere uyruk tutuldular; ancak bu oranda da say ıları çoğaldı . Kı sa bir süre sonra Emeviler, den hilafet hakk ını istemek amacıyla gizli bir dernek de kurdular II. Yezid'in kötü yönetimi ve Yezid bin Muhalleb'e uygulad ığı akıls ızca muamele Yemenlileri heyecanland ırdı ve üzdü. Artık her yerde II. Yezid'in kötü yönetiminden yak ınılmaya başlandı . Emevi saltanat ı yöneticilerinin kötü tutumlar ı kendilerine-karşı bir Şuubiye partisi yarat ırken, Hz. Ali soyundan inenler arasm da baş gösteren yeni bir ayr ılık, Abbasoğulları'nın parlak geleceklerine elveri şli bir ortam meydana getiriyordu. Şöyleki : Halife Hişam zamanında Hz. Hüseyin'in torunlar ından Zeyd şikayet amacıyla huzura çıktığı zaman, Halife taraf ından tahkir edilerek kovulmuştu. Zeyd Küfe'ye vard ığı zaman, akrabalarının karşı koymalarına rağmen ayakland ı ; ama düşmanları tarafından öldürüldü. Bu yetmiyormu ş gibi. Eıneviler onun cesedini yerinden çıkarıp yakmışlar ve külünü Fırat ırmağ' ına atmışlardı (119). Ştilet aras ında ilk ayrılık da böylece ba şlamış oldu. Zeyd'e uymay ıp daha itidal sahibi olan Şiilere İmamiye adı verilmiştir ki, bunlar Zeyd'in ayaklanmas ına kat ılmamışla rdı . Zeyd'e uyanlara ise Zeydiler adı verilmiştir. (Zeyd sadece Hz. Hüseyin'in torunlar ından olmakla ün almış olmayıp aynı zamanda bir takım telif kitaplara sahip olmakla da tanınmıştır. En bilinen eseri «El Mecmu' fi'l Fıkh» dırki, ilk fıkıh kitabının bu eser olduğu söylenmektedir). -

Abbasoğulların'dan Muhammed bin Ali kendi soyunun halifeliği için bir hayli propaganda da yapt ıktan sonra 125/742-3'de ölmü ş, ölmeden önce de kendisine üç o ğlunu sırasıyla veliaht tâyin etmi şti. Bunlar, İbrahim, Ebu'l Abbas (Seffah) ve Ebu Cafer (Mansur) idiler. Zeyd'in 121 veya 122 hicri y ılında yukarda söylemi ş olduğumuz gibi öldürülmesi, Abbaso ğullarını hem güçlü bir rakipten kurtarmış, hem de Şiilerin İmami ve Zeydi olarak ikiye ayr ılmaları iktidar yolunun onlara daha kolay aç ılmasına sebeb olmuştu. -

(119) !bn Tiktaka, S. 213.

Bahriye OÇOX

Ayrıca bu s ırada Ebu Müslim de ortaya ç ıkmıştı : Ebu Müslim Arap as ıllı olmasına (bir rivâyete göre İranlıdır) rağmen Horasan'da doğup büyümüştü (120); sonradan, Abbas' ın torununun oğlu, yukarda ad ını söylediğimiz, Muhammed'in hizmetine girerek Horasan'a gitmi şti. Ebu Müslim bu bölgede Haşimileri savunacak yandaşlar buldu; kısa bir süre sonra bu bölge halk ını Emevilere karşı ayaklandırmakta gecikmedi. Bu i şi ondan başka böyle üstün bir başarıyla yürütecek bir kimse dü şünülemezdi. Çünkü Ebu Müslim sebatkard ı, hislerini saklıyabilirdi, ve gerekti ği zaman şiddet kullanmaktan çekinmezdi. Eski bir tarihçi onun için «En feci bir yaka bile onun yüzündeki memnuniyet ifadesini silmeye yetmez, en büyük müjdeler onun yüzünde ufak bir sevinç çizgisi çizemez, fena rastlant ılardan hiçbir zaman üzülmez, en öfkeli zamanlar ında bile metanet ve iradesini elden kaç ırmazdı » demektedir. Ebu Müslim suni nezaketi ile dost, dü şman birçok kimseyi kendine kazanmay ı bildi. Makyavellrye layık bir maharetle Mudarhlar ile Himyerliler'i birbirlerine düşürüp sava ştırdığı halde ne Mudarlılar ne Himyerliler onu arabozuculukla suçlamam ışlardı . Esasen imparatorluğun Iran gibi uzak bölgelerinde ayaklanma hissini harekete geçirmek için bir tek söz bile yeterliydi : «Ehl-i Beyt'in hakları ! ». Horasan'da yerle şen Himyerliler ile Irak ve Hicaz Araplar'ı aynı his ve düşüncedeydiler. Yöneten zümre, nüfuz ve iktidar ı yalnız kendinde toplad ığı için, kıskançlık, haset duyguları en şiddetli anlaşmazliklara sebebe olabiliyordu. Çok geçmeden Horasan, Abbasi yanda şlarının merkezi haline gelmişti. Horasan valisi Nasr bin Seyyar gerçi muktedir bir insandı ama daha elveri şli bir fırsatta ehliyetini gösterebilirdi. Halife Hariciler ile savaşırken, o da do ğuda Kirmani adında birinin emri altında toplanmış olan Yemenlilerle mücadele ediyordu. Böylece Araplar' ın askerlerinin s ık sık karargahlar ından uzaklaştıklarını gören Ebu Müslim çoktanberi tasarlad ığı ayaklananayı başlatmanın zamanı geldiği kams ına vardı. ihtilalciler 25. Ramazan 129/10. Haziran. 747'de topland ılar. Bir hafta içinde, daha önce öldürülmü ş veya ölmüş ne kadar ba şkan varsa onların matemini tutmak istiyormu ş gibi siyahlar giyinerek, (120) Ibn ül - Esir, el-Kamil, IV., S. 252; Emir Ali, a.g.e., S. 173.

EMEV İ DEVLET İ

siyah bayraklar ta şıyarak şehirden şehire bat ıya doğru yol aldılar; önlerine ç ıkan engelleı i devirip ilerlediler. Mudarl ılar tarafından Kirmani'nin öldürülmesi üzerine, onun o ğulları, Ebu MüslIm'e katıldıklanndan bir kat daha güçlenen ihtilalciler Nasr bin Seyyar'ı Merv'e kadar geri çekilme ğe mecbur ettiler (121). Haşimoğullarının siyah bayra ğı, o vakta kadar bölünmü ş bir halde bulunan Suriyeliler ı birbirlerine yakla ştırdı . Kendilerini tehdit eden tehlikeyi şimdi anlamış olduklarından; Kendilerini Şuubiye'ye karşı savunabilmik için, bir süre için de olsa birle şmeye yöneldiler; Ama bu birleşmenin bir faydas ı olamadı, çünkü Hicaz ve Irak halkı Araplanndan birço ğu da ihtilâlcilere kat ılmışlardı. Biçare Horasan valisi Nasr bin Seyyar yaln ız başına Ebu Müslim'in bir ç ığ gibi gitikçe büyüyen güçlerine kar şı koyamıyacağını anhyarak Mervan'dan yard ım birlikleri göndermesini üst üste istiyordu: «Ah Umeyyeoğulları ! Uykuda mı yoksa uyanık mı olduklarını bilsem... eğer böyle bir zamanda hala uykuda iseler, onlara kalkın vakit geldi diye hayk ınnız!» diye mektuplar yaz ıyordu (122). Bunun üzerine Mervan, Irak valisine, Nasr'a yard ım etmesini emretti. Fakat o, daha yard ıma koşmadan Fergana ve Horasan, Ebu Müslim'in eline geçmiş ve gücü artmıştı . Ebu Müslim'in ne derece iktidarlı bir adam olduğu, onun ordusu içinde kulland ığı komutanlardan belli idi. Örneğin Kahtaba bin Şebib adında Hicazlı bir Arap, Nasr bin Seyyar' ı Serhas'a kadar ko ğuşturarak büyük zararlara uğratmıştı. Suriye askerlerinin mâneviyatlan bundan ötürü çok kınlmıştı . 85 yaşında bulunan Nasr bin Seyyar önce Ciireân'a, oradan Fars'a doğru kaçmakta iken öldü. Bu sırada Halife Mervan bu ayaklanman ın hangi Hâsimi için yapıldığını araştırmakla meşgüldü. Sonunda İmam denilen İbrahim bin Muhammed bin Ali yüzünden ayaklanman ın çıktığını anlayınca, onu Harran'a getirtti. İ brahim zindanda birçok El-nevi ve Ha şimi buldu. II. iimerlin oğlu Abdullah ve I. Velid'in oğlu Abbas bunlar arasındaydı . İbrahim'in tutuklu bulunmas ı , ayaklanma hareketine engel olmadı. Kahtaba bin Şebib Cürcan'da Nasr bin Seyyar' ı yendikten sonra, hemen bat ıya yürümü ştü. Orada Hâlid bin Bermek adında (121) (122)

Emir Ali, a.g.e., I., S. 174. Emir Ali, a.g.e., I., S. 174.

Bahriye 11ÇO1

birisi de vard ı . (Bunun mensup oldu ğu Bermek ailesinin Abbasi devletine yapaca ğı hizmetler ileride görülecektir). Kahtaba Rey şehrinde düzenin sa ğlanması ile uğra şırken, o ğlu Hasan Haricileri tenkil ediyordu. Hasan Nihâvend'i de kuşattı . Babas ı Kahtaba ise Mervan taraf ından bu şehre gönderilen yard ımcı birliklerle sava ş tı ve onları yendi. Kahtaba Irak'a geldi, Fırat'a yakın bir noktada ordugahm ı kurdu. Irak valisi Yezid'in ordusu ile Kahtaba'n ın ordusu Hz. Ali'nin oğlu Hz. Hüseyin'in şehit edildiği yerde karşılaştılar. Emeviler burada büyük bir yenilgiye u ğradılar, ama Kahtaba da sava şla öldü. Oğlu Hasan ordu kumandanl ığım eline aldı ve Vâsıt'a kadar, kaçışan Emevileri kovalad ı . Böylece Kûfe onun eline geçti. Başarısızlık haberleri Mervan' ı deliye çevirdi ğinden intikam ate şi içinde kıvranıyordu. İbrahim'in Ebu Müslim ile gizlice haberleştiğini keşfeden Halife, hemen onun katlini emretti; di ğer tutuklular da onunla birlikte idam edildiler. Veliahtlık sırasına göre İbrahim'in yerini alan Ebu'l-Abbas Abdullah kardeşinin üzücü akibetinin öcünü almaya yemin etti. Bu yemini öylesine tuttu ki, kendisine Seffah (= Kan dökücü) lakabı verildi. Hasan bin Kahtaba Küfe'ye girdi ği zaman, Abbasi dailerinden Ebu Seleme e1-Hallâ1 de kendisine ulaş tı. Durum onu göstermekteydi ki, bu şahıs Hz. Ali soyundan gelenlerin gayriresmi temsilcisiydi. Ebu Melerne el-Hallal, Abbasi ailesince büyük bir sayg ı ile karşılandı (123). Herkes onun ellerini öpüyor ve şeref yerini kendisine b ırakıyordu. sadece Ebu Müslim'e itaat etmesi gerekli olduğu ona hat ırlatılmakta idi. Ebu Seleme ve Hasan bin Kahtaba, şehir halkını bir Halife seçme ğe davet ettiler. Belirtilen günde Küfe büyük bir heyecan içindeydi. Siyahlar giyinmi ş binlerce halk mescide doğru gidiyordu. Ebu Seleme de siyahlar içinde ortaya çkıp toplantının sebebini aç ıkladı ; Islannyet'i ve Ehl-i Beyt'in haklarını savunan Ebu Müslim'in art ık Emevi soyunun kötü yönetimine son verdiğini ve bugün bir halife seçmek için toplanm ış bulu• duklar ını, bu vâzifeye en lay ık olan Ebu'l-Abbas Abdullah' ı teklif ettiğini bildirdi (124). (123) Taberl Tarih, IV., S. 334 v. öt. (124) Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, S. 257 v. öt., Cevdet Pa şa, Kısas, VIII., S. 340.

EMEV İ DEVLET İ

'77

Bu arada Hz. Ali soyundan olanlar ın haklarının çiğnendiğini hatı rlatan Küfeliler'in ayaklanmas ından korkulmakta idiysa de, gene renkten renge girmekten çekinmiyen İraklılar, Ebu'l-Abbas adını iş tir iş itmez, hemen tekbir getirme ğe koyulmuşlardı . Ebu'l-Abbas Abdullah gizlendiği yerden camiye getirildi ve herkes ona biat etti (132/750). D) II. Mervan'ın sonu : II. Mervan büyük fedakarl ıklarla bir araya getirebildi ği 10 000 kişilik bir güçle Zab suyu kenarında Abdullah bin Ali kumandas ındaki ordu ile sava şa tutu ştu ve bozuldu. Mervan kendisi köprüden kar şıya geçti ve kurdurmu ş olduğu köprüyü yıktırdı . Geri kalan askerleri bu yüzden k ılıçtan geçirildi. Çoğu da sulara gömüldü. Ordusundan kalan silah ve e şya komutan Abdullah bin Ali'nin eline geçti. Bu bozgundan sonra II. Mervan Musul'a geldi. Musul halk ı onu kabul etmedi, «Allah'a şükrolsun ki, devleti senin elinden ald ı ve bize Haş imi soyundan bir Halife verdi» dedi. Mervan bu sözleri i şitip Dicle'den Harran'a doğru yollandı,. Abdullah bin Ali de onu izliyerek Harrân'a gitti. Mervan oradan Humus'a, buradan Şam'a Şamdan da Filistin'e s ığındı . Burada da barmamaym sonunda Mısır'a kaçt ı . Abdullah bin Ali'nin karde şi Salih bin Ali, Ebu'l-Abbas Abdullah'm verdi ği bir emir üzerine çok say ıda askerle M ısır'a yürüdü. Öncü süvariler Mervan' ı Busayr kilisesinde saklanm ış buldular. Üzerine hücum ettiler, o hayat ını pahalıya satmak istedi ğinden çarpışa çarp ışa can verdi. İşte 132/750 tarihinde II. Mervan' ın ölümüyle Emevi halifeli ği böylece son bulmu ş oldu.

III. ABBAS' İMPARATORLU ĞU 1. — Abbasi imparatorlu ğunun kuruluşu ve gelişmesi : A) Ebu'l Abbas'm Halifeliği (132-136/750-954) : Yukarda anlatt ığımız şekilde Ebu'l-Abbas Abdullah' ın Küfe'de halife seçilmesi ve Mervan' ın Mı sı r'da öldürülmesi ile hilafet Emevi soyundan Ha şimi soyunun Abbasi koluna geçmi ş ve Şam da Islam imparatorlu ğunun merkezi olmaktan art ık çıkmıştı . a) Emeviler'e karşı şiddet tedbirleri : Ebu Müslim Horasanr nin askeri kudreti ve ba şarıları sayesinde iktidara gelen Abbasiler, Suriye'de yüz y ılı aşan bir zamandanberi Emevi ailesinin hegemonyas ına alışı k toplumun gelecekte bir tehlike yaratmas ından duyduklar ı kuş kudan olacak, korkunç cinayetlerle bir y ıldırma politikas ına giriştiler. Bu hareketin ba şı nda komutan ve halifenin amcası Abdullah bin Ali vard ı . İş ledikleri cinâyetleri me şru gösterebilmek amac ıyla, yaptıkları işleri «gazab-i ilahi» olarak vas ıflandırd ı lar. Hz. Ali soyuna re-va görülen kötülüklerin cezas ını veriyor göründüler. Asl ında amaçlar ı , iktidardan dü şmüş olan Emevi soyunu tamamiyle zarars ız bir hale getirmekti. Tarihte e şine az rastlanan büyük cinayetler daha çok Suriye'de i şlendi. Mervan' ı kovalayan Abdullah bin Ali, Şam'i 15 gün kuşattıktan sonra halk ını kılıçtaıı geçirip şehrin surlar ını yerle bir ettirdi. Sonra Ernevilere aman verdi ğini ilan ettirip toplanan Emevi ileri gelenlerinin hepsini öldürttü (125). Ayr ıca Abdullah bin Ali'nin bir emri üzerine I. Muaviye'nin, II. Yezid'in, Abdülmelik bin Mervan'ın ve Hişam'ın mezarlar ı açıldı . Onların kemikleri hakarete u ğradı ve yak ıldı . Duyulan kin özellikle Hi şam'ın çürümemi ş olan cesedine karşı açığa vuruldu: önce k ırbaçland ı sonra as ılıp yakıldı.. (125) Mes'üdi, VI., S.„76; Makrizl, en-Nizâ ve 't- Tehâsüm..., S. 54.

ABBAS İ

İ MPARATORLU Ğ U

Mesleme bin Abdülmelik'in cesedi ise da ğılıncıya kadar ni şangâh olarak kullanıldı (126). Bu vah şetlerden yaln ız II. Ömer'in cesedi uzak kalabilmiş ti. Abdullah bin Ali, Hişam'ın eşi Abde'ye yapt ığı evlenme teklifi, bu prenses taraf ından reddedildi ği için onun karnını deşmelerini emretrni şti. Ebu'l-Abbas Abdullah kardeşi oğlu İbrahim bin Yahya'yı 133/ 750-1'de Musul'a vali tâyin etti ği zaman da buna benzer olaylar geçti. İ brahim bin Yahya 12 000 ki şi ile Musul'a girdi. Önce şehir halkını davet etti; onlardan oniki suçsuz insan ı öldürttü. Musullular geri çekildiler. Vali camiye gireceklerin emniyette olacaklar ı yolunda bir bildiri yayınlayı nca halk çabucak camide topland ı. Caminin önünü kesen askerler bunlardan 11 000 ki şiyi orada katlettiler (127). Bu korkunç katliamdan kurtulabilen dörtyüz erkek de ayr ıca bir baskı n sonunda öldürüldüler. Geceleyin a ğlaşan kadınların seslerinden sinirlenen İbrahim kadınlann ve çocukların öldürülmesini de emretti. Üç gün süre ile .bu emrin yerine getirilmesine çal ışıldı . Musul katliamım tasvir eden Makrizi «Bundan daha kötüsünü Ebu'l-Abbas'dan ba şkasının yaptığı işitilmemiş tir» demektir. Bütün bu ağır cezaların Musul halkına ne sebeble reva görüldüğü yeni Halife'den soruldu ğu zaman, O «Vallahi bilmem ki!» diye verecek bir cevap, bir suçlama bulamam ıştı . Bütün bu cinayetler i şlenirken kendisine Seffâh diye ad verilen ilk Abbasi halifesi güzel sesli şarkıcılann ortas ında Nebiz denilen hurma şarabın] içerek mestolmaktayd ı. Yakınları onun böyle içki içerken görünmesinin doğru olmıyacağını söylemeleri üzerine kendini bir perde ile mütecessis gözlerden ay ırmıştı (128). Abdullah bin Ali'nin diğer bir karde şi, Süleyman bin Ali, Basra'da bulduğu Emevi soyundan kimseleri öldürtüp sokaklarda sürükletti. Bu s ırada Ebu Müslim'in katlettirdi ği insanların sayısı ise 600 000'e ula şmıştı (129). Şurada burada k ılıçtan kurtulabilmi ş olan Emeviler ise Endülüs'e gidip orada yanda şlan ile birleşebildiler. Abbasi devleti kudretini oralara kadar ula ştıramadığı için Eme(126) (127) (128) (129)

Makrizi, en- Nizâ ve 't - Tehâsüm, S. 54, v. öt. Makrizi, a.g.e., S. 54. Makrizi, a.g.e., S. 55. Agani, IV. S. 92; Mes'üdi, et - Tenbih, S. 328, İbn ül - Esir, V., S. 326'da bu cinayetler anlat ılır, ama Taberi bunlardan bahsetrr ıemektedir.

Bahriye ÜÇOK

viler, Abbasoğlulları'na biat etmediler ve Ispanya'da ba ğımsız bir devlet kurabildiler. b) İspanya'da Endülüs Emevi devletinin kurulu şu : Emevilerin her yerde takip edildikleri bu s ırada Abdurrahman bin Muâviye bin Hişam bin Abdülmelik ,Suriye'den kaç ıp şurada burada dolaştıktan sonra Magrib'e ulaştı . Abdurrahman o zaman henüz yirmi yaşındaydı . Adını Cafer ül Mansür diye bildirmiş ; ancak böylece Afrika'da 5 - 6 yıl kalabilmişti. Bu sırada Ispanya'ya Emirler arasında anlaşmazlıklar vardı . Bazı doğru düşünenler bu çeki şmelere bir son verebilmek amac ıyla aralarında gizli bir dernek kurmu şlardı . Abdurrahman bu dernek üyeleri ile ba ğlantı kurmaya, kendini Ispanya'ya çağırtmaya muvaffak oldu. Sonunda Abdurrahman, Berberi Zenata kabilesinden ald ığı birkaç yüz süvâri ile Ispanya'ya çıktı . İşbiliye şehri 20 000 askerle ona yard ım etti. O, Ispanya'ya hakim olmak isteyen birçok Emirlerle sava şlar yapmaya mecbur oldu. Her seferinde üstün geldi. Kendisine kar şı olan Emirlerden bir kısmı Hristiyan k ırallara s ığındılar. Böylece elde etti ği başarılardan sonra 138/755-756 y ılında ona biat edildi ve Endülüs'te bağımsız bir Ernevi devleti kurulmu ş oldu. Ama kendisine Emir ülMüminin dedirtmedi. O sâdece Emir unvan ı ile yetindi. -

c) Yezid bin Hubeyre'nin direnmesi : Hükümet merkezini Şam'dan Küfe'ye (daha çok Haşimiye'ye) nakleden Ebu'l Abbas zamanında Suriye art ık önemini yitirdi. Buna karşılık Irak, Hz. Ali' nin halifeliğinde kısa bir zaman için kazand ığı üstünlüğü yeniden elde etti. Arap kabilelerinin art ık eski önemleri kalmadı . Arap olmıyanlarla Araplar aras ındaki fark ortadan kalkt ı. Bu sırada kuzey Afrika, Abbasi hegemonyas ı altında ise de hükümet merkezinden ayrı, özerk bir duruma geçme e ğilimini kısa zaman sonra gösterecektir. -

Ebu'l-Abbas' ın güçlükle elde etti ği şehirlerden birisi de Va. sit' t ır. Burada II. Mervan' ın eski valisi Yezid bin Hubeyre, Hasan bin Kahtaba ile Halifeye kar şı onbir ay direndi. Ç ıkar bir yol bulamayı nca, kendisi ve ailesi için aman aldı ktan sonra teslim oldu; ama Ebu Müslim Horasani, Yezid'in sağ bırak ılmamasını Halifeye ısrarla söyleyince, onu ve yak ınlarını öldürdüler. Bo arada Ebu Seleme el Hallül da bir gece Halifenin saray ından çı karken, kendisini çekemiyen Ebu Müslim'in adamlar ı tarafı ndan öldürülmü ş ve bu suç da Hariciler'e yüklenmi şti. -

ABBAS1

İ MPARATORLU Ğ U

d) Ebu'I-Abbas'm ölümü : Halife, Ebu Müslim'e sormadan hiçbir işte karara varamıyordu. Askerin çoğu Halife'den çok Ebu Müslim'e bağlıydılar. Ebu Müslim'in de Abbasi soyuyla akrabal ığı olduğu sbylentisi Abbasoğullarını kuruntuya düşürüyordu; hatta Seffah'ın kardeşi Mansur, Ebu Müslim'in katlini bile teklif etmi şti. Ama Ebu'l-Abbas 8..effah, kendisini iktidara getiren böyle bir şövalyenin idamına o zaman raz ı olmamıştı. Seffah'ın Küfelilere güveni olmadığı ndan bir zaman Küfe'de oturup sonra Hire'ye geçti; 134/ 751-752'de de Anbar'a. Bu arada Maveraünnehr'de ayaklanmalar olmu ş, Ebu Müslim Horasani bunları da önlemişti. Ebu Müslim'in bu ba şarısından sonra, Halife'nin ona kar şı güveni azald ı. 136/753-754 yılında Seffah kardeşi Mansur'u hac Emiri nasbetmi şti. Ebu Müslim ayn ı yılda Hicaz'a gidip Mansur ile birlikte hac farz ını yerine getirdi. Yolda pek çok hayır işleyip kuyular açt ırmış ve hediyeler dağıtmıştı . Onun bu cömert davran ışı veliandi sönük bir duruma düşürdü. Mansur Hac'dan dönerken Ebu'l-Abbas Seffah 29 veya 33 ya şındayken öldü. Hayattayken birinci veliand olarak karde şi Ebu Cafer Mansur'a, ikinci veliaht olarak da ye ğeni İsa bin Musa'ya biat ettirmişti. Bu ahitnameyi de Isa'ya vermi şti. Ebu'l-Abbas. ölünce İsa bin Musa durumu Mansur'a yazdı. Hac dönüşü mektubu alan Mansur'a Ebu Müslim ve orada bulunanlar biat ettiler (130). B) Mansur'un halifeliği (136-158/754-775) : Mansur halife olduktan sonra, baz ı rakiplerle uğraşmaya mecbur oldu. Bir yandan da halifenin amcas ı Abdullah bin Ali bu sırada Bizansa kar şı sefere çıkmış olduğundan elinde büyük bir kuvvet bulundurinaktaydı . Bu kuvvetle hilafet iddias ında bulunması muhtemeldi. Mansur bu korku ve ku şkusundan Ebu Müslim'e bahsetti ği zaman, o, Halife'ye merak etmemesini, kendisinin Abdullah bin Ali'yi yenmeye yeterli olduğunu, onun emrindeki askerlerin ço ğunun Horasanlılardan meydana geldi ğini, bu askerlerin Abdullah bin Ali'den çok kendi sözünü tutacaklar ı m söyliyerek Halife'yi teselli etti. a) Abdullah bin Ali'nin halifelik iddiası : Halife Mansur Ebu Müslim ile Küfe'ye geldi. Bu s ı rada Abdullah bin Ali, Mansur'a biat olunduğunu duyunca gerçekten de halifelik iddias ıyla ayaklandı ve ordusuyla Harran'a geldi. Ebu Müslim onun üzerine yürüdü. (130) Cevdet Pa şa., Kısas, VIII., S. 355,

Bahriye ÜÇOK

Abdullah'ı n ordusu daha büyük oldu ğundan, Ebu Müslim bir takim sava ş hiyleleri kullanmak zorunda kald ı ve ancak bu yoldan onu 137/754-755 yılı nda yenebildi. Abdullah bin Ali Basra'ya kaçtı . Mansur onu ele geçirip hapsettirdi. b) Ebu Müslim'in öldürülmesi : Abdullah bin Ali'nin ordusunda bulunan pek çok mal böylece Ebu Müslim'in eline geçmi şti. Mansur bu mallar ın deftere i şlenmesi amac ıyla Ebu Müslim'in yanı na bir memur yollayı nca, Ebu Müslim hiddetlendi ve «bize can emniyet olunuyor da, mal için emniyet olunmuyor mu?» diyerek Mansur hakkı nda kötü konu ştu. Neredeyse Mansur'un memurunu katledecekti. Mansur esasen Ebu Müslim'den ku şkulanmaktayd ı . Onun bu son hareketi kendisini vehme götürdü ve Ebu Müslim'e Şam ve Mısı r eyâletlerinin vâliliklerini verdi. Hükumet merkezine yak ın olmak için Şam'da oturup M ısırı da dilediği gibi yönetmesini yolladığı cmirnameye yazd ı . Ebu Müslim bundan memnun olarak «Horasan da bizim» deyip Horasan'a gitti. Mansur bundan çok ürktü ve Anbar'dan Medain'e geldi; Ebu Müslî ınl yanına dâvet etti. Ebu Müslim çekindi ği için gitmedi. Bu kez Halife, Beni liâsim'in ihtiyarlarından saygıya değer kimseleri Ebu Müslimse yollay ıp onu kendi yan ına gelmeye ikna ettirdi. Böylece Ebu Müslim sadece 3 000 kişi ile Medain şehrine geldi; huzura ç ıkt ı. Tatlı tatl ı sohbet ettiler, ertesi gün gene hilafet makam ına girdiğinde, Mansur önceden gizletti ği adamları ile onu katlettirdi (131). İşte böylece Ebu Câfer Mansur, Abbasi İmparatorlu ğunda bağımsız bir hükümdar mertebesine ula şabildi. c) Bağdat'ın kuruluşu ve merkez oluşu : Mansur ne Medine, ne Şam, ne de Kûle'yi siyasi dü şüncelerle ba şkent yapmay ı uygun görmediğinden, kendine ba şket yapabileceği bir yer aramakıtaydı. Suriye'ye kar şı kendini emniyete almak, Hz. Ali'nin yanda şları ile dolu olan Kûfe'den de uzak bulunmak amac ıyla Bağdat' ın bulunduğu yeri seçti. Daha önce o Kûfe yak ınında kendi adın ı taşıyan bir şehir kurduysa da, mutaass ıp Şiilere yakı n olmaktan huzursuzluk duyduğu için buray ı bırakmaktan çekinmemi şti. Gerçekten de Bağdat Dicle ile F ırat' ın birbirlerine en çok yakla ştıkları , su ve kara yollarının düğüm noktas ında, tarıma çok elveri şli bir yerdeydi. (131) Makrizi, en-Nizâ, S. 53; İbni Tiktaka, el-Fahri 282/3.

ABBASI

İ MPARATORLU Ğ U

Mansur devletin yeni merkezinin temelini 145/762'de att ı . Irak' dan ve başka bölgelerden toplanan mühendis, mimar ve i şçilerin sayısının 100 000 olduğu söylenmektedir. Dört y ıl gibi kısa bir zamanda bunlar yeni başkenti inşa ettiler. Şehir bir merkez etraf ında daire biçiminde geni şleyen bir plana göre yap ıldı . Tam ortas ında Bab ül-Zeheb veya Kubbet ül-Hadra denilen Halife saray ı ve büyük cami vard ı . Devlet büyükleri için tören alan ının ortasında binalar yapt ırılmıştı . Askeri kışlalar Ba ğdat'ın karşısı nda, yâni Dicle'nin doğu kıyısında kurulmuştu ve Mudar, Horasan ve Yemen askerlerine olmak üzere üçe ayr ılmıştı . Çifte duvarla ku şatılmış olan. Bağdat' ın sokakları çok düzenli bir biçimde yap ılmıştı . Mansur sonradan oğlu Mehdi için şehrin kuzey bölümünde, surlar ın dışında Rusâfe kö şkünü yapt ırdı . Kendisi de, belki Ba ğdat' ın umduğundan çok kalabal ık olmas ı yüzünden, Rusafe'ye çekilmi şti. Şehre önce Medinet üs-Selâm veya Dar üs-Selâm ad ını verdi ama, halk bunu bir süre kurucusunun ad ıyla (Medinet ül-Mansur) and ı (132). Şehir kurmaya merakl ı olduğu anlaşı lan Mansur kendisi henüz hilafet makam ına geçmeden önce: Bizans imparatoru. V. Konstantin' in (741-775) sald ırıp bir anbardan ba şka bir yapı bırakmamacas ına yıktırdığı ve halk ını sürgün ettiği Malatya'yı 139/756-757'de, Sâlih bin Ali'ye verdi ği bir emirle yeni ba ştan inşa ettirmi şti. Bu i ş için 70 000 asker ve her şehirden işçi gönderdi (133). d) Hz. Ali soyundan gelenlerle mücadele : Mansur'un 144/761762 yılından sonra Hz. Ali soyundan gelenleri yok etmek için giri ş4, ği savaşlardaki tutumu, onun ne kadar merhamet duygusundan ti yoksun olduğunu gösterir (134). Hz. Hasan'ın iyice yıldırılmış olan torunlar ı bu sıralarda edebiyat, felsefe, sanat ve bilim ile u ğra şıyorlar, politikadan uzak sade bir hayat sürüyorlard ı. Abbasilere gelinciye kadar hayatta kalan Ali evlatlanna halifeler iyi davranm ışlardı , ama Emeviler'i y ıkmak ve yerine Haş imi soyundan halife geçirmek bahis konusu olunca, Medine'de Mansur'un da içinde bulundu ğu Haşimiler'den meydana gelen bir toplant ı düzenlenmi ş ve erdemli bir ki şi olmasından ötürü (132) (133) (134)

İ bn ül - Esir, el -Kâmil, V., S. 20; Emir Ali, Musavver Tarih -i İ slâm, I., S. 216. Belâzuri, Futuh ül - Buldân, I., S. 301 - 2; Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 200. Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 200.

Bahriye ÜÇOK

kendisine Nefs ül-Zekiye diye ad tak ılan Muhammed Mehdiye biat edilmişti. Mansur da biat edenler aras ındaydı, ama halifelik Abbasilere geçtikten ve kendisi halife olduktan sonra, bu biat ın anısı Mansur'un rahat ını kaçırır oldu. Günün birinde Muhammed Mehdrnin ayaklanmas ından korktuğu için Medine'de casuslar bulunduruyordu. Casusların verdiği haberlere inanan Mansur, Muhammed Mehdi ile kardeşi- İbrahim'in yakalanması emrini verince, bunlar kaçtılar. Mansur bu kez Hz. Ali soyundan ileri gelenleri yakalat ıp zincire vurdurtarak Küfe'de bir zindana yollad ı. Bunlara o kadar i şkence edildi ki, Emevi saltanat ı sırasında çok daha rahat bir hayatları olduğunu itiraftan çekinmediler (135). Mansur, Imparatorluğun topraklarını köy köy, adım adım araştırdı . Çöllerde onları aramakla görevli ücretli adamlar tutuldu. Onlar ı misafir etmeleri ihtimali bulunan kimseler hapse at ıldılar ve işkencelere uyruk tutuldular. Artık bu çekilmez takipten yorulan Muhammed Mehdi kardeşini Basra'ya yollayıp hazırlık yaptı ; Basra ve Medine'de ayn ı zamanda Mansur hal'edildi; Medine valisi hapse at ıldı . Hicaz ve Yemen Muhammed Mehdryi halife olarak tan ıdı, hattâ imam Ebu Hanife ile imam Mâlik bin Enes de bu seçimi uygun bulduklarını bildirmişlerdi. Durumu çok tehlikeli bulan Mansur gene hileye ba ş vurdu, Muhammed Mehdrnin mutlak olarak affedildi ğini bir mektupla kendisine bildirdi. Muhammed Mehdi halifelik kendisinde olduğuna göre, Mansur'un yetkisinin bulunmay ıp bu yetkinin de kendisinde bulunduğunu hatırlatmış ve bu teklif edilen aff ın, Ebu Müslim'in, Abdullah bin Ali'nin ve Yezid bin Hübeyre'nin haklarında esirgenmemiş olan lûtfun e şi olup olmadığını sormuştu. Mansur ise bu kez, ba şka bir eda ile Hz. Peygamber'in erkek çocu ğu bulunmadığına göre hilafet hakk ının amcası soyuna geçmesi gerekti ğini hatırlatıyor ve kendi halifeli ğinin meşruluğunu savunuyordu (136). Mektubun arkas ından yeğeni veliaht İsa'nın komutas ında büyük bir orduyu da onun üzerine yollad ı. İsa şehri terkedenlere veya evlerine sığınanlara zarar gelmeyece ğini ilan etti; bunun üzerine birçok Medineli şehrin dışına çıktı. İ sa saldırıya geçti. 145/862-763'te yanında yalnız 300 asker kald ığı halde bizzat çarp ıştı ve İ sa'nın askerlerini bozguna u ğratt ı, ama sonunda savaşa savaşa can verdi. Hz. (135) Makrizi, en - Nizâ, S. 58.(136) Taberi, Tarih, IV., S. 400.

.AE1BAS İ

Ali'nin zülfikah Muhammed Mehdi'nin yan ında olduğundan İsa bunu ganimet olarak aldı Muhammed Mehdi'nin ba şı ile birlikte halife Mansur'a yollad ı (134). Muhammed Mehdinin karde şi İbrahim ise büyük bir yanda ş gurubu ile Ba ğdat yakınında bulunan Vasıt ve Fars bölgelerini egemenli ği altına aldı ve Küfe üzerine yürüdü Bu haber, kuvvetlerini Afrika ve Rey'deki ayaklanmalar ı bastırmak için yollam ış olan Mansur'un uykusunu kaç ırmaya yetti. Hatta kaçmaya hazırlanırken ordusunun zafere ula ştığı haberi geldi. Sonunda İsa, İbrahim'in de ba şını kardeşininki gibi Halife'ye teslim etti. Bundan halife o kadar memnun kald ı ki, adeta yeniden do ğmuş gibi oldu ve ibrahimle Muhammed Mehdi'ye uymu ş olanları ara ştırmaya koyuldu. Mansur bunlardan kimini hapsetti, kimini k ırbaçlattı, kimini de öldürttü (138). Bu arada Muhammed bin İbrahim üzerine bir çat ı yaparak onu diri diri defnetti ği söylenir (Makrizi en-Niza, S. 57-58). Mekke imam ı ve Maliki mezhebinin kurucusu Mâlik bin Enes de bu yüzden kamçılammştı . Fakat bu olaydan sonra Malik bin Enes'in şöhreti daha çok yay ılmış, Mansur'un şiddeti ise müçtehitlerin metanet ve sebatlar ına ziyan verememi ştir. Bu imamlann Mehdi'ye hak tan ımaları, daha Abbasiler'den önceye ait bir olayd ır. Hz. Ali soyundan gelenlerle amans ız mücadele ve onlara ya şama hakkı tammama Abbasoğullan devletinde Mansur'dan sonra da aralıklarla devam etmi ştir. e) Maıasur devrinin özellikleri : Mansur zamanında birçok siyasi gaileler hallolunmuş , ve İslam İn-2paratorlu ğu, Ispanya bir yana, heryerde asayi şe kavuşmuştur. Bu Halife zaman ında Iranlı bir aile olan Bennekoğullan ileri gelenler! hapisten ç ıkarılıp Kürtler'in aya;klanmalannı bastırmakla göreviendirilmi şlerdi. Bermeki Hâlid ise Mısır valiliğin atanmıştı. Mansur hadis biliminde alim sayılacak dereceye yükselmi şti. Onun zamanında hadis, fıkıh ve tefsir kitapları yazılmış ve bunların tasnifine ba şlanmıştır. Emevilerin gözüne diken gibi batan Medine'deki fıkıhçı lar Mansur taraf ından saraya davet olundular. Basra ve Küfe °kullanım çabalarıyla Mansur zamanında Arap (137) Taberi, Tarih, IV., S. 410. (138) Bu arada Muhammed bin İbrahim'in üzerine bir çat ı yaparak onu diri diri defnettiği söylenir. Makrizi, en Nizâ, S. 57 v. öt. -

Bahriye ÜÇOK

grameri bir bilim hâline getirildi. Ayn ı zamanda eski şiirleri de araştırıp incelemeğe büyük bir heves uyand ı . Ancak, bu i şle uğraşanlar zeki olduklar ı oranda dürüst olmadıklarından, zevklerine uymıyan şiirleri değiş tirmekden çekinmiyorlard ı. Hatta okadar büyük bir intibak kabiliyetiyle bu i şi yapıyorlardı ki, asıl parçadan bunları ayırd etmek imkans ız& Gene bu sırada İbn ül-Mukaffa, İranlıların eski şanlı tarihlerinden büyük bir an ı olarak sakladıkları Hazaynâme'yi ve Hindistan'dan gelmi ş olan ünlü Kelile ve Dimne'yi arapçaya çevirdi; Oklit'in geometrisi de yunancadan çevrildi. Islâm'da büyük bir yer tutan eski eserlerin tercüme devri ba şlamış oluyordu. Böylece Iran düşünce tarz ı Arap şiirini nüfuzu alt ına alabilme imkânlann ı elde etmi ş oldu (139). Yirmi yıl saltanat süren Halife Mansur'un hayat tarz ının örnek sayılacak bir durum gösterdi ğini söyleyenler vard ır. Sarayında edebe aykırı hiçbir olaya rastlanmamıştır. Sabah erkenden kalkar ve geç vakte kadar hükümet i şleri ile uğraşır, sınırların güvenliği için tedbirler alır, devletin gelir ve giderlerini gözden geçirirdi. Bir tek kadınla evlenmi şti. Her gün ak şam üstü çocukları ile sohbet eder, sonra istirahete çekilirdi. Askerlerine geçit resimleri düzenletir, onları denetler, ordusunu en iyi silahlarla donat ırdı . Mansur memurlar ının hesaplarını denetlerken, o kadar inceden inceye ve küçük kusurlara kadar gözden geçirirdi ki, ona Daniki adını takmışlardı (140). Mansur halkı adalete boyun eğmeğe alıştırmıştı . Bir deve meselesi için daval ı olarak kadı karşısına çağrıldığı zaman o, yaln ız mabeynçisinin eşliğinde, mahkemeye giderek ayakta durmu ş , kadı da Halifeyi oturarak dinlemekten çekinmemiştir. Karar davac ı olan devecilerin lehinde idi. Mansur bir uygun zamanda bu kad ıya büyük bir kese dolusu para hediye etmekle yargıçların bağımsızlıklarını halka göstermek istemi ştir. İbni Tiktaka (S. 254) Mansur'un kaba saba elbiseler giydi ğini, hatta bunların bazan yamalı olduğunu, sarayında hiçbir eğlenceye izin vermediğini, hatta bir gün bir ut sesi duyunca k ızıp bunu çalan kölenin ba şında kırdırmış olduğunu bildirmekte ise de, Malutzi (en-Nizâ, S. 55) Halife Mansur'un Iran kisralan gibi elbiseler giy(139) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 29. (140) Mnik dirhemin 1/3 üdür.

Ar3BASi

İ MPARATORLU Ğ U

8.7

diğini, Bermek ve Nevbaht ailesi gibi İranlıları devletin ba şına getirdiğini yazmaktadır. Gene Makrizi, yer öpme âdetini de Mansur'un İ slam sarayına soktuğunu ve oturdu ğu yeri de yükseltti ğini bildirir. Bu son husustan dolayı da Akkal bin Şebbe adındaki şairin kendisini hicvettiği yazılıdır. Hil'at hediye etme i şi, bir sürü saray memuru ile halktan tecrid edilme âdeti onun zaman ında ortaya ç ıkmıştır. Gene onun zamanına kadar Araplar'ca bilinmiyen cellâd her zaman Halife'nin yan ında bulunan bir görevli durumuna girmi ştir. Mansur 158/775'te Hacca giderken Mekke yolunda öldü. Veziri Rebi' hemen halifelik ni şanlarını Mansur'un o ğlu Mehdi'ye yolladı . C) Mehdi'nin halifeli ği (158-169/775-785) : Mansur'un şerrinden korkan İsa bin Musa, halifenin imalar ından esinlenerek sonunda kendi kendisini birinci valiahtlikten çekmi ş ve Mansur'un oğlu Mehdi'yi birinci veliaht tan ımıştı . Bundan ötürü babas ı ölünce Mehdi kolaylıkla hilâfet taht ına oturdu. Mehdi babas ının siyasetinden büsbütün ba şka bir yol tuttu. Çok daha yumu şak huylu olduğu için babas ının şiddetini, cömertlik ve iyiliklerle gidermeye çal ıştı : Katil ve cinayet gibi suçlar bir yana ba şka Suçlardan ötürü tutuklu bulunan herkese özgürlüğünü bağışladı ; tahta ç ıkışını böylece kutladı; Muhammed Mehdi'nin kardeşi İbrahim'in o ğlu Hasan'ı zindandan çıkart ıp ona maa ş ba ğladı ; babas ının Hz. Peygamber ailesinden gaspetti ği emlâki peygamber'in torunlarına geri verdi; 160/777 y ılında hacca gitti ğinde, Hicaz'ın fakir halkına 30 milyon dirhem ve Mekke halk ına 150' 000 elbise dağıttı . Mehdi şairlere büyük de ğer verdi; yol şebekesini ve posta berid) i şlerini düzenledi. Ba ğdat onun zaman ında bir yük alma limanı hâline girdi; Hind ticareti bak ımından büyük bir geli şme kaydetti. Meseid-i Nebevi onun taraf ından yeniden in şa ettirildi. Okullar yapt ırdı . İlk olarak Medenililer'den olu şan bir hassa ordusu kurdu. E ğer kendi ardgelenleri bu yolda yürümü ş olsalardı, sonradan Türklerden kurulmu ş olan hassa askerlerinin, özellikle bunların komutanlarının, nüfuzu alt ına girmezlerdi. Haccâc zamanında başlanmış ola hac yolunu geni şletti ve uzzatt ı . Bu yolun üzerinde kuyular su depoları ve hac ıları korumak için karakollar kurdurttu.

II. Mervan'ın oğullarından biri Suriye'de bu s ırada ayaklanmaya kalkışmışsa da yakalanıp bir süre hapsedildikten sonra maa ş

Bahriye ÜÇOK

bağlanarak serbest b ırakıldı (141). Mervan'ın eşini de Mehdi kendi sarayı nda, yâni halifelik saray ında oturttu. Mehdi küçük bir şüphe üzerine veziri Ubeydullah' ın oğlunu idam ettirmi şse de mezhep kavgalar ında dinden saptıkları kanısında olduğu kimselerden ba şkalarına karşı pek şiddetli muamele etmemiştir. a) Mezhep kavgaları : Mehdi zamanında, Horasanda bir tak ım mezhepler geli şti. Bu, Horasan'da kar ışıklıklara sebeb oldu. Bu kargaşalığın başlıca yarat ıcısı kısa boylu, çirkin bil adam olup yüzünü daima bir perçe ile örten bundan ötürü Mukanna adını alan Msim bin Hâkim idi. Mukanna' doktrininde uluhiyetin muhtelif vücutlan işgal ettiğini, nitekim Hz. Adem'den Nuh'a sonra Ebu Müslim'e en sonunda da kendisine geçti ğini söyleyen bir yalancı peygamberdi. Onun yaymak istedi ği mezhep bazı gayriahlâki ve ihtilâld fikirler ihtiva etmekteydi. Mukanna bir çok yandaş bularak bir aral ık Halife'yi tehdide kalkışmış, fakat yakalan ıp idam edilmi ştir. (142) Mukanna'ın yandaşlan beyaz renk ta şıdıkları için, kendilerine Mübeyyize adı verildi. Bir süre sonra Hazar denizinin do ğu bölümünde Cürcân'da Muhammere (kırmızılılar) adı ile anılan ve ahlâka ayk ırılık"' görülen bir mezhep daha türedi. Bunlar da kolayl ıkla susturuldu. Ayrıca Mezdek tarafından vaktiyle (V. Yüzyıl) kurulmuş olan eski bir mezhep de yeniden nüfuz kazanarak birden bire geni şledi. Hrisiyanlıkla mecüsilikin (Mazdeizm) kar ışmasından doğan ve III. Yüzyılda Mani adında bir din kurucusu taraf ından İranda ortaya at ılan bir mezhep veya din Irak ve Suriye'de gizliden gizliye ya şamaya devam etmi şti. Bir yandan Doğu Türkistan'da Uygurlar arasında faaliyet gösteren Maniheistler öte yandan, Mehdi zamanı nda, Irak'ta öylesine ço ğaldılar ki, Halife Zenâdıka (= Zındıklar) taifesi diye adlandırılan bu akım yandaşlarından Şemgâle adı nda birini yanına çağırıp kendisine Müslümanlar'dan kimlerin uymakta oldu ğunu bildirmesini emretti fakat Şemgâle'nin cevab ı, «Bunlar saymakla bitmez» şeklinde olunca, Mani dinine girmi ş olanlar hakk ında takibata nezaret etmek üzere «Sâhib üz Zenâdika» adıyla bir men-luriyet kurdurdu ve Manicileri şiddetle cezalandırd ı (143). -

(141) İbn ül -Esir, el -Kâmil, V. S. 52. (142) İbn ül- Esir, el- Kâmil, V., S. 52 ve 58. (143) Şerefettin Yaltkaya, Darüldünün Ilâhiyat Mecmuas ı, sayı 15; S. 7.; Ebu'l - Ferec, Tarih, L, S. 203.

ABBAS İ

İ MPARATORLU Ğ U

b) Bizans'la mücadele : 162/778-779 y ılında Bizansl ılar islam topraklar ına akın edip büyük zararlar verdiler, Mara ş halkını katlettiler. Bunlar ın üzerine Hasan bin Kahtaba bir orduyla gidince ve bir iki şehri, karşılık olarak yıkınca, Bizanslılar kaçtılar. Ama Rumlar yeniden sald ırıya geçmekte gecikmediler. O zaman Halife Mehdi o ğlu Musa'yı yerine b ırakıp Musul yoluyla kuzeye doğru yürüdü, Haleb'de 'karargah kurdu ve o ğlu Ilarün'u Kürdistan ve Azerbaycan bölgelerini yönetmekle görevlendirdi. 165/782'de Hartin İslam Istanbul Boğazına kadar götürdü. 780'de ölmüş olan imparator IV. Leo'nun zorba ve saltanat heveslisi e şi İrene henüz ergin olmayan o ğlu VI. Konstantin' (780-797)e naibelik ettiği sı rada (144) Araplar' ın Boğaziçi kıyılarına ulaştıklarını görüp telâ şa düştü. Sonunda büyük bir yenilgiye uğrayan Bizans Imparatoriçesi a ğır vergiler ödemek 'koşuluyla 3 yıllık bir barış andlaşmasını imzalamak zorunda b ırakıldı . Mehdi 785'te Mazenderan'da bir av partisi s ırasında atı ile birlikte harap bir binan ın, kapısına çarpmış bu yüzden ölmüştür. Hükümdar olarak o, hiç şüphe yok ki, Abbasi soyunun en iyi halifelerinden birisi idi. Mehdrnin zehirlenerek öldü ğü de rivayet edilmektedir (145). D) Ilâclrnin halifeli ği (169 170/785 786) : Harun babas ının ölümü üzerine ağabeyi henüz yirmidört ya şındaki Musa el Hâdryi halife ilan etti; herkesten önce kendisi ona biat edip, hilâfete mahsus mühür, asa ve hırkayı ona teslim etti. Aynı yıl alevilerden Hüseyin bin Ali 'yakın akrabalarının yardımiyle hilafet iddia ederek ayakland ı . Bir sabah erkenden Mescid i Nebevrde cemaatin biatini kabul edip vâliyle küçük bir savaştan sonra beytülmâldeki paraları aldı ve Mekke'ye gitti. Kendisinden yana olacak bütün kölelerin azat edileceğini ilan etmesi üzerine pek çok yanda ş toplayabildi. Abbasi halifesi onunla 169 zilhiccesinde (Haziran - Temmuz 786) çarp ıştı . Hüseyin bin Ali öldürüldü, askerleri da ğıldı. -

Sert yürekli, inatç ı ama cesur, edebiyata dü şkün bir kiş i olan Hadi kardeşi Harün'un kendisine kar şı gösterdiği güzel niyetlere rağmen onu veliahtlikten uzaklaştırıp oğlu Cafer'i veliaht tâyin etmeğe çalıştı. Bazı Emirler bu yoldaki iste ğine uydular; ancak Ber(144) Ebu'l-Ferec, Tarih, 1., S. 204. (145) 'bn ül-Esir, el -Kamil, V., S. 71.

Bahriye ÜÇOK

mekoğullarından Yahya bin Hâlid'in bilgece tedbirleri sayesinde bu gerçekle şemedi. Zira Hadi bir yıl üç ay halifelik makam ında kalabilmiştir. E) Hârıln ür-Re şid zamanında (170-193/786-809) Abbasi 1mparatorbığu : 766 yılında Hayzuran adlı bir câriyeden dünyaya gelmiş olan Hârûn 786 y ılında tahta ç ıkınca Yahya bin Hâlid Bermekryi sınırs ız yetkilerle vezir tâyin etti. Yahya iki o ğlu Fazl ve Câfer ile birlikte onyedi yıl Abbasi İmparatorlu ğunu yönetmi ştir. Harûn ür-Re şid devri Asya'da Arap saltanat ının en parlak bir dönernidir. Halifenin k ıyafet de ğiştirerek geceleri halk ın toplumsal vve ahlâki durumunu incelemesi, haks ızlığa uğramış olanlara yard ım etmesi, şefkatli davranmas ı, ayrıca debdebe ve ihti şama düşkün olduğu hâlde dindarl ığı elden b ırakmamas ı , Araplar' ın toplumsal hayat ım geni ş ölçüde etkiledi ği gibi, ününürı uzak ülkelere kadar ula şmas ını sağladı . Doğuştan asker oldu ğu için, çok kez sava şlara kendisi kat ılır, uyruklarının geçim durumu ile yak ından ilgilenir ve haks ızlıkları ortadan kald ırmak için s ık sık denetlernelerde bulunurdu. O kendi zamanında tüccarlar ın, hacıların ve ö ğrencilerin ülke içinde rahatça seyahat edebilmelerini sa ğlamıştı . Onun zaman ındaki refah ın derecesi, yapt ırdığı camiler, okullar, hastahaneler, kervansaraylar, yollar, köprüler ve kanallarla en iyi tan ıklarını bulmuştur. Bernıekoğullarının vezirliği : Ama unutulmamalıdır ki, Hâ , şid bütün bu kalkınmayı ve iyi yönetimi, saltanat ımn ilkrün-Re on yılında iktidarda bulunan Bermekoğulları'ndan vezirlere borçludur. a)

Belh dolaylarından asil bir aile olan Bermeko ğulları, daha Alıdülmelik zaman ında sarayla ili şki kurmu şlardı . Bunlardan Hâlid, Ebu'l-Abbas Saffah' ın merkez yönetiminde vâzife alm ış ve kısa zamanda temayüz etmi şti. Bunun oğlu Yahya, Harün'un veliahtl ık zamanında onun hizmetinde bulunmu ş ve kendisini ona o kadar sevdirmişti ki, Hârün Halife olunca. Yahya'y ı yukarda da söylediğimiz gibi s ınırs ız yetkilerle vezir tâyin ve kendisine sayg ı göstermek amacıyla çok kez «Baba» (146) diye hitap etti. Eski hocas ı olan Yahya'nın nasihatlarını Hârün hiç ihmal etmeden tutard ı . Yahya' nın oğulları olan Fazl, Câfer, Musa ve Muhammed de babaları gibi ileri görüş lü idilor. Yüksek iktidarlı kimselerdi. Bunlardan Fazl (146) Mes'üdl, Muruc, VI., S. 392.

ABBASi

İ MPARATORLU Ğ U

Horasan ve M ısır valiliklerinde bulunmuş , Deylem'de ba ğımsızlık ilan etmi ş olan Yahya bin Abdullah'a boyun eğdirmişti. Câfer de birçok illerde hizmet etmi ş, Suriye'de Mudarhlar ile Himyerliler aras ında yeniden ba şlıyan çekişmeyi yatıştırma işini üzerine almıştı. Yahya yaşlanınca ba şarı ile yönettiği vezaret makamını oğlu Cafer'e bıraktı. Bennekoğullannın, Abbaso ğulları soyuna yaptığ) büyük hizmetler gene bu devirdeki entrika ve iftiralar yüzünden umulmadık bir biçimde sonuçlanmıştır. Bermekoğullarının üstün niteliklerini k ıskananlar, Hârûn'a ülkenin asıl sahiplerinin onlar oldu ğunu, Halife'nin imparatorluk üze rindeki nüfuzunun birgün hiçe ineceğini ve belki de kendisini ortadan kaldırmak istiyeceklerini ilham edip bütün bu aileyi bir iki kişi dışında öldürttüler (187/803). İşte bu kudretli yöneticilerin ortadan kalkmas ı sonucudur ki, Harûn'un saadet devrine gölge dü şmüş, Halife çıkan ayaklanmalar ı bastırmak ve savaşlara gitmek zorunda kalmıştır. b) Kuzey Afrika'nın Abbasi İmparatorluğundan çözülmesi : Harun ür-Resid'in Saltanat ı sırasında Afrika'da baz ı karışıklıklar meydana çıkmıştı Halife, Herseme adında birini Afrika'ya vali olarak atad ı . Herseme orada kar ışıklıkları bastırdı . ama üç yıl sonra istifa etti. Yerine giden yeni vali Afrika'da düzeni sa ğlıyarnadı . Esasen Afrika eyaleti o s ıralarda Abbasi Devletine gelir sa ğlıyamıyor, tersine üste para sarf ına sebeb oluyordu. İbrahim bin Agleb adındaki Zâb valisi bu durum karşıs ında Hârûn ür-Reşid'e baş vurarak Afrika'daki İslam topraklarının yönetimi veraset yoluyla kendi soyunda intikal etmek ko şuluysa verilirse, orada bar ışı ve düzeni herzaman sağlıyacağını ve hükümetin para yard ımını da istemeyip üste kendisi her yıl devlet hazinesine 40 000 dinar ödiyeceğini bildirdi (147). Eski valisi Herseme bu teklifi duraksamadan kabul etmesini Halife'ye sal ık verdi. İşte böylece İbrahim bin Agleb ifriklye valiliğine atanmış ve kısa zamanda Abbasi imparatorlu ğu içinde ilk kez özerk bir devlet kurmu ş oldu. c) Asya'da durum : ca) Bizans'la mücadele : Asya'ya gelince oranın yönetimi zarars ız gitınekteydi. Sınırlar Hindukuş dağların. (147)

İbn ül - Esir, el - Kâmil, V., S. 104.

ahriye

ÜÇOK

dan Küçükasya içlerine kadar uzan ıyordu. Anadolu'da Hâran ür Reşid, Avâsım adıyla bir bölge ayırdı ve buraları askeri bir vâlinin emrine verdi (148). 171/787-788 y ılında Tarsus böylece berkitilmi ş bir sınır şehri durumuna getirildi. -

183/799'da Bizansl ılar'ın kışkırtmas ıyla Kuzeyde oturan Hazar Türkleri düşmanca hareketlere giri ştiler, Kürdistan' ın kuzeyine akınlara ba şladılar, orada görülmemi ş vahşetlerde bulundular. Hârün ür-Re ş id bu kavimler üzerine bir kuvvet göndererek onlar ı ağır bir yenilgiye uğrattı . Onun vâlileri de Bizans s ınıflarında akınlarda bulundular, hatta bir defas ında Halife kendisi sefere kat ıldı. Bir y ıl sonra Bizansl ılarla gene çarp ışmalar başladı . Bu sırada İrene, erginleştiği için kendisini naibelikten uzakla ştırmış olan oğlu VI. Konstantin (780-797)'i tahtmdan indirmi ş, gözlerine, mil çektirmi ş ve kendisi Bizans Imparatorlu ğu taht ına oturmu ş idi (797-802). Ülkesindeki kan şıklıkları gidermek amac ıyla Müslümanlara gene vergi ödemek koşulu altında barış önerdi. 802 yılında İrene başbakanı veya maliye bakan ı Nikeforos (802-811) tarafından taht ından indirilip Midilli (= Lesbos) adas ına sürülüncüye kadar bu bar ış süre bildi. Nikeforos tahta geçer geçmez, Halife'ye alayc ı bir mektup yazıp önceki yıllarda Bizarıshlar'ın vermiş oldukları vergileri geri istedi. Hârün ür-Re şid hemen sefere ç ıktı ve Nikeforos'u yeni ba ştan vergi vermeğe mecbur etti. Imparator anla şmalara ba ğlı kalmadı . 806'da Heraklea (Konya Ere ğlisi)'yı alan Halife, Bizans İmparatorunu öyle bir yenilgiye u ğratt ı ki, Nikeforos kendisi ve ailesi için bir çeşit kafa vergisi verme ğe mecbur oldu. cb) İran ve Ortaasya olaylan : Harün ür-Re şid'in vâlilerinden Ali bin İsa aşırı vergi toplaması yüzünden bütün halk ın nefretini kazanmıştı . Yakınmaların çoğalması üzerine Halife 805'te kendisi Rey'e gitti; ama Ali bin İ sa'nın sözlerine katı larak, onun memuriyetini yeniden onaylad ı . Aynı yılda Semerkanfta Râfi' bin Leys ayaklannn ş ve Ali bin İsa ona karşı gönderilmiş ti. Fakat Ali bin Isa'dan yak ınmalar o kadar artm ıştı ki, sonunda Halife onun yerine Horasan vâliliğine Herseme'yi atadı . Ancak Rafi' bin Leys bu sırada bütün Maveraünnehr'e egemen olmu ştu. Durum günden güne güçleştiği için Halife, oğlu Me'mun'u Merv'e yolladı ve ayaklan(148) Belâzuri, Futuh, I., S. 303 ve 309.

ABBAS İ fIVIPARATORLU Ğ II

mayı bastırmak üzere Tus şehri üzerine kendisi de yürüdü. Orada hastalandı , bir rivâyete göre 3. Cemaziülahir 193/21. Temmuz 809'da öldü. d) Hârûn ür Reşid'in kişiliğ i : Avrupalı tarihçiler Hârûn ür Reşid ile Büyük Karl (Charlemagne)' ın dostluk ili şkilerinden söz ederler. Bu iki hükümdar anlat ıldığına göre birbirlerine elçilik heyetleri göndermi ş lerdir. Bu elçilik heyetleri baz ı hediyeler getirmi şlerdir. Hârûn ür-Re şid'in hediyelerinden biri de o zamana kadar Avrupa'da hiç görülmemi ş bir çalar saatti. Bu, Imparator saray ında oldukça büyük bir hayret uyand ırmıştı . Ama bütün bu açıklamalar yalnız Avrupa kaynaklar ına dayanır İslam, kaynakları böyle bir elçilikten asla söz etmemektedirler.Bu yüzden de bu husustaki rivâyetler daima şüphe ile karşılanmaktadır (149). -

Hârûn ür-Reşid adını dünya tarihinde büyük hükümdarlar s ırasında yazdırmayı başarmış bir imparatordur. Ülkesini istibdatla vönetmiştir. Zaman zaman kindar olmu ştur ve zaaf göstermi ştir. Ancak mâlik olduğu sınırsız iktidara rağmen, o kadar hayır sever ve o kadar fedakârd ı ki, bu kusurlan göze çarpmazd ı. Uyruklarma karşı cömertti. 9 kez hac kafilelerine kat ıldı. Sırf onlara bir zarar gelmesin diye güvenlik tedbirleri ald ırtmıştı (150). Zira o zamanlar hac yolları bugünkü gibi güven alt ında değildi. Arap kabileleri hac kervanlarına saldırır, hacılan öldürür ve malları gaspederlerdi. Bu yüzden hacca giden son halife Hârûn ür-Re şid olmuştur. Hârân'Un saray ı zamanının en parlak ve en ihti şamlı saraylarından biri olmakla kalmam ış aynı zamanda bir bilim ve sanat merkezi olmu ştur. Müzisyenliği saygı değer bir meslek hâline getiren, edebiyatta dereceler tesis eden gene Hârûn ür-Re şid'tir: Onun zamanında Ebu Hanife'ye atfedilen fakat ö ğrencisi Kadi'l-Kudat Ebu Yusuf'un çalışmaları ile gelişen Hanefi mezhebi iyice yayıldı. Hârûn ünReşid babası zamanında başlanmış olan bilim, sanat ve fen kitaplarının arapçaya çevrilmesi alan ını genişletti. Oğullannı büyük bilginlere, e ğitim ve ö ğrenimleri ile uğraş sı nlar diye, teslim etti. Bunlar aras ında Sofiyun'dan ünlü Esmüi ile Safii mezhebinin kurucusu İmam Muhammed bin İdris ül-Safii, İ sa bin Yunus, Suf(149) Bu hususta bakını z, Schmidt, Karl der Grosse und Harun ar - Ra şid, Der. Islam, III., 409-11. (150) İ bn ül- Esir, el-Kamil, V., S. 112.

Bahriye ÜÇOK

yan bin Sûri, müzisiyen İbrahim bin Mavsull gibi ünlü ki şilere rastlamaktayız. Hiçbir halife ö ğretim ve eğitimi onun kadar korumamıştır. Kendisi de şair olduğundan şairlere, büyük yak ınlık göstermiş , yardımlarını esirgememiştir. F) Emin (193-198/809-813) ve Me'mun (198-218/813-833) devri a) Emin'in Halifeliği : Emin tahta geçti ği vakit kardeşi Me' mun Horasan valisi idi. Babaları Haran ür-Re şid ölmeden önce oğulları Emin, Me'mun, Mu'temin'i s ırasıyla veliahtliğe atam ıştı. Emin ve Me'mun her, ikisi de, ça ğdaş en büyük bilginlerin yan ında yetiştirilmişlerdi. Ancak Me'mun hadis fıkıh ve tarih bilimlerini ve ayrıca güzel konuşma sanat ını iyice öğrenirken, Emin ö ğrenimden çok, eğlenceye dü şkün olduğu için vaktini hoşça geçirmenin çarelerini aramıştı. Hârûn ür-Re şid bunu farkettiği içindir ki, Horasan'daki hazine ile ordunun komutanl ığını Me'muna bırakmıştı . Emin babası zamanında başvezir olan Fazl bin Rebi'i gene bu görevde b ıraktı . Ordunun iki yıllık ücretini birden askere da ğıttı . Bu yoldaki hareket askeri tamamiyle Emin'e ba ğlamış olduğundan Me'mun askerin büyük bir k ısmından yoksun kalm ıştı . Buna karşılık Me' mun da Horasan'da Fazl bin Sehl adlı bir İranlının yardımını gördü. Ayncı Herseme ile Tahir bin Hüseyin adındaki kişiler de ona yardımcı olmuşlardı. Me'mun halk ın vergilerini indirmek gibi tedbirler sayesinde çevresinde büyük bir sempati toplad ı . Kardeşine karşı da sadık ve vazifesine ba ğlı bir durum tak ındı.

Ercin ise yönetiminde bulunan ülkede ya ğmacılığı kendine i ş cdinmiş olan askerlerini cezaland ırmak şöyle dursun, onları hediyelerle şımartıyordu. Böylece hem hazine bo şalıyor, hem de müneccimler ve asalaklar gün geçtikçe art ıyordu. Emin yüz dansözden olu şan bir baleyi saray ında bulundurur, bunlar değerli taşlarla süslü elbiseler içinde ola ğanüstü güzel raks gösterileri ile Halife'yi e ğlendirirlerdi. Ayrıca Emin Dicle ırmağı üzerinde yap ılacak şenlikler için aslan, fil, kartal, yılan ve at biçiminde e şsiz derecede süslü beş büyük kayık yaptırmıştı . Bu kayıklarda düzenlenen şenlikler ve bale gösterileri aras ında vakit geçiren Halife imparatorlu ğun yönetimini tamamiyle âciz ve iktidarsız bir adam olan Fazl bin Rebi'e b ırakmıştı. Bu durumu farkeden Bizanslılar, İslam sınırlarını geçmenin zamanı geldiğine inandılar. Emin onlarla u ğraşacağı yerde, karde şi Me'mun'u Horasan valili ğinden azletti. Me'mun ile Emin'in aras ı

ABBAS?

İ MPARATORLU Ğ U

bu yüzden açıldı. Üçüncü veliaht olan Mu'temin'e (Kasım) babası tarafından yönetimi verilmiş olan iller de bunun elinden al ındı. b) Emin Me'mun mücadelesi : Fazl bin Rebi' Me'mun halife olduğu takdirde kendisinden öç al ır diye korktuğu için, Halife'ye durmadan Me'mun'u veliahtlikten çıkartma= sal ık vermekteydi. Halife önceleri buna önem vermedi ği halde, sonraları, israrlara dayanamamış, sarayı erkanından olan Al! bin İsa bin Mâlıân'ın da kışkırtınası yla Me'munu yeliahtlikten azletmi ş ve henüz çok küçük olan oğlu Musa'yı veliahtliğe atamıştı (151). Me'mun bütün bu olanlara kar şı valisi bulunduğu yerlerin bat ı sınırlarını sıkı bir kontrol alt ına aldı . Böylece Emin ile Me'mun aras ındaki bağ tamamiyle kopmu ş oldu. -

Emin, babas ı Harün ür-Reşid tarafından yaz ılıp Kübe'de saklanmakta olan iki ahitnameyi getirtti ve y ırtıp attı . Öte yandan 50 000 kişiden oluşan bir ordu da Ali bin İsa bin Mahan komutas ında Rey'e gönderildi. Me'mun'un, Tahir bin Hüseyin'in komutas ında bulunan ordusu ile bu ordu karşılaştılar. Emin'in ordusu büyük bir yenilgiye uğradı . Ali bin İsa öldürüldü. Onun ordusundan bir kısm ı da Me'mun'un ordusuna kat ıldı. Tâhir bin Hüseyin'in Me'mun'a gönderdi ği zafer bildirisi Caesar'ın Roma senatosuna gönderdiği zafer bildirisi kadar k ısa ve özlüydü: «Ali bin İ sa'nın kesilmi ş başı önümde, yüzü ğü parmağunda, askerleri ise emrimdedir» (152). Bunun üzerine Emin'in veziri Fazl bin Rebi'in Me' mun ve çocuklarının bazı mallarına el koyması halkı Halife'den ve vezirden soğuttu. Bu s ırada Tâhir bin Hüseyin Kazvin'e kadar ilerlemiş ti. Bir yandan da Herseme kuzey bölgesinden bat ıya doğru ilerlemekteydi. Bu olaylar üzerine Me'mun bütün Iran halk ı tarafından Halife olarak tan ındı. Fazl bin Sehl tam yetkilerle Hemedan, Hind Denizi, Hazar Denizi aras ı ndaki bölgeye vali tayin edildi. Maliye bakanl ığı (Emir ül-Harâc) ile sava ş bakanlığı (Emir ül-Harb) da kendisine verilmi şti. Bütün bunlardan ba şka Me'mun' un orduları Yemânte, Bahreyn yönlerini ele geçirdikten sonra Vasıt'ı zaptetti; bu i ş o kadar çabuk olmuş tu ki, Küfe'de Emin'in valisi bile' Me'mun'a biat etmek zorunda kalm ıştı . Daha sonra Basra valisi de onu izledi. Tahir bin Hüseyin'de Medain'i alarak Bağdat yöresine geldi. Herseme ise kuzeyden inip Ba ğdat'a sald ır(151) Emir Ali, a.g.e., I., S. 258. (152) Emir Ali, a.g.e., I., S. 258.

Bahriye ÜÇOK

maya başladı. Bu sırada Emin hazineyi bo şaltıp askerlerine dağıttı Sonunda altın ve gümüş sahanları da erittirdi. Bu ku şatmadan Bağdat ş ehri çok zarar gördü. Uzun çarp ışmalardan sonra Emin, Me'mun'un iki emirine teslim oldu ve hilafet mührünü karde şine yolladı . Emin'in çoluk çocu ğu ile vedalaşması çok hazin olmu ştu. Komutanlar ona çok sayg ı gösterdiler. Ancak bir kalede gözalt ına alındı . O gece duygusuz baz ı Iran askerleri, Emin'in yan ına gidip ba şını kestiler ve Horasan'a gönderdiler; Emin'in ba şsız vücudu ise Bağdat'ta gömüldü (153). c) Me'mun'un halifeli ği : Henüz halifeliğe geçmiş olan Me' mun bu haberden o derece üzüldü ki, ,katilleri yakalat ıp cezalandırdı. Karde şinin çocuklarını kendi yanına aldı. Onları kendi kızları ile evlendirdi. Karde şinin dört yıl sekiz ay süren saltanat ından sonra 198/813'te tahta geçen Me'mun hemen Ba ğdat'a gelmedi; başveziri Fazl bin Sehl'e s ınırsız yetkiler tanıyıp kendisi bilginler ve fıkıhçılar ile bilimsel tart ışmalara dald ı . İmparatorlu ğun uzak sını rlannda olan bitenleri asla bilmiyordu. Örne ğin Emevi yandaşlarından Nasr adında birisi Elcezire'de ayaklanmış ve Halife'nin askerleri ile be ş yıl çarpışmıştı. Irak'ta ise Bedeviler ayaklanm ışlardı. 199/814 yılında ayrıca İbni Tabâtabâ adında bir alevi Küfe'de çıkarak halkı Resul soyuna biata ça ğırmıştı. Sonunda Irak'taki isyanın bastırılması ile vezir Fazl bin Sehl, kıskandığı halde Herserne'yi görevlendirdi. Irakta'ki kar ışıklıklar Herseme taraf ından bastınlınca, Herseme'ye M ısır'a dönmesi emri verildi. Ancak tedbirli komutan hala tehlikenin mevcut olduğ unu, bunun için Halifenin dikkatini çekmek gerekti ğini söyledi ve Merv'e Halifenin yanına gitti. Halife ile aralar ında şiddetli bir tart ış ma geçti. Herseme devletin nasıl çöküntülere sürüklendi ğ ini askerce Me'mun'a anlatt ı ama o, hükümdar sarayı ndan evine giderken Fazl bin Sehl'in adamlar ı tarafından ağır şekilde yaraland ı . Bir iki gün sonra ald ığı yaralardan öldü. Halife onun öldürülmüş olduğunu epeyi sonra ö ğrenebildi. ca) Bağdat'ta kargasalik : Herseme'nin katli Bağdat'ta askerler arasında kargaşalıklar doğmasına sebeb oldu. Şehir halkı Hasan bin Sehl ile kardeşi Fazl bin Sehl'e karşı ayaklandı ; 200/815'te Me' (153) Mes'üdi, Muruc, üz - Zeheb, VI., S. 415; Ibn ül - Esir, el -Kâmil, V„ Ş . 134 -36,

ABBAS!

İ MPARATORLU Ğ U

mun uzun zamandanberi mevcut, hilafeti Hz. Muhammed'in ailesine bırakma yolundaki tasarıları gerçekle ştirmek istedi. Bu amaçla da Hz. Ali soyundan Musa Kazım'ın oğlu İmam. III. Ali'yi Medine'den getirtti. Bir yıl sonra yani 201/817 ramazan ında onu Riza man Muhammed ad ıyla veliaht ilan edip Emirlerden biatlerini ald ı (154). Me'mun o zamana kadar Abbasiler'in resmi rengi siyah ı kaldırıp yerine yeş il rengi kabul etti. İmam Riza'nın veliahtliği Bağdat'ta bulunan Abbasi ailesi üyeleri aras ında kaynaşmaya sebeb oldu. Kısa bir süre sonra Ba ğdat kişisel güvenliğin kalmadığı bir anarşi bölgesi haline geldi. Bir tak ım komiteler türedi. Bunlar suçlu sayd ıkları kimseleri yargılamaya 'üzüm görmeden idam etmekteydiler. Abbasiler'den İbrahim bin Mehdryi halife ilan ettiler (155). Bu anarşiye karşı ne İbrahim bin Mehdi, ne de veziri Hasan bin Sehl birş ey yapabildiler; çünkü ayaklanmalar, çapullar hemen bütün Irak'a yayılmıştı . cb) Veliaht Ali el-Riza'n ın Halife'yi uyarması : Bu kötü durumdan üzüntü duyan veliaht Ali el-Riza, Me'mun'a ba ş vurarak ülkenin gerçek durumu hakk ında ona baz ı sırları açıkladı . Bu cürrleden olarak ba şvezir Fazl bin Sehl'in herşeyi kendisinden sakladığını, hatta kendisinin veliahtli ğine Bağdatlılar'ı n çok kızıp ayaklandıklannı ve İbrahim bin Mehdi'yi Halife ilan ettiklerini bildirdi. Bu haberler Halife Me'mun'u dalm ış olduğu bilimsel araştırmalardan çekip ç ıkarmaya yetti. Me'mun Riza'n ın bildirdiği şeylerin doğruluğuna daha ba şkalanndan da öğ renmek istedi. Ali elRiza, Emirlerden baz ılarının adlarını ona verdi. Onlar huzura çağrıldılar ve Halife'den ba şvezirin gazab ına karşı kendilerini koruyacağına dair söz ald ıktan sonra, İmam Ali el-Riza'n ın bildirdiklerini onaylad ılar. Herseme'nin nas ıl Fazl bin Sehl'in kurban ı olduğunu, İbrahim bin Mehdi'nin Abbasiler'ce Halife-i Müslimin tayin edildiğini ayrıntılarıyla anlatt ılar. Bunları öğrenince Me'mun hemen hareket emrini verdi ve ertesi gün sarayı erkanı ile birlikte Bağdat yoluna koyuldu. Hilelerinin ortaya ç ıktığını anlıyan Fazl bin Sehl, İmam Ali elRiza'nın yandaş]annı ezmek suretiyle h ıncını teskin etmeğe kalkıştı; birçoklarm ı öldürtüp çocuklarını zindanlara attırdı. Ancak vezirin düşmanları da kendisini birgün gizlice öldürdüler. (154) İbni Tiktaka, el - Fahri, 374 v. öt. (155) Ebu'l- Ferec, Tarih, I., S. 216.

Bahriye 1JÇOK

cc) Veliaht Ali el-Riza'n ın ölümü : 203/818 yılında Me'mun'un gerçek dostu, veliandi İmam Ali el-Riza öldü. O zaman Me'mun babasının mezar ını ziyaret etmek için Tus'da bulunuyordu. Bu haber onu o kadar etkiledi ki, İ mam Ali el-Riza için bir türbe yapt ırttı . Bu türbeye Meşhed denir, Me şhed, Horasan'da Tus şehrine yak ın bulunmaktadır ve Siiler'in halen en büyük ziyaretgâhlarmdan birisi say ılmaktadır. İmam Ali el-Riza'ya son vazifeler yerine getirildikten sonra, Me'mun bat ıya doğru yoluna devam etti. Nehrevan'da sekiz gün kal ı p Abbasilerle görü ş tü. Onlardan baz ılarının israrl ı isteklerine kapılarak renk ye şilden gene siyaha çevrildi. Me'mun debdebeli bir şekilde Bağdat şehrine girdi; Me'mun'un Ba ğdat'a girmesiyle bü tün karışıklıklar son buldu (156). Komiteler da ğıldı . Bağdat surlarındaki yıkıntılar onarıldı , Kutsal Yerler vâlili ğ i alevilerden bir kimseye verildi. Kûfe ve Basra vâliliklerine ise Halife'nin iki karde şi atand ı . cd) nhiriler'in ortaya çıkışı : 825 yılında baz ı gönüllülerin de yard ımıyla Girid adas ı zaptedildi. Daha önce 823 yılında İbrahim bin Agleb Sicilya'yı dolayısıyla Abbasi imparatorluğuna katmıştı . Bu sırada Yemen'deki ayaklanma da çıkartılan bir genel af üzerine vatışmış tı . Ancak Horasan'da 821'de hariciler ayaklanm ışlardı (157). Me'mun bunu bast ırmakla komutanlar ından Tahir'i görevlendirmişti. Aslen Iranlı olan ve farsça konu şan general Tahir bu uzak âsi eyâlete k ısa zamanda ba ş eğdirdiğ inden 207/822 Ekim ayı nda cuma hutbesinden Halife'nin ad ını kaldı racak kadar kendisini emniyette ve ortam ı elveri ş li buldu. Bu olaydan bir gün sonra. Tahir öldü, ama harekete yön verilmi şti. Halife Me'mun onun o ğulları nın bu eyâlette egemenliklerini tammaktan ba şka çıkar yol göremedi ve böylece modern Iran hanedanlarm ın tarihte ilki olan Tahiri hanedanı kurulmuş oldu. O tarihten bu yana Horasan bölgesinin kaderi, Ba ğdat'tan kopmu ş ve İranınkine bağlanmış bulunuyordu. Böylece Abbasi halifesi Me'mun, babas ı zamanı nda kuzey - bat ı Afrika'da Aglebi devletinin kurulmas ına nas ıl ses çıkarı lmadıysa, Ta(156) Ebu'l- Ferec, Tarih, I., S. 220. Me'mun amcas ı İ brahim bin Mehdi'yi affetti. Belki iyi bir müzisyen olmas ı , ut çalmas ı onun affı na vesile olmuştur. (157) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 302; Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 217.

ABBASi

İ MPARATORLU Ğ U

bir oğullarının Horasan'da merkeze ba ğlı bir devlet kurmas ına göz yummak zorunda kalmıştır. ce) Hurremi hareketi ve Bâbek : Ebu Müslim'in 136/753-4'te idam edilmesi üzerine Horasan'da Hurrerniye adl ı bir mezhep geli şmeğe başlamıştı. İslâmiyet, Zerdü ştçülük ve Maniheizm'in karışmasından meydana gelmiş olan bu mezhep mensuplar ı hoş olan ve başkası na zarar vermeyen her şeyi yapmayı mubah sayıyerlardı. Mensuplarından bir kısmı Ebu Müslim'in öldüğüne inanmay ıp kendisinin «dünyada adâleti yaymak üzere» tekrar gelece ği kanısındaydılar ki, bunlara Müslimiye ad ı verilmişti. Diğer bir kısmı ise Ebu Müslim'in bütün yetkilerinin kızı Fatima'ya geçti ğini ve onun imam olduğunu kabul ediyorlardı ki, bunlara da Fathrdye denihniştir. (Mes'udi, Muruç VI. 186). Halife Me'mun devrinde Hurrerniye mezhebinin ba şına, Abbasi imparatorlu ğu içindeki disiplini bir hayli sarsan ve ciddi bir tehlike yaratm ış olan Bâbek geçmiş ve bu mezhebin yaygın olduğu bölgelerde merkeze kar şı ,ayaklanmıştı . Bizanslılarca kışkırtı lan ve kendisine yardım edilen Bâbek'in sindirilmesi Me'mun zaman ında mümkün olamadı . Birçok kez üzerine gönderilen asker yenildi ğinden onun bat ıl mezhebi gittikçe yay ıldı. Hemedan dolaylarında berkitilmiş bir mevki' kurduğu zaman Halife Mu'tasım onun üzerine büyük bir ordu gönderdi, Bâbek'in 60 000 kadar yanda şı öldürüldüyse de, kendisi ele geçirilemedi. Mu'tas ım bir kez daha büyük bir ordu gönderip Erdebil ile Zencan arasında Bâbek'in yıkmış olduğu kaleleri onart ıp Erdebil yolunu güven alt ına aldı ; Afşin ve Büyükboğa gibi komutanları da Bâbek'in ele geçirilmesi ile görevlendirdi. Sonunda Büyükboğa, Bâbek'in hazinelerini ele geçirdi, ama Bâbek ancak daha birçok sava şlardan sonradır ki, 222/837'de kendisini tanıyan bir çobanın Ermeni prensi Sanpat o ğlu Sehl'e haber vermesi üzerine bu prens taraf ından tutukland ı ve Afşin'e teslim edildi. Bâbek 223/838'de Samarra'da i şkence ile öldürüldü (Mestudi, Müruc, VII. 123 v. öt). cf) Bizans% savaş : Me'mun ayaklanmış olan Bâbek'e yardım eden Bizanshlarla da çarp ıştı. Bizans imparatoru ayrıca Arap sınırındaki birçok kalelere sald ın-nış ve onları yakıp yıkmıştı. 831. Mayıs ayında Me'mun Bizans'a sefer açt ı ve Kapadokya'da dört kaleyi zaptetti. Daha önce Bizansl ılar'ın vermi ş oldukları zararları görerek onları şiddetlice cezaland ırmaya yemin etti. İmparntor

Bahriye ÜÇOK

100

Teofilos (829-842) bunu haber al ınca, Me'mun'a barış yapmak ve vergi ödemek teklifinde bulundu. Me'mun verginin azl ığının veya çokluğunun önemi olmadığını, ancak Rumlar' ın kendisini Bizans imparatoru tan ıdıkları takdirde bar ış yapabileceğini bildirdi. Teofilos buna hiçbir cevap vermedi. Me'mun Kilikya'yâ, gitti, orada Tarsus'a birkaç mil uzakta, bulunan Tiyana adlı biryerde çok tahkim edilmiş bir askeri üs kurdu ve bir sonbahar günü karde şi Mu'tasımla birlikte yar ı donmuş bir çayda ayaklar ını yıkadıktan sonra ş iddetli bir hummaya tutuldular; Me'mun bu ate şten kurtulannyarak 833 yılı ağustos ayında öldü (158). cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve rasyonalizm : Me'mun bu bitmek bilmiyen karışıklıklar ve güçlükler ortas ında gene de bilimi korumaya zaman ve araçlar buldu. Onun hilafeti s ırasında sünni mezheplerden ikisinin kurucusu, İmam Muhammed ibni Idris el Safii ve Ahmed ibni Hanbel gibi fakihler ve ilahiyatç ılardan iki Sahih'den birinin yazarı Buhari ve eserlerinin büyük bir kısmı kaybolmu ş , ama oldukça önemli bir bölümü de parçalar halinde kendinden sonra gelenlerin eserlerinde bize kadar intikal etmiş bulunan Vandi gibi kimseler yeti şmiştir. -

Bu devirde müsiki, İ slami devrin en ünlü sanatç ısı musullu İbrahim'in oğlu İshak ile temsil edilmekteydi. Me'mun ençok Yunan, felsefesine ve pozitif bilime verdi ği değerle dikkate de ğer. Bu cümleden olarak I. Hüsrev -Anuşirvan'dan beri Suziyana'da Cünd-i Sapur'da bulunan bir t ıp okulu Me'mun devrinde çal ışmalarını sürdürmü ştür. Me'rrun Ba ğdat'ta astronomiden çok astrolojiye tahsis edilen bir gözlem evi bulunan, ancak zaman zaman astronomik ara ştırmalar içinde kullan ılan «Dar ül-İ lm»i kurdu. Gene bu halife zaman ında Aristo'nun felsefi yazılan ve yunan anatomisti Galien'in tıp kitabı arapçaya çevrildi (bk. Cl. Huart, Histoire des Arabes, I. S. 302). Me'mun'un ak ılcılığa ve müsbet bilimlere e ğilimi, onu daha son Emevi halifesi II. Mervan'ın devrinde ortaya ç ıkan Mutezilller'in düşüncelerini kabule yöneltti ve 827'de Kur'an'ın yaratılmış olduğu akidesini ilan eden bir ferman ç ıkarttı. Bu ferman Kur'an'ı Tanrı'nın maddi bir eseri yap ıyordu; ebedi dü ş üncelerin ifadesi de(158) MesTıcli, Muruc, VII., S. 96 v. öt.

ABISAS İ

İ MPARATORLU Ğ U

101

ğil. İlâhiyatç ılar, bunlar aras ında Ahmed ibni Hanbd bu düşünceyi reddettiler. Kaderi reddeden Mutezile'nin yanda şları Cenab ı 1 lakk'ı zulümden tenzih ve adl-i ilâhiyi ispat ediyorlard ı. Mütezililer başlıca şu esasları kabul etmekteydiler : 1) Kader yoktur; 2) Kullann fiilleri Allah' ın mahlukü değildir; 3) Ebedden beri mevcut olan ve ezele kadar mevcut olacak olan yaln ız Allah'4; 4) Allah kötülük sevmez onun için günâhlar Allah' ın isteğiyle işlenmez; 5) İman etmiş oldukları hâlde iyi işler yapmıyanlar ebediyyen cehennemde kal ırlar (159). Eş'arllik ise bu sayılanların tamamiyle aksini kabul etmektedir. -

Me'mun ileri görüşlülüğü ile başında bulunduğu devletin dininin gittikçe etki alan ını geni şlettiğini, halbuki dinin aynı zamanda batıl itikatlar, taassup ve hurafelerle doldu ğunu farkedip dini bunlardan kurtarmak için son dört saltanat y ılında pek büyük çabalarda bulunmu ştur. Bu hususta kendisinden daha uygun ve daha müteşebbis hiçbir ki şi düşünülemezdi; çünkü o, f ıkıh ve tarih ilimlerinde olduğu gibi Kura'n i Kerimi de büyük bir dikkat ve ihtimamla incelemi ş ve bu yolda öyle bir a şamaya ula şmıştı ki, zamanının bilginlerinden öğrenecek birşeyi kalmamıştı . Öyleki Me' mun yaşadığı devre kendi adını verebilmiştir. -

G) Mu'tasınfın halifeliği (218 227/833 843) : Me'mun'un ölümü üzerine son derece kuvvetli ve sportmen ,kardeşi Mu'tasım halife oldu. Şebib kızı M'aride adlı Türk bir câriyeden dünyaya gelen (160) Mu'tasım'ın ilk işi Basra ve Vâsıt dolaylarına gelip yerleşmiş olan Zutlar'la uğraşmak oldu. Bu Zutlar yardımcı asker olarak halifeler taraf ından Hind'den getirtilmi ş fakat sonradan ba ş kaldırıp bulundukları yerleri ve dolaylar ını harap etmeğ e koyulmuşlardı . Mu'tas ım yedi ay bunlarla u ğraştıktan sonra, Zutlar'a boyun eğdirdi. -

a) Samarra'nın kuruluşu : Mu'tas ım imparatorlu ğu sık sık uğraştıran iç ve dış huzursuzlukları kolayca önliyebilmek amac ıyla Türkler'den bir hassa ordusu kurmuştu. Bunlar Bağdat'ta pek pervas ız at koştururlarken, küçük çocuklar ı istemiyerek ezer bu yüzden de halk ile aralarinda çarpışmalar eksik olmazd ı. Mu'tasım' (159) Şerefettin Yaltkaya, Darülfünun ilâblyat Mecmuas ı, Sayı 15., S. 11.; H. Mass6 l'Islâm, S. 168, Mes'ûcli, Muruc, VI., S. 20 v. öt.

(160) Mes'f.ıdl, Muruc, VII., S. 103.

102

Bahriye

bçox

ııı Mutezile akidelerini kabul etmiyenlere revâ gördü ğü şiddetli muamele de buna eklenince 835'te hükümet merkezini Ba ğdat'tan uzak bir bölgeye ta şımaya mecbur oldu. Bunun için de Samarra (Surra man ra'a)'y ı askeri bir şehir olarak kurdurdu; güzel yap ılar ve bahçelerle bu yeni merkezi süsledi. Getirdi ği askerleri boylara ve akrabal ık derecelerine göre yak ın mahallelere yerle ştirdi. O zamana gelinciyedek sadece sava şlarda kullanılan Türkler Mu'tas ım'ın uygun görmesiyle halife divanlar ına kabul olundular ve Erkân-i Devlet sıras ı na geçtiler. Bundan sonra en önemli i şlerde Türk adları işitilmeğe başladı . Yukarda anlatt ığımız Bâbek'i yenip teslim alan da bir Türk komutanı olan Afşin'di. b) Bizansla savaş : Mu'tas ım 838 yılında Tarsus kalesinden büyük bir kuvvet alarak Bizans üzerine gönderdi. Önce Iznik (Nicaea)'e geldi şehrin surlarını yıktıktan sonra Ankara'ya ula ştı . Ankara'n ın da surlar= y ıktı ve Haymana yak ınındaki Amorium'u kusattı . Bunun üzerine Bizans Imparatoru Teofilos, Abbasi komutan ı Af şin'e karşı harekete geçti. İ ki taraf aras ında şiddetli savaşlar oldu. Sonunda. Mu'tas ırrı Amorium kalesini ele geçirip y ıktı, halkını esir edip mallar ına el koydu ve bu fetihle tarihte büyük bir ün kazandı. Mu'tasım bir tak ım ayaklanma hareketlerini önledikten sonra 18. Rebiülevvel 227/5. Ocak 842'de Samarra'da öldü. Mu'tas ım, Me' mun'a bakarak bilim ve sanat ile pek u ğraşınamıştı .. Ancak Mutezile mezhebinin yâni rasyonel dü şüncenin egemen olmas ını istiyenler gene de Mu'tas ım'da kendilerine bir koruyucu buldular. Fakat Mütevekkil zamanında bu fikirler taassupla reddedildi. Yukar ıda Fc'de açıklamış olduğumuz gibi Hurremi ayaklanmas ının bast ır ılması ve ba şkanları Babek'in esir edilip idam edilmesi de Mu'tası m zamanında olmuş ve bununla Abbasi İmparatorlu ğu büyük bir tehlikeyi önliyebilmi ştir. H) Vâsık (227-232/842-847), Mütevekkil (232-247/847-861) ve Muntas ır (247-248/861-862) devirleri': a) Vâs ık'ın halifeliği ve Türk Emirlerinin iktidarı ele geçirmeleri : Mu'tasım'ın yerine geçen oğlu Vasık zaman ında Türk komutanlar nüfuzlar ını o derece ileri götürdiiler ki, Halife onlardan Eşnas'a saltanat sembolü olan değerli ta şlarla süslü bir taç giydirip Sultan unvan ını vermeğe mecbur oldu (161). Askeri yetkilerin s ınırını aş an bir iktidar böylece (161) Cevdet Pa şa, Kısas, VIII., S. 423.

ABBAS1

İ MPARA,TORLU Ğ IJ

Türk beylerinin eline geçerken, Halife sâdece Emir ül Müminin, yâni mânevi bir iktidara sâhip ki şi hâline geliyordu. -

Vâsık Peygamber soyundan gelenlere çok derin sayg ı beslemekle birlikte kendisi mutaass ıp bir Mütezili olduğu icin Kur'an' ın mahlük olup olmadığı hususunda önüne geleni imtihan ederdi. Hatta birgün Abbasoğullanna mensup Mâlik bin Heysem Huzâi'nin torunu olan Ahmed bin Nasr bin Mâlik'in Mutezile'ye dü şman olduğu için kendisi hakkında ağır küfürler söyleyip halkı kışkırtt ığını öğrenir. Vâs ık, Ahmed'i huzuruna ça ğırır, «Kur'an hakkında ne dersin,» diye sorar. O, «Kelâmullah't ır» cevabını verir; «Rabbin hakkında neyin nedir? Kıyamette onu görecok misin?» dedikte, «Resul-i Ekrem, kameri nas ıl görürseniz kıyamette Rabbinizi de öyle görecekseniz buyurmu ş biz buna inamnz» diye kar şılı k verince, mutezili fakihler onun hakk ında «Cenab-i Hakk' ı cisimlere benzetiyor» diyerek katiine fetva verirler. Vâs ık ise kendi eliyle onu katleder (162). Vâsık'ın bir hastalık sonunda 32 yaşı nda 232/847'de ölümü üzerine Türk Beylerden Davudoğlu Ahmed ile İtah ve Vasif gibi kimseler. toplan ıp Vâs ık'ın henüz reşid olmamış oğlu Muhammed'e biat ettirmek istemi şler, ona siyah cübbe ve kalensüve (= kavuk) giydin rnişler, fakat henüz boyu çok küçük oldu ğundan, bakmıslar yakışal ıyor, vazgeçip Mu'tas ım'ın oğlu Mütevekkil'i halife yapm ışlardır. b) . Mütevekkil'in halifeli ği : Bu yeni Halife kendisini tahta eıkaranlann nüfuzundan 'bir süre için kurtuirnas ını bildi. Örneğin önceleri İtah'a çok cömert davrand ığı hâlde, sonradan onu hapse attırıp orada ölmesine sebeb oldu. Mütevekkil zamanında Kur'an'ın mahlük olduğuna karşı olan Ahmed ibni Hanbel ve onun gibi düşünenler hapisten ç ıkarıldılar. liz. Hüseyin'in Kerbelâ'daki türbesi y ıktırıldı. Orayı ziyaret yasak edildi. Kutsal tanınan bu yerler tarla hâline getirilip ekin ektirildi. Haiifenin bu hareketi Müslümanlar ı çok incitti. Bağdat halkı mes ci derin duvarlar ına Miitevekkil'i k ınayan sözler yazdılar. Şairler onu hicvettiler (163). Fakat bu yaz ılar ve şairlerin taşlamaları Mütevekkil'i bu çe şit davranış lardan alakoyaeağı yerde, Peygamber so(162) Cevdet Pa şa., Kı sas, VIII., S. 424. (163) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 232; K ısas, VIII, S. 427.

104

Bahriye ÜÇOIC

vuna düşmanlıklar' bilinen ki şilerle içkili toplant ılar düzenleyip Hz. Ali'nin hakkı nda kötü sözler söyliyerek e ğlenmesine vesile oluyordu (164). Bu e ğlencelerden hirinde ba şı saçs ız olan Ubbade adındaki ki şi gömleğinin altına bir yast ık sarar, böylece iri göbekli bir görünüş alı r, gûya da Hz. Ali'yi temsil eder, sonra halife meclisinde raks ederdi. Şarkıcı lar ise «Başı dazlak, karnı büyük Halifet ül-Müslimin geldi» diyerek şarkı okurlardı (165). Bir gün o ğullarından birinci veliaht Muhammed Muntas ır bu duruma tanık olunca, taklitçiyi tehdit etti. Babas ı : «Sana ne oluyor?» diye sordu. Muntası r: «Ya Emir ül-Müminin bu itin taklit etti ği, bununla burada bulunanları güldürdüğü insan senin amcazadendir ve Peygamber soyunun en saygı değer olanıdır, sen onunla övünmelisin; dilersen sen onun etini ye, ama bu itlere yedirme» diye cevap verdi. O zaman babas ı Mütevekkil oğluna ağır ve müstehcen bir manzum cevab ı şarkıcılara terennüm ettirmi ştir. Mütevekkil bu kadarla da kalmay ıp ikinci veliaht Mu'tez'i, I. Veliaht tayin edebilmek için •Muntas ır'a veliahtlikten istifa etmesini teklif ediyordu. Bu teklifi Muntas ır reddetti ği için babası ona dayanılmaz hakaretlerde bulundu. Vass ıf, Boga ve başka Türk Emirler Mütevekkil'in aleyhine döndüler. Bunu hisseden Mütevekkil hem bu Emirleri hem de o ğlu Muntasır'ı yok etmeğe kararl ı görünüyordu. I. veliaht bunu zamanında haber ald ı . Daha önce davran ıp babasını ve veziri Feth bin Hakan' ı sarhoş bulundukları bir sırada katlettirdi ( Şevval 247/ Aralık 861) (166). Mütevekkil şairlere ve bilginlere cömertçe davranan müsrif ve sefahate dü şkün bir halife idi. Samarra yak ınlarında yaptırdığı muazzam el-Ca'feri saray ı israfının bir örneği idi. Zamanında birçok ayaklanmalar ç ıkmış olan Mütevekkil, saltanat, taht ına oturdu ğu ilk sıralarda nüfuzlann ı kırmış olduğu Türk beylerinin çak geçmeden gene tabii haline gelmi ş ve onların entrikalanyla da öldürülmüştür.

c) Muntasır'ın halifeliği : Babasının öldürülmesi üzerine, Muntasır, onu vezir Feth bin Hakan'ın öldürdüğünü, kendisinin de onu öldürterek cezas ını vermiş olduğunu yayarak, (167) Türk (164) (165) (166) (167)

Makrizi, en-Nizâ, S. 63. Cevdet Pa şa., Kısas, VIII., S. 427. Taberi, Tarih, IV, S. 547. Mes'itdi Muruc, VII., S. 273.

ABBAS' IMPARATORLU Ğ U

103

Emirlerinin de yardım ıyla kolayca tahta oturdu. ,Iktidara gelen Muntasır, babası mu tersine, Alevilere yardımcı oldu. Kerbela ziyaretine izin verdi ği gibi, Fedek topraklar ını gene Hasan ve Hüseyin soyuna tahsis etti. 248/862 y ılında Muntasır 25 ya şında iken altı aylık bir saltanattan sonra belki de zehirlenerek öldü (168). 2. Abbasi imparatorluğunun dağIlınast : Abbasi devletinde Kuzey-Afrika'da Aglebi devletinin ve Iran'da Tahlif , devletinin kurulmasıyla ilk adımları atılmış olan parçalanman ın artık önlenemez bir hale gelmi ş olduğu bir devre girilmi şti. Bir yandan da Mu'tas ım'ın iktidarın en büyük dayana ğı haline getirdiği Türk Emirleri ve onları n gene Türkler'den kurulu birlikleri imparatorlukta iktidarı n gerçek temsilcisi olma yolunu tutmu şlar, Halifeler ancak bu Emirlerin desteğiyle tahta gelip git<rni şler ve bunlar arasındaki sonu gelmez iktidar mücadeleleri, Harici ayaklanmalar ı, halk ayaklanmalar ı imparatorluğu bir anarşi içine sürüklemi ştir. —

A) Mustaln (248-251/862-866), Mu'tez (251-255/866-869) ve Milhtecti (255-256/869-870 )'nIn hallfelilderi': o) Musta'in'in halifeMuntasır ölünce Türk Emirleri Mütevekkil'in ba şka bir oğlunu, babalarının katlinden dolay ı kendilerinden hesap sorar korkusuyla, tahta geçirmek istemediler ve velinirnetleri Mu'tasim' ın torunu Musta'in'i hilafet taht ına daha uygun görüp ona biat Muntasır'ın ölümü üzerine art ık Türk Emirler yavaş yavaş birer derebeyi durumuna geçmeye ba şlamışlardır. Musta'in bu Türk Emirleri'nin zulümlerine karşı koyarradığından Bağdat'a kaçmak ve Iranlı askerlerden yard ım istemek zorunda kald ı. Samarra'da Türk Emirler Musta'in'in hapsetmiş olduğu Mu'tez'i hapisten ç ıkartarak halife ilan ettiler. Bunun üzerine iki halife aras ında büyük bir mücadele ba şladı . Sonunda Musta'in yenilerek zilhicce 251/ Ocak 866' da halifelikten vazgeçti ğini bildiren bir anla şma (169) imza etti. Kendisi Medine'de oturacakt ı . Ancak Medine'ye giderken Vas ıt'ta (168) Muntasır'm Alevilere karşı iyi davrandığını yazmış olan Cevdet Pa şa'nin tersine Makrizi (en - Niza, S. 64) onun Alevilere ve ba şkaları na son derece zulmetti ğini, onlara arazi satt ırmadığını , birden çok köleye sâhip olmamalarını, ata binmemelerini emreden fermanlar ç ıkartıp Mısır minberlerinde okuttuğunu kaydetırıektedir. Muntas ır'ın ölümü hakkındaki rivâyetler için bk. Muruc üz - Zeheb, VII., S. 297 v. öt.; İbni Tiktaka, el - Fahri, S. 416; Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 236; Taberi, Tarih, IV., S. 547 v. öt.

(169) Taberi, Tarih, IV., S. 548.

106

Bahriye ÜÇOK

yolunu kesip kendisini şevval 252/Ekim 866'da öldürdüler. Bu olay Türkmenler'in birbirleriyle sava şmasına sebeb oldu. b) Mu'tez'in halifeli ğ i : Musta'in ile yapılan anla şma sonucu tahta ç ıkan Mu'tez kendisine rakip gördü ğü karde şi Müeyyed'i veliahtlikten ç ıkartt ı, hapse att ı , ancak bununla da yetinrriyerek onu utyuz tilki derisinden yap ı lma kürkten bir torba içine sokarak ölümüne sebeb oldu. Ayr ıca diğer karde şi Ebu Ahmed'i de hapsettirdi. Türk askerler 867'de ulufelerini almak için ayaklar ım sarayın kapısı na geldiler, Mu'tez büyük bir hazineye sahip olan annesinden yardım istediyse de, annesi ona en ufak bir yard ımda bulunma& Askerler ona a ğır hakaretlerde bulundular, kendisini zincire vurarak zindana , attılar; Mu'tez orada 24 ya şında iken açl ıktan öldü. Türk beylerinden Vasif bir ayaklanmada ayaklananlar ı yatıştırmaya çal ışırken öldürülmü ş , Boğa ise halife Mu'tez taraf ından öldürtülmüştü. Onun zaman ında Hariciler Musul dolaylarını yağma etmekte, Bizansl ılar Anadolu'da Müslümanlar ı bozgunlara u ğratmakta idiler. ba) Mısır'da Tulunoğulları devleti (254 292/868-905) : 815 yılında Buhara valisi Nuh, Tulun isimli bir Türk köleyi Abbasi halifesi Me'muna hediye etmi şti. Tulun zekas ı ve kabiliyeti sayesinde kısa zarranda merkezde en yüksek görevlere kadar yükseldi. Bunun oğlu Ahmed de 240/854'te babas ının mevkiine geçmi ş ve 254/868'te geni ş yetkilerle M ısır valiliğine atanm ıştı . Ahmed ibni Tulun, Mısır' da önce Abbasi halifesine sözde ba ğlı bir yönetim kurdu ve Suriye'yi de ele geçirerek buralarda 292/905 y ılına kadar sürecek olan ve hemen hemen bağımsız Tulunoğulları sülâlesini tesis etmi ş oldu. Ba şkent olarak Fustat' ı seçen Tuluno ğulları devrinde bu şehir çok zengin ve geni ş bir başkent haline geldi ği gibi el-Katayi' adıyla yeniden kurulmu ş olan bir mahallesinde ünlü Tuluniye camii yapıldı. Ayrıca birçok yüksek mimari de ğeri olan İran'dan etkilenmi ş yapıt Fustat'ı ve bütün Tuluno ğulları ülkesini süsledi. Tuluno ğulları devrinde ülkenin zenginli ği, bayındırlık alanında ilerleyip geli şmesi, ula ş tığı refah seviyesi tarihte ayr ı bir yer tutmaktad ır. c) Mühtedinin halifeli ği : Yukar ıda anlatmış olduğumuz gibi Mühtedi'ye daha babası Vâsik öldüğ ü zaman biat edilmek istenmi ş

ABBAS1 IMPARATORLU Ğ U

107

fakat henüz çok küçük oldu ğu için bundan vazgeçilmi şti. Mu'tezin zindana at ılması ndan sonra 255/869'da Mühtedrye biat olundu. Emevi halifeleri aras ı nda II. Ömer sade ve disiplinli hayat ı, dindarlığı , adâleti ile nas ıl ayrı bir yer tutarsa, Mühtedi de parlak ilk Abbasi halifelerinden sonra gelen âciz, sefih ve müsrif halifeler arası nda öylece ayrı bir yer almaktad ır. Kendisi tam zir zühd ve takva içinde yaş arken bir yandan da Türk beylerinin nüfuz ve kudretlerini kırmaya ve halifelere eski iktidarlar ın geri vermeğe çabaladi. Ancak onun zaman ında da yer yer ayaklanmalar eksik olmad ı, özel likle Hz. Ali soyundan geldiklerini iddia edenlerin ayaklanmalar ı sürüp gitmekteydi. Bu ayaklanmaları bastırmakla uğraşan Türk Emiri Musa bin Boga, Mühtedrnin tahta geçti ğini öğrenince Samarra'ya geldi ve Halife'den, Mu'tez'in annesinin hazinesini zorla elinden almış olan gene Türk beylerinden Sâlih bin Vasif'ten hesap sormas ını istedi. Musa ile Salih aras ında başlayan mücadelede Mühtedi gevşek davrandığı için Türk birlikleri Samarra'y ı yağma ettiler; Salih'i bulup öldürdüler. Bunun üzerine Musa bin Boga Harieller üzerine sefere ç ıktı . Halife hem Musa'yı hem de onun karde şi Muhammed'i suçlayarak halk ı dnların aleyhine k ışkırtt ı . Muhammed öldürüldü ise de, Halife'nin kendisini de öldürtmek için planlar hazırladığını duyan Musa üstün kuvvetlerle Muhtedrnin üzerine yürüdü, adamları Halife'yi bırakarak kaçtılar. Mühtedi hilafetten feraget etme ği kabul etmediği için 256/870'te i şkence ile öldürüldü. Artık İmparatorlukta, görüldü ğü gibi, Halifeler'in hiçbir önemi kalmamış , bütün iktidar merkezde Türk Emirlerinin eline geçti ği gibi, taşrada da merkezi tan ımıyan yeni bir tak ım devletler türemeye başlamıştı . B) İran'da Saffâri devletinin kurulu şu : Hicri III, yüzyılın ortalarında IX. Miladi yüzyılın ikinci yarısında İran'da özellikle Siistan bölgesinde Yakub bin Leys adında bir bakırcı (=Saffâr) eşkiyalığa başlıyarak dikkat nazarlar ını üzerine çekmi ş bulunuyordu. 257/870 yılında Yakub Iran' ın oldukça büyük bir bölgesine egemen olmu ştu. 259/872'de Horasan' da Tahiro ğullarının elinden al ıp Taberistan'a katm ış ve böylece hem Tahiroğulları devletine son vermiş hem de İran'da kendi lakabı ile anı lan yeni bir devlet kurmuştu. Bundan sonra İrak bölgesine bile göz dikmi ş ve Vasıt'a kadar ilerlemişse de Halife Mu'temid (256-279/870-892)'in karde şi Muvaffak'ın ordusu karşısında büyük yitiklere uğramıştı. Bu boz-

108

Bahriye ÜÇOK

gun üzerine ülkesine geri çekildi, yeni bir haz ırlık yaparak Halife ordularına saldırmayı düşündüğü sı rada öldü (265/879). Yerine kardeşi Amr bin Leys geçip Halife ile bir anla şma yapt ı . Bu anlaşma gereğince Saffârilerin ele geçirmi ş oldukları toprakların egemenliği Halife tarafı ndan onlara resmen tan ınmış ve böylece Tabaristan, Siistan, Horasan, Fars, Toharistan, Kirman ve Sind gibi Abbasi imparatorlu ğunun zengin bölgeleri Halife'nin elinden çı kmış oldu. C) Zencilerin ayaklanması : Halife Mu'tez tahta geçisini kendilerine borçlu oldu ğu Türkler'in nüfuzunu kırmak için Afrika'dan zenciler getirtip bunlardan olu şan yeni bir muhafız birliği ile Türkler'e karşı bir denge kurmak istemi şti. Bunlar ve Basra dolaylar ına yerleştirilmiş olup zenginlerin tuzlalar ında çalışan doğu Afrika' lı zenciler, bir rivâyete göre, Hz. Fatma soyundan gelen Ali bin Muhammed'in yönetiminde topland ılar ve ayaklandılar. Zira Ali bin Muhammed bu kölelere özgürlük, hak ve zenginlik vâdediyordu. Basra halkı onun vah şi cesareti önünde yenilgiye u ğradı. O, Muhtare adında bir şehir kurdu. Bu şehir önce kerpiçten yap ılmıştı. Sonra zengin ganimetlerle donand ı. Ali bin Muhammed s ınırlarını denize kadar geni şletip Dicle ahalisini tamamiyle egemenli ği altına aldı. 256/870 yılında babas ının yerine Halife olan Mu'temid, kardeşi Muvaffak' ı imparatorluğun yönetimiyle görevlendirdi; kendisi rahatına baktı. Bu tarihte baz ı Bedeviler'in ayaklanm ış Zenciler'e katılması onların güçlerini daha da artt ırmıştı . Bir cuma namaz ı sırasında Basra'ya yapt ıkları bir baskında şehri baştan ba şa yağma ettiler, yakıp yıktılar ve şehrin sakinlerinin büyük kısm ını kılıçtan geçirdiler. Bu olaydan yedi ay sonra, Nisan 872'de Muvaffak da bunlara karşı bir sefer düzenledi, ama yenilgiye u ğradı (170). Muvaffak bunun üzerine Zencileri bir süre kendi hallerine b ırakıp Iran'da belirmiş -olan Saffâri tehlikesini önlemek üzere o tarafa yöneldi. Muvaflak'ın Iraktan uzakla şmış olmasını fı rsat bilen Zenciler, Vas s ıt'ı ele geçirdikleri gibi Huzistan'a da s ızdılar. Muvaffak yukarda zikretti ğimiz anlaşmayı Saffâri'lerle imzaladıktan sonra yeniden Zencilerle sava şmaya başlad ı . Sonunda, zen(170) Mes'üdI, Muruc, VIII., S. 58 v. öt.

ABBAS! iMPARATORLU Ğ U

109

ciler'in kurmu ş oldukları ikinci şehir Mânia'yı zaptetti (171) ve 881 yılında baş kentleri Muhtare'yi ku şattı. Burayı kolayca ele geçirebilmek için de hemen kar şısında Muvaffakiyye şehrini kurdurttu (172). İki yıllı k bir kuşatmadan sonra 883'te Muhtare, Muvaffak taraf ından zaptıedildi ve böylece uzun süre Abbasi Devletini u ğra ştırmış olan ve zaman zaman ba şkenti bile tehdit etmi ş bulunan zenci ayaklanmas ı sona erdirilmiş oldu. Ancak yedi sekiz y ıl geçmeden devletin başı na bundan çok daha tehlikeli ve sürekli Karmati ayaklanması çıkacakt ı . D) Samanoğulları devleti (261 389/874 999) : Saffarilerin ayaklanmas ı sırasında hilafet merkezinden ayr ılmış olan Maveraünnehr'de eski bir zerdüşti olup sonradan ihtida etmi ş olan Saman' in torunları vali olarak bulunuyorlar& Bunlardan Semerkand Valisi Nuh 227/841'de ölünce vilayeti, Fergana valisi karde şi Ahmed'e kaldı. Bu sı rada henüz bunlar Tahirnere ba ğlı idiler. Tabiri devletinin son bulması üzerine Ahmed'in o ğlu Nair 261/874'te Halife tarafından hükümdar olarak tan ındı. Ahmed'in ikinci oğlu İsmail ise 278/900'de Horasan' ı Saffarilerden al ıp alevilerden Muhammed bin Zeydi de yenerek Tabaristan' ı eline geçirdi ve böylece Maveraünnehr'den Basra körfezine, Hindistan s ınırlarından Bağdat yakınlarına kadar Samanoğlu devletini genişletmiş oldu. Bu hükümdar zamanında Semerkant ve Buhara İslam dünyasını n bilim ve sanat merkezleri haline geldiler. Ancak İ smail'den sonra Samano ğulları hükümdarları Büveyhoğulları devleti karşısı nda gerilemek zorunda kaldılar ve s ınırları Maveraünnehr ile Horasan' içine alacak şekilde daraldı. Bir yandan da iktidar burada da Abbasi devletinde olduğu gibi Türk kölemenlerinin eline geçti. Bu kölemenlerden Alptekin Samano ğulları topraklarının bir kısmı üzerinde 351/962'de Gazneliler devletini kurdu. Ceyhun ırmağının kuzeyinde kalan Samanoğulları topraklarını ise Türkistanl ı İlek Hanlar 382/992'de ele geçirerek bu devlete kesin olarak son vermi ş oldular. -

E) Karmat Hareketi : Zenci kölelerin isyan ı sıras ında Mezopotamya'da 877'den sonra gizli ve komünist ilkelere dayanan bir mezhep türemi şti. Ayaklanmış olan bazı Arap ve Nahati toplulukları bu mezhebi benimsemi ş bulunuyorlar& (171) İbn ül - Esir, el - Kâmil, VI., S. 28. (172) İ bn ül - Esir, el - Kâmil, VI., S. 31 -34.

Bahriye ÜÇOK

110

277/890 yılında bunların başkanı Hamdân Karmat Vasıt'ta büyük bir ayaklanma ç ıkarttı, Krife'nin do ğusunda yandaşlan için bir Dar ül Hicre (sığınılacak müstahkem bir yer) kurdu. Bütün Suriye'de oldu ğu gibi Arabistan'da da sürekli ba şarılar elde eden Karmatiler sonunda Ebu Said Hasan'ı El Ahsa'ya gönderdiler. Ebu Said Hasan el-Cennabi burada 899'da Mümine'yi ba şkent yaparak bir devlet kurdu. 930 yılında Bedeviler'in de yard ımıyla bunlar Mekke'yi zaptedip Kabe'deki Hacer i Esved'i el-Ahsa'ya götürdüler. Hacer-i Esved 30 yıl orada kaldı. -

Karmatlann el-Ahsa'da kurduklar ı laik ve sosyalist cumhuriyet 150 yıl boyunca varlığını koruyabildi ve buradan yap ılan akınlarla gerek hac yollannda, gerek Irak topraklar ında güvenlik diye birşey bırakmadı . Yönetim alt ı kıral ve altı vezir elinde idi. Bu on iki kişi aralannda çok iyi anlaşırlar, kararlar ı birlikte al ırlardı. Halk hiçbir dini vergi ödemezdi; yaln ız şeflerden Hamdân Karmat 890'da sivil nitelikte iki vergi kabul etmi şti. El-Ahsa'da halkın bug'dayım bedava öğüten genel de ğirmenler vardı . Kimin namaz k ılıp oruç tuttuğu aranmadığı gibi, .şehirde hiçbir cami de yoktu. Bununla birlikte İranlı bir zengin olan tüccar Ali ibni Muhammed alış veri ş eden yabanc ılar için bir cami yapt ırmıştı . Karmatlar sünniler'in okuyamad ıkları gizli bir alfabeye sahipt iler. Kannatlar bilim bak ımından arapçanın, özellikle eski yunan dilindeki istilâhlan kaps ıyacak bir şekle sokulmas ını, siyasi bakı mdan hilafetin Hz. Ali ailesine ait olmas ı yolundaki geleneğin, şefinin ismi gizli tutulan bir gizli dernek için istismar edilmesini, dini bak ımdan da gûya Kur'an'a dayanan fakat bütün ırklara, dinlere ve s ınıflara uygulanabilecek remzi bir akidenin tespitini istemekteydiler. Bu akide de ak ıl, hoşgörü ve e şitliğe dayanıyordu. Karmat hareketi bir yandan Abbas! devletini baz ı islahat hareketlerine zorlarken, di ğer yandan da ta Avrupa'ya geçip oralardaki esnaf örgütlerinin kurulmas ını, Üniversitelerin geli şmesini ve belki de gizli teşkilatı, mensuplarının derecelerinin olmas ı ile Mason localannı etkilerni ştir. F) Mısır'ın Abbas! halifeliğinden kesin olarak ayrılmas ı : o) Mısır'ın Abbas! imparatorluğuna yeniden bağlanması : Mühtedi'nin

ABBAS! IMPARATORLU Ğ U

yerine geçen ve pasif bir halife olan Mu'temid (256-279/870-892)'den sonı a, Zenci ayaklanmalar ı nda büyük gayretlerini esirgemiyerek kardeşinin tahtı na gölge düşürmemeye çal ışan Muvaffak' ın oğlu Mutezid (279-289/892-902) iktidara geçti. Kendisine ikinci Seffâh da denilen Mutezid cesur, çal ışkan, metin ve merhametsiz bir ki şi olduğundan zamanı ndaki karışıklı klar bir süre için ortadan kalkmış , Bizansl ılarla yapılan sava şlarda üstünlük elde edilmi ş, birçok şehir ve kasabalar yeniden kazan ılmıştır (173). Bunlar aras ında en önemlisi Mısı r'ı n yeniden imparatorlu ğa bağlanması sayılmak gerekir. Ş öyleki : Ahmed bin Tulun'un o ğlu Humarevehy daha Mu'temid zaman ında Muvaffak'la bir anla şma yapmış ve Mısır'dan ba şka Suriye ve Ermeni s ınırı bölgelerini de elde etmi şti. Şimdi kızını Mu'tezid'e vererek Halife ile s ıhrıyet kurmuş ve yılda bir milyon dinar ödemek üzere M ısır genel valiliğini Mutezid'e onaylatm ıştı . 902'de Mu'tezid'in ölümü üzerine o ğlu Müktefl (289-295/902905) halife olarak Ba ğdat'a gelirken Dicle'nin iki k ıyısındaki halk onu alkışhyarak karşıladı . Irak, Hicaz ve güney Suriye'de Karmatlılarla çarp ışmalarda bulunurken Bizanshlarla da sava ştı hatta Antalya'yı zaptetti. 905 y ılında Tulunoğulları inkiraz ettiğ inden Mısır ve Suriye yeniden bu sefer tan ı olarak Abbasi devletine ba ğlanmış ve buralar gene valilerle yönetilmeye ba şlanmıştı. Eğer 'saltanatı beş yıl kadar kısa bir süreye inhisar etmemi ş olsaydı, Abbasi imparatorlu ğu için belki yeni bir dönem aç ılmış olabilirdi. Mu'tezid ve Müktefi'nin imparatorlu ğu kurtarmak yolundaki çabaları ne yazık ki henüz onüç yaşındayken Halife olan Muktedir (295-320/908-932)'in aczi yüzünden bo şa gitti. b) Mısır'da Akşit (= İhşid) devletinin (323-358/935-969) kuruluşu : Mısır'ın Abbasi devletine yeniden ba ğlı olması uzun zaman süremedi. 318/930'da Şam ve 321/933'de M ısır valisi olarak atanan Muhammed bin Toğuç adlı bir Türk bundan iki y ıl sonra 325/935'te bağımsızlığını ilan ederek Halife Razi'den (322-329/934-940) Ak şit veya İhşid unvanını aldı . Muhammed bin Toğuç 330/941'de Suriye'yi ve bir yıl sonra da Mekke ve Medinetyi ülkesine katt ı . Böylece Mısır ve Suriye Abbasi devletinden art ık kesin olarak ayr ılmış oluyordu. Yalnız Abbasi devletinin bir kez egemen oldu ğu bölgelerde sonradan kurulan sünni devletlerde, hilkürndarlarm hükümdarliklar ını (173) Emir Ali, a.g.e., S. 301.

112

Bahriye ÜÇOK

Abbasi halifesine onaylatmalar ı bir gelenek olarak yerle şti. Muhammed bin Toğuç'un ölümünden sonra yerine s ıras ıyla iki oğlu geçtiler. Ama bunlar bütün devlet i şlerini habe şli bir had ım olan Kâfur'a bırakmışlardı . Hatta Kâfur bu karde şlerin ikincisi olan Ali'den sonra üç yıl bizzat hükümdar oldu. Onun ölümü üzerine M ısır tahtı na geçen Ahmed bin Ali zaman ında Mısır ve Suriye kuzey Afrika'dan gelen Fatimiler'ce zaptolunarak buralarda Abbasi Halifeliğ ine hiç bir suretle ba ğlı olm ıyan şii bir devlet kurulmu ş oldu. c) nısır'da Fatimi devletinin (358-567/969-11171) kurulu şu : Şii İ smailiye mezhebinin büyük dâisi Ubeydullah 297/910'da Magrib'e gitmi ş orada pek zay ıf dü şmüş olan Aglebiye devletine son vermiş ve İdrisiye devleti topraklar ı dışındaki bütün Magrib topraklarını ele geçirmi şti. Ubeydullah kendisinin Hz. Fâtime soyundan geldiğini iddia ettiği için kurmu ş olduğu devlete Fâtim1 devleti adı verildi. Ancak kurucusundan ötürü bu devlete Ubeydiye adı da verilmi ştir. Ubeydullah ba şkent olarak ba şlangıçta Tunus yak ınlarındaki Mehdiye'yi seçmi şti. Fatimiler Sicilya ve Sardinya adalarını da ellerine geçirdiler. Fatimilefin dördüncü hüküm dar ı Muizüddin (341-465/953-975) zaman ında ünlü ba şkomutan Cevher 358/969'da M ısır'ı Akşitlerden al ıp sonradan Mısır'ın başkenti hâline gelecek olan el-Kahire kalesini yapt ırdı . Cami-i Ezber de Muizüddin zaman ında yap ılmıştır. Fatimiler ayn ı zamanda Suriye'yi ele geçirip 381/911'de Haleb'i de ald ılar. Mekke ve Medine de Fatimi egemenliğini kabul etti. Böylece Suriye içlerinden ve Asi ırmağı ndan Mekke ve Medine'ye, di ğer yandan da Cezayir içlerine kadar uzanan geniş topraklara Fatimi devleti egemen olmu ş bulunuyordu. Hernekadar Magrib, Akdeniz'deki adalar k ısa zamanda Fatimilerin elinden çıktıysa da, Mısır ve Suriye'de, 1171'de Eyyûbi egemenli ği kurulunc ıya kadar Fatimiler hüküm sürdüler. Böylece sünni Abbasi halifesinin yanında, eskiden Abbasilere ait olan topraklar üzerinde Ş iî Fatimi halifeli ği yer almış oluyordu. Bu s ı rada Ispanya'da da ayrıca bir sünni Emevi halifesi hüküm sürmekte idi. G) Büveyhoğulları (Buyiler) devletinin kurulu şu : Türk EmirIerin'in iste ğiyle başa geçen Halife Mütteki (329-333/940-944) k ısa zaman sonra Tuzun adında bir Türk komutan taraf ından gözüne mil çektirilerek tahttan indirildi. Bundan daha önce kendi iste ğiyle hilâfetten çekilmiyen Halife Kâhir' (320-322/932-934)'in de ayn ı şe-

Yemin üd•Devie (Gazneli Mahmut) halifenin gönderdi ği hil'ati giyerken. J3,inyon, Wilkinson, Gray, Persian Miniature Painting, London 1933,

Halife Müsteneid adına Mardin'de bas ılmış bir Artuko ğulları parası. ştanley Lane Poole, The international Numismata Orientala, London 1875. PL. IL Nu. ÇVJ,

Lillah'm Ankara Etnografya müzesinde bulunan alt ın madalyası . Türk Tarih, Arkeulogya ve Etnografya dergisi, say ı II, S. 251, ist. 1934,

ABBASI IMPARATORLU Ğ U

113

kilde kör edildiği ve 17 yıl sefalet içinde başkalarının yardımıyla yaşadığı bilinmektedir (174). Mütteki'nin tahttan indirilmesi üzerine karde şi Müstekfi (333Tuzun tarafı ndan tahta geçirildi. Ama Tuzun'un az sonra ölümü üzerine Ebu Şüca' Büveyh'in oğulları Irak'ı tehdide başladı lar. Halife Müstekfi bunlar ı kazanabilmek amac ı ile kendilerine unvanlar tevcih etti : Ali'ye İnıadüddevle, Hasan'a Rüknüddevle, Ahmed'e Muizüddevle. Ahmed Muizüddevle Ba ğdat'ı hükmü altına almakla kalmayıp Halife'yi de yönetir oldu. Kendisine Sultan denildi. Bağdat'a öylesine hakim oldu ki, paralar üzerinde onun adı görülüyor, hutbelerde ise Halifenin ad ının yanı sıra Muiziddüvvele adı söyleniyordu.

334/944-946)

Muizüddevle zalim bir yarad ılış ta olduğu halde güzel sanatlar onun şahsı nda bir koruyucu bulmu ştur. Şii mezhebinden olduğu için Kerbelâ'da sonradan adet haline gelen 10. Muharrem matem gösterilerini ilk kez o ba şlattı. 932 yıllarında Abbasi imparatorlu ğu sınırlarına her yönden Bizansl ılar'ın saldırıları başlamıştı. Halife bu düşman akınları ile uğraşacağı yerde, Müizüddevle aleyhinde baz ı tertiplere ba ş vurunca o, Halife'yi taht ından indirip gözlerini oydu ve Muktedir'in o ğullarından Ebu'l Kasıın'ı Muti' (334-363/946-974) adıyla Halife yapt ı (175). Muti'in yedi yıl süren hükümdarlığı sırasında aslen Iranl ı bir soydan gelmi ş olan Büveyhogullari şii mezhebinden oldukları halde Bağdat halifesine kar şı çok saygılı hareket etmi şlerdi. Gerek Müstekfi, gerek Muti' zaman ında bu halifelerin, saray duvarlar ını bile aşamıyan yetkilerine bakarak, sadece ad ı kalmış olan Abbasi Imparatorlu ğunun bu çağını küçümsemek doğru olmaz. Çünkü Bilveyhoğulları'mn bilim ve fenne kar şı gösterdikleri kuvvetli ilgi bu devirde yeti şen büyük kişilerde açık olarak görülmektedir. Örne ğin, çok değerli bir tarihçi olan Mes'udi, büyük bilgin, filozof, tabiub ve musiki nazariyatç ısı olan Far'abi, şair Mütenebbi, çok zengin bir şiir hazinesi olduğu kadar, bir tarih kaynağı da teşkil eden Kitab ül Agâni'nin sahibi Ebu'l Ferec IsfehânI ve daha birçok şair, bilge ve fakihler hep Büveyho ğullarfnın koruyuculuğunda yükselme olanağı bulmuş kimselerdir. -

(174) A. Mez, Ülkü mecmuası, XVIII., S. 304; Mes'uclI, Muruc, VIII., S. 287 v. öt. (175) Mes'ûc11, Muruc, VIII., S. 410.

114

Bahriye ÜÇOK

H) Abbasi imparatorlu ğunun Asya topraklarında Türkler'in kurdukları ilk devletler : a) Gazneliler devleti : Halife Kâdir'in tahtta olduğu bir sırada Samânoglu devleti y ıkılmış (999), bu devletin topraklar ı da Gazne ülkesine kat ılıp Sebüktekin'in oğlu Mahmud, Yeminüddevle unvan ı ile Afganistan ve Pencab sultan ı olarak tamnm ıştı . Böylece Gazne sultanlığı sünni halife Kadir'in -onaylamas ı ile teyid edilmi ş oluyordu. Asya tarihinin en şanlı devirlerinden birisi Gazneli Mahmud'un devridir. Yeminüddevle Mahmud sadece ba şarılı savaşları ile değil aynı zamanda bilim, sanat ve onar ım işlerine verdiği önemle de tarihin ünlü devlet ba şkanları aras ında kendisine yak ışan yeri alm ıştır. El-Birâni, Sehnâme yazarı Firdevsi, Dakiki gibi bilginler ve şairler onun koruyuculu ğundaydılar. Ancak onun bir yanlış tutumu, kurdu ğu devletin oğlu Me'sud zaman ında yıkılmas ını hazırladı. b) Selçuklu devletinin kuruluşu : Şöyleki Mahmut K ırgizistan'clan gelen say ısız Türkmen'lerin önceden kararla ştırılmış bir vergiyi ödemeleri koşuluyla, Maveraünnehr'e yerle şmelerin; izin vermi ş ti. Bunlar Selçuk'un yönetiminde gün geçtikçe ellerindeki topraklar ı geni şlettiler. 1030'dan sonra, Gazne Sultan ı olan Mes'ut bunlarla çeşitli yerlerde çarp ış tı ve son sava ş Dandanakan'da (Merv yak ınlarında) oldu; Iran, Maveraünnehr, Belh, Harezm ta İ sfehan ve Rey şehirlerine kadar Selçuklular ı n eline geçti. Böylece buralarda Selçuklu devleti kurulurken, Gazne hükümdarlar ı, Mahmud'un kurduğu im paratorluğun doğu kesimiyle yetinmek zorunda kalm ışlardı . 1040'da Selçuklular' ın kazand ıkları bu uırumulmadık başarı Islam tarihi için bir dönüm noktas ı teşkil eder. Çünkü birçok parçalara ayrılm ış olan Abbasi Imparatorlu ğunun görünüş ü 1040'dan sonra bir kez daha düzenli, eski ba şarılı günleri ansıtan durumunu almış , din Araplar aras ında olduğundan daha büyük bir güçle O ğuz Türkleri aras ında destek ve himaye görmü ştür. Nitekim Tuğ rul Bey büyük bir hızla, Büveyhoğullarının anayurtları na da girerek onlara boyun eğdirdi. Tuğrul beyin her girdi ği yerde bir okul ve bir cami yaptırarak ilerledi ği sırada Ba ğdat'ta hilafet makam ın Kadir bil. lah'ın (381-422/991-1031) o ğlu Kaim (422-467/103111075) tutmakta idi. Çok erdemli, çok dindar, sab ırlı ve merhametli bir ki şi olan Kim uzun y ıllardanberi Büveyho ğulları'nı n koruyuculu ğu altında ve kudretsiz olarak hüküm sürüyordu.

ABBAS İ

İ MPARATORLU Ğ U

115

Aslen bir türk olup Büveyhoğullarmın Bağdat komutanl ığında bulunan, hatta Halife Kâim'in vezirli ğini de yapan Arslan Besâsiri, Halifeliği büsbütün yetkisiz kı lmak isteyince Kâim, Selçuklu sultanı Tuğrul Bey'den yardı m istedi. (176) Tuğrul Bey'in Bağdat'a girmesiyle Besâsiri şehri bırakıp kaçt ı. 1058'de Tuğrul Bey'in çekildiğini gören Arslan Besâsiri yeniden Ba ğdat'a girdiği gibi Halifeyi hal'etti ve Bağdat camiinde Kahire'deki şii halife Mustansır'ın adına hutbe okuttu, ayr ıca hilâfet ,mührü, asâs ı ve hilatı da oraya yollandı (177). Tuğrul Bey bir kez daha Bağdat'a gitti gene kaçm ış olan Besâsirryi yakalat ıp katlettirdi Kâim'i de büyük bir sayg ıyla yeniden tahtına oturttu. Besâsirrnin öldürülmesinden az önce Büveyhoğulları'nı n son hükümdarı, Tuğrul Bey taraf ından hapsettirilmi ş olduğundan Büveyhoğulları devleti yıkılmış, bunların ülkeleri üzerinde Tuğrul Bey'in egemenli ği tanınmış, Halife kendisine verdiği Melik ül-Maşrık ve'l-Magrib (Doğunun ve bat ının hükümdarı ) unvanıyla bunu onaylamıştı. Halife, Tuğrul Bey'in ba şına iki taç giydirerek onun hem Araplar'a hem de Iranl ılar'a sultan olduğunu göstermek istemi şti (178). Şunu belirtmek gerekir ki, Abbasi Imparatorlu ğu çözülme ve parçalanma devrine girdikten sonra art ık maddi kuvvetten yoksun kalmış , fakat manevi kuvveti özellikle Selçuklu Türkleri yan ında İslam tarihinin hiçbir çağında rastlanamıyan bir saygı kazanmıştır. Bunu Tuğrul bey'in koruduğu Halife Kâim'e karşı, zorunlu olmad ığı hâlde, gösterdi ği aşırı saygıda görmek mümkündür (179). İ ) Sicilya'nın Müslümanların elinden çıkması : 1061 yılında Sicilya Normanlar'ın akınlarına uğradı . Bu sırada adadaki Araplar birbirleriyle çeki şmeler, rekabetlerle u ğraştıkları ndan hristiyan Norman Kontlarmdan Roger, aday ı 1091 yılında tüm eline geçirdi. Böylece Abbasi İmparatorluğunun en bat ısı nda bulunan Akdeniz' deki bu- büyük ada da Hristiyanların eline geçmi ş oluyordu. • J) ismâili hareketi : Selçuklu imparatoru Melikşah'ın (465485/1072-1092) hükümdarlığı sırasında ş ii ve karmati mezheplerinin yanda şlarından meydana gelen bir topluluk daha önce Ba(176) (177) (178) (179)

İbni Tiktaka, el- Fahri S. 509. Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 313. Emir Ali, Musavver Tarih - i Islâm, L, S. 316. Cevdet Pa şa, Kısas, X., S. 609.

116

Bahriye ÜÇOK

bek'in saklandığı Mazendran'da ortaya ç ıkarak kar ışıklıklara se beb oldu. Bu ayaklanman ı n tertipçisi Selçuklu veziri Nizam: ül1Vlülk'ün okul arkada şı Hasan Sabbah adında bir kişi idi. Daha genç ya şta Mısı r'daki Fatimi halifeli ğine sempati duyard ı . Hasan Sabbah, Selçuklu devletinde oynamak istedi ği rolü gerçekle ştire. bilmek için ismaililerin yard ımını sağladıktan başka fedai ad ıyla yetiştirdi ği bir sını fa da dayanmak gereklili ğini duydu. Bu s ınıf, cahillerden toplanan kimselerden te şkil edilir ve şeyhin verece ği öldürme emirlerini hiç duraklamadan yerine getirirdi. En büyük şef olan Şeyh ül-Cibârden sonra Dal" ül Kebir adlı, Kuhistan, Suriye gibi yerlerde iş leri yürütmekle görevli ikinci derecede ba şkanlar vardı . Bu Dâner ismaili mezhebine yanda şlar kazanmaya çal ışırlardı. XI. Yüzyı lda Hasan Sabbah gerek zor kullanarak gerek ihanet sayesinde Mazendran bölgesinde yüksek bir da ğ üzerindeki Ala. mut kalesini eline geçirdi. Buradan kâh aç ık kâh gizli saldırılan yönetti. 1091 y ılında çok değerli bir devlet adamı olan ve «siyasetnâme» adlı bir de yapıt bırakm ış olan Selçuklu veziri Nizam ül Mülk okul arkada şı Hasan Sabbah' ın besleme katilleri tarafından öldürüldü. -

Bu sırada Melik şah Bağdat'a gitmi şti; Bizans imparatoru I. Aleksios Komnenos (1081 1118)'un kızıyla evlenmek üzereydi. Ama 39 yaşındayken öldü. Melik şah'ın yerine, Terken ad ındaki eşinin isteğine uyularak küçük o ğlu Mahmut tahta geçirildi. ismaililer de bir yandan kuzey İran, Irak ve Suriye'de müstahkem yerleri elle rine geçiriyor ve İslâm'ın en ünlü kişilerini öldürüyorlardı . Bütün bunlara, çak iyi olmas ına rağmen, Halife Muktedi (467 487/10751094) seyirci olmaktan ba şka birşey yapamadı . 1094'te onun ölümü üzerine Müstezhir ( 487 512/1118) tahta oturdu. -

K) Haçlı seferleri : Genç olmas ına rağmen yöneticilik vas ıfla• rı na sâhip, merhametli bir halife olan Müstezhir'in imkânlan yok denecek kadar azd ı . Bu yüzden onun zaman ında hristiyan alemi kutsal savaş adını verdikleri vah şice saldırılarını İslam ülkeleri üze, rine yöneltip tarihin yazd ığı en çılgı nca ve barbarca suçlar ı iki yüz yıl boyunca İslam dünyasında işlemeye başladıkları zaman Halife bunlara karşı hiçbir şey yapamadı . Göğüslerinde Hz. İ sa'nın çektiği istirab ın sembolü olan haçı taşıyan ve bundan ötürü ken. dilerine Haçl ılar denilen bu bat ılı hristiyanları n amaçları Hristiyanlığın kutsal yerlerini ele geçirmekten çok do ğunun zenginliklerini yağma etınekti.

ARBASI IMPARATORLU Ğ U

111

Haçlı orduları 1098'de Ruzbik ad ında bir Ermeni'nin ihanetiyle Antakya'y ı zaptetmi şler, duyuhriamış vahşetler işlemişlerdi Kıbrıs'ı kolayca ellerine geçiren Haçl ılar 1099'da Kudüs'ü de al ıp halkı kılı çtan geçirdiler. Hz. Omer camiinin kap ısından akan kan. lar Haçl ılar'ın atlarını n dizlerine kadar yükselmi şti. Kıbrıs Haçlılar'ı n eline geçtikten sonra Godefroy de Bouillon Kudüs kıralı ilan edildi. Bunun ardgeleni zaman ında Trablusşam, Sur, Sayda'da Haçl ılar'ın eline geçerek halk ı katledildi ve zenginlikleri yağma edildi. Halife'nin nüfuzu Ba ğdat surların' aşmadığı ve elinde hiçbir güç bulunmadığı için, bu büyük Hristiyan-Müslüman çat ışmasında son günlerini beklemekte olan Abbasi devletinin hiçbir rolü olma. dı. Gerek Haçl ıları karşılamak ve onları yer yer durdurmak, gerek, Haçlılar Kutsal Yerler'e yerle ştikten sonra onlar ı oradan söküp atmak Selçuklular'a ve onlardan sonra bu bölgelerde kurulmu ş olan diğer Türk devletlerine dü ştü. Onlar da bu vazifeyi büyük bir başarı ile yerine getirmesini bildiler. L) Abbasi Halifeli ğinin sonu : Büyük Selçuklu İmparatorlu• Bunun zayıfladığı sırada onun topraklar ından Harezm bölgesinde kurulup gelişen ve Selçuklu Sultan" Seneer'in (511 552/1117 1157) hükümdarlığının sonuna doğru bağımsızlığına kavuşup Horasan'i de egemenliğine alan Harezmşahlar'dan Muhammed zaman ında Cengiz Han'ın 500 kişilik tüccar kervan ının casusluk ile suçland ırılıp öldürülmeleri ve durumu ö ğrenmek için Cengiz'in yollad ığı elçilerin de idam edilmeleri bu iki hükümdar aras ında uzun savaşların çıkmasına sebeb olmu ştu. Cengiz ordular ı Semerkant, Buhara, Herat, Belh, Hive, Ni şabur, Rey Hemedân gibi şehirleri alıp 100 000 lerce halk ı kılıçtan geçirdiler. Oldürülmeyen genç erkekler ise zorla Mogol ordusuna asker yazd ırılıyordu. Moğollarm birer harabe haline getirdikleri Ortaasya şehirleri art ık bir daha eski kültürlerine kavu şamıyacaklard ır. Bu sırada Bağdat halifesi bulunan Mustansır 1242 yılında ölmüş yerine Musta'snn (640-656/ 1242-1258) geçmişti. -

Musta'sım kendisinden önceki son iki halifenin meziyetlerine sâhip değildi; karars ız zayıf yaradılışhydı. Bu yüzden de Ba ğdat karışıklıklar içinde kalm ıştı . Özzellikle Hanbeli ve Hanefi, Sünni ve Şii çekişmeleri öylesine alevlenmiş ti ki, bir rivâyete göre Şii,

118

Bahriye tIÇOIC

Sünni mücadelesi sonunda Musta's ım oğlunu Moğollar'ı Bağdat'a çağı rmak için gönderdi. Bu ihâneti vezirinin irtikâp etti ği de iddia edilmektedir (180). 655/1257 yıllarında Moğollar'dan Mengü Han' ın kardeşi Hülegü Tebriz'e do ğ ru yürürken Halife Musta's ım'a bir mektup yollayıp tutumunu değiştirmesini, yoksa zararl ı çıkacağını bildirdi. Halife buna çok mağ rurca bir cevap verdi ve Tatar halk ını tahkir etti. Buna ölçüsüz şekilde kızan Hülegü başkent Bağdat'a karşı büyük bir ordu ile yürümeye koyuldu. Şehri kırk gün kuşattı; dört yandan ateşe verdi. Halife ancak o zaman i şin ciddiyetini anladı . Hülegü ile bir anlaşmaya varabilınek amacıyla konuşma isteğinde bulundu, ama elçileri öldürüldü. Art ık Musta'sım'ın umudu büsbütün kırıldı, teslimden ba şka çaresi kalmam ıştı. Kardeşi ve iki oğlu, ayrıca birkaç yak ını ile birlikte sağ bırakılmak koşuluyla teslime razı oldu. Maiyetinde kadılar, şeyhler, imamlar ve şehrin ileri gelenleri olduğu halde Moğollar'ın çadırına gitti. Yalnız Halife ve üç prens ve üç de maiyet erkan ı içeri alındılar. Önce, şehirde silahlı kişilerin silahlarını bırakarak kalenin dışında toplanmalar ını Halife'ye emrettirdiler. Halife emretti diye Ba ğdat halkı şehrin surları dışında silahsız olarak toplan ınca Moğollar onları kılıçtan geçirdiler. Ertesi gün sabah vakti Hülegü kad ın ve çocuklar ay ırd edilmeden hepsinin öldürülmesini emretti. Hastahanelerdeki hastalar, medreselerdeki ö ğrenci ve hocaları bile bu şiddet hareketin den kurtulamadılar. Dicle irmağı bir kaç mil öteye kadar k ırmızı aktı . Şehir yağma edildi. Y ıllar boyunca toplanmış eski Iran eserleri bir iki saat içinde ya tahrip edildi ya al ınıp götürüldü. Kubbeler, süslü saraylar yerle bir •edildi. Kitapl ıklardaki değerli kitaplar ya yakıldı ya ırmağa atıldı . Böylece beşyüz yılda meydana getirilen bu değer biçilmez hazineler ebediyen yitip gitti. Eğer Müslümanlar yıllarca süren mezhep kavgalann ı bir yana bırakıp başkent Bağdat'ı olsun kurtarmak karar ında birleşebilselerdi, Haneri-Hanbell çat ışmaları bir yana b ırakılmış olsaydı maddi ve manevi bunca yitiklere belki de u ğramıyacaklardı. işte son halife, 524 y ıllık Abbasi imparatorluğunun yıkılmasını ve yakınlarının gözü önünde katlini gördükten sonra, kendisi de Hülegü'nün emri ile idam edildi; üzerindeki peygamber h ırkası ve asası (180) Emir Ali, a.g.e., S. 420.

ARBAS İ

İ MPARATORLU Ğ U

119

yakılıp külleri ırmağa atıldı . Musta's ım'ın hazinesinde bulunan ye. di deve yükü alt ın ve gümüş kadeh ve sürahiler Hülegü'nün önüne götürüldüğü zaman Haşişiler'in son ba şkanı Rüknüddin'in arkada• şı ünlü matematikçi ve astronom Nasırüddin Tüsi ve orada hazu bulunanlar hayretlerini sakhyamam ışlardı (181). 3. — Emevi ve Abbas! devletlerinin aras ındaki farklar : II. ve III. bölümlerde Emevi ve Abbasi soylann ın siyasi ve askeri ba şarılarım açıklarken sırası düştükçe bu soylardan halifelerin yönetimdeki tutumlann ın özelliklerini de yeri geldikçe belirtmeye çal ıştık Bu iki ayrı, birbirine z ıt tutumu biraz daha geni ş ve ayrıntılı olarak açıklamakla iki imparatorlu ğun karakterini daha iyi belirtmenin mümkün olduğu kanısındayız. II. Bölümde Emevi Imparatorlu ğunun kuruluşunu, genişlemesini ve yıkılmasını anlat ırken bu devletin bir bedevi Arap toplumu niteliğinde olduğunu, hele Abdülmelik'e kadar geçen halifelerin birer Arap kabile şefi gibi davrandıklarını söylemiştiık. Halifelerin Sasani hükümdarlar ına benzemeleri, ancak Abbaso ğulları zamanında gerçekleşmiştir. Halifeye yalnız dünyevi de ğil ruhani bir şel niteliğini veren Abbasi halifeli ği, as ıl Islam ruhuna tamamiyle ya• bancı olan bu ikili egemenlik kavram ını, Iran ve Bizans müesseselerinden şuursuz bir şekilde alarak (182) benimsemeye çal ışmıştır. Emeviler ile Abbasiler aras ında, zaman ın ve egemenlik merkezi bölgelerinin birbirinden çok ba şka olması dolayısiyle mevcut bulunan büyük farklar her iki saltanat ın niteliğini birbirinden ayırd ığı gibi, Emevi halifeleri ile Abbasi halifelerine hukuki bak ımdan iki ayrı kimlik de vermiştir. Emeviler Abdülmelik zamamna kadar, bir yandan geni ş ülkeleri fethederken, bir yandan da bu ülkelerin halk ını islâm'a al ıştırmak için, eski mevcut yönetim örgütünün devam ına dokunmamışlardı . Ancak, Abdülmelik'den başhyarak yavaş yava ş Emevi soyunun tutumunu de ğiştirdiğine, Bizans usûllerini aynen kabul etmeğe koyulduklar ına tanık oluyoruz. Çöl geleneklerine ba ğlı kalan Emevi hükümdarları sadece Emir ül-Mü'mlnin ve Arap aristokratlanmn şefi idiler. Yabanc ı kavirrılerin yardım ve desteği ile iktidara gelen Abbasiler ise herşeyden önce Hz. Peygamber'in am(181) İ bni Tiktaka, el-Fahri, S. 581 v. öt.; Cevdet Pa şa, Kısas, X., S. 894; Emir Ali, a.g.e., II., S. 422. (182) Köprülü Fuat, islâm Medeniyeti Tarihi (Barthold'a zeyl), S. 130.

120

Bahriye ÜÇOK

cas ı soyundandı lar. Bu nedenle birinci derecede İmam ül Müslimin yani bütün islam cemaatinin imam ı, başı , yol göstericisi ve Peygam-, ber'in vekili idiler. Bunu biraz daha aç ıklamak gerekirse diyebiliriz . , Emeviler islam toplumunun ba şında dünyevi birer şef oldukla- ki rı halde, Abbasiler kendilerini Hz. Peygamber'in kutsal hat ıralarının varisi, birer ruhani ş ef, teokratik lider olarak gönnekte idiler. Hatta Asya ve Afrikada'ki topraklar ı üzerinde sayısız devletler kurulup Halifeler egemenliklerini ve ki şisel özgürlüklerini büsbütün yitirdikleri zamanlarda bile, bu nazari egemenlikleri söz götürmez bir biçimde sürüp gitmekteydi. Bunun nedenlerini, yani Halifenin hem dünyevi hem de ruhani iki gücü ki şiliğinde birleştirmekle adeta kutsal bir mahiyet al ışın, Arap imparatorlu ğunun önemli bir ülkesi durumuna girmi ş olan Iran'dan gelen etkilerde aramak yerinde olur. -

Bazı batılı tarihçilerin Abbasi imparatorlu ğuna Yeni Sasani Devleti gözüyle bakmalar ı Müslümanlığı kabul etmi ş, fakat eski sasani geleneklerine bağlı Iran Aristokratlann ın yeni imparatorluğu geniş ölçüde etkilemiş olmalarındandır. Hilgete Peygamber ailesinden birisini geçii ınıek amacıyla yapılan propagandalar ve hareketlerde ilk halifeler ça ğına dönmek, ırk ve milliyet farkı gözetmeden bütün Müslümanlar aras ında eşitliği sağlamak, keyfi hareket etmeyip şeriat hükümlerine uymak, Peygamber ailesine sad ık kalmak gibi Arap'dan gayri kavim.lerin memnun kalacaklan hususlar vard ı . Hz. Ali adına yapılan bu çeşit propagandalar, sonunda Abbasiler'in i şine yaradı. Ancak Hz. Ali ailesini yüzyıllarca felakete sürükledi. Tanrısal, kutsal bir kökden geldiğine inandığı bir soya bağlanmak, hükürndarın kutsal bir kimliği olduğuna inanmak, teokratik bir nitelik gösteren Sasani devletinde halk ın geleneklerindendi. İşte Abbasi halifeliği bu teokratik kimliğini, hükümdarlarını hem siyasi hem dini lider olarak görmü ş olan Sasani Devleti halk ının, özellikle aristokrasisinin bu yoldaki geleneklerinin etkisi alt ında kalarak kazanmış oldu. Halbuki Emevi hükümdarlar ı Bizans'dan aldıkları egemenlik kavram ını uygularlarken dünyevi kudretlerini seriata fiilen dayatm ıyorlar ve böylece yava ş yavaş teokrasiden aynl ıyorlardı . Çünkü örnek aldıkları Bizans'da Imparator ve Patrik, dünyevi ve uhrevi iki ayrı gücün temsilcileri idiler. Ancak bu iki soy zamanında da devlet Bizans'ta oldu ğu gibi otokratik (= tek ki şi egemenliği) bir nitelik göstermektedir.

ABBASI

İ MPARATORLU Ğ U

121

Arap kabilelerine ve ş ehir aristokratlanna dayanan Emeviler, bir Arap imparatorlu ğu olduğ u halde, Abbasi devletine bir Arap devleti dernek yerinde olmaz. Bu devlette debdebeli ve ha şmetli teş rifat kurallarını n uygulanmas ı , halifeye vekalet eden bir vezirin bulunuş u, onu halktan ayırm ış, herkesin üstünde kutsal ve mutlak bir varlı k haline getirmi ş , böylece eski dünyevi ve ruhani güçlere sahip Kisralann Halifeler adeta ardgelenleri olmu şlardı (183). Aslı nda Islam'da birbirinden ayr ı böyle iki güç mevcut olmadığı gibi, İ slam âleminde böyle iki güce sahip bir başkana da lüzunı yoktu. Islam'da Allah ile kul aras ına hiç kimse girerniyeceğinden, halifelerin tarihte hiçbir zaman günah af fetme, dini kurallar ı değiş. tirme, yenileme ve kald ırma yetkileri de ohram ıştır. İ slam dünyası nı n siyasi bir birlik olarak dü şünülmesinden çıkan halifelik anlayışı ancak Emeviler zaman ındaki gerçeklere uyuyordu. Fakat İslam imparatorluklannın en parlak ça ğını teşkil eden Abbasiler zanıanında bat ıda İspanya'da Endülüs Einevi devletinin kurulmasıyla bu birlik parçalanmış, bu parçalanmayı Asya ve Afrika'da başka devletlerin kurulmas ı büsbütün artt ınnıştır. Abbasi İmparatorluğu toprakları üzerinde kurulan, önce de bahis konusu ettiğimiz bu devletler şeklen Halife'yi tammakla birlikte, örneğin Selçuklular'da olduğu gibi tamamiyle bağımsızdılar. Bu kadarla kalmıyarak Bağdat'ın hazinesi gibi sayılan Mısır'da X. Yüzyılda Abbasi halifelerini hiçbir biçimde tan ımıyan, kendilerini halife ve emir ül-mü'minin sayan Fatimi hükümdarlar ı gibi şii halifeler ortaya çıkmıştır. Gerçi İslam kamu hukukuyla uğraşan, hilafet, saltanat sorunlarını, tarihi gerçekleri hiç göz önüne almadan, islami esaslara göre inceleyip aç ıklıyan el-Maverdi gibi, eserlerini ancak Abbasi imparatorluğunun yıkılnı a devrinde vücuda getirmi ş bir takım bilginlere göre halife hem dünyevi hem de ruhani bir şeftir. Ama gerek doğulu, gerek batılı bilginlerin araştırmaları ortaya şu gerçeği koymuş tur ki, islam dininde halifelik diye bir müessese yoktur. Birçok eski fakihler yani İslam hukukçuları , özellikle Hanefi mezhebi kurumları halife sözcüğünün sultan gibi sadece bir unan olarak kullan ıldığını ve ilk dört halifenin ölümünden sonra art ık halifeliğin mevcut olmadığı inancını taşımışlard ır (184). (183) Köprülü Fuat, İslam Medeniyeti Tarihi, S. 139.

(184) Köprülü Fuat, a.g.e., S. 140.

IV EMEVİLER VE ABBAS İLER ZAMANINDA UYGARLIK

Şimdiye kadar inceledi ğimiz Emevi ve Abbasi devletleri zamanında islam uygarlığının gelişmesi ve ula ştığı yüksek seviye «Islam uygarlığı Tarihi» adlı ayrı bir kitap konusu te şkil edecek kadar geniş kapsamlıdı r. Biz bunun için burada ancak ana çizgileriyle Emevi ve Abbasi devletlerinin örgütlerini ve bu devletler zaman ında uygarlığın belli başlı alanlarındaki gelişmeleri kısaca gözden geçirmekle yetineceğiz. 1. — Örgütler : A) Halifelik : Islam devletinin ba şında bulunan, dini korumak ve dünya i şlerini yürütmekle görevli ki şiye «Halife» denir. Halife dünya i şlerini dini bir siyasetle yönetmek ve bulunduğu şehirde cuma namaz ı kıldırmakla görevli oldu ğu için kendisine «Imam» adı da verilirdi. Islam ümmetinin ba şında bulunan kişinin «Halife» adını taşıması tarihte baz ı tartışmalara yol açm ıştır; çünkü Islam toplumunun ba şındaki dini ve dünyevi yöneticiyi kimisi Hz. Peygamber'in halifesi, kimisi de Tanrı'nın yeryüzündeki halifesi olarak kabul etmekteydiler. Tanr ının halifesi olarak kabul edenler Kur'an' ın «Ben yer yüzünde ademi kendime halife yapacağım» (Sure II., Ayet 28) ve «Tann sizi yeryüzünün halifeleri k ıldı » (Sure VI., 165; X., 15, 74) ayetlerini iddialar ına dayanak yap ıyorlardı . Halbuki ilk halife Hz. Ebu Bekir «ben Tanrı'nın halifesi değilim, ben ancak Tanr ı Elçisinin halifesiyim, üstelik hazır olmıyan birine naiplik, halifelik edilebilir, hazır olanlara naiplik edilmez» demekteydi (185). Hz. Muhammed'in ölümü üzerine Müslümanlar bir süre şaşırmışlar, sonra Medineliler'in hemen hemen bir icma ı sonucu islam devletinin ba şına aynı yetkilerle bir kimseyi tayin (185)

İbni Haldün, Mukaddime, I., S. 511.

EMEVI VE ABBAS! UYGARLI ĞI

123

etmeği uygun görmü ş lerdi. Hz. Peygarnbere nas ıl herkes itaat borç-

lu ise, onun yerine seçilene de ayn ı şekilde itaatle yükümlüydü. Ona itaat etmiyen Peygambere, dolay ısıyla Allah'a ba ş kaldırmış Bayılırdı. Tarihte halifelik kurumu üzerine ilk ve en geni ş incelemeyi yapmış olan el-Maverdi'nin el-Ahkam üsSultaniye'sinde gösterildi ğine göre (186) halife seçilebilmek için şu koşullar gereklidir : Hem düşünüşde hem i şde adil olmak, Bir karar veya hüküm verirken içtihatta bulunabilecek kadar fı kıh bilmek. Görme, işitme ve konu şmasını engelliyecek bir özrü bulunmamak. Harekete engel bir vücut sakatl ığı bulunmamak. Uyrukları yönetmek ve i şleri yürütmek için gerekli akla sahip olmak. İ slam topraklarını korumak ve dü şmana karşı cihad aç ıp yürütebilmek için gerekli cesârete sahip olmak. Kureyş kabilesiinden olmak (187). El-Maverdi belki gereksiz gördü ğünden halife olmak için aranılan ayrıca dört koşulu anmamıştır 1) Müslüman olmak; 2) Özgür olmak; 3) Ergin olmak; 4) Erkek olmak (Arnold, İ . Ansiklopedisi, Halife maddesinde yan ılmış , bu ko şulları da Eli-Maverdi'de varmış gibi göstermi ştir). Bu koş ullar sonradan. Kadi Beyzâvrniw revâli ül-Enver ve Gazzâlrnin ilıyau Ulüm'unda eklenmi ştir (188). Bununla birlikte tarih boyunca İ slam devletlerinde ergin olm ıyan halifeler görüldü ğü gibi, halife değil, ama hükümdar olan pek çok kadın da vard ır (189). Ayrıca Hariciler halifenin Kurey ş'den olmasını aramadıklar ı gibi, Şiiliğin Şebibiye kolu kad ınların da İmam (yâni şii halifesi) olabileceğini kabul etmişlerdir (190). Coşkun Üçok, Türk Hukuk. Tarihi Dersleri, 4. Bask ı, S. 52. Halifeliğin Kureyş 'e ait olmas ı fikrini Ebubekir Bakilâni reddederse de, İbni Haldün bunu do ğrular, bk. Mukaddime, I., S. 518 -20. (188) A. v. Kremer, Studien zur vergleichenden Culturgeschicte des Orientes, II., S. 121. (189) Bahriye Üçok, İ slam devletlerinde kad ın hükümdarlar. (190) Makrizi, H ıtat, II., S. 333. Şebib'in Zalim Haccâc'a kar şı Irak'ta büyük bir cesaretle karşı duran e şi Gazâle'ye duyulan sayg ıdan ötürü.

(186) (187)

124

Bahriye

ÜÇOK

Fakihler halife seçimini, seçmenler ile seçilen aras ında bir sözleşme, bir akit olarak kabul ederler, burada seçmenler itaatlerini satmakta, kar şılığında seçilenden yönetim sat ın almaktadırlar. Bunun içindir ki, halifenin seçmenlerce tan ınması işlemine bey' (= satım) kökünden bey'a denilmiştir (191). İslam hukukuna uygun olarak iki yoldan halife olunabilir 1) Seçmenlerin seçmesi ile; bir önceki halifenin atamas ı ile. Bunlardan birincisine ihtiyar, ikincisine and denir. Bu yüzden halifenin veya hükümdarın yerine geçecek ki şiye veliand denir. Sonradan bu iki yola bir üçüncüsü eklenmi ştir. Bu, zor kullanarak hükümdarlığı ele geçirmek yoludur; buna kahriye, ilk ikisine birden de ihtiyariye denir. Kahriye'nin ba şka iki adı daha vard ır: galebe ve Şevket (192). İslam hukukçuları zor kullanarak iktidar mevkiine geçen ıkişiye itaati, İslam ülkesinde huzurun sa ğlanması bakımından olumlu karşılamışlardı (193). Aynı zamanda iki halife seçmek imkansız olduğu halde, İslam ülkesinin çok geniş olması halinde, bir halifenin bütün ülkede iyi bir yönetim yürütemiyece ği düşüncesi ile iki halifenin ayn ı zamanda, fakat ba şka başka ve birbirinden uzak yerlerde bulunabilece ği kabul edilmiştir. İslam tarihinde bunun örneklerinin bulundu ğunu daha önce görmüştük. Ancak halife unvanını taşımakla beraber, gerek Emevilerin, gerek Abbasiler'in zamanlarında halifeler çok kez oğullarını veya yakın hısımlarını zorla veliand olarak tan ıttıklarından serbest bir halife seçimi bahse konu olamamış ve halifeler hükümdar veya sultan haline gelmişlerdir. Doktrine göre halifenin ba şlıca vazifeleri ise şunlardır : Dinin savunulmas ı ve korunmas ı. Adli kararların infazı ve hukuki anla şmazlıkları n çuzümlenmesi. Can, mal ve onurun her türlü sald ırıya karşı korunmas ı. Ceza kuralları= uygulanmas ı . Sınırların korunmas ı için savunma tedbirleri almak ve sald ırıyı önliyecek kuvvetleri haz ırlamak. (191) Coşkun Üçok, a.g.e., S. 53. (192) Hammer - Purgstall, Über die rechtsmaessige Thronfolge nach den Begriffen des moslemischen Staatsrechtes, in Bezug auf das Osmanische Reich. S. 593. (193) A. v. Kremer, a.g.e., I., S. 403.

EMEVI VE ABBAS' UYGARLIĞI

125

Islami kabul etmek veya Islam devletine uyruk olmak istemiyenlere kar şı sava ş cihad) açmak. Vergileri ve zekat ı toplamak ve bunlar ı şeriata göre bölü ştürmek. Maaşları belirtmek ve bunları tam zaman ında ödemek. Yönetime ve maliyeye güvenilir kimselerin atanmas ı . Bütün devlet ve din i şlerine kendini verme. Görülüyor ki, halife yaln ız yürütme ve yarg ı ile görevlidir. Yasama alan ında bir yetkisi yoktur. Yâni halife dini kurallar ı değiştiremediği gibi, yeni bir dini kural da koyamaz. Mevcut bir dini kuralın değiştirilmesinin veya yeni bir dini kural ın bütün sünni müslümanları bağlayıcı olmasının mümkün olabilmesi için bu hususta bir icma ın meydana gelmesi gereklidir. Halbuki katolik kilisesinin başı olan Papa dini 'kurallar ı cleğiştirebileceği gibi, yeni dini kurallar da koyabilir. a) Hilâfetin üç önemli sembolü : Hilâfetin ba şlıca üç önemli sembolü vardır : 1) Hutbe; 2) Para bastırma; 3) Traz. Hutbe camilerde cuma namazlar ında minberlerde halife için okunan duaya denir. İlk dört halife zaman ında namazda imâmet vazifesi gören halifeler Hz. Muhammed'e salâvat getirirlerdi. Araplar ülkelerini geni şlettikten sonra valiler bulunduklar ı şehirlerde imamlık etmeğe ve devrin halifesine namaz ın sonunda duaya ba şladılar. Bu yolda öncülük eden, ilk örne ği veren vali, Hz. Ali zamanında Basra'da bulunan Abdullah ibni Abbas'tı ; onun zaferi için dua etmi şti ve zamanla bu her yerde adet oldu. Bir yerde bir halifeye dua edilmesi, yani onun ad ına hutbe okunmas ı o halifenin, o yerde egemenli ğinin ifadesi olurdu. Ba ğdat halifelerinin oto, riteleri azal ıp mahalli hükümdarlar kuvvetlendikçe, bu hükümdar. lar kendi egemenliklerinin belirtisi olarak halifenin ad ının yanı sıra kendi adlar ını da hutbede okuttular. Zamanla halifenin ad ının büsbütün kald ırıldığı da olmuştur. Halifeliğin ve hükümdarl ığın başka bir sembolü de parad ır. Araplar islam'dan önce Iran ve Bizans paralar ını kullanmakta idiler. Daha önce de söyledi ğimiz gibi, alt ın paraya Dinar, gümüşten olanlara da Dirhem deniliyordu. Dinar dirhemin on- oniki kat ı de-

126

Bahriye ÜÇOK

gerinde idi (194). Her nekadar Abdülmelik devrinedek islam ülkelerinde Hâlid bin Velid, Müs'ab ibni Zübeyr, Ziyâd ibni Ebi Sufyân (Ebihi) ve Haecac gibi valiler tarafından paralar bast ırılmış ise de bunlar alt ın değildi. Altın para bast ırmak hakkı hükümdarlara ait olup hiçbir zaman bu hakk ı valiler kullanamam ışlardır. Altın para ilk olarak Abdülmelik taraf ından Bizans Imparatorunun tehditlerine kar şı bastırıldı . Abdullah ibni Zübeyr'in emri ile Irak'da Müs'ab'ın bast ırdığı paralar ile Ziyad' ın dirhemleri Iran tipindeydi (195). Halife ve hükümdarlar ın egemenliklerinin bir üçüncü sembolü olan Traz, özel olarak dokutulmu ş ipek kumaşlara denirdi. Bunların üzerinde ya hükümdar ın adı, ya da ba şka i şaretler, s ırmalar, renk renk ipeklerle kuma şın kenarına su halinde i şlenirdi. Bu türlü kumaşlardan dikilmiş kaftanlar hediye etmek de hükümdarlara özgü bir davran ıştı . Bu adet de Iran ve Bizans hükümdarlanndan Islam saraylarına geçmi ş tir. Ancak Bizansl ılar'ın Traziannda bazen hükümdarlar ın resimleri, ya da ba şka işaretler bulundu ğu halde, Islam trazları na putperestlikten yeni kurtulmu ş olmanın çekingenliği içinde resim konulmam ış , bunun yerine isim ve baz ı dualar koymak âdet olmu ş tu. Halife bu giysileri kimlere hediye eder ise onun halife gözünde önemli bir yer tuttu ğu herkesçe bilinirdi. B) Valilik : Emeviler'de iki türlü vali vard ı : 1) Geni ş yetkili vali; 2) S ınırlı yetkili vali. Genel valilik de iki türlü idi : 1) Emaret-i İstikfa; 2) Emal-et-I istila. Emaret-i İstikfa veya tefviz denilen birinci tür 'genel valilik halife taraf ından ehliyetlerine güvenilen kimselere verilirdi. Bunlar şu işlerle görevli olurlard ı : 1) askeri i şlere bakmak; askerlerin ücretlerini vermek ve bütün ihtiyaçlar ını sağlamak; 2) memurları , kadıları atamak; 3) haraç ve sadaka (zekatlan toplamak); 4) dini ve uyruklar ın canını ve onurunu korumak; 5) narrazda imaml ık vazifesi görmek; 6) hac ılara kolayl ı k göstermek. Bundan ba şka eğer yönetilen ülke yabanc ı bir devletin s ınırlarına yakı nsa, düşmanla sava şmak, ganimetleri bölü ştürmek. (194)

(195)

Daha geni ş bilgi için bk. Belâzuri, Futuh ül- Buldân, IL, S. 373 v. öt. Hicri 74 yılında, Müslümanların bir bayrak alt ında yeniden topland ığı sırada ilk alt ın para bas ılmıştır. Lammens, Etudes sur le siicle des Omayyades, S. 151.

EMEV.I VE ABBASi UYGARLIĞI

127

Abbasiler devrinde valilerden ço ğu, hele halifenin yak ını olursa, atandığı vilâyete gitmez, yerine bir vekil yollar; kendisi hükümet merkezinde kal ırdı. Abbasi devletinin parçalanmaya yüz tutması sebeblerinden biri de budur (196). Valiler hükümdar adı na da olsa para basar, hutbe okutur, vergileri toplarlard ı. Bunca güce sahip olan vali e ğer hükümet merkezini zayı f bulursa, o zaman eyalet halk ını kendinden yana kazanarak halifeye vergi vermek ko şuluyla bağımsız olurdu. Kuzey Afrika'daki Aglebiler, Horasan'daki Tahiriler, Mısır'daki Tulunoğulları gibi. b) Emâret 1 Istilâ Bir emir veya vali, kuvvet kullanarak bir bölgeyi ele geçirince, halife onu âdeta ba ğımsız bir hükümdar gibi tanırdı . İşte böylece tan ınmış valilik veya emirliklere Emâret i lira denirdi. Ancak bu valiler her türlü yönetim i şlerini bağımsız olarak gördükleri halde, dini bak ımdan halifeye bağlı sayılırlardı. Iran ve Irak'da Büveyhoğullan, Mısır ve Suriye'de Eyytibiler, Memlülder, Do ğuda Gazneliler ve bunun gibi daha birçok devletler bağımsız oldukları halde minberlerde halifeler ad ına hutbe okutur ve "gene onların adına para bast ırırlardı . -

Emeviler'in kurulduğu sıralarda, valilerin Umeyye ailesine ba ğlılığını bir kat daha artt ırmak için Muâviye onlara birçok imtiyazlar tanıdı. Hatta Ziyâd ibni Ebihi'yi Basra, Sicistan, Horasan'a vali tayin ettiğinde istediği kadar maaş almasına izin verdi. M ısır valisi Amr ibn da aynı hakkı tanımıştı . Bu vatiler hükümet merkezine gönderecekleri mebla ğdan başka, bütün soylarma zengin bir yaşantı sağlıyacak paray ı toplayabilmek için yönettikleri ülke halklarına gösterdikleri şiddet, hatt2 şeriat hükümlerini hiçe sayan tutumları Emevi imparatorluğunu çöküntüye götüren nedenler aras ında sayılmaktadır. Agani XIX. C. S. 62'de bunlardan baz ılarının yüzmilyon dirheme ula ş an bir servete sâhip olduklar ı açıkla nmaktadır. Servetin artmas ı valilerin lüksünün artmas ına sebeb olmuş, Horasan gibi zengin bir ülkenin geliri valinin mutfak masraflar ına yetişmez olmuştu. Bunun önüne geçmek için halifeler valilerin mallarını müsadere ve valili ği de başka birine vermek yolunu tuttular. Halk ağır vergiler alt ında büyük s ıkıntılara uğrad ı; zulüm (196) C. Zeydan, Medeniyet-i islâmiye Tarihi, I., S. 129.

128

Bahriye ÜÇOK

gördü. Hemen her yeni gelen halife vergileri hafifletme ği değil, ağırlaştırmayı düş ündü. Ömer ibni Abdülaziz ise, bu tutumun tersine «Yüce Allah, Hz. Muhammed'i halka do ğru yolu göstersin diye yolladı ; para tahsildarl ığına göndermedi» diyerek müslümanlığı kabul etmi ş olanlardan cizye al ınmamasını emrediyordu. C) Vezirlik : Halife'den sonra en üstün yeri tutan vezirdi. Vezirlik kurumu Abbasiler devrinde Iran örnek al ınarak kurulmu ştu. Ama buna benzer vâzifeleri görenler daha ilk dört halife zamanında, hatta Hz. Muhammed zaman ında da vard ı. Yalnız bunlara daha çok katip adı verilmekteydi. Islam devleti büyüdükçe vezirin de önemi artm ış ve hükümdar veya halifenin ad ına ülkeyi bunlar yönetmi ş lerdi. Islâm Imparatorlu ğunda vezir adını alan ilk devlet adamı Abbasiler'de Ebu Seleme Hafs bin Süleyman (Hallal) dı r (197). Bu vezirlerin halifelerin güçlü veya zay ıf olmaları ile orantılı olarak yetkileri artar veya azal ırdı . Yalnız bilge ve bilgin bir kişi olan halife Me'mun, zaman ında illerden temsilciler getirtmiş ve bir şûra kurmu ştu ki, bu gelenler birer milletvekili olup tam bir özgürlük içinde dü şüncelerini, halifeden korkmadan, söylerlerdi. Ancak halifeli ğin nüfuzu yok olunca bu şûra fakihlerden oluşmuş bir şer'i encümen hâline geldi. Bununla birlikte. Büveyhoğulları, Samanoğulları, Selçuklular ve Eyyübiler zamanlarında bu türlü millet temsilcileri ve bunlardan kurulu şüralar vard ı . Selâlıüddin Eyyübrnin danışma meclisi, veziri el Kadi ül Fâdıl'ın başkanlığında toplanır, sava ş zamanında da onunla birlikte bulunurdu. -

Abbasiler'de zamanla iki türlü vezirlik ortaya ç ıkmıştır : 1) Vezir i Tefviz; 2) Vezir i Tenfiz. -

a) Vezir i Tefviz : Veliaht atanmas ı, vezirin atadığı memurları görevden çıkarmak gibi yaln ız halifelerin görebilece ği işlerden arta kalan bütün devlet i şlerine bakan vezire Vezir i Tefviz adı verilirdi. -

b) Vezir i Tenfiz : Halifenin kendisine vermi ş olduğu belli bir veya işlere bakan vezire de Vezir i Tenfiz denirdi. iş -

Halife mührünü Vezir-i Tefviz'e verir, o da halife ad ına bu mühürü kullanırdı . D) Divânlar : Diyar' sözünün farsçadan geldi ği kabul edil(197) C. Zeydan, a.g.e., I., S. 132.

EMEV1 VE ABBASI UYGARLI ĞI

129

me,ktedir. Rivâyete göre Kisra birgün gelir gider hesaplar ı ile uğrayan kâtiplerin bulundu ğu daireye girmi ş , onların kendi kendilerine durmadan bir şeyler mırıldandıklarını görünce «Divâneler» demiş , sonradan k ısaltılarak Divân biçiminde kullanılmış (198). Ama genel olarak kay ıt defterlerine veya dairelerine Divân denmek âdet olmu ştur. islâm'da devletin giderlerine ve ba ğışlarına bakmak ve ele geçirilen ülkelerin vergi ve haraçlar ını toplamak, nüfusunu saymak ve korumak için gereken askeri ve her türlü giderleri sa ğlamak üzere kurulmu ş olan daireyi ilk önce Hz. Ömer zamanında görüyoruz. Ömer bin Hattab' ın böyle bir daireyi kurmas ına Bahreyn valisi Ebu Hureyre'nin getirdi ği büyük ölçüdeki mal ve para sebeb olmuş tur. Getirilen mal ve paralar ın üleştirilmesi bazı güçlükler doğurunca Hâlid bin Velid, bir Divân = daire kurulmas ını önermiş ve Şam'da görmü ş olduğu daireleri örnek göstermi ş, Hz. Ömer de bunu kabul etmi ştir.

Askere al ınanların adlarının bir deftere kaydedilmesine de Hz. Ömer zamanında ve H. 20. yılda başlanmıştır. Islam devletinin s ınırları geni şleyip işleri çoğaldıkça bu i şlerin görülmesi için fethedilen ülkelerin resmi dairelerini örnek alarak divânlar kurmak kaç ınılmaz bir zorunluluk olmu ştur. Çünkü Araplar çoğunlukla okuma yazma bilmezlerdi. Hele mali işlere bakacak hesap uzmanları hiç yoktu. Bu yüzden, bu i şlerde uzun zaman Iranlılar ve Hristiyan Rumlar, yâni islâm devletinin koruyuculu ğundaki zinunner kullanıldı . Böylece ilk zamanlarda defterler farsça veya rumca tutulmu ştu. Ancak Abdülmelik halife olduktan ve halifelik bir hükümdarlık şeklini aldıktan sonra Araplar göçebelik ça ğlarındaki sâdelikten kurtulup medeni hayat ın gereklerine uydular; okuma yazma, hesap tutma ö ğrenmeğe koyuldular. Bundan sonradır ki Emevi devletinin resmi dili arapça oldu. Zimmi memurlar i şten çıkart ılıp yerlerine Arap memurlar geçirildi. Devlet yönetimi henüz ilkel bir durumda olan Erneviler'in Sufyani soyu zaman ında ve özellikle I. Muâviye'nin halifeli ği sırasında bazı divânlar kurulmaya başlandı . a) Divân ül Hâtern : Iller ve yabancı devletlerle haberle şmeyi herhangi bir sahtecilik ve tehlike ile kar şı karşıya bırakmamak amacıyla Divân ül Hâtem adıyla bir mühür divan ı kurulmuştu. Ha-

(198)

İbni Haldûn, Mukaddime, L, S. 665.

130

Bahriye ÜÇOK

lifelerin emri ve irâdeleri bir def tere yaz ıldıktan sonra, ait oldu ğu yere ulaştırılı rdı. Birinci Muâviye posta i ş lerine de önem verdi. Ancak bu i şle ilgili divanı n ve diğer divânların gelişmesi ve son şeklini alması daha çok Abbasiler zaman ında olmuştur. Emevilerde bütün i şler başlıca ş u dört divânda görülürdü: 1) Divân ül Harâc, 2) Divân tem, 3) Divân ül Resâil, 4) Divân -

Abbasiler devrinde divânlar daha çok Sasani etkisi alt ında kaldı . Imparatorluk üzerinde sonradan kurulan yeni sultanl ıklar da ihtiyaçları na uygun divânlar veya genel müdürlük görevi yapan daireler kurdular. Gerçi bu konu ile ilgili ara ştırmalar henüz tam bir kesinliğe ulaşamarn ışsa da elde edilen bilgilerle ayd ınlığa kavuşabilmiş olanları kısaca belirtelim : b) Divân ül Harâc : Tarım ekonomisine dayanan Abbasiler de en önemli divân Harâc divân ıdır. Burada gayrimüslimlerin topi•ak ve ürünleri üzerinden al ınan Harac toplan ırdı . Ayrıca bu divân devletin mali i şlerine bakard ı. Bu divân'a Divân ül Harâc yet de denirdi. -

c) Divân ül İnsa : Abbasilerden önce halifenin önemli ve gizli işlerini Kâtip' (S ır kâtibi) denilen kişiler görürlerdi. Sonradan bu görev de vezirlere yükletildi. Vezirler de bu i şleri görmek üzedenildi. Divân ül-inşa da, re bir divân kurdular ve buna divân gizli işlere bakan «divâni ili sır» ve gelen evraka bakan divâni ül murasalât (veya resâil) olmak üzere ikiye ayrılmıştı . Önceleri vezirler bu iki divan ın işine de bakarlard ı . Sonradan divani ül-inşan ın işlerine bakmak üzere ba şka bir vezir daha atand ı ve daha sonra da vezirin buyruğunda olan bir başkan bu divanın işlerine baktı. Bu divânın en başhca görevi halife ile di ğer hükiimdarlar ve iller arasındaki yazışmayı yönetmek ve halifeye gönderilen dilekçelerin gereğine bakmaktı . Yâni Eıreviler'in divân ül hâtem'inin yerine Abbasiler de divân ül-inşa geçmi şti. -

d) Divân ül Berid : Arapçada postaya berid denir. Posta i şlerinin Emeviler zaman ında iyice düzenlenmi ş olduğu bilinmektedir. Abbasilerde posta i şleri de bir divânda topland ı . Bu divân yaln ız posta iş lerine bakmaz, ayn ı zamanda taş radaki memurlanyla oralardaki yüksek yönetim görevlilerini de gizlice denetlerdi. Yâni Divân ül-Berid ayrıl zamanda bir iç casusluk örgütü idi. -

EMEVİ VE ABBAS İ UYGARLI ĞI

13i

e) Divân ül-Cünd : Askerlik i şlerine bakan :-divâna Divan ülCünd denirdi. Bu örgüt Hz. Ömer zaman ında kurulmuş olduğu halde o zaman buna yaln ızca «Diyar"» denirdi. Bu divânda askerlikle ilişkileri olan kimselerin künye ve sicilleri, ald ıkları aylıklar ve görevleri yazı lan defterler tutulurdu. İlk önceleri bütün erkek, .ergin hür müslümanlar asker say ılırlar ve aylık alırlardı. Sonraları cesur olanlar ve hizmet etmi ş olanlar asker say ıldılar ve cesaretlerine ve görevde es.kiliklerine göre ayl ık aldılar. Asker olmak istiyen kimseler bu divan ın başkanına bir dilekçe verirlerdi. Dilekçe sahibinin askerliğe uygun, özgür, ergin, müslüman, sağlam, cesur ve çalışkan olduğu anlaşılı rsa askerliğe kabul edilirdi. f) Divân ül-Mezâlim : Zulümden yak ınanlarm Werine bakan bu divan bir türlü yargıtay ve danıştay hatta vergi itiraz komisyonu yerindedir; yâni kad ılardan ve diğer büyük memurlardan yak ınanlar bu divâna ba ş vururlar& Hz. Ali'den ba şlıyarak halifeler halkın bu yoldaki yak ınmalarmı dinlemeğe başlamışlardı. XIV. Abbasi halifesi Mühtedi'ye kadar, aral ıklarla da olsa, halifeler halk ın yakınmalarını dinlerlerdi. Bundan sonra bu i şe önce vezirler, daha sonra da Kadl-Kudât ad ı verilen başkadılar Divan ül-Mezalim denilen divânlarda bakmaya ba şladılar. Tarihte ilk başkadı olarak, imam-i azarn Ebu Hanife'nin öğrencisi imam Ebu Yusuf'u görmekteyiz. Daha sonraları Bağdat ve başka şehirlerin kad ıların' başkadı tayin eder oldu. Halife Muktedir zaman ında Divan-i Mezalim başkanlığı Stuneyl adlı bir kadına verilmi şti. O her cuma günü Bağdat'ın bir mahallesi olan Rusâfe'de halifenin annesi ad ına yapılmış olan bir türbede sağında solunda kad ılar olduğu hâlde oturur, yak ınmaları dinler ve gerekli kararları aldıktan sonra imzalard ı - (199). g) Divân ül-Beytilmâl : Bütün devlet gelirlerini kontrol eden, gelir ve giderler aras ında denge sağlamaya çalış an divâna, Divân ül Beytihuâl denirdi. Beytülmâl il Hassa ise halifenin özel hazinesine bakardı. Halife Mansur'un cezalar ve müsaderelerden elde edilmiş mal ve paralara bakmakla görevli tuttu ğu Beytühnâl il Mezalim onun özel hazinesi gibi idi. Bu divân Mutezid zamanı nda büyük bir önem kazandı . Halifenin emlâkinin geliri, ceza ve müsaderelerden sağlanan gelirin büyük bir kısmı , illerin gelirlerinden mer-

(199) Ibni Tagribercil, IL, S. 1203.

[32

ğ ahriye

t.tçox

keze gönderilmi ş baz ı paylar burada toplan ırdı . Olağanüstü bazı durumlarda bu hazineden halk için yard ımlarda bulunuldu ğu da olurdu. h) Diğer bazı divânlar : Devlet tekelinde bulunan para basma işlerine bakan divâna, Divân ül-Dar iI-Darb; vezirlerden ve büyük memurlardan al ınan cezalar ve müsadere edilen servetleri toplayıp yöneten divâna, sonradan Divân ül-Müsâderin dendi. Bunlardan başka genel askerlik i şleriyle uğraşan Divân ül-Arz il-Ceyş, ba şkan ve vâlilerin hesaplarını denetliyen Divân ül-Tevki', gayri müslimlerden al ınan cizye vergisi i şlerine bakan Divân ül-Cevâli, Abbasi ailesinden olanlar ile kimi saray adamlar ına maaş veren Divân ül-Nafaka, vezir Ali bin İsâ zamanında kurulan ve İslam sınırlarının korunmas ı masraf ını ve kutsal şehrilerin bak ımını üzerine alan Divân ül-Birr gibi daha birçok divânlar vard ı (200). 2. — Vergiler : Gerek Emevi, gerek Abbasi İmparatorluğunda devlet gelirleri aras ında büyük bir yer tutan şeri vergilerin yan ında eskiden bu topraklarda al ınmakta olan baz ı vergiler, resimler ve harçlar da al ınmaya devam edildi ği gibi bunların yenileri de konulmustu. Şer'i vergiler ise Müslümanlardan al ınan Zekât ve Öşür, gayrimüslimlerden al ınan Cizye ve Haraç't ı . A) Müslümanlardan al ınan şerl vergiler a) Zekât islâm'ı n beş kc şulundan birisi olan zekât veya sadaka bazı mallardan almarak belli 8 grup ki şiye verilmesi gereken bir verginin ad ıdır. Vergi borçlusu asl ında bunu doğrudan doğruya bu gruplar aras ında da payla ştırabilir. Zekât vergisine uyruk olan mallar şöylece sıralanm ıştır : 1) insanların ekip biçtikleri tarlalar ın ürünlerinden saklanabilen ve g ıda olarak kullanılabilen mallar; 2) Üzüm ve hurma ürünü; 3) Deve, s ığır, koyun, keçi; 4) Alt ın ve gümüş ; 5) Tüccar e şyas ı . Bu beş kategori mal ın her birinden ayr ıca ne kadar vergi alınacağı da belirtilmi ştir. İ lk iki kategorideki mallardan Müslüman ürünü elde eder etmez 1/10 ini vermekle yükümlüdür ki bu aşağıda hemen göreceğimiz ö şrü karşılar. Aslında aralar ında dağıtılması gereken gruplar bak ımından sosyal bir niteli ği olan zekât daha Halife Ebu Bekir'den itibaren tam bir vergi biçimine sokul(200) Barthold, İ slârn Medeniyeti Tarihi, Köprülü notları ., S. 120 v. öt. sinde bu divânlar hakk ında ayrıntılı bilgi vardır.

EME‘d VE ABBAS' UYGARLI ĞI

133

muş ve İslam devleti hazinesinin belli ba şlı kaynaklarından biri durumuna getirilmi ştir. b) Öşür (Uşr) : Öşür kamu yararlar ı için, üründen alınan 1 /10 oranındaki verginin ad ıdır. Etimologi bak ımından hem Asurlar'ın altın veya ayn olarak ald ıkları İşru u adlı vergiden hem, de ibranice Ma'aşer denilen ve tap ınak ve krallara, verilen 1/10 oranındaki vergiden geldi ği söylenmektedir. Hz Muhammed'ten önce Arabistan'da bu verginin bulundu ğu anla şılıyor. Önceleri yalnız Arabistan bu vergiye uyrukken, sonralar ı islâmiyet geni şledikçe, sahipleri İ slami kabul eden bütün topraklar ın ürünleri gene] olarak bu vergiye uyruk tutulmu şlardır. Bu vergi daha çok saklanabilir üründen al ınırsa da bütün toprak ürünlerinden al ınmas ı gerektiği düş üncesinde olanlar da vard ır. Daha çok 1/10 oran ında alınan bu vergi yerine göre 1/10 in yar ısı 1,5 ve iki katı olarak da alınır. -

B) Gayrimüslimlerden al ınan Şer'i vergiler a) Cizye : İ slam egemenliği altında ya şıyan fakat islamiyeti kabul etmiyen ehl i ki. tap'lar İslam devletine mallar ının, canlarının ve ırzlarının korunmas ı karşılığı cizye adlı kişisel bir vergi verirlerdi. Cizye veren gayrimüslimlere Zimmi denirdi. Cizye'yi zimrni olmayı kabul etmiş olanlardan yaln ız eli silah tutan erkekler verirlerdi. Kad ınlardan, çocuklardan ve sakatlardan bu vergi al ınamazdı . İ slâmiyet, önceleri mecusiler'in ve hindular' ın oturduklar ı bölgelerde egemenli ğini kurunca bunların ,ehl-i kitap sayılıp sayılamıyacaklar ı tartışma konusu oldu. Hz. Muhammed'in Mecusiler'den cizye alm ış olduğunu bildiren bir hadise dayan ılarak Mecusiler de zimmi olabildiler. Sonradan Müslümanlar Hindu'lardan da cizye almakta bir sak ınca görmediler. Muhtelif İ slam devletlerinde cizye, zimmilerin mali durumlarına göre kademeli olarak y ılda bir defa ve esas itibariyle para olarak al ınırdı . -

b) Harâc : Cihad sonunda elde edilen ülkelerde ehl-i kitap olup da İ slam'ı kabul etmiyen toprak sahiplerinden al ınan vergiye Harâc adı verilir : Toprak üzerinden al ınanına Harâc i muvazzafa, ürün üzerinden al ın anına ise Harâc i mukaseme denir. Bu vergi Romalılar, Bizanl ılar ve İranlılarca da bilinmekte idi. Önceleri, Harac' ı sonradan Müslüman olanlardan da almakta idiler; yani vergi toprağa bağlı idi, sahibinin değişmesi veya Müslüman olması toprağı bu vergiden kurtaramazd ı . Sonradan Müslüman olanlar, çogal ınca -

134

Ba'ı riye ÜÇOK

bunlar yalnız Öş ür ve Zekat' ı verdiler, Harac' ı vermediler. Böylece Harac'a ba ğlı topraklar da Ö şür veren topraklar durumuna geldi. Gene de Harac uzun zaman Islam devletlerinin gelir kaynaklarını n en önemlilerindendi. 3. — Toplumsal hayat : Emevi devleti zaman ında bir yandan İ slam egemenliği altındaki topraklar geni şletilirken, bir yandan da bu yeni elde edile topraklara Arap kabileleri getirilip yerle ştirilmekte, ama bu kabileler aras ında ya eskidenberi mevcut olan çeki şme ve çat ış malar devam etmekte, yahut da yerle şirken yeni komşu olan kabileler aras ında savaşlar çıkmakta idi. Bununla birlikte Emevi devleti zaman ı, Ortado ğunun araplaşması (201) ve Araplar' ın göçebelikten yerle şikliğe geçiş dönemiydi. Abbasiler devrinde bu göç ve yerlerşme tamamlanm ış , göçebelikten tar ımcılığa geçilmiş ve Arap-Islam şehirleri meydana gelmi ştir. Sanat, bilim, ticaret ve bir bakıma da sanayi merkezleri olan bu şehirler dışında devlet ekonomisi tamamiyle tarıma dayanmaktayd ı. Yeni fethedilen ülkelerin topraklar ının oldukça büyük bir k ısmı devlete ait bulunmakta idi. Bununla birlikte yer yer büyük toprak sahipleri de türemi şti. Ayrıca ekonomik hayatta kölelik çok önemli bir rol oynamakta idi. Gerek savaşlarda elde edilen köleler, gerek köle tacirlerinin yabancı ülkelerden getirip satt ıklan köleler ve bunlar ın çocukları tarımın büyük yükünü omuzlarında taşı makta idiler. Bunun içindir ki, Irak'da uzun y ıllar süren ve bir ara Ba ğdat'ı bile tehdit eden zenci köle ayaklanmalar ı çıkmıştı. Toplumsal hayat ın bütün alanlarını ayrıntıları yla anlatmak ayr ı bir kitabın konusu olaca ğından biz burada yaln ız önemli gördüğümüz bazı hususlara de ğinmekle yetinece ğiz. A) Kadının toplumsal hayattaki yeri : Emevi İmparatorluğu ile Abbasi İmparatorluğu devrinde kadınları n sosyal durumu birbirinden hemen hemen farks ızdır. Kadınlar halife Kâdir (381-422/ 991-1031) devrine kadar oldukça serbest iken bu halife devrinde, erkeklerden büsbütün ayr ı yaşamak zorunda bı rakılmış , hareme itilmiş olduklarından islam dünyas ının geliş mesi büyük çapta engellenmiş tir (202). Halbuki Abbasi halifelerinin ikincisi olan Man. sür zamanında (136-158/754-775) amcas ının iki kızı Bizans sava şına (201) A. N. Poliac, Sami, Doğu'nun Arabla ştırılması (Çev. B. -üçok, hah. Fak. Derg. III., S. 85 - 101). (202) Emir Ali, Musavver Tarih-i Islam, IL, S. 468.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI ĞI

135

katılmış , Hârtin ür-Re şid zamanı nda ise (170-193/786-809) kad ınların sava ş ta birliklere kumanda etmeleri yad ırganmamıştır. Halife Muktedir (295-320/908-932) yukarda da gördü ğümüz gibi, Divân ül Mezâlim başkanlığı na bir kad ını atam ış , kendi annesinin devlet ricâli ile me ş verette bulunup elçileri huzuruna kabül etmesine ses ç ıkarmamıştı r. Mütevekkil devrine (232-247/847-861) kadar zengin ve bilgili kadı nlar evlerinde faydal ı toplant ılar ve suvareler tertiplerlerdi. Hârtin ür-Re şid devrindeki şair kad ınlar şiir yarışmalarma katı larak dinleyicileri hem olgunluk, hem sanat; hem de güzellikleriyle âdeta büyülerlerdi (203). İ slâm tarihinin ana kaynaklar ı iyice ara ştırıldığı zaman, İ slâm'ın ilkça ğmda Müslüman kadınların kendilerine tanınmış olan haklardan rahatça faydaland ıkları açıkça görülür. Bu devir kad ın ları sonraki yüzy ıllann Müslüman kadmiarından daha serbest, fa kat daha dindar bir ya şantı içindeydiler. Bir örnek vermek gerekirse : güzellik, asâlet ve erdemiyle devrinde ün kazanm ış olan, Kerbelâ şehidi Hz. Hüseyin'in k ızı Seyyide Seklıne'nin evini kadın erkek her kese açt ığı nı, şair ve fakihlerin orada sanat ve biliM üzerine sohbetlerde bulunduklar ını söylemek gerekir. Ashab'm ileri gelenlerinden Talha bin Ubeydullah' ın kızı Ayş e de devrin ünlü kadmlanndand ı . hem eski Arap tarihi, hem de kozmografya bilgisi, kendisini tanıyanları hayrette b ırakacak bir ölçüde idi. Zamarnırım en güzel ve en ak ıllı kadını diye tanıtılan Talha'nın kızı Ayşe asla yüzünü örtmezdi. Okçular onun etraf ında yarışmalar yaparlar, başarı gösterenlere o, ödüller da ğıtırdı . Üstün meziyetlerle süslü bu iki kadının ikisi de Medine'de ve aynı yıllarda yaşamışlardır. Gene bu çağda Araplar' ın en büyük kadın şairi Hansâ. (204) gibi çölde ciddiyet ve a ğır ba şhlıklanyla tan ınan birkaç Arap kadını vardı ki, kadınh erkekli toplant ılar yaparlardı ; bu toplant ılarda şiirler okunur, sonra bunlar tart ışılırdı . Erkeklerden birinin en küçük bir münasebetsizli ği görüldüğünde onun bir daha toplant ıya gelmesi engellenirdi. Bu devirde şair kad ınların kahramanl ık, gösteren erkekleri şiir yoluyla meth veya korkaklan zemetmelerine çok önem verilirdi. Emeviler'de bahsetti ğimiz Mus'ab ibni Zübeyr , savaşta ölece ğini anlayınca oğluna kendisini terkedip hayat ını kurtarmas ını salık verdiği zaman, oğlu isâ ona «Can ımı kurtarmak için (203) Emir Ali, a.g.e., II., S. 469. (204) Bu şair kadın için bakınız, Mehmet Zihni Me şâhir ün - Nisâ, S. 198.

136

Bahriye ÜÇOK

seni bırakıp savuştuğumu Kurey ş kadınlarının diline düşürür müyüm hiç?» diyerek babas ının teklifini kabul etmemi ş, onunla birlikte savaşta ölmüştü (205). Islam'ın ilk devirlerinde Arap erke ğinin, kendi nişanlısından başka bir kad ın için şiir söylemesi çok ay ıp sayılırdı . Hz. Ömer bir kadın için şiir söyliyen şairi kırbaçlatmıştı (206). Hz. Muhammed'in şairi Hassan bin Sâbit'in o ğlu Abdurrahman halife I. Muâviye'nin k ızı üzerine bir gazel yazd ığı zaman Muâviye'nin o ğlu I. Yezid bu gazelden çok hiddetlenip babas ının yanına girmi ş ve şairin katlini emretmesini ondan istemi şti. Babas ı bunun sebebini sorunca Yezid, k ız kardeşini şairin beyaz bir inci. ye benzetmi ş olduğunu «düz mermer üzerinde kol kola Kubbe-i Hadra'ya kadar birlikte yürüdük» diye uydurmalarda bulundu ğunu açıklamıştı . Muâviye oğlunun bu şiddetini aşırı bulduğunu söylemiş , fakat günün birinde kalabal ık bir mecliste karşısına çıkan şair Abdurrahrr an'a «Öteki k ızım sana gücendi. Onun için hiçbir şey söyleımedin» deyince şair hemen öteki k ızı içinde birinciden daha etkili bir şiir söyleyivermi şti. Halbuki Muâviyenin ba şka kızı olmadığından birinci şiirin de hayal mahsulü oldu ğu anlaşılmıştı. Genç erkek karde şlerin, zaman zaman da babalar ın sert tepkilerle karşıladıkları , kadınların gazellerle methedilmesini, ço ğunlukla bizzat kad ınlar arzulamaktayd ılar. Abdülmelik'in k ızı babasının şair Ömer bin Ebi Rebi'a'ya yolladığı sıkı emirlere ra ğmen, hac dönü şü Mekke'de bir yolcuya «Hacca geldi ğim, güzellikte misli görülmeyen birçok câriyelerle birlikte Mekke'ye girdi ğim halde, o şair fâsik Ömer bin Ebi Rebi'a hakk ımızda, yolda bizi eğ lendirecek birkaç beyit bile söylemedi, ona lanet olsun!» demi şti. Abdülmelik'in eşi Ümm ül-Benin hakkında da şiirler söylenmişti. Ancak Abdülmelik o şairi oğlu Abdülaziz'in hatırı için affetrnişti (207). Hac farz ını yerine getiren kad ı n ve erkekler Süleyman bin Abelülmelik'in zamanına kadar birlikte hac ederlerken Hâlid Kasri'nin Mekke valili ği zamanında Arap şairlerindan birinin «Hac (205) Agâni, XVII., S. 163. (206) AganI, IV., S. 98. (207) Agâni, II, S. 128 ve IV., S. 48.

EMEVİ VE ABBASI UYGARLI ĞI

[37

mevsimi ne hoş ! Kâbe ne ho ş bir mesçit! Hacer-i Esved'e el uzattığımı z zaman kadınlarla s ıkışıp kalmak ne ho ş !» anlam ında bir ş iir söylemesi üzerine Hâlid kad ınlar ile erkekleri ayr ı ayrı tavaf etmeğe mecbur tutmu ştu (208). Ele geçirdikleri geni ş ülkelerden gelen ganimet ve ba şka gelirlerle umulmad ı k derecede zengin bir hayata kavu şunca erkekler tı pkı Bizans ve Sasani burjuvazisi gibi lüks ve sefahate al ıştılar; kadınların ı haremelere kapamaya koyuldular. Böylece onlar ın sosyal hayattaki yerlerini almalar ına engel oldular. Bir Bizans âdeti olan harem ağalar ı yeti ştirmek ve kullanmak II. Velid (125-126/743744) zaman ında başlamıştı r. Zira İran'ın etkisiyle erkekler kad ınlardan ayrı yaşamaya, şarap içmeğe bu devirde yani II. Velid zamanı nda koyuldular. Bununla birlikte kad ınlar Abbasiler'in onuncu hâlifesi Mütevekkil'in ça ğına kadar geni ş bir özgürlü ğe sâhiptiler (209). Ne Bizans İmparatorlu ğunun, ne de İra'n ın etkileri, çölde yaşıyan kad ının özgürlük ve sâdeli ğini yok edememi şti. Hz. Peygamber devrinden uzakla ştıkça, erkeklerden ayr ı yaşamaya zorlanan kad ınlar bilim alanında, aileyi durumları elverdikçe toplum yararına hizmetlerde bulunmu şlar, böylece büyük faydalar sa ğlamışlardı . Bunlardan XII. Yüzy ılda yaşıyan Şuhde ünlü hocalardan iyi bir öğretim gördükten sonra Ba ğdat'taki evinde dersler vermemeğe başlamış , kendisine Fahrünnisâ adı verilen Şuhde'nin büyük bir kalabal ık tarafından izlenen derslerinde tutulan de ğerli notlar büyük orientalistlerden A. v. Kremer.de imi ş (210). Sitt ül-Kuzat adını alan ba şka bir kad ın, hadis bilimi alanında ün salmıştı. Şeyh Takiyüddin Vâsıti'nin kızı da Yahya bin Adem'in Kitab ül-Harâc'ını derslerinde anlatm ış ve kendisine Sitt ül-Fukeha adı verilmi şti. Bu hatun M. 1326'da 92 ya şında ölmüştür. XI. Yüzy ılda Zeyn üd-Dâr adını alan Vecihiye binti Müeddeb, tarihçi ünlü Zehebi'nin hocaları aras ında olup Şam ve Baalbek'de fıkıh okutmuş tur (211). (208) (209)

(210) (211)

C. Zydân, a.g.e., V., S. 102. Arap Neron'u diye ün alm ış olan Mütevekkil zaman ında dâvetlerde ve genel toplant ılarda kadınların erkeklerden ayr ılması emredildi. Mogolların batıya gelmeleri ve Abbasi devletini y ıkmaları üzerine bir takım din bilginleri kad ınların el ve ayaklar ını göstermeleri gerekli mi? Gereksiz mi? diye tart ışmaya girerek dü şman kar şısındaki yenilgileri unutturmaya çal ıştı lar, M. Cemil Beyhum, el - Mer'etu fi hazârat ül Arab, S. 115. A. v. Kremer, a.g.e., II., S. 121. Bahriye Üçok, İslam Devletlerinde baz ı Nâibeler (Belleten, XXXI., Sayı 122, S. 169).

■

138

Bahriye tYCOK

Abbasiler devrinde müslüman erkeklerin Türk, Rum, Iranl ı câriyeleri o kadar ço ğaldı ki, bundan ötürü nikahl ı eşlerine karşı duydukları ilgi kayboldu. Bu durum Islam' ın ilk devrindeki s ıkı aile bağlarının gevş emesine sebep oldu. Şuurlu bir şekilde şerefini korumayı bilen kadınların dışında kalan e şler koclarının kendilerine değer vermedi ğini görünce, kar şılık olarak onlar da erkeklerine ilgisiz kaldılar. Bir zaman geldi ki, bu ilgisizlik, kad ınların eşleri için câriyeler sat ın almalarını doğal gösterecek bir dereceye ulaştı . Kadının yavaş yavaş gözden düşmesi, onları saygıya lâyık kabul etmemek ve bu görüşü erkeklerin birbirlerine a şılamaları sonunda kadınların özgürlükleri kısıtlandı ; kapı ve pencereler kapandı . Onlar yollara, caddelere ç ıkmaktan, hattâ söz söylemek hakkından yoksun b ırakıldılar. Bu devirde erkeklerin kad ınlar hakkındaki yargıları genel olarak çok a şırı derecede sert ve mant ıksızdı• Örne ğin her zaman çe şitli memleketlerden gelmi ş ikiyüz hayranı ile çevrili bulunan ve gözleri görrniyen ünlü Arap şairi Ebu I-Ala' el-Ma'arris (ölm. 1057) bile «on ya şına gelmi ş bir erkek çocuğun hareme sokulmamas ını, kadınların şer ve fenal ık tuzağı olduğ'unu» iddia eder oldu. Aşırı zenginlerin türediği toplumlarda sefâhet alemleri ba ş gösterir; Romıalılar, Sasâniler ve Bizansl ılarda oldu ğu gibi, üç kıta üzerine yayılmış olan İslam İmparatorluğunda da dinin yasaklama rağmen eğlenceye dü şkünlük ve sefâhat yayg ın bir hale gelmi şti. Bu dengesiz servet ço ğalmasının bir sonucu olarak Bağdat, Kurtuba, Kahire, Fustat gibi şehirlerde fuhu ş arttı . Devlet adamları bütün güçleri ile bunu önleme ğe çalı ştılarsa da ba şarı sağlıyamadılar; sonunda tüccarlardan, ve esnaftan al ınan vergiler gibi kötü yoldaki kadınlardan da bir tak ım vergiler al ınmaya ba şlandı (212). Mu'tasım'dan sonra durum daha da kötüle şti. Pek çok köle satın alınmıştı . bir zamanların zenginleri güzel câriyeleri ile nas ıl öğünmekte idiyseler, şimdi de güzel köleleri ile övünüyorlard ı. Bu durum özellikle Mısır'da o kadar rağbet görmüş tü ki, kadınlar kocalarının dikkatlerini kendi üzerlerine çekebilmek amac ıyla kölelerin giysilerini giyip evde dola şmaya başladılar. B) Giyim kuşam : Ortaçağ da Müslümanlar giyimlerine ve temizliklerine çok dikkat ederlerdi. Genel olarak Müslüman erkekler sakallı idiler. Sakalları sosyal durumları ile uygunluk göstere(212) MakrIzi, H ıtat, I., S. 89.

EMEVi VE ABBAS' UYGARLIĞI

139

cek biçimde maviye, sanya, ye şile ve kırmızı ya boyanmış olurdu. (213) Kad ı , müdrris imam gibi ilmi meslek sahibi Müslümanlar çok uzun ve kar gibi beyaz bir sakal ta şırlar, askerlerinki çatallı olur ve koyu siyaha boyan ırdı. Köleler ise bıraktıkları çok kısa sakaldan tanınırdı Bu çağı n minyatürleri incelendiği zaman, XII. Yüzy ılın erkeklerinin önce dokuz parçadan dikilmi ş beyaz bezden bir gömlek, renkli kumaş tan topuklara kadar inen ve de ğerli sırma işlemelerle. süslü bir uçkurla sık ılmış düz bir şalvar, en üstüne de renkli kuma ştan, ipek astarl ı, kenarları dışına çevirilmi ş ve dizlerden biraz aşağı ya inen bir kaba giydikleri görülür. Kaba= beline sard ıklan bir şal kuşak çoğu zaman para kesesinin, mendilin sakland ığı pratik bir yer vazifesi görürdü. Şık erkeklerin çoraplan pek ince ve renkli nakışlarla süslenmi ş olurdu. Genel olarak halk k ırmızı ayakkabıları tercih etti ği halde, güzel giyinen ki şiler san ya da siyah rengi seçerlerdi. I ş çi erkeklerin elbiseleri de bu biçimlere yak ın olup yalnı z siyah ve lacivert renk (kirini göstermedi ği için) daha tutulmaktaydı. Önceleri Iranl ı süvarilerin k ıyafeti iken, sonradan herkesçe benimsenen dik yakal ı kaftan modas ı gibi saç ve sakal biçimleri de modanın kaprislerine uymu ştu. ,

XI. yüzyıla gelinciye kadar kad ın ve erkekler siyah ve beyaz renkten vazgeçmediler, ancak XIII. yüzy ıldan baş layarak herkes en çeşitli renkleri giyme ğe koyuldu. Mu'tas ım zamanında (833-842) elbise kolları o derece uzundu ki, boylar ı - birbuçuk metreyi bulurdu. Bunlar aynı zamanda çok geni ş oldukları ndan geriye çevrilirler ve hiçbir cebin ula şamadığı derinlikte olduklar ından sahibinin mesleğine göre, pusula, cetvel, çek defteri, sicil defteri, divit-kalem, arşın ve makasları hatta batan terlikleri bile saklamaya yarard ı . Başlarına giydikleri fötrden veya astragandan koni biçiminde ki başlık, aslında Ortaasya kad ınlarının başlığı idi. Oradan bu moda, Halife Mansur'un uygun görmesi ile Yak ın Doğu'ya geldi. -Ancak bu modaya orada erkekler ve özellikle hukukçular, tabibler ve imamlar uydular. Bu külahlann üzerine bir de koyu lacivert kocaman sar ık sarar, bundan a şağıya da omuzları na kadar dü şen ve Taylasan denilen bir eşarp sarkıtırlardı. Haçlı seferleri sı rasında bu yüksek ve sivri ba şlı klar Avrupa'ya geçti ve XIII. Yüzy ı l Avrupa ka-. (213) Ebu'l - Feree, Tarih, I., S. 198; C. Zeydân, a.g.e., V., S. 137 v. öt.

140

Bahriye ÜÇOK

dınlarının itibarını kazand ı . Mansur'un pek beğendi ği bu başlıklar ilk zamanlarda, ona hizmet edenlerin bile alaylar ına şu sözlerle sebeb olmuş tur: «Biz hükümdardan zam bekliyoruz, o bize külah giydirdi». Harun ür-Re şid zamanında çok moda olan bu külâhlar, Halife Musta'in (862-866) zaman ında sadece Kadiler taraf ından giyildi. Fakat 1VIusta's ı m (1242-1258) zamanında bir daha yayg ın bir moda haline geldi. IX. Yüzyı lda Musiki besteleri yapmak ve şarkı okumaktaki mahareti kadar zerafeti ile de tan ınm ış olan Zeryâb, Ispanya'da Kurtuba şehrine Ba ğdat modas ını götürdü. O, enseyi, kulaklar ı ve kaşları açıkda bı rakacak biçimde saçlar ı kesmeği ve ayrıca Haziran başı ndan, Eylül sonuna kadar beyaz ve canl ı renklerin mevsimi olduğu için, bu mevsimde hafif ipekliler, k ışın da muflonlu hil'atlar ve kürklü paltolar giymek gerekti ğini öğretti. Onun itiraz götürmez ince zevki, saray ve şehir halklarına alışkanlıklarını değiş tirtti. Ortaça ğı n şık erkekleri gözlerini İsfehan sürmesi ile boyamaya itina gösterir, Yahudilerinkine benzemesin diye b ıyıklarının ortas ını kesip yanlarını uzat ırlar ve uzun uzun aynaya bakmaktan çekinmezlerdi. Hatta bu ihtiyac ı karşılamak için sokaklarda «kinedar»lar bulunur; küçük bir ücret kar şılığı , müşteriye temizlenmiş aynan ın örtüsü aç ılır, o da sakal ını taramak f ırsat ını bulurdu. Kadınlara gelince; Hazret-i Muhammed'in islam' ı yayma ğa başladığı sıralarda kad ınlar ın kıyafeti, geni ş yenler ve açık göğüslerle bugünkü modayı yadırgatm ı yacak derecede dekolte bir görünüşe sahipti. Peygamber bu aç ıklığı yasakladı , çünkü Nur sûrsinin 31. el-Ahzab süresinin 55. ve 59. ayetleriyle kad ınların görülmesi zarûri olan yerleri d ışındaki süslerini kapamalar ı emrolunmuş tu. Peygamber'in ölümünden sonra, bu âyetlere ra ğmen, moda gene hükmünü yürütn ıeğ'e koyulmuş , eski açık yakalar ve geni ş kollar öylesine yayg ın bir hale gelmi ş ti ki, Hazret-i Peygamberin eşi Hazret-i Ayşe: «E ğer Tanrı Elçisi bunları n durumunu görmü ş olsayd ı , İ srail oğulları kadınlarında olduğu gibi onları mescide sokmazd ı » demek zorunda kald ı (214). Islam' ın ilk çağları nda kadı nlar hem modada yenilik yapmak, hem de islâmiyet'e ayk ırı düşmiyeceğini ümit ettikleri için «Kubâ(214) Ali İ brahim, Nisâ lehunne fi'l - Tarih il - İ slâmi nasib, S. 126.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI ĞI

141

ti»yi, yani m ısır Kıptilerinin giysilerini benimsediler. Bu moda ile elbiseler, vücudun güzel görünmesini sa ğlıyan kısım1arım sıkıca sarardı . Ayaklarmda da mes veya mesin k ısası olan bir ayakkab ı tasırlard ı . Ancak bununla da yetinilmedi, kad ınlar bir süre sonra uzun elbiselerden b ıktılar, kısa ve dar elbiseleri üstün tuttular. Emevi soyundan gelen yöneticiler, rakiplerinin ayaklanmas ım önlemekle uğraşa dursunlar, ekonomik durumlar ı hergün biraz daha iyiye giden İslam toplumundaki kad ınlar, daha çekici görünmenin yollarını aramaya koyuldular. Araplar' ın «Nahire» dedikleri yüksek külâhlar bu ça ğda moda oldu. Kad ınlar bu başlıkların üzerine sanklar sararlar, uçlar ını da omuzlarına düşürürlerdi (215). Eskiden çok moda olan siyah renkten zamanla vazgeçildi. Abbasiler zamanında ise bütün İslam toplumundaki kadmlann gözleri Bağdat'a çevrildi. Renkler ve bunlar ın isimleri çoğaldı . Renkli, çizgili ipek Ni şabur ya şmaklan, amber kokulu gömlekler, ba şka kokular sindirilerek boyanm ış kumaşlar pek moda oldu. Mısırlı hanımları yaratt ıkları moda çizgilerini, çe şitli siyasi olayların ve eski M ısır eserlerinin etkiledi ği, tarihi kaynaklardan anlaşılmaktad ır. Örn. XV. yüzyılda Kahire'nin do ğusunda beyaz mermerden yap ılmış iki büyük sütun bulundu. Bu iki sütun E şref Saban' ın medresesine -getirildi. Halk bu iki sütunun ta şınmasını bir şenlik havas ı içinde seyretti. Kad ınlar o günü elbiselerinde canlandırdılar, mendillerde traz halinde i şlendi (216). Ayn ı yüzyılda çok rağbet gören uzun etekli giysilerden bahseden Ayni, ipekten yapılmış kadın giysilerinin kuyruklarını n birkaç kulaç geriden sürüklendi ğini ve bir kad ın giysisinden üç-dört kad ının normal olarak giyinebileceğini yazmaktadı r (217). Ancak bu uzun etekler ve güzellikleri aç ığa çıkaran geni ş yenli elbirseler hiç ekonomik değildi, çok kumaş sarfolunuyor ve bir rob bin dirheme maloluyordu. Sonunda hükûmet i şi ele ald ı, kadınları n sürüklenen uzun eteklerinin kesilmesini emretti, bu emre itaat etmek istemiyenler de tutuklandı . Gerçekten kad ı nlar ancak bir süre bu emre uydular, emri veren vezir ölünce gene eski moday ı canlandırd ılar. Memlük sultanı Ketbuga'da hicri 792'de kad ınları n uzun yenli elbise (215) (216) (217)

Ali İbrahim, a.g.e., S. 126. Ali İbrahim, a.g.e., S. 135. Bedrüddin el-Ayni, Umdet ül- Kâri fi Ş erhu Sahih il -Buhârl, III., S. 230.

142

Bahriye ÜÇOK

giymelerini yasaklad ı ise de, onlar buna karşı kol boyunu kısalt ıp genişliğini arttı rmak suretiyle cevap verdiler. XIII. yüzyı lda Cengiz Han soyundan prenseslerin getirdi ği bir moda şık kadınları başlarında tüyler ta şımaya mecbur etti ve he• men daha önce zengin han ımların altınlarla süsledikleri çerkes takkeleri veya tepelikleri bu kez tüylerle kapland ı. Aynı prensesler Çin tarzına yakı n giysileri de moda hâline getirdiler. C) Spor : Hz. Muhammed kendi ça ğındaki sporların bütün dalları nda gençleri maharet sahibi olmaya te şvik etmiştir. Örneğin, «oğullarınıza ok atmayı öğretin, çünkü bu dü şmanı kahreden birşeydir»; «Ok atmakla oyalanmak bo ş yere geçirilen zamanlar ın en hayırlısıdır»; «Oğullarımza yüzmeyi, ok atmay ı belletin» demektedir (218). Hz. Muhammed çe şitli sporları hem teşvik etmiş, hem de seyrederek ne şelenmi ştir; Sahih-i Buhari muhtasar' ında bunun açık delilini bulmaktaya: «Hicri 7. yılda Habeş'den gelen bir elçilik heyeti mesçitte harbeleriyle (bir çe şit mızrak) oynuyorlard ı, bir rivâyete göre Hz. Ayşe, başka bir riVâyete göre Hz. Muhammed hunları seyretmeği teklif etti. Bir çe şit spor olan ve mızraklarla raksa benziyen bu gösterileri Hz. Ay şe çenesi Hz. Muhammed'in omuzuna, yanağı da onun yana ğına dayannuş bir hâlde yoruluncaya kadar seyretti» (219). Hadislerdeki bu aç ıklığın da desteğiyle Emevi ve Abbasi halifeleri zamanında at yarışları, ok atma, yüzme, koşular tertip etme gibi spor ve e ğlenceler önem kazanm ıştır. Araplar Iran ve Türkistan içlerine girdikten sonra bu ülkelerde ra ğbette olan küre ve çögen ile oynamak fındık atmak, satranç ve bunun gibi başka oyunlar ı zaptettikleri ülkelerin eski sâhiplerinden ö ğrendiler. Bu oyunlar ilk defa Harun ür-Re şid zamanında moda olmu ştur. O, halifeler içinde ilk önce çögen oyn ıyan, mızrak tepesine hedef dikerek ok ni şanı tertip eden, asl ında bir hind oyunu olan satranc ı yayan ve oyuncular ı kendine yakla ştırarak onlara maa ş bağlıyan halifedir. Bu devirde halk ın ençok hoşuna giden spor sonradan Ingilizlerin bat ıya götürüp adına polo dedikleri çögen ile cirid oyunu idi. Bu oyunlar ortaça ğ'da prenslere, iço ğlanlarma ve subaylara mahsustu. Her şehirde bu i ş için hazırlanmış bir veya birkaç alan bulunur, belli günlerde tak ımlar, gerek yerli, gerek yaban(218) Abdülbaki Gölpınarlı, Seçme Hadisler, S. 128. (219) Tecrdi-i Sarih tercümesi (Zeynüddin Ahmet bin Ahmet), III., S. 158 -9.

EMEVi VE ABBASI UYGARLIĞI

143

cı büyük sayı da seyircinin önünde ,karşılaşırlard ı. At yarışları da gözde idi. Arkeolojik ara ştırmaları n sonunda anlaşılm ıştır ki, en dikkate değer koşu meydanı Bağdat yakını ndaki Samarra'da idi. Şehrin dışı nda bulunan bu meydan ı n çevresi onbir buçuk kilometre olup çok güzel bir de oval piste sâhip idi. Ayr ıca şehrin içinde ve sarayın doğusunda halife'nin emri ile yap ılmış güzel bir çögen alanı vardı (Çögen ucu eğri bir sopa ile at üstünde yumu şak bir topla oynanırdı ). Halk bazan da ok atma yar ışlarına katılırdı. Bunların sonunda en mâhir atıcı lara ödüller dağıtılırdı . Her şehrin ok atmaya .ayrılmış bir alanı bulunur, bunun merkezinde yükselen bir dire ğin ucundaki kocaman bir kabak hedef vâzifesi görürdü. Ba ğdat'taki Uş nas en güzel ok meydan ı idi. Ancak en popüler spor gene de glireşti. Şimdiki gibi üstü kapal ı salonlarda tuttukları güreşçi için teşvik edici sözlerini esirgemiyen ate şli hayranlar kalabal ığı orta, ğlarda da eksik değildi. ça Mahalli şampiyonlar uluslararas ı sampiyonlarla boy • ölçüşmeye çağrılır, çok kere bir Bizansl ının bir İsfahanlı şampiyonla karşılaştığı olur ve herbiri kendi ulusunun şerefini temsil ederdi. Fındık atma oyunu ise Hz. Osman zaman ında İranlılar'dan alınmıştır. Önce mekruh Say ılmışsa da, sonradan halifeler f ındık atıcılardan askeri birlikler teşkil etmişlerdi. BU oyun taş , toprak veya kurşundan yapılmış küçük bilyaların yay ile atılmas ı oyunu idi. Koşuculuk, atletizm gibi sporlar yan ında, hamam yak ınında yer alan havuzlarda veya ırmaklarda yüzme yar ışmaları yapılır. kazananlara ödüller da ğıtılırdı . Seyircilere gelince, onlar t ıpkı bugün olduğu gibi oturacakları yerlerin ücretlerini seve seve ödernekteydiler (220). Sanat ,: A) Musikl: Şarkı söylemek insanda tabii bir 4. ihtiyaçtır. İnsan duygularını, acı veya tatl ı anılarını musiki ile dile getirir. Bu sebeble musiki'nin tarihi belki de insanl ık tarihi kadar —

(220) Aly Mazah6-1, la vie quotidienne des Musulmans au Moyen âge., S. 188.

144

Bahriye üçok

eskidir. Bir ülkede söylenen şarkı lar, orada ya şıyan ulusun karakterini, ahlak ve adetlerini bir ayna gibi yans ıtır. Câhiliye devrinde, yâni Islam'dan önceki devrede, Araplar' ın büyük bir çoğunluğu çadırlarda ya şar, deve ve koyun sürülerini besliyerek göçebe bir hayat sürerlerdi. Bu yüzden de onlar güzel sanatların yalnız ş iir kolunda üstün bir düzeye ula şmışlardı . Yavaş yava ş şiire en yak ı n sanat kolu olan musiki de do ğmaya başladı . Bu musiki Cahiliye devrinde daha çok göçebe hayat ı yaşıyan Arap gençlerinin ıssı z kum çöllerinde deve kervanlar ını yürümeye teş vik etmek maksad ı yla söyledikleri pek ilkel melodilerden ibaretti. (Mes'üdi, Muruc uz-Zeheb., VIII., S. 92) Yaln ız deve sürücüleri değil, kumaş dokuyanlar, tarlada çal ışanlar, kayıkçılık gibi monoton i şler görenlerin, s ıkıcı çalışmalarını hafifletmek ve onu daha düzenli, verimli hale getirmek için de melodiler söylemeleri âdetti. Buna Hudâ' denirdi (221). Huda'n ın çıkışını kadınların ölülerin arkas ından ettikleri feryatlara ba ğlıyanlar bulunmaktad ır. Huda'y ı terennüm izledi. Araplar'da terennüm iki türlü idi : biri şiirin musiki ile söylenmesidir; Buna G ına denir (222), yani şarkı. Öteki manzum olmıyan, nesir halindeki sözlerin terennümüdür; buna da Tagbir denir (223). Daha sonra kom şu ülkelerden aldığı etkilerle gelişen musiki ba şka başka adlar ta şıdı . İşte böylece dini olmıyan musiki doğdu. Mutluluk ve sevinç duygularını ortaya koyan çocuk şarkıları, ninniler, düğün şarkıları hiç şüphe yok ki, Huda' denilen türden tamamiyle ayr ıdır. Eski devre ait olan bu halk şarkılarının ne güfteleri ne de besteler hakk ında bir bilgiye sahibiz. Bugün onları emsalleri ile kar şılaştırarak, baz ı tahminler yürütülmektedir. Araplar' ın bu halk şarkılarının makamı çok basit idi. Genel kural olarak bunlarda bir makam cümlesi bulunur, bu her beyit (221) (222)

(223)

İbn Haldûn, Mukaddime, türkçeye çeviren Zâkir Kâdiri Ogan, II., S. 460. Farmer C. H., gınâ'yı şiirin melodik olarak söylenmesi şeklinde tanımlamış sa da Ehad Arpat, İA., IV., S. 777'de g ınâ, tagbir, tilâva, terennüm, savt, musiki'nin birbirine kar ıştırıldığını, gınâ'nın bunları n hiç birine tam olarak tekabül etmedi ğini fakat ilgili bulunduğunu açıklar. Gerçekten de Fârâbi, kitab ül - Musiki adl ı eserinde (La Musique Arabe, d'Erlanger çevirisi, Paris, 1935, II., S. 77 - 8, 84) g ınâ ile musikiyi birbirinin yerine kullanmam ıştır. Farmer C. H., 1A., IV., S. 777.

I. Hişam zamanında yap ılmış olan Kasr ül-Hayr il-Garbi'de bulunan fresklerden müzisiyen kadınlar ve av sahnesi. K. Otto-Dorn, Die Kunst des İslams, Baden-Baden. 1964.

EMEVi VE ABBAS"' UYGARLIĞI

145

veya mısrada tekrarlan ırdı . Bu sâde melodilerde ton ölçüsü dörtbeş telli musild âletlerinin dört-be ş not dizisine bağlı kalır. Hatta hazan yalnız iki nota bile melodiyi idareye yeterli olurdu (224). Eski Araplar'da kullan ılan müsiki âletlerinin en ünlüsü yuvarlak veya kare biçiminde yap ılan bir tempo aleti ile ilkel bir düdük veya naydan ibaretti (225). Şebbâle, Zulanû, Bûk, Ud, Tunbûr ve bunlara benzer nefesli ve telli saz aletleri ise kuzey Afrikal ılar ile ranlılar'a, Bizansl ı lar'a mahsus idi (226). Araplar ancak Islamiyet'ten sonra bu türlü musiki aletlerini tan ımışlardır. Arap halk mûsikisinde üç tip gı nâ'ya rastlamr • 1) solo; 2) karo; 3) nöbetleşe şarkı söylemek; birinci tipte makam önceden belli, geleneksel motiflere dayanır ve önceden haz ırlanır. Buna ne şid ve inşâd denir. Ikincisinde irticâlen ve tuluat kabilinden söylenir, bu da tartil adını taşır; ama her zaman tuluat olmaz, önceden haz ırlanmış da olabilir (227). Bu, sâde nağireli müsiki sanat ının önceliklerinden uzaktı . Araplar bunu öğrenmek zahmetine girmeden, içlerinden geldiği gibi icra ederlerdi (228). Islâmi devirlerde İmam, hafız ve hâtiblerden birçoğu musild sanat ından habersiz bulunduklar ı halde, Kur'an-ı Kerim okuduklar ı zaman seslerinin ve okuyu şlarmın güzelliği sayesinde dinlyenlerin ho şuna giden uygun sesli melodiler bulurlardı . Islâm'dan önce mılsiki'nin tanıtıcıları kaynât denilen şarkı okumayı meslek hâline getirmi ş olan kadın şarkıcılardır. Bunların sosyal hayatta önemli roller oynad ıkları= delillerini bizzat Hazreti Muhammed'in ya şadığı devirde buluyoruz. Von Kremer bu kaynât'ların Iran, Bizans gibi yabancı ülkelerden geldiklerini söylemişse de bir kısmının Mekkeli olduğu şüphesizdir (229). Islâmlığın başlangıcında taganni'ye karşı bir direnme gösterilmiştir. Şarkı ve müsiki dinlemenin caiz olup olmadığı fakihler arası nda bir tart ışma konusu hâline gelmi ş tir. Hele Budizm'in, Parsizm yâni Zerdü ştiliğin ve Hıristiyanlığın tersine asla kalbe de ğil akla yönelen müslüman ibâdetinde musikiye yer vermek sert tepki(224) (225) (226) (227) (228) (229)

Farmer C. H., İA., IV. S. 773. Cörci Zeydân, Medeniyet-1 İ slâmiyye, V., S. 52. İbn Haldûn, Mukaddime II, S. 460; Mes'ûdi, Muruc, VIII., S. 191. Ebu'l- Ferec el- isfahani, Kitâb ül - Agâni, VII., S. 188. İbn Haldûn, Mukddime, S. 460 v. öt. Ehad Arpad, İA., IV., S. 775.

146

Bahriye ÜÇOK

lerle karşılanmıştı . Fakat Araplar geni ş ülkelere hatta k ıtalara doğru yayılınca, fethettikleri yerlerin zengin miras ına kondular. Eski kabalık ve sadeli ği bıraktı lar. Onlar gibi ya şamaya koyuldular. Hicaz'a Bizans ve İran'dan şarkıcılar ve çalgıcılar akın etmeğe ba şladı . Az zaman sonra Araplar bu yabanc ı sanatç ıları taklit ederek Beste yapma ğa ve bunları kendi çalg ılarında dinletmeğe özendiler. Böylece ritim ve ba şka unsurlar Arap musikisine sokulmu ş, sanatlı musiki de kendini gösterme ğe başlamıştı . Yabancı etkilerin kendini duyurdu ğu bölgeler daha çok Hicaz ve Irak bölgeleri olmu ştur. Yaşama düzeyleri yükselen Araplar' ın gün geçtikçe öteki sanatlara oldu ğu gibi musiki sanat ına da verdiği değer artt ı . Fizik ve telli sazlar tekni ğinin bir kolu olan musiki nazariyesi büyük ilerlemeler kaydetti (230). El-Kindi (ölm. 874), Sogdlu Farabi (872-950), İbni Sina (ölm. 1037) ve Azerbaycanl ı Safiüddin (ölm. 1293)'e kadar müslüman bilginler Çin ve Iran basit garr ından hareket ederek incelemelerde bulundular ve tabii gamı kurdular. Gitar, flüt, ksilifon, tanbur vesaireye halel getirmeden piyano ve orgları n ilkel bir tipi olan kanunu yapt ılar (231). Arap bilginlerinin, örne ğin Ptoleme'nin musiki hakkındaki geniş incelemesini kendi dillerine çevirmelerinden anla şılacağı üzere grek musikisine yabanc ı olmadıkları ve bunun sonucu olarak İsr larn imparatorlu ğunun sınırlar ı içinde yaşıyan Türk dü şünür ve büyük bilgini Farabi'nin de bundan örnek ald ığı biliniyorsa da, bu örneğin yetersizliği karşısında o, tamamiyle yeni bir nazariye kurdu. Eserinin geni şliği ve en ince noktalarda gösterdi ği vukuf onun eserini Ortaça ğ'ın en dikkate de ğer müsiki kitabı haline koymuştur (232). X. ve XVI. yüzy ıllar aras ı nda Arap müsiki nazariyesi (230) Eski müsiki nazariyelerinden ilk faydalanan el - Kindi (ölm. 874) olmuştur. Bugün dördü mevcut olan yedi risâlenin yazar ıdır. Bu risâlelerin üçü Berlin'dedir. Bunlar ın adları şunlardır : Risâla fi iczâ' habariya al - müsiki; Risâla fi'l - luhün'dur, üçüncüsünün ad ı yoktur. El - Kindi'den sonra iki öğrencisi Ahmed bin Muhammed al - Sarahsi (ölüm. 899) ile Mansûr bin Talha bin Tâhir müsiki nazariyesini i şlediler. İbn Sina, el - Şifa' ül - necât adl ı eserleri içinde müsikiye yer ayırmıştır. Safiüddin de ğerli bir fizikçi idi; aynı zamanda Farabi gibi o da çalgı çalardı . Gam sistemine yenilikler getirmi ştir. (231) Aly Mazaheri, La Vie Quotidienne des Musulmans au Moyen Age. Paris, 1951, S. 159; Carra de Vaux, Farabi'nin Kitab ül - Müsiki'sinin fr. çevrisine önsöz. S. VII. (232) al - Farabi, KitUb ül - Mûsikî il - Kebir (d'Erlanger çevirisi), I., S. VII.

EMENd VE ABBASI UYGARLIĞI

147

üzerine eser yazanlar önce filozoflar olmu ştur. Bu sebeble de müsiki matematiğin yanı nda felsefeden bir parça haline gelmi ştir. Art ı k bir sanat düzeyine ula şmış olan müsiki teknik terimlere de sahip oldu (233). Bu sayede şiirlerinin bestelenmesini istiyen ve bu amaçla şiir yazmış olan bir çok şairin adını öğrenmiş olmamıza rağmen, bu şiirlerin bestelerinin notalarmdan pek az ı bize kadar gelebilmiş tir..Bazı şarkı türünün ra ğbet görmesi, o türün edebi hale gelmesine de sebeb olmu ştur. İslam âleminde bütün gma yâni taganni (terennüm) tek ses üzerine kurulmu ştur, yâni sadece melodiden ibarettir. Bat ı mftsikist, lı armoni, yâni uygun çok sesli müsiki sanat ı , Ortaçağ Doğu alemi için tamamiyle yabancıdı r. Müslüman Doğunun büyük bir çoğunluğu müsikryi tek sesli bir dizinin devam ı olarak görür. Hristiyan Batı ise bunu akkorlarla süsler (234). İslam rnüsikisinde her motifi makam denilen ve pek çoğu eskiden intikal eden özel tarza ba ğlıdır. İslâmiyetin yeni yerle şmeğe başladığı devirlerde taganni etmek yani şarkı söylemek haram de ğilse bile, mekrûh addediliyordu. Müslümanların ileri gelenleri gına'mn haram olup olmad ığı hususunda tart ışmalara girdiler. Taganni'yi helül görenlerin delilleri, onun esasının şiirden ibaret bulundu ğu, şiirin ise Hazret-i Muhammed'in her zaman be ğenip teşvik ettiği bir sanat kolu oldu ğu, hatta onu müşrikler aleyhine bir silah gibi kulland ığıdı r. Gerçekten de Hazret-i Muhammed, şairi Hassâda : «Abd Man:M o ğullarına ateş saçan dilini musallat et, senin şiirin onlara karanl ıkta at ılan okdan daha çok etkilidir» (235) diye emretmi şti. Taganninin caiz olduğunu ileri sürenler Hassan' ın şiirlerinin şarkı halinde terennüm edildiğine dayanarak haram olmamas ını savundular (236). Taganniyi haram görenlerin dayanaklar ı ise, müsiki ve şarkın ın insanı zevk ve safaYa yöneltmesi, dini vazifelerinde ihmâle götürmesi ve cinsel istekleri te şvik edici olmasıydı . (233) Safiüddin, el - Fârâbi ile İbn Sinâ'nın kullandıkları istilahların yanlış olduklarını ileri sürer ve hücüm eder, bk., IA., VIII., musiki maddesi. (234) Batının tek sesli musikiden armonik musikiye geçi ş tarihi pek eski değildir; hatta belki de musikiyi seven ve geli şmesine gayret sarfeden Charlemagne'dan 200 y ıl sonrasına, Haçlı Seferleri zaman ına rastlar. bk. Norbert de Fourcq, Petite histoire de la musique, Paris, 1960, S. 9. (235) Corci Zaydân, a.g.e., V., S. 54. (236) Corci Zaydân, V., S. 54.

148

Bahriye ÜÇOK

Bazı Islam bilginleri ise şarkıların bir kısnamı helal, bir kısmını haram saydı lar. Uzun tart ışmalardan sonra şarkı söylemenin şeriata ayk ınlığı kabul edildiği takdirde Kur'an' ın tilaveti hakk ında da ayn ı hükmün varid olaca ğı açıkça anlaşıldı (237). Şarkı söylemenin şeriata ayk ınl ığını iddia edenlere kar şı Kur'an'ın tilaveti hakkında da aynı hükümün verilmesi istendi. Buna kar şı müteas sıp Müslümanların muhalefetleri pek zay ıf kaldı. Çünkü Hazret-i Peygamber'in Kur'an' ı güzel sesleri ile okuyanlara söyledi ği okşayıcı sözler en inan ılır hadis kitaplar ında yer alm ıştı. Örneğin sesinin güzelliği ile ün salm ış olan Elatı Muısâ el Aş'ari bir gece Kur'an okurken Hazre:t-i Muhammed onu i şitmiş, ertesi gün «Ya Ebû Mûsa, Davudoğullarının mizmarlarından (yass ı nay biçiminde nefesli saz) biri sana verilmi ştir» (238) demi şti. -

Gene güzel sesiyle Kur'an- ı Kerim okuyan Salim Mevlâ Huzeyfe için de Hazret i Muhammed.: «Ümmetimde böyle bir kimse bulunduran Allah'a hamdolsun» diyecek kadar memnuiyet duymu ştur. Hazret-i Muhammed'in Sa'd İbn Ebi Vakkas'dan rivâyet edilen hadisi de «Taganni ile Kur'an okumayan bizden de ğildir» yolundadır (239). Nihayet mutaass ıp Müslümanlar, Kur'anı tilavet (Tagbir, tartil) etmek ile dini olm ıyan taganni ( şarkı ) nin ayn ı şey olmadığına dair kendilerince şer'i bir hüküm verdiler (240). Halbuki tilavet ve tartil ile şarkımn kaide bak ımından ve ameli bakımdan birbirinin ayn ı olduğunun ispat ı üzerine bu kural hükümsüz kalmıştır. -

Burada taganni kelimesine din bilginlerinden baz ıları, Kur'anı güzel bir uslupla, düzgün şekilde okuma anlam ı vermek istemi şler ve Kur'an' ı melodinin en sadesinden bile tenzih ettiklerini aç ıklamışlardır. Sünni doktıinin dört imamından biri olan İmam Malik bunlann başında gelir. İmam Will ise melodi (cihan, lahn) ile Kur'an okunmas ını caiz görür. Mensup oldu ğu kavmin bile kusurları nı yansız bir gözle eleştiren ve bunu yüzy ıllar sonras ına ulaştırmakta bir sakınca görmiyen XIV. yüzy ılın tarih felsefecisi İbn Haldün, İmam Mâlik'in fikirlerini benimsemektedir. İbn Haldûn, Kur' (237) (238) (239) (240)

el -Ikd ül - ferid, III., 178. Muhammed Cemil Beyhum, el - Mir'at fi hazârat il - arab, Ba ğdat 1962, S. 82; İbn Haldûn, Mukaddime, II, S. 460. Tayyib Okiç, Kur'an' ı Kerirtfin usliıb ve kı raati, Ankara. 1965. S. 17. İbn Haldûn, Mukaddime, II., S. 468.

149

EMEVI VE ABBASI UYGARLI ĞI

an-ı Kerim'i okurken uzat ılacak veya k ısa okunacak harfleri önceden düzenlenen ölçülü melodiye uydurman ın imkânsızlığı karşısında, Kur'an-ı Kerim'i melodik ve ritmik bir tarzda okuman ın doğru olmıyacağı inancını belli etmektedir. İslâm'ın ilk çağında Kur'an her halde etkili fakat de ğiş ik ses perdeleri pek az olan, muhtemelen minör gam ından ancak sâde bir melodi ile okunmakta idi. Tarihte Kur'an' ı melodi ile ilk okuyan kimsenin Peygamberin azatl ısı ve Ziyâd İbn Ebihi'nin anabir kardeşi Abdullâh İbn Ebi Bekre oldu ğu, bunun torunu Abdullâh İbn Ömer'in de onun tarz ını izlediği görülmüştür (241). Bu okuyu şun gı na ve hudâ' ile hiçbir ilgisi yoktur. Hatta bu tarz Kur'an okumaya da İbn önlar kıraati adı verilmiştir. Bu uslupta okumayı daha sonra devam ettiren Said el Allâf, devrin Halifesi Hârün ür Reşid tarafından övülmüştür. Fakat zamanla Abdullâh ibn Ömer ve Sald el Allâfm tarzı bir yana bırakılmış, güzel sesli kimseler Kur'an ı yetiştikleri ülkenin musiki özelliklerini taşıyan melodilerle süsliyerek okumaya ba şlamışlardır. Tarihte bu yolu ilk açan, yâni belli bir şarkı nağmesi ile Kur'an tilavet edenler el-Haysam ve Ebân ibn Taglib (242) olmu ştur. Onları İbn. A'yün, Muhammed ibn Sa'd elTinnizi izlemişlerdir. El-Haysam el-Allâf'm Abbasi Mansûr'a, Kur'an tilâveti hakkında verdiği ,muhtıraya göre Hicazhlar Kur'an' ı Arap uslübuna uygun okuduklan hâlde, Küfeliler onu Nabâti, Basral ılar Husravâni-Farisi, Şamlılar ise hıristiyan rahiplerin uslübuna uygun olarak okurlard ı (243). -

Gerek Emevi, gerek Abbasi halifeleri içinde müsikiyi, ümmetin dini ödevlerini ihmal etmesinden korktuklar ı için yasaklayanlar bulunduğu da bir gerçektir. Bunlar ın başında I. Muâviye gelmektedir. Ama ona yak ınları taraf ı ndan bir gün bir olup-bitti ile musiki dinletildiği zaman, bundan büyük bir haz duydu ğu, kendini bu güzel sanat ın etkisine kaptınp ayağı ile ritme kat ıldığı farkedilmiş(241) İbn Kuteybe, Kitâb ül - Ma'ârif, S. 232; Houtsma, Ebu Bekre maddesi, İA., IV., S. 14. (242) Tayyib Okiç, a.g.e., S. 20. (243) Oysa Kur'an' ı Kerim'in böyle güzel veya daha hafif bir ritimle okunması, ona karşı elbette bir sayg ısızlıktı ve Hazret-i Peygamber belki de bunun için «Kur'an'ı Kerim'in fâs ık ve günahkârları n ahengiyle değil Arap elhanı ile okuyunuz» demiştir.

150

Bahriye ÜÇOK

ti (244). Öte yandan o, Peygamber soyundan olanlar ın hilafeti düşünmelerine engel olmas ını sağlıyacağını umduğu, için de onların musiki veya ba şka eğlencelerle uğraşmalanna göz yumar, hatta bunu, bol paralar vererek te şvik etmek isterdi. Musikiye cevaz veren ve teş vik eden ilk Halife, Muaviye'n ın oğlu Yezid ve k ızı Âtike'dir. Âtike g ına'yı ve türlerini ö ğrenmekle kalmadı, yaptığı besteleri Mekke ve Medine'den gelen kad ın şarkıcılara da öğretti ve onlar ı bu yolda ilerleme ğe teşvik etti (245). Ortaçağ İslâmı'mn musiki hayatı nda önemli bir yer tutan Râ' ika, Azza, Ulviye gibi güzel sesli besteciler sadece kendileri şarkı söylernekle kalmay ıp kadın ve erkek bütün Medinelileri musiki ile uğraşmaya çağırırlardı . Devrin ünlü zevk ve şiir erbab ı (örn. Tuveyş, M'abed, Abdullah ibn Câfer) hemen hergün onların evlerinde toplanırlardı (246). I. Yezid zaman ında Hicaz musikinin, şiirin, eğlencenin vatani hâline gelirken, Irak bunları reddediyor, haram sayıyordu. II. Velld (743-744) şarkıcılar' ve bestecileri Hicaz'dan Şam'a getirdi. Bu tarihten sonra musiki bilimi İ slam ülkelerinin her yönüne yay ıldı (247). Daha önce Abdülmelik'in oğlu II. Yezid (720-724) Habâbe adlı câriyenin sesine o derece esir oldu ki, imparatorlu ğun bütün idaresini hemen hemen onun eline b ıraktı (248). Fakat zaman zaman Halifeler, devrin musiki şehri olan Medine'de bile bu tür sanat ve eğlenceyi yasaklam ışlardır. Örneğin Abdülmelik'in oğlu Süleymân askerlerden birinin şarkı söylediğini duyunca yan ına çağırıp bu şarkıyı tekrarlamasını emretmi şti. Hükümdann hoşuna gettiğini sanan asker bir kere daha, ama daha dikkatle ve daha duygulu bir sesle şarkıyı tekrarlayınca, Halife taassubundan ötürü askeri had ım ettirmişti. Sadece bu kadarla da kalmay ıp Medine valisine şehirde ne kadar şarkıcı ve besteci varsa toplay ıp hadı m ettirmesini emret(244) Cörci Zaydân, V., S. 54; el - İ kd ül - Ferid, II., 182; Ömar Rizâ Kahhâle, 'alâm ül-nisâ', Dımışk 1959, III., S. 211; M. Zihni, Ma şâhir ün - nisâ, IL, S. 77. (245) Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 82. Ebül-Ferec el- İsfahâni, elAgâni, VIII. S. 19. (246) Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 82. (247) Cörci Zaydân;.V, S. 55; 'Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 83. T:, (248) Mes'üdi, Muruc., Paris. 1871: V., 446 v. öt.

EMEVI VE ABBAS İ UYGARLIĞI

ıs ı

mişti (249). Emevilerin musild'ye en çok yer veren Halifesi II. VeM bile musild'nin sihirli etkisinden sak ınmayı sağlık vermi şti. Abbasi Halifelerinden Me'mıtın Horasan'dan Ba ğdat'a ulaştığı zaman hükümdarl ığını güçlendirmeğe azmettiğinden sürekli olarak 20 ay ınüsild dinlemekten uzak bulunmaya dikkat etmi şti. Fakat böyle yasaklar günden güne geni şliyen ve medenileşen Islam ülkesinde musikinin gelişmesine engel olamam ıştı. Musiki daha çok refahtan do ğan bir ihtiyaç olduğu için elbette bunun te şvikçileri, hükümdarlar, emirler ve zengin tabaka mensuplar ı olmuştur. Me' retün ve Mu'tasım zamanında Tanburi Ubeyde, kitab ül-Agani'de tasvir edildiği gibi büyük bir musild ustas ı idi. Tanbur çalmaktaki mehareti yan ında bizzat besteledi ği şarkılarla da ün kazanm ıştı '(250). Yava ş yavaş müsikinin câzibesine tutulan devlet büyükleri arasında şarkı söylemek ve saz çalmak da moda oldu. I. Velid'in amcası oğlu olup 717'de hilâfete geçirilen Ömer ibn. Abdülaziz son derece dindarl ığına rağmen bu modadan kendisini alamam ış ve önceleri, Hicaz valili ği sırasında, besteler yapmıştı (251). Ama Halifeliğe yükseldikten sonra ibâdeti engelliyebilir diye müsikiye yer vermemi şti. Bununla birlikte, II. Ömer gene de güzel sesin, müsildnin etkisi altında kalırdı (252). Daha sonra Velid bin Yezid (249) Ebtsı 'l - Ferec el - isfahani, Kitâb ül - Mani, IV., S. 61. 250) Emir Ali, a.g.e., II., S. 464. (251) Cörci Zaydân, Medeniyet-i islâmiye, V., S. 158. (252) Mes'âdi, Muruc, V., S. 428, 431. Aşağıdaki olaylar ı zikrederek bunu teyid ediyor : Bir gün bir Irakl ı, çok güzel sesli bir câriyeyi görmek için Medine'ye geldi; onun Kaadi'nin Cariyesi oldu ğunu kendisine söylediler. Kaadiyi ziyaret edip câriyesinin çok güzel Kur'an okudu ğunu şarkı söylemekte de çok mahir oldu ğunu işittiğini, kendisine onu dinletmenin mümkün olup olmadığını sordu. Kaadi cariyesinin bu meziyetlerinden habersizdi. Misafirle birlikte câriyeyi dinledi; öyle heyecanlandı ki, terliklerini kulaklarına geçirip diz üstü yürürken «beni Kabe'ye götürün, ben kurban edilecek bir kurban ım» diye söyleniyordu. 'Ömer ibn Abdülaziz bu hikâyeyi duyunca kaadiyi i şinden azletti. Bunun üzerine kaadi bu câriyeyi dinleyip de "den bir yük hayvan!~ diye bağırmazsa, Ömer'in kartlar ı boş olsunlar» dedi. Bu söz de Halife'nin kulağına erişti. Kaadi ile câriyesini görmek istedi. Halifenin huzuruna çıktıkları zaman, önce cariYeye Medine'de Söylemi ş olduğu mısraları söylemesini emretti. D'aha şarkı bftmeden, Omer'in büyük bir

heyecâna kat ıldığı ve gözlerinden iri ya ş darnlarının sakahndan aşağıya süzüldüğü görüldü. Şarkıyı üç kez'Söyleten Halifb -n. Ömer, Kaa-

152

Bahriye ÜÇOK

ün kazanmış besteler yapm ıştı (253). II. Velid şarabı , eğlenceyi hele müsikiyi âdeta önüne geçilmez bir a şkla seviyordu. Her ülkenin müzisiyenlerini etraf ına toplı yan ilk hük_imdar o oldu. Içkili ziyafetlerde İbn Sureyc, M'abed, İbn Muhriz, İbn Ayşe ve Tuveyş gibi sanatç ılara gün do ğdu. Babas ı ndan tevâ;-üs etti ği iptilâ halindeki müsiki sevgisini ve heyecan ını ateş liyen parçalar, Kurey ş arapçasında yazı lmış olarak Kitâb ül-Agani'de mevcuttur. Bunlar ın bestesinin de İ bn Sureyc veya. Mâlik'e ait oldu ğu sanılmaktadır. Hişâm'in mûsiki sevgisi Hristiyan gece ay nlerini dinleme ğe kadar gider ve bundan o derece huzur duyard ı ki, devlet umurunu bile unuturdu (254). Musullu İbrahim'in oğlu İshak ve Halife Mehdi' nin İbn Şekle adıyla tanınmış olan oğlu İbrahim de şarkılar yazdı . Bunlar şarkılar kitab ı adlı eserde ve ba şka eserlerde yer ald ılar (255). I. Yezid ve II. Velid gibi Halifeler devrinde geli şmesi hızlanan mûsiki, Emevilerin son zamanlar ında saray ve konaklardan halk arasına hatta sava ş meydanlarına kadar girdi. Abbasoğulları İ sfahan yöresinde Emeviler'i yenilgiye u ğratt ı kları zaman (H. 131) sayısız ganimet mallar ı aras ında ud, tanbu:~ ve nây bulmu şlardı . Böylece müsiki derece derece ilerliyerek Abbasiler ça ğında daha üstün bir düzeye ula ştı . Arapçaya, fars ve sanskrit dillerinden müsiki kitapları çevirttirildi. Hammâd, İbrahim bin Mehdi ve Musullu İbrahim gibi tanınmış müsiki üsta :lar ı, yalnız şarkı için değil, raks için de besteler yapt ılar. Musullia genç sanatç ı Zaryâb yukarı da kaydetı tiğimiz sanatç ılardan müsiki ve g ınâ ( şarkı ) öğrenmişti; öyle sihirli bir sanatç ı idi ki, Musullu diğer sanatçılar onu kıskandılar, o da bat ıya gitmek zorunda kald ı . Endülüs hükümdarı Hakem bin Hi şâm, Zaryâb'ın geldiğ ini duyunca kendisi de karşılamaya çıktı Onu devlet ricâli mertebesine yükseltti ve kendisine iktalar verdi. Böylece Zaryâb, Endiilüs'te şarkı sanat ın! yaydı . Fakat Endülüs'ün ekonomik ve siyasi durumu gerileyince, bu sanat Kuzey Afrika'ya intikal etti. «Ekonomik durumlar ı bozulma-

(253) (254) (255)

di'nin sözlerini mubala ğalı bulmadığını söyliyerek onu eski memuriyetine iade etti. İbn Tiktika, el-Fahri, Paris 1910 (tr. par Emil Amar), S. 113 v. öt. Lammens, Siecle des Omayyades, S. 386 Ebü'l-Ferec el- isfahâni, kitâb ül- agâni, VIII., S. 143; Mes'üdi, a.g.e., S. 10; İbn ül - Nedim, Fihrist, S. 140, Bey.L-ut 1964. .

EMEVİ VE ABBAS İ UYGARLIĞI

153

ya yüz tutmuş devletlerde en önce kaybolmaya yüz tutacak sanat müsiki sanatıdır; sebebi de bollu ğun, refahın yaratt ığı eğlence ihtiyacından doğmuş olmasıdır» diyor İbn Haldûn. Fakat Yak ın Çağ' ın teknik imkânlanyla müsiki sanat ı bu görüşü doğrulamıyacak bir nitelik kazanmıştır. Zaryâb' ın ölümünden sonra, yerini ancak k ızı Aliyye doldurabilmiştir. (Bk. Ali İbrahim Hasan, Nisâ lahunna fi'lTânh il-İ slâmi Nasib, Kahire 1963, S. 91-92). Yukarıda, müsikinin kuvvetli câzibesine kap ı lanların ibkletlerini ihmal edecekleri yolundaki inar ıca rağmen, Halifeler ve devlet ileri gelenlerinin bizzat müsiki bestelemekten ve müsiki icra etmekten kendilerini alamad ıklarını söylemiştik. Abbas oğullarında da _mûsiki aletlerini kullanan ve şarkı okumaya emek veren bir kaç Har life adına rastlamak mümkündür: Muntas ır, Mu'tez, Mu'temid, bunları n en ünlülerindendirler (256). Mt ısiki sanatı ile uğraşan ve sanat eserleri toplanm ış olan ilk halife çocuklar ı İbrahim bin Mehdi ile kız kardeşi Aliyye binti Mehdi'dir (257). İbrahim'in zaman ına kadar şarkılar hep eski tarzda okunurken o, kendisinin bir prens olduğunu ve istediği tarzda şarkı okuyabileceğini söyliyerek müsikinin insan sesiyle icra olunan k ı smında büyük bir inkilâp yapm ıştı . Halife Vâsık da büyük bir besteci idi, Halife Mu'tez devrinde Halife Mehdis'nin kızının câriyesi Munise ola ğanüstü bir mevki kazanm ıştı (258). Bu devirde ya şamış olan prensesler ve asil kad ınlar sürekli olarak, Nevbet ül-llâtûni denilen müsiki toplant ıları yaparlardı . Bu suvarelerde yüze yak ın kadın müzisiyen bir şef yönetiminde konserler verirlerdi (259). Uzun zaman bir eğlence ya da zengin tabakan ın meylettiği bir sanat dal ı olmaktan öteye gidemiyen rnüsiki Harûn ür-Re şid zamanında ve onun çabalar ıyla bir meslek hâline getirilmi ştir. Bu tarihten sonra Abbasi prensleri aras ında müsiki yazarlar ı daha da art(256) (257)

(258)

Cörci Zaydân Medeniyet-i islamiyye, V., S. 85. Kitâb el - Agâni, VIII., S. 189 - 190. Yâni Harûn ür - Re şid'in baba bir karde şidir. Şiir yaznıakta ve yazd ığı şiirleri bestelemekte büyük bir maharet göstermi ş, bu yüzden devrinin en ünlü üstad ı sayılmıştı r. Annesi cariye Meknüna'den güzel ses tevarüs eden 'Aliyye'yi Hârûn ür - Re ş id uzun yolculuklarda yanından ayırmak istemezdi. Mûsikiye olan meyli 'Aliyye binti Mehdi'yi hiçbir, zaman ibadetten uzak bulundurmam ıştı (Bk. el - Ağ ani, C. X. S. 78). Mes'üdi, a.g.e., VII., S. 387.

(259) Emir Ali, a.g.e., II., S. 470.

15.4

Bahriye ÜÇOK

mıştı r. Abbasi Halifelerinin dördüncüyü olan Mdi'nin o ğlu Abdullâh, Harün ür-Resid'in o ğlu Ebü İsâ, Emin'in oğlu Abdullâh, Mütevekkil'in oğlu Ebü İsâ ve X. Halife Mu'tez'in o ğlu Abdullâh bunların aras ı nda ün yapanlardand ır. Abbasiler devrinde müsiki nazariyeleri ile u ğraşan ünlü Türk İ slam bilgini ve filozofu Fârâhi yazmış olduğu kitâb ül-M ıCısiki ad-

li eserinde sesi bilimsel olarak aç ıkladıktan sonra müsiki aletleri yapmak için gerekli usulleri de tan ımladı (260). Giderek Müslüman Sofiler öteki semâvi dinler gibi islâmiyeti de dini bir müsiki ile süslemek hevesine kap ıldılar. Dini müsiki ve bunun bir sonucu olan raks, mutasavv ıflar aras ında büyük ölçüde ra ğbet görürken, bir yandan da bunun İslam dini ile bağda şıp bağ= da şmıyacağı konusu üzerinde duruldu (261). Bir ara telli ve hatta nefesli sazların dinlenmesi haram say ıldı . Kur'an'da semâ geçmediği için onun mubah olup olmadığı hadis-i şeriflerle aç ıklanmaya çalışıldı (262). XIII. yüzyıl sonlarına doğru dini müsiki en iyi nitelikteki temsilcilerini ancak Oğuz Türklerinde ve Mo ğollarda bulabildi. Bu müsikinin, insanın Allah'a kar şı olan aşkım kuvvetlendirdi ğine inanan ve bunu telkin eden Mevlânâ Calâlüddin Ritmi 01m. 1273) ve özellikle torunları zaman ında geli ştiği sanılmaktadır. Araplar' ın yalnız gınâ tarz ı ile bir benzerlik gösteren Türkler'in uzun havaları bir yana b ırak ılırsa, gerçek Do ğu müsikisi ile Arap müsikisi aras ında aç ık bir benzerlik yoktur. Gerçek Do ğu müsikisini bugün ancak Azeriler, Özbek Türkmenleri ve Türkistan K ırgızlarında bulmak mümkündür. Arap müsikisi bu güzel Do ğ u müsikisinden ancak bir gam muhafaza eder. Siyah islâm'ın mûsikisine gelince o tamamen zenci kültürünün yaratt ığı bir sanat olup di ğer müslüman ülkelerin müsikisiyle hiç(260) (261) (262)

Haydar Bammat, islâmiyetin manevi ve kültürel de ğerleri, S. 349. el - Gazzal ı , ihya u Ulum ud - Din; Ebû Na ş r ül - Sarrâç, kitâp ül - Luma'a; Tahsin Yaz ıcı , İA., Semai maddesi, X., S. 466. Tahsin Yaz ıcı Semd'ı mubah sayanlar ın, Kur'an' ın XXXI. Süre 19. âyetine dayand ıklarını bu ayette güzel sesin övüldü ğünü, çirkin sesin ise yerildiğini Ebû Nâsr ül - Sarrâc'a dayanarak kaybetmi şse de «Yürüdüğünde ne acele ve ne yava ş yürü, sesini yükseltme, çünkü en çirkin ses e şeğin sesidir.» şeklinde inmiş olan bu ayette güzel sesle bir melodi terennümünü mubah k ılan bir husus göremedik.

EMEVI VE ABBAS İ UYGARLIĞI

155

bir ilişiği yoktur. Geni ş ölçüde Iran-Arap etkisini kabul eden Selçuklu ve Osmanl ı saray müsikisi ise ba şkentlerden sonra büyük şehirlere ulaşmış zamanla gerçek Türk müsikisinin en de ğerli unsurlarını saklıyan köylere kadar s ızmıştır (263). Yukarıda bahsetti ğimiz Ortaçağ'da müsikinin insan ı ibadetten, Allah'ı düşünmekten al ıkoyduğunu iddia edenlerin tersine Mevlânâ Celâlüddin Wırni'nin ve başka Süfilerin s ırf ilâhi sevgi ile vecde gelip ,müsiki ahengi ve ritmi ile semâ ettiklerini gördük. Sonuç olarak diyebiliriz ki, her zaman iyiye ve güzele yönelen Islâm dini, Tanrı'nı n kullarına verdiği bu en etkili sanat ı, insan ruhunu yüceltmeğe (Bach, Beethoven, Itri, Dedeefendi ve ba şkalarının bestelerinde oldu ğu gibi), Tanrı'nın kudretinin sonsuzlu ğunu övmeğ e, insanları n sevinç veya elemlerirıi terennüme hasretti ğimiz takdirde yasaklanmam ış olmalıdır. Kaldıki Hazreti Muhammed, bir kurban bayram ında, eşi Hz. Ayşe ile birlikte def çalan iki genç cariyenin okuduklar ı şarkı ve ezgileri dinlemekte de bir sak ınca görmemi şti (264). B) Yapı sanatı : Emevi ve Abbasi uygarl ığının bugün bile ayakta duran büyük sanat an ıtlannı iki bölümde görmek doğru olur. Bunlardan biri sivil mimari, ikincisi dini mimari eserleridir. a) Sivil Mimari : Emevi halifeleri gerek saraylannda, gerek ibâdet yerleri olan camilerde Bizans an ıtlarından sönük kalmamaya özellikle dikkat etmi şlerdir. Bizanstan ve M ısı r'dan getirtilen ustaların ve bu işlerde kullanılan yapı malzemesinin, ayrı ca Suriyeli işçilerin bu anıtların ortaya ç ıkmasında büyük payı vardır. Kabile rekabetleri ve bu gibi nedenlerden ba şkentte huzursuzluk duyan halifeler I. Velid'ten başlıyarak Şam'dan uzaklaştılar. Yalnız cülus günlerinde ve büyük merâsimler dolay ısıyla Şam'a uğradılar. Halife Hişam çölün tam ortas ında, Palmir'in kuzeyinde Rusâfet üş Şasn'ı (Eski Sergiopolis) kendisine ikâmet yeri olarak seçmişti. Çölde köşkler, saraylar yapt ırmamış olan halifeler bile, muhteşem çadırlar kurdurup gene de orada oturmakta idiler. Bunda eski Bedevi hayat ının özlemi olsa gerektir. Sporcu-, avc ı ve bedevi şiirine gönül bağlamış olan bu halifelerin yapt ırdıklan çöl saray-

(263) Aly Mazaheri, a.g.e., S. 160; Ehad Arpad, IA., IV., S. 778. (264) Sahih-i Buhâri Muhtasar ı , Tecrid-i Sarih tercürnesi, C. III., S. 152. Ankara 1966.

156

Bahriye ÜÇOK

larından birkaçının kalıntıları yakın zamanlarda ortaya ç ıkmıştır; Ürdün'de yap ılmış olan Kusayr Amrâ ve M şatta saraylar' bunların iki önemli örneğidir. Bu her iki kasr arkeologlar ve sanat tarihçileri tarafı ndan dikkatle incelemni ştir. Bahr-i Lût (= Lût denizi; yâni bizim Lût gölü dedi ğimiz)'un kuzey ucundaki Kuseyr Amrâ'n ın duvarları üzerindeki resim, ve yazılardan anlaşılmıştır ki, bu kasr VIII. Yüzy ılın ilk yarısında I. Velid ya da buraya pek yak ın oturan II. Velid taraf ından yaptırılmıştır. Şatonun bir duvar ında dört hükümdann resmi vard ır. Bunlar, hemen alt ında bulunan yaz ılara göre, Araplar' ın yenilgiye uğrattıkları, Bizans İmparatoru, Son Iran İmparatoru (III. Yezd Gerd), Habeş Neca şi'si, İspanya Gotlarının kıralı Rodrik'tir. Ayr ıca adları bildirilmiyen başka iki portrenin baz ı tarihçilere göre Göktürk Hakanı ile Hind hükümdarı olması ihtimali vard ır. Kuseyr Amrâ'nın büyük bir bölümü, s ıcaklık dereceleri birbirinden farklı bulunan hamam odaları ndan meydana gelir. Kö şkün hemen her yerinde odaların duvarları, tavanları, türlü türlü renklendiril miş resimlerlerle bezendirilmi ştir. Resimlerin konulan çe şitlidir: Av sahneleri, zenaatkârlarm çal ışmaları , tarih, felsefe ve şiiri gösteren sembolik tasvirler, Hz. İ sa gibi bulutların üstünde taht ına kurulmuş olarak resmedilmi ş bir halife, duvar girintilerinde birçok kadın figürleri, çöl ku şları ve hepsinden daha ilginci, ba şında incilerle i şlenmiş zengin bir başlık taşıyan çıplak bir kadın resmidir ki, şimdi bu resim Berlin'de Kaiser Friedrich müzesinde bulunmaktadır. Bütün bu yap ılar ve freskler Bizans ve eski Sasâni sanatının Arap topraklarındaki son mirasıdır. Mşatta (= Kışlak) Ürdün'ün doğusunda Şam'dan 2000 km. güneyde ve Lût Denizinin 40 km. do ğusunda yap ılmış bir sarayd ır. 114 metre uzunluğunda dört kö şe bir zemin üzerine oturtulmu ş , yer yer kulerle de sa ğlamlaştırılmış olan bir duvar içindeki Mşatta tam bir Arap çöl saray ı özelliğine sâhiptir. XIX. Yüzy ıl sonlarında keşfedilen Mşatta'n ın kimin tarafından yaptırıldığı uzun tart ışmalara yol açmış , XIX. Yüzyıl başlarında bilginler uzun incelemelerden sonra, onun bir Emevi yap ısı olduğunu açığa çıkarmış lardır. Mşatta saray ının değer biçilmez güzellikte olan cephesi şimdi Berlin'dedir. Osmanl ı Padişahı II. Abdülhamit bu güzel eseri dostu Alman İmparatoru II. Wilhem'e hediye etmi ştir (265). (265) Artık bilgi için bk. E. Diez, Islâm Ans. VIII., M şatta mad.; K. Otto Dorn, Kunst des İslams, S. 50.

EMEVİ VE ABBASi UYGARLIĞI

157

Mşatta'nın önemini artt ıran özelliklerden biri de alç ı kabartmalarla yap ılan arslanlar ve anka ku şlarının karşı karşıya konulf ması , sfenkslerin, asma dallar ına konmu ş kuşların bulunmas ı, üçgenler içinde çiçek motiflerinin yer almas ı gibi kâh hellenistik, kah da sasâni etkilerini Orta Asya'ya özgü hayvan dekorlar ıyla ahengli bir biçimde bir araya getirmesidir. Abdülrnelik'in oğlu Hişam'ın yaptırdığı ilginç saraylardan birisi de Şam ile Palmir yolu üıerindeki Kasr ül-Hayr 11-Garbl'dir. Hemen hemen bütünü y ıkılmış olduğundan, temelleri üzerinde yapılan araştı rmalarla plârn anlaşılan Kasr'ın en önemli yönü büyük lüğü, ve ele geçen iç ve d ış duvar süsleridir. Kal ıntılardan çok dikkate değ er bir parça da, 1936 yılında bulunan ve bugün Şam'da Mil lî Müze'yi zenginleştiren iki fresktir. Üç tablodan olu şan bu fresklerin üst bölümünde biri ut, öteki flüt çalan iki müzisiyen ile, altta bir av sahnesi canland ırılmıştır. İki müzisiyeni gösteren tablo, özellikle İslam tarihi yönünden ilgi çekicidir. Çünkü hâlâ İslâm dininin hem müsikiyi, hem de resmi yasaklam ış olduğuna dair mevcut olan inancın yersizliğini gösteren bir delil teşkil etmektedir. Gerçekten de resim islâm'da bir âyetle doğrudan doğruya veya kesin bir hadisle yasak edilmemiştir. Eğer edilmiş olsaydı halifelerin saraylarında görrnekte oldu ğumuz bu resimler günümüze kadar gelemezdi. Kur'an'da tasvir veya suretle ilgili âyetler : Gâfir, 64.; Tegâbün, 3.; A'râf, 11.; al-i l ınrân, 6; Ha şr, 24. âyetlerdir. Bunlardan hiçbirinde tasvirin yasak oldu ğuna dair bir emir bulunmamaktadır. En çok ilgisi olan «Ey Müminler içki, kumar ve ibâdet için yapılan timsaller şeytan i şidir, bundan kaç ının taki felâh bulas ınız (Maide, 90) ise pek aç ık olarak görüldüğü gibi tapmak için yapılan timsalleri yasak etmi ştir. islâmın ilkçağında •Hz. Peygamber zaman ında resim ve heykellere kar şı duyulan ikrâh, islâmiyeti yeni kabul etmi ş, puta tapmaktan henüz ayr ılmış kişileri bundan uzak bulundurmak içindi. Bu amacı gerçekle ştirmek için belki bir takım hadisler bile uydurulmus.tu. Ama puta tap ıcılık bugün aşağı yukarı 1400 yıl geride b ırakılmış olduğuna göre resim bir yasak değil, ikrah konusu bile olamaz. Hele de onun sanat bakımından olduğu kadar, bilimsel yönden de ne çok yararl ı olduğu göz önünde tutulursa! (266). (266) Bu konuda çok geni ş ve güzel bilgilerin toplanmış olduğu, Ahmet Timur Paşa'nın et - Tasvir ind el - Arab adl ı Kahirede yay ınlanmış olan

158,

Bahriye ÜÇOK

Emevi sarayları içinde, gerek plan ının büyüklüğü, gerek süslerinin lüksü bak ımından hiç ş üphe yok ki, en üstün yeri Hirbet ill -Mefcir almaktadı r. Büyük bir ihtimal ile bu II. Velid zaman ında yapılmış tır. Bu yap ı kompleksinde saray, geni ş bir avlu, bir cami, çok geniş ve insanı etkiliyen hamam bir arada bulunmaktad ır. Burada ötekilerden de ğişik olarak Ni şler'de duran, frizler halinde yan yana getirilmi ş olan veya kubbe kö şelerindeki insan heykelleridir. Bunlar daha çok tabii büyüklü ğün 3/4 ü kadard ır. Kasr ül-Hayr'da görüldüğü gibi, burada da ba şlıca figür bir halife kabartmasıdır. Fakat beklendi ği gibi, sarayın kapısında değil, hamamın kapısını n üstünü süslemektedir (267). Saray ve kas ırların duvarlarını renkli resimler kabartmalar heykellerle süslemek Abbasi halifeleri zaman ında da devam etti. Bunun örneklerini Samarra'da Mu'tasım'ın 836'da yapt ırdığı, şehrin tam ortas ındaki Cavsak ül -Hakani'de; Samarra'n ın dokuz km. güneyinde bulunan, halife Mütevekkil'in yapt ırdığı (854'de) Balkuyara sarayında, Dicle'nin sağ kıyısında Cavsak ül-Hakani'nin karşısında halife Mu'temid (878-882) zaman ında yap ılan Kasr ül -Aşk ve ba şkalannda görmek mümkündür. ve

b) Dini Mimari : Dini mimariye gelince. Bunun en eski örne ği Hz. Muhammed zamanında yap ılan Mescid- i Nebevii'dir. Sonradan yapılan camilere örnek olmas ı gereken bu camiden, Abdullah ibni Zübeyr ile Emevi halifeleri aras ındaki savaşlar sırasında yakılıp yıkılması sebebiyle pek birşey kalmamış , sonradan birçok kez yenilenmiştir. Mimari bakımından örneklik edebilecek olan ba şka bir yapı da Amr ibn ül-As' ın yaptırdığı Fustat camiidir; bu da birkaç kez yenilenmi ştir. Bu bakımdan İslam dini mimarisinin en eski örne ği olarak günümüze kadar gelebilmiş Kayravan camiini göstermek mümkündür. Bu camii Kuzey Afrika fatihi Ukbe bin Nâfi' yaptın mıştır.

Inşaat merakl ısı I. Velid'in yaptırdığı Ümeyye camii o zamana kadar mevcut örneklerden bamba şka bir görünüş tedir. Hz. Pey(1342) değerli eserine bk. S. 128 ve öt., ayr ıca Mes'Cı di, Murûc, VII., S. 291'de Yezid bin Velid'in bir hali üzerine i şlenmiş portresinden bahsedilmektedir. Ayn ı konu Taberi'de (Zotenberg çevrisi), IV., S. 547'de yer almıştır; Lammehs, Siecle des Omayyades'a ve ayr ıca R. Ettinghausen'in La Peinture Arabe' ında islânı'da resim hakkında geniş bilgi vardır. (267) Otto - Dorn, Kunst des İ slams, S. 51.

EMEVi VE ABBAS İ UYGARLIĞI

159

gamber'in Medine'de, kendi oturdu ğu yerde, yapılmış olan Meseld, ibadet yeri bir ravakla örtülmü ş bir avlu biçiminde idi. Her ne kar dar Müslüman komutanların ilk karargahlan olarak da kullanılan Mısır'daki Fustat, Irak'daki Küfe ve Basra camileri gibi ilk yap ılarda, Medine camii tipi ile yetinilmiyorduysa da Hz. Ömer ve Hz. Osman'ın hilafetleri s ırası nda Mekke ve Medine'deki mescidlerin yak ın ında olan evler sat ın alınarak bunlar geni şletilmi ş, bu sade çardakların yerine sütunları taştan yapılmış ravaklar geçirilmi şti. Bu ye, nilestirme hareketi ba şka eyâletlerde de çok geçmeden izlendi. Örneğin, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Küfe camiini Sasani saraylanndan ve HIre'deki Hristiyan tap ınaklanndan getirtti ği sütunlarla süsledi. Basra camii ise I. Muâviye zamanında onun gayrime şru kardeşi Ziyâd ibni Ebi Sufyân (Ebihi) tarafından büyük çabalarla yaptırıldı . İmam cemaatin üstünden atlamas ın diye, camie biti şik olan hükümet konağı ile mihrab aras ına ayrı bir yol ve kapıyı plana koydurdu. Her f ırsatta Basral ı eşrafın yapı hakkındaki düşüncelerini öğrenmek isterdi. Onlar ın olumlu sözlerini duydukça sevinirdi. Hatta bir keresinde Ziyad' ın aşağıdaki beyitleri söyledi ği Belâzuri'de yaz ılıdır : «Ziyad tanr ı'yı anmak için çamurdan de ğil ta ştan öyle mükemmel bir yap ı meydana getirdi ki, bu bina yap ılırken insanların yapı malzemesini elden ele verdikleri görülmemiş olsaydı, onun şeytan tarafından yap ıldığını söylerdik.» (268). Gene aynı sahifede Belaztıri, Ziyad' ın bu camie taştan bir minare eklediğini ve bunun ilk minare oldu ğunu söylüyor. İşte I. Velid'in yaptırdığı Ümeyye camiinin güney yönündeki iki minare Suriye camileri için ilk örnek say ılırsa da, öncülük etme: şerefi Basra camiine aittir. Ümeyye camiinin renkli mozayıklarla bezenmiş olan iç duvarlarının bozulmamış ya da badana alt ında kalmamış olan bölümleri büyük ağaç, kule, yüksek yapı resimleri ile süslenmi ştir. Daha sonra Abdülmelik, Abdullah ibni Zübeyr'in Mekke'de kendini halife tanıtması üzerine, Müslümanlar' ın hac farz ını yerine getirebilmeleri için Kudüs'de Hz. elmer'in Müslümanlarla birlikte ilk namaz kıldığı kayalık yeri seçti (269). Burada Kubbet üs Sahra -

(268) (269)

Belazüri, Futuh, II., S. 176. Brockelmann, Islam milletleri ve devletleri tarihi (N. Çagatay çevrisi), S. 87.

160

Bahriye ÜÇOK

adı verilen sekiz kö şeli ünlü rnescidi yapt ırdı . Uzun zaman yanl ış olarak Ömer camii denilen bu mescid Museviler, Hristiyanlar ve Müslümanlarca hep birlikte kutsal say ılan kayayı ortas ına alacak şekilde yap ılmıştır. Talmud'da Hz. İbrahim'in burada kurban kestiği, Hz. Davud'un burada Tanr ı 'ya ibâdet etti ği bildirilir. İ slami rivayetler buradaki kayay ı pek çok efsânelerle süslemi şlerdir (270), Abbasiler iktidara gelinceye kadar Kubbe'nin ortas ında İ ran'ın son hükümdar ı Yezd Gerd'in tac ı ile çok değerli bir inci, Hz. İbrahim'in koçunun boynuzu bir zincire tak ılı olarak bulunmaktaymış . Sonra bu değerli eşya Kabe'ye nakledilmi ş . 1016 yılında meydana gelen depremde Kubbet üs-Sahra'n ın kubbesi, alt ındaki kayamn üstüne dü şmüş ( İbn ül-Esir, el-kâmil, IX, S. 209), alt ı yıl sonra Fatimi halifesi el-Hakim (386-411/996-1021) taraf ından eski durumuna getirilmistir. 1099 da Haçl ı orduları Kudüs'e girdiler ve IL Boduen zaman ında Hristiyanlar Kubbet üs-Sahra'y ı kiliseye çevirdiler. Mescidin içi ve dışı Hristiyan azizlerinin resimleri ile süslendi. Kubbe'nin üstüne de alt ından bir büyük haç konuldu. Daha sonra yap ı Avrupa'da Tampliye (Templier) kiliselerine (271) model oldu, hatta bu çok kö şeli yapı tipi Rafaello'nun «Bakire'nin Düğünü» adlı ünlü tablosunda musevi tap ınağı olarak konuyu tamamladı . Abdülmelik bu yap ıyı bitirdikten sonra, buna çok yak ın bil yerde, Hz. Muhammed'in « İ srâ» olay ından ad ını alan Meseid-i Aksa'yi yaptırdı . Eski Bizans kilisesi Aya Maria'mn sağlam kalmış duvarlarını da buraya ekletti. Böylece eskisinin üç misli büyüklükte siitunlu bir ravak ortaya ç ıktı ; sonradan kubbe ve dört nef eklenmesiyle cami imparatorluğun ihti şamma uygun bir tap ınak oldu.

Emevi soyu iktidardan at ılıp yerine Abbaso ğulları geçince (750), o zamana kadar ba şkent olan Şam üstünlüğünü yitirmeğe ba şladı . Onun yerine ikinci Abbasi halifesi Mansur'un yaptırdığı Bağdat ve Mu'tasım'ın yaptırdığı Samarra geçti. Abbasiler sünni mezhebini izledikleri halde, İranlılar'dan büyük destek görmüş lerdi. Çok geçmeden halife Mu'tas ım, Horasan'da oturan Türkler'den hassa ordusu te şkil edecek, böylece de her alandaki sanat eserleri bu siyasal de ğişikliğe ayak uydurmak zorunda kalacakt ır. (270) (271)

Bk. İ s. Ans., J. Walker, VI., S. 944'te Kubbet üs- Sahra md. Askeri ve dini, 1118'de kurulmu ş bir Hristiyan tarikat ı .

Kudüs'teki Kubbet iis-Sahra.

Otto- orn, Die Kunst des İslaıns, Baden-Baden 1964,

Ürdün'de E ıneviler'e ait Barbet ül-Mefeir saray ında bulunan bir kadın heykeli. K. Otto-Dorn, Die Kunst des İslams, Baden-Baden 1964.

Samarra'da Büyük Ca.miin minaresi. K. Otto-Dorn, Die Kunst des İslams, Baden-Baden 1964.

Ş am'da ijmeyye Camiinin iç mozaylklarmdan bir bölüm. R. Ettinghausen, La Peinture Arabe, Geneve 1962.

ElVIEVİ VE ABBAS" TJYGARLI Ğİ

161

Bunun Mezopotamya'da iki örneğini vermekle yetinelim: biri Samarra camii, öteki bundan 15 km. kuzeyde bulunan Ebu Dülef camiidir. Samarra camii Mütevekkil taraf ından yapt ırılmış olup dünyan ın en büyük camiidir (272). Iç bölümünde yirmibe ş nef vard ır. Bunlar birbirine paraleldir. Hemen hemen 38 000 metre karedir. Daha aç ık bir fikir vermek için Roma'daki Sen Piyer katedralinin 15 160, Ayasofya'n ın ise 6890 metre kare yüz ölçümleri oldu ğunu söylemek yerinde olur. 860 y ıllarında yapılan Ebu Dülef camiinin sütunları ve ba şka kalıntıları bugün hala ayakta durmaktad ır. Camiin Samarra'n ınkine çok benziyen bir de minaresi vard ır. 5. — Bilim : A) Genel olarak ,: Abbasoğulları devrinde Mansur ve Me'mun'un saraylarında Iranl ı , Musevi bilginlerin süryancadan bazen de Pehlevi dilinden arapçaya bilimsel eserler çevirme& başladıklarını görüyoruz. Bu devirde kozmografik cedvellere, farsça bir deyim olan Ziç deniliyordu. Iran gerek Sasaniler, gerek İ slam devrinde olsun Yunan bilimlerinden ba şka Hind biliminin etkisi altında kalm ıştır. Astronomi daha çok Yunan'dan cebir, ma_tematik ise Hind'den gelen etkiler alt ında kalmıştır. Bugün Avrupalıların da Arap rakamlar ı dedikleri rakamlar Hindistan'da icad edilmiştir. Cebir Yunanistan'da henüz bilinmedi ği yüzyıllarda Hindistan'da epeyi zamandan beri geli şmişti. IX. ve X. yüzy ıllarda bilimsel çalışmanın en yoğun olduğu yer Fırat ve Dicle ırmakları bölgesidir. En önemli uygarl ık merkezlerinden olan Harran, Basra ve Bağdat pek çok bilgin yeti ştirmi ştir. Bunlardan 869'da ölen Câhiz ile büyük dü şünür el-Kindi'yi (ölm. 873) ba şta saymak gerekir. X. Yüzyılda Basra'da serbest dü şüncelilerin kurdu ğu bir cemiyet ortaya ç ıktı . Bunlar çeşitli bilimsel çal ışmalar sonucu ellibir eser (Risâle) yazdılar. Bu bir ansiklopedi te şkil etti. Halk aras ında bu eserler çok ra ğbet gördü. İhvân üs-Safa adı verilen bu cemiyetin üyeleri daha çok İsmâililer'in dini-siyasi eğilimlerine yatk ındılar. Bu cemiyet biraz da mason ce ıniyetini andırmaktaydı . Birçok tanınmış bilginleri aralarında barındıran İhvân üs-Safa mensuplar ı, eserlerinde s ık sık Pitagoras, Sokrates, Platon'un adlar ını anarlar, (272) Bk. S. K. Yetkin, islâm sanat ı tarihi, I., bas., S. 62.

162

Bahriye ÜÇOK

Aristo'ya ise daha üstün bir yer verirlerdi. Risâle'lerde her ne kadar Aristo felsefesini benimseyen el-Kindi'den bahis yok ise de, onun öğ rencisi ünlü Ebu Ma'şer (ölm. 885)'in ad ı zikrolunmaktayd ı . Bununla birlikte Risâle'nin onüçüncüsü Muhammed el-Kindrnindi (273). XIV. Yüzy ı lda bu ansiklopedi Timur'un vezirlerinden birisi için farsçaya çevrildi. Gene el-Kindi'nin ünlü ö ğrencisi Ebu Zeyd de Ebu Ma'a ş er gibi Belh'liydi. Daha önce Ba ğdat'ta İbni Masa. el- Harezmi adl ı bir matematikçi bilgin ya şamıştı ki matematiğe dair b ırakt ığı eserler Rönesans ça ğına kadar Avrupa'da izlenmi ştir (274). Bu yüz y ıllarda İ slam imparatorlu ğunun doğu sınırların, da ünlü kozmograf Ahmed el-Fergâni (ölm. 861) ile filozof Ebu Nasr el- Farabi (870-950) görülürler. Felsefe, mant ık, tıp ve müsiki ve daha birçok alanlarda insan ı şaşırtacak bir bilgiye sâhip olan Farabrilin say ısız eserlerinden baz ılarını İbni Sina'nin orta, dan kaldırıp yok ettiğ i Brockelmann ve ba şkaları tarafından bildirilmektedir (275). Farabi, Eflatun (= Platon) ile Aristo'nun felsefesini karşılaştırıp ele ştirdiği gibi zaman zaman bunlarla ayn ı fikri de savunmu ştur. Ancak ara s ıra mistik ve zâhid bir yol tuttu ğundan onlardan ayr ılır. İ slam aleminin yeti ştirdiği en büyük filozoflardan biri de Batılıların Avicenne dedikleri İbni Sina (980-1037) dır. Samano ğulları zamanında Buhara'da görev alan İbni Sina da Farabi gibi mantık, metafizik, müsiki ve t ıp ile uğra şmıştır. XI. Yüzy ılın bu çok cepheli bilgini Hemedan ve İsfehan'daki Büveyhoğulları emirlerinin hizmetine girmi ş ve biraz sonra fizik ve matemati ğe ek olarak t ıp ile u ğra şmış , bu alandaki güçlüklerini Farabi'ye ait olan ve pazardan üç dirheme sat ın almış olduğu bir tıp kitabının yardımıyla çözmü ştü. Büveyho ğullarının sarayına girdikten sonra, ö ğrencilerinin yard ımıyla «Kanun» adlı bir tıp kitab ı yazdı . İbni Sina'nm mant ık, tabiivat, matematik v.b.g. alanlar ı kaps ıyan Kitab id- Şifa adlı eseri bütün dünyada ün salm ıştır. İbni Sina, Aristo felsefesini geli ştiren ve Asya'ya ileten bilgindir. Farsçay ı çok iyi bilen İbni Sina u ğraştığı her bilim dalını oka(273) (274) (275)

Barthold, İ slam Medeniyeti tarihi (II. bas.), S. 32; T. J. de Boer, İ s. Ans., V., 2., S. 947. Bk. Barthold, İ slam Medeniyeti Tarihi, (II. bas.) S. 32. Lugaritma bu adın bozulmuş biçimi imiş . Abdullah Adnan, İ s., Ans., IV., S. 454.

EİVIEV İ VE ABBASI ITYGARLI ĞI

163

dar iyi kaleme alm ıştır ki, daha sonraki bat ı dünyas ında olsun, islam dünyas ında olsun büyük bir üne sâhip olmuştur. XIV. yüzyılda bile bilginler onun eserlerine dayan ıyorlardı . O, bütün s ınıflann tanı dığı , adeta Ortaça ğ'ın Dr. Faust'u gibi bir hüviyete bürünmü ş tü. Onun çağdaşı olup kendisi ile pek sert tart ışmalara girişen Ebu Reyhân el -Bitimi, büsbütün ba şka tipte bir bilgindir (276). Haremide doğmuş olan el - Birimi kırk yaşına kadar kendi memleketinde Emirin dan ışmanlığını yapmış, sonra Gazne'ye giderek Gazneli Mahmud'un ve ardgelenlerinin zamanlar ında özellikle kozmografya alanında eşsiz eserler vermi ştir. Bu en büyük Islam bilgininin Hindistan üzerine yazdığı eserde tam bir yans ızlık görülür. Birûni Basra ve Ba ğdat okullarını çok iyi tanırdı ; ama buradaki bilginlerin görüşleri ona göre geri idi. Bununla birlikte gene de ça ğdaşları gibi o da astrolojiye inan ırakta devam etti. O, tarihi inceleyebilmek için, arkeoloji, ekonomi hatta jeolojinin bilinmesinin gerekli olduğunu öne sürmüş , kavimler göçünü ekonomik nedenlere ba ğlam ıştır. Gene o, çok ileri bir görü şle, yer kürenin geçirdi ği değişiklikleri kutsal kitaplardan de ğil, yer kürenin kabu ğunu inceleyerek öğrenmek gerektiğini belirtmiştir. El-Birûni tarihte pozitivist ve materiyalistlerin ba şı sayılır. İyi seçilmiş, ahlaklı ve bilgili vaizler tarafından verilecek öğütlerin toplum hayat ında olumlu etkiler yapacağına inanmaktad ır (277). Birünrnin co ğrafyaya büyük önem verdiği, Batlamiyus'un coğrafyas ını araştırrnalanyla tamamlamak istediği ve bu uğurda pek çok masraflar ederek on ar şın büyüklüğünde bir yanm küre yap ıp coğrafi yerlerin enlem ve boylamlannı bunun üzerinde gösterdi ği ve bu alanda baz ı kitaplar yazd ığı biliniyorşa da Cengiz'in Harezm'e girmesi ve buradaki şehirleri kitaplarıyla birlikte yak ıp yıkması bu uzun çal ışmaların zamanımıza intikalini engellemi ştir (278).

Coğrafya ara ştırmalarıyla ün kazanmış bir ba şka bilgin de Peygamber soyundan geldi ği ileri sürülen idrisi, Norman k ıralı II. Roger'in adına Sicilya'da Palenno'daki Norman saray ında Kitâb ür-Rücârryi haz ırladı. Bu kitab ın nıetni ve 71 haritas ı kısmen yayınlanmış tır. II. Roger'in ölümünden (1154) az önce ba(276) Barthold, a.g.e., S. 50 v. öt. (277) Barthold, a.g.e., S. 55. (278) F. Gökmen, İ s. Ans., II., S. 646; Z. V. Togan, Tarihte Usul, S. 163.

164

flahri y e uçox

sında bulunduğu bir bilimsel heyetin yard ımıyla İdrisi gümüşten bir dünya haritas ı yapt ı . Daha sonra k ıral olan I. Vilhelm (11541166) için Ravd ül-Uns ve Nüzhet ün-Nefs veya Kitâb ül-Memâlik ve 'I-Mesâlik ad ı verilen eseri yazd ı . IX. Yüzyıldan başlıyarak dü şünce alan ında Şuubiye adı verilen ve islam dünyas ının çeşitli halklarının ulusal eğilimlerini kamç ı lıyan bir hareket do ğmuştu. Her ulus, kendi dilinin güzelli ğini edebiyat ının üstünlüğünü, tarihlerindeki şerefleri büyülterek yazmaya koyulmuştu. Bu çağda tarih ara ştırmalarında objektif olabilmek için çok dikkate de ğer bir istek adeta moda haline geldi; tarihi tasvirlerde bir büyük dakiklik endi şesi hâkim oldu. O derecede ki, birçok bat ıl inanışlar ve efsâneler, hiçbir taraf ı atılmadan ve birşey eklenmeden, tam bir objektiflik içinde bütün ayr ıntılarıyla yazıldı . Gene bu s ırada Do ğunun çeşitli dilleri, türkçe, farsça, süryanca, arapça, ibranca vbg., X. Yüzy ıldan ba şlıyarak, daha önce görülmemi ş edebi bir harekete kavu şturuldular. Her ulus kendi bilginlerini, şairlerini, teknisiyenlerini, kom şu uluslarınkinden daha üstün bulduğunu türlü vesilelerle söyledi ği için, bu yüzden şurada burada kavgalar bile patlak verdi. Şiir alan ında doğu iranlılar ünlü şair Firdevsi ile (ölm. 1025) en uzun destanlar ı vücuda getirdiler. O, sava ş olaylar ını bir yığın efsaneyi de içine alan k ıralların kitabı ( Şehnâme) adıyla tanınmış eserde 10 000'lerce beyitte terennüm ediyordu. Kâ ş gar Türklerine gelince, şair Yusuf Arslan Hâcib (XI. Yüzy ı l) adı Kudatgu Bilig olan manzum eseri ile Firdevsi'ye cevap verdi say ılır. Öte yandan Araplar' ın dilleri ve dü şünüş biçimleri asla destan yazmaya elveri şli değildi. Böylece Arap edebiyat ı Şehnâ. me ve Kudatgu Bilig gibi şiirlere sâhip olamam ıştır. Araplar sadece monoton ve çok uzun olmayan kaside türünü gerçekle ştirebildiler. Buna karşılık Arap dili tarihi ve bilimsel basit nesir yaz ısında birinci derecede bir rol oynad ı (279). B) Tarih ve Tarihçiler : Islam'da tarih yazarl ığı Hz. Muhammed'in hayatını incelemekle başlamıştı r. Yani Siyer ve Megâzi. Bu alandaki çabalar daha Emeviler zaman ı nda görülmektedir. Kur'an'(279) Aly Mazaheri, la vie quotidienne des Musuln ıans, S. 136 v. öt.

EMEV İ VE ABBAS İ UYGARLI Ğ I

165

ın tefsiri, Peygamber hadislerinin aç ıklanması, âyetler ve hadislerle ilgili olaylar hakk ındaki rivâyetlerin erkenden toplan ılması zorunluluğu, Siyer ve Megâzi kitaplar ının vücuda getirilmesine vesile olmuş tur. Hadis, tefsir, f ıkıh bilimleri geliştikçe risâlet devri gir bi Hülefâ i Rüsidin çağının öğrenilmesine de ihtiyaç duyuldu. Siyer ve Megâzi kitaplar ından az sonra, Tabakat kitapları yazılmaya başlandı . Bu da gene Hz. Peygamber'in hadislerini rivâyet edenlerin kimler olduğunu, sözlerinin gerçek olup olmad ığını öğrenmek isteğinden doğmuştu. Böylece önceleri muhaddislerin biyografileri yazılmış, sonra tefsir, f ıkıh, kelâm, edebiyat bilginlerinin hayatları kaleme al ınmıştır. İlk Megâzi ve Siyer yazarı Urbe bin el Zübeyr'dir (ölm. H. 93). Onu H. 114'te ölen Vehb ibni Münebbih izlemiştir (280). Daha sonra İbni İshak, Muhammed bin Müslim Zühri gelmektedirler. İbni İshak'ın eseri yitmiş, ele geçmemi ştir, ama Muhammed ibni Hisân ı bu kitab ın önemli bir bölümünü kendi es Siret ün Nebeviyye adlı eserine almış , böylece ilk İslâm büyüklerinin hayatları ile onların çağındaki olaylar hakkında bilgi edinmek mümkün olabilmi ştir. Onu bu yola götüren Abbasi halifesi Ebu Câfer Mansûr olmuştur. Tarihle ilgili ilk İslâm eserlerinden biri olduğu için önce Wüstenfeld yayınlamış , sonra Well'in çalışmalarıyla almancaya çevrilmi ştir. Hz. Peygamber zaman ı için en değerli eserler Kütüb i Sitte (= Altı Kitap) ad ı verilen hadis kitaplar ıdır. Bunlardan da Sahihân denilen Buharl'nin ve Müslim'in iki kitab ı Hz. Peygamber'in hayat ı için en değerli kaynakları te şkil etmektedirler. -

İ slâm tarihi ve Türkler'in İ slAmiyeti kabulünden sonraki ça ğlar için ba ş vurulacak eserler çok çe şitlidir. Konular göz önünde tutularak bunları dört bölüme ayırabiliriz : 1) Genel tarihler; 2) Özel tarihler; 3) Biyografiler (= Tabakat); 4) Türlü bilim alanlarında yazılmış kitaplar. a) Genel Tarihler : İslâm'ın ilkçağlarını n geleneklerine ve anlayışına göre genel tarih yazarlar ı , önce insan ın- yaradılışını ele alırlar, ilk devletleri ve bunların ilerleyişlerini kısaca anlatı p sonra (280) Taberi, Vehb ibni Münebbih'in Peygamber zaman ında Yemen'de San'a'da bulundu ğunu ve Atâ ile birlikte islâm'a girdiklerini, bu ikisinin Kur'anı San'a şehrinde ilk olarak mushaf haline getirdiklerini yazarsa da Taberi burada kronolojik bir hataya dü şmüştür, zira Vehb ibni Münabbih H. 114'te ölmüştür. Bk. Taberi, II., 2, s. 872.

166

Bahriye ÜÇOK

asil konu olan Islam' ın doğuşu, gelişmesi ve islam devletlerinin ku ı-uluşlarını incelerlerdi. Muhammed Cerir'in, İbn ül-Esir'in, Mes'ûdl'nin eserleri bu türdendir. b) Özel tarihler : Yaln ız bir devrin, bir hükümdarın veya bir soyun, bir beldenin tarihinden bahseden kitaplar ise özel tarihlerdir. Vâkıdirnin Futuh üş-Sâm'ı ile Belaziıri'nin Futuh ül-Buldân' ı hem tarih hem de türlü şehir ve kasabalardan bahseden bir eserdir. Ülkelerin tarihlerini yazan daha geni ş bir ba şka eser de İbni Asakir'in 80 cild tutarındaki Tarih-i Dımışk adlı kitabıdır. Hatib Bağdadrnin Tarih-i Ba ğdat adl ı eseri de bu türdendir. c) Biyografiler (Tabakat) : Biyografilere gelince, bu konuda yaz ılm ış eserlerin en eskisi İbni Sa'd'ın Kitab üt-Tabakat il-Kebir'i ile İbni Kuteybe'nin Tabakat ü ş Suârâ's ıdır. Her ikisi de Avrupa'da basılrr. ış tır. Bu türden pek çok de ğerli kaynak vard ır. d) Türlü bilim alanlarında yazılmış kitaplar : Bu ça ğın tarih ara ştırmalar ın' kolayla ş tıracak türlü alanlarda yaz ılmış bilimsel kitapları da gözden uzak tutulmamal ıdır. S tahri'niıı Mesâlik ve Memâlik adlı eseri bunlardan biridir. Ayr ıca din, mezhep, siyaset ve yönetim ve sosyal hayata dair de kitaplar vard ır. El-Bağdadi, el-Esferâini, el-Sehristâni gibi de ğerli yazarlar ın kaleme aldıkları Milel ve Nahl kitapları, bunların en eski ve en önemlilerindendir. Ortaçağ islam toplumunun gerek yönetim, gerek hukuk özelliklerini öğ,'renece ğimiz çok değerli birkaç esere sahibiz. Bunlardan en önemlileri Azarn Ebu Hanife'nin ö ğrencisi İmam Ebu Yılsuf'un Kitab ül- Harâe, el-Mâ verdi'nin Kitab ül- Ahkâm is-Sultâniye, Selçuklu veziri Nizâm ül-Mülk'ün Siyâsetnâme, Ebu'l-Ferec İsfehânrnin Kitab ül-Agâni adl ı çok değerli eserleridir (281). Şimdi bu yazarların, kronolojik s ıraya göre, en eskisinden ba şlıyarak kendilerini ve eserlerinden tarihi kaynak olma özelli ğini taşıyan sadece bir iki tanesini tan ıyalım : Emeviler'in yıkılrna devrinde Medine'de do ğan (180/747) Ebu Abdullah Muhammed bin Ömer el-Vâludi gelecek nesillerde derin bir heyecan uyand ırmak amac ıyla Suriye, Irak ve Afrika fetihlerini çok ate şli bir uslübla tasvir etmi ştir. Gençliğinde buğday tica(281) Bk. Ş . Günaltay, İ slamda Tarih ve Müverrihler; Z. V. Togan, Tarihte Usul.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI ĞI

167

reti ile uğraşmıştı , ama ruhen bir bilim adam ı ve son derece erdemli olduğundan sermâyesini bile borç isteyenlere da ğıttı .- Perişan bir hâlde Bağdat'a geldi. Bermeko ğullarmdan Yahya onu Ba ğdat'ta ka dılığa atad ı . Mâlik bin Enes ve başka ünlü bilginlerden dersler almış olan Vâkıdi, Fütuh üş Şâm adlı eserinden başka, Hz. Muham.Med'in sağlığı nda başlayıp Hz. Ebubekir .devrinde sürüp giden dinden dönme (= İrtidad, Ridde) olaylarında liderlik eden Tuleyha ve Müşeylimet ül Kezzâb gibi yalancı peygamberlerin ç ıkardıkları ayaklanmaları içine alan (282) Kitab ür Ridde'yi de yazmıştır. Futuh üş Şam basılmıştır. Kitab ür-Ridde'nin tek nushas ı ise Hindistan'da Bankipur' daym ış . -

147/763'te babas ı ölen İbn ül Kelbi, babasının islânı'dan önceki Araplar' ın nesepleri ile ilgili notlarma bir düzen vermekle tarih yazarl ığına başladı . Ayrıca -Câhiliye ça ğındaki Araplar' ın putları hakkında çok değerli bir kaynak kitap daha yazd ı . Yâkut Hamavii bunu özetliyerek Mu'cem, ül Buldân adlı eserine katm ıştır. İbn ülKelbVnin yazdığı bu kitap zamanında derin bir nefretle . karşılanmıştı . Çünkü birçok mütaas ıp Müslüman ki şiler Araplar' ın puta tapıcılık •devrinden bahsetmeyi, bu eski an ıları canlandırmak saymışlar ve pek çok sert tepkilerde bulunmu şlardır. Bu haks ız ve yersiz sald ırılara u ğrayan yazar Yâkut Hamavl tarafından savunulmuştur. İbn ül Kelbi 204/819'da Ba ğdat'da ölmüştür. -

III. H. Yüzyıl (?-897) Arap tarihçilerinin en büyüklerinden biri de Ahmed bin Yahya el-Belâztiri'dir. Iranl ı olduğunu iddia edenler de vardır (283). Halife Mütevekkil ile Mustain'in dostlu ğunu kazanmış , Mu'tezi'in çok zeki ve kabiliyetli oğlu Abdullah'a hocalık etmiştir. Önce farsçadan yapt ığı çevrilerle tanındı. Bağdat sarayına devam, ettiği sırada islâmiyet'in I. Yüzyıl içinde kazandığı büyük başarıları içine alan Futuh ili-Buldan adl ı ünlü eserini yazmaya başladı. Dayandığı başka eserlerin do ğruluğunu tayin etme ğe çok çaba sarfetmi ş , kendisinden önce yaz ılmış eserleri araştırmış , ağızdan işittiği rivâyetlerle bu kitaplarda bulunan haberlerin aras ında çelişme olup olmadığına bakmış, bunları dikkatli bir eleştirid&I geçirmiştir. Bu yüzden Futuh ül Buldân tarihi kaynaklar arasında en önemli yeri almaktadı r. Eser Hz. Peygamber'in MusevIler'e, Mekke ve Taif'e karşı açtığı sava şlarla başlayı p sonra Ridde olaylar ını, -

(282) Bk. Bahriye Üçok, İ slâm'dan dönenler ve yalanc ı peygamberler. (283) S. Günaltay, aslen İranlıdır diyor, bk. a.g.e., S. 25.

168

Bahriye ÜÇOK

Irak' ın, Ermeniye'ni ıı , Magrib'in ve Iran' ın fethini anlat ırken yeri geldikçe Medeniyet tarihinden divânlardan. Bizans imparatoru ile Emeviler aras ında meydana ç ıkan teşrifat anla şmazlıklanndan bahsetmekte ve Arap yaz ısının tarihine ait çok dikkate de ğer bilgiler vermektedir. Ayr ıca Islam s ımrlarında fetihlere devam edilirken, Araplar' ın kurmuş olduğu yeni şehirler hakk ında çok ilginç bilgileri bir araya getiren Futuh ül-Buldân'dan ba şka geniş olmasına rağmen ancak iki cildi bize ula şan Ensâb ül-Eşrâf ad ıyla bir kitap daha yazm ıştır. Bu eserin ba şında Hz. Peygamber ve ailesi, Hz. Ali soyu sonra da Abbasiler yer al ır. Hafızasm ı kuvvetlendirece ğine inand ığı bir çe şit hindistan cevizi (= Belâzur)rıden çok yediği için şuuru bozulmuş , bu yüzden de hastalan ıp 897'de ölmüştür. Kendisine Belâzuri ad ının takılmas ı nedenini buna bağlıyanlr vardır. Futuh ül-Buldân, de Goeje tarafından 1866'da yayınlanmıştır. 1318/1900 y ılında da Kahire'de yay ınlanmış olan bu eserin Z. K. Ugan tarafından türkçe çevrisi M. E. Bakanl ığınca 1955-1956'da Ankara'da yay ınlanmıştır. Arap tarihçileri içinde en üstün yeri tutanlardan birisi de Ebu Câ'fer Muhammed bin Cerit- et-Taberi'dir 224/639'da Taberistan' ın Âmul şehrinde orta halli bir ailenin çocu ğu olarak do ğmuştur. Geleceğin büyük ününe aday olan Taberi İran' ın Nuşirvan çağını n mutlulugundan hala baz ı izler ta şıyan Âmul'un terkedilmi ş ve bakımsız kalmış ate şgedelerini ibretle göre göre büyüdü ğünden kendisinde tarihçilik hevesi uyar ımıştı . Taberi'nin çocukluğu Horasan' da kurulmuş olan Tahiroğullarfnın adaletli yönetimi zaman ında geçmiş , kendisi Amul'un en büyük bilginlerinden •iyi bir e ğitim görmüştür. Oğrenimini derinle ştirmek ve geni şletmek için Suriye ve M ısı r'a gitmiş ve zaman ın ünlü kişilerinden ders alm ıştır. Sem'ani bu genç dâhiden bahsederken onun bütün bilim alanlar ında gerçek bir bilgi sâhibi olduğunu ve ça ğdaşlarının hiçbirinin ula şamadığı derecede kıraat ve tefsirde, hadisleri konular ına göre s ınıflandırmada üstün bir düzene ula ştığını söylemektedir. Taberi büyük bir ün kazand ıktan sonra Bağdat'a gitti. Orada fıkıh ve hadis dersleri okutmaya ba şladı . Bağdat'ta gördü ğü kanlı olaylar kendisindeki tarih yazma e ğilimini büsbütün geliş tirdiğinden, kendisinden sonra geleceklere, Yüzy ılların bazen deh şet verici, bazen de düzenli fakat muhakkakki devaml ı olarak de ğişen bir panaromasm ı göstermek hevesine dü ştü,

EMEVI VE ABBASi UYGARLI ĞI

169

Önceleri Şafii mezhebinden olan Taberrnin sonradan içtihatta bulunarak kendisine özgü bir okul kurmas ı pek çok ki şinin ona karşı dönmesine sebeb oldu. Ahmed ibni Hanbel'i fakihler aras ında değil, muhaddisler aras ında saym ış olduğu için hakkında birçok dedikodu çıkmış , hatta ölümünden sonra Hanbeli'ler kendisini rafz ile suçluyacak kadar ileri gitmi şlerdir. Ancak Ebu İshak Şirâzi gibi gerçekten şeriatın ruhuna nüfuz etmi ş bir kimsenin bu yoldaki isnatları koyu bir cehâlet ve çok âdi bir garezkârl ık olarak nitelernesi Taberrye ne derece yersiz iftiralarda bulunuldu ğunu açıkça göstermektedir. Çok çe şitli bilgilere sâhip olan büyük Islam bilgini Taberi'nin yazdığı risâleler bir yana, onun 30 ciltlik tefsir ve tarihi en ciddi çal ışmaları arasında sayılmak gerekir. Islam dünyas ının Heredot'u say ılan Taberrnin bütün tarihe ışık tutan ünlü eseri Tarih ül ümem, yel Müluk adını taşır. Kitap yaradılıştan başlayıp IV. Yüzyılın başlarına kadar geçen bütün olayları içine alır. Islâm'ın ilk çağlarına ait olaylar ise öylesine etrafl ı, öylesine ince ayrıntılarına kadar anlat ılmıştır ki, bugüne dek onun başardığı bu işi, başka hiçbir tarihçide görmek mümkün olamarrn ştır. Taberi, olaylar hakk ındaki türlü rivâyetleri uzla ştırarak kendi ifâdesine bürümeyi bile tarihi bozmak gibi anlad ığından, her olay hakkında inandığı çe şitli rivâyetleri, râvilerin adlar ını da bildirerek ayrı ayrı yazmıştır. Eserin hem eski oluşu, hem de yazar ın sağlam ve yüksek bir ahlâka sâhip bulunu şu ona ayrı bir değer kazand ırmıştı r. Bu yüzden ona tarihin bir an ıtı gözüyle bak ılmaktadır. Taberi tarihini yazarken kelime oyunlarından kaçınmış, olayları kronolojik sı raya göre tasnif etmek zorunlulu ğunu duyduğu için de terkip yapmak ve kendi görü şlerini katmak olanağını pek bulamam ıştır. Ama islâm'ın ilk çağları için Taberi tarihinde mevcut binlerce zengin haberlerden ötürü bu eser en güvenilir kaynak niteli ğini kazanmışt ır. Tarih ül ümem'i iki bölüme ayırmak gerekir: Birinci bölüm Israilliler ve Zerdü ştiler'in rivâyetlerine dayan ır ki, bizzat Taberrnin açıkladığı gibi pek çok efsanelerle doludur. O, sadece duyduklar ını, vebâlini râvilere yükliyerek yazmak gereklili ğini duymuştur. İkinci bölüm ise Hz. Peygamber'in vahiy almas ından IV. H. Yüzyı l başları na kadar olan olaylardan bahseder. -

Araplar' ın Türk illerine sokulmas ı dolayısıyla Türkler'e dair verdiği değerli haberler, Çin'deki Tang soyunun bu konu ile ilgili vekayinâmelerini tamamlamaktad ır. Taberi tarihinin daha o zamanlar

170

Bahriye ÜÇOK

değeri anlaşıldığı için Samano ğ lu Mansur bin Nuh veziri Ebu Ali Muhammed Belâmi'ye onu farsçaya çevirmesini emretmi ştir. Be-lârni ise Taberryi baş ka tarihçilerin eserlerinden yapt ığı birtakım eklerle kı saltarak çevirmi ştir. 1867'de Dubeux taraf ından Belâmi çevrisi bu kez frans ızcaya çevrilmi ş , 1874'te de de Goeje taraf ından tamamlan ıp yayımlanmıştı r. Tarih ül-lümem vel-Mülük 18791900 yılları arasında bu kez özel bir itina gösterilerek Prym, Müller, Houtsma, Guyard gibi daha birçok tan ınmış orientalistlerin yardımlarıyla gene de Goje tarafından Leyden'de bast ınlmıştır. Bu aynı nusha daha sonra M ısır'da Hüseyniye matbaas ı tarafından yeniden basılmış tır. Eser 1879'da Noeldeke taraf ından almancaya çevrilmiş ve Sasâni'ler bölümüne çok de ğerli geniş bilgiler eklenmi ştir. 1874'te Hermann Zotenberg Belami'nin farsça çevirisinden frans ızcaya yeni bir çevrisini haz ırladı ve yayınladı. Bu aynı çeviri 1958'de yeniden bas ıldı. Tatlı ve etkili sesi, ince uzun boyu, sa ğlam karakteri, derin tarih ve fıkıh bilgisi ile öğrencilerinin büyük sevgisini kazanm ış olan Taberi 86 ya şında öldüğü zaman, ona minnet duygulanyla ba ğlanmış olan öğrencilerinin ve saray erkân ının saygı ve sevgi duyguları, göz ya şları aras ında kendi evinin bir bölümüne gömüldü. Bugün halâ Bağdatta kabri ziyaret edilmektedir. 213/828 yılında Bağdat'ta doğan İbni Kuteybe (Ebu Muhammed Abdullah)'nin babas ı Merv'li olduğundan baz ı eski kitaplarda onun Mervezi ad ıyla anddığını görrnemiz mümkündür. Çok önemli bilginlerden dersler alarak yeti şen İbni Kuteybe, Arap dili üzerinde derin bilgi sahibi olmu ş, hadis, tefsir, Kur'an bilin-derinde üstün bir yer alm ıştır. İbni Kuteybe pek çok kitap yaram ştır. Biz burada onlardan yaln ız iki tanesini söylemekle yetinelim: Kitab ül-Ma'arif ve Edeb ül-Kâtib. Kitab ül-Ma'arif, Mes'udi gibi çok ünlü bir tarihçiye kaynak olmu ş , III. H. Yüzyılın Arap tarihi ile ilgili en değerli eserleri aras ındadır. İ slam öncesi Arapları nın örgütleri ve soy kütükleri, Şam'da, Yemen'de kurulmu ş devletler hakkında geniş bilgileri de içine almaktad ır. Ayrıca Hz. Peygamber'in hayat ı ve sonraki halifeler devri olaylar ı , şairler, bilginler, muhaddisler hakk ında bilgi edinmek için de pek sa ğlam bir kay 'taktın 1850'de Wüstenfeld taraf ı ndan Göttingen'de ilk defa yay ınlanmış olan Kitab ül-Ma'arif (Handbuch der Geschichte serisi), sonra da Kahire'de 1300/1883'de bas ılmıştır.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI ĞI

171

H. III. Yüzyılın sonlarında Bağdat'ta doğmuş olan Ebu'l Hasan Ali bin el-Hüseyin bin Ali atas ı İ bni Mes'ûd'a nisbetle Mes'üdi adıyla anılı r. 346/957 yılında Mısır'da Fustat şehrinde ölmü ştür. Gençliğ inde uzun seyahatlere ç ıkmış , böylece görgü ve bilgisini artt ırmıştı r. Bu seyahatlerinden birinde Multan'dan döndükten sonra Fars ve Kirman'da bulunmu ş, bir süre dinlendikten sonra da gene Hindistan'dan Seyian adas ına geçmiş, oradan Madagaskar'a sonra Uman taraflar ına uğramış, Suriye'den Mısır ve Magrib'e, oradan da Endülüs'e giderek ara ştırmalarını sürdürrnüştür. Tarihçiler için en önemli eserlerinden birisi Murüe üz-Zeheb ve Ma'adin ül-Cevher'dir. Bu eser rivâyete göre Ahbâr üz-Zaman ile Kitab ül-Evsat'ı n bir özetidir. Murûc üz-Zeheb iki bölümden meydana gelmiş tir: birinci bölümü islam,'dan önceki kavimlerin tarihlerinden bahsetmekte, gene bu bölümde kozmografya ve co ğrafya bilgileri vermektedir. Risâlet devrinden Abbasi halifesi ElMuti° devrine kadar, yani miladi IX. Yüzy ıl sonuna kadar olan olayları içine alan k ısım da kitabın ikinci bölümünü teşkil eder. Kitab halifelerin tahta ç ıkış sırasma göre yazılmışsa da, içinde olayları n birbirleriyle ilgisini gösteren bir mant ıki sıra olmadığı gibi, bütün veya önemli olaylar kitaba al ınmamış , daha çok merak çekici hususlara ve olaylarla ilgili olarak söylenmi ş şiirlere yer verilmiştir. Keskin zekas ı bir anda tarihi, coğrafyay ı, dinleri, ırkları , fenleri, gelenek ve rivâyetleri hep birden kavram ış, bunları okuyucularma öğretmek için belli bir yöntem izlemeksizin oldu ğu gibi yazm ıştır. Bat ılı bilginler Murtıc ilz-Zeheb'in tarihi de ğerini doğululardan önce takdir etmi ş , Mes'ûdi'nin öteki eserleri gibi, bu kitabını da yayınlamışlard ır. Bu önemli i şe önce Sprenger, ba şlamış, 1841 yılında ancak bir cildini yay ınhyabilmiştir. Sonradan 1861de Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille gibi orientalistler tarafından frans ı zca çevrisi ile birlikte dokuz cild hâlinde yaKitab üt-Tenbih ve'l- İşrâf adlı diğer bir Yınlanmıştır. kitabı , Murüc üz-Zeheb'in daha yöntemli ve tasnifli bir özetidir. Bu kitap de Goeje taraf ından 1894'te Leyden'de ayr ıca, Carra de Vaux tarafından da frans ı zcaya çevrilerek 1897'de Paris'te yay ınlanmıştır. Ebu'l-Ferec Arap olmakla birlikte İ sfahan'da do ğmuş olduğu için (248/897) kendisine İsfelnâni adı verilmiş tir. Ayrı ca cahiliye devrine ve Emeviler zaman ı na ait bilgileri tercihan toplad ığı için ona Emevi dendiği de olmuştur. Bununla birlikte kendisi şii idi.

172

Bahriye ÜÇOK

356/967'de ölen Ebul-Ferec İsfehâni, Kitab ül-Agâni adlı çok değerli bir kaynak b ırakmış tır. Ebu'l-Ferec bu eserinde ya şadığı de, şark ıları , bunların men şelerini, faydal ı gördüğü bilgileri virdek ekliyerek bir araya getirmi ş tir. Bundan daha önce şarkıların makamlar ın]. gösteren, ama ba şkaca bir açıklamada bulunmıyan daha geni ş bir mecmua tertip etmi şti. Müzik ve kültür tarihi bak ımı ndan son derece büyük bir de ğer ta şıyan Kitab ül-Agani 1285/ 1868'de Mısır'da Bulak matbaas ında yirmi cilt halinde bas ılmıştır. Bunu gene M ısı r'daki ikinci ve üçüncü bask ılar izlemi ş tir. Kitab ülAgâni yaz ıldığı devri bize tan ıtan bir hazinedir. Ebu'l-Ferec'in önem, li bir eseri de önce Tahran'da ta ş basmas ı olarak (1307), sonra da Necef'de yay ınlanmış olan (1353) ve Alevi tarihi bak ımından büyük bir değer ta şıyan Makâtil üt-Tâlibiyin adlı kitab ıdır. 421/1030 yılında ölmüş olan İbni Miskeveyh de ünlü tarihçilerden biridir. Tecârib ül-Ümem adlı çok değerli eserinin tam yazma nüshas ı Ayasofya kütüphanesinde (nr. 3116-3121) bulunmaktad ır. Eser orientalistler taraf ından parça parça yay ınlandığı gibi bir zeylle birlikte ingilizceye de çevrilmi ştir (The Eclipse of the Abbaside Califete, VII cilt, Oxford, 1920-1921). H. IV. Yüzyılda ya şamış olan Ebu Nasr Muhammed bin Abdülcebbar el-Utbi, Tarih ül-Yemini adlı bir tarih yazm ıştır. Bu kitap Gazneli Mahmud'un Yeminüddevle unvanına nisbetle bu ad ı taşımakta ve onun zaferlerini seci ğli bir ifade ile terennüm etmektedir. Ingilizceye de çevrilmi ştir. 555/1160'da do ğmuş olan İbn ül-Esir'in tahsil çağında büyük bir üne eriş tiğ i görülür, Musul Atabeyi'nin çok yak ın dostluğunu kazandı , o da kendisini elçi olarak Ba ğdat halifesine, Şam ve Kudüs beylerine gönderirdi. Parlak bir şekilde elçilik vazifesini yerine getirirken, bir yandan da tarihi ara ştırmalar için f ırsatlar buluyordu. O zamanlar henüz Hülegü'nün ak ınlarına uğramarr ış olan Bağdat' ın zengin kitapl ıklarını , büyük bir azimle ara ştırmaya ve inceleme ğe çalışmıştı . Çocukluğundan beri tarihe merakl ı olan İbn ili-Esir yazmaya koyulduğu eserini yaln ız başka kaynaklardan edindiğ i bilgilere değil, kendi gözlemlerine yer verecek bir biçimde tertipledi. Abbasoğullar ı ile ilgili birçok belge toplad ı . Evine kapandı ve el-Kâmil adı ndaki büyük ve çok de ğerli tarihini yazd ı . 626/1229 y ılında kendisini ziyaret eden ünlü tarihçi İbni Hallikân onun dürüstlü ğünü,

173

EMEVI VE ABBASI UYGAFtLI ĞI

crdemliliğini, ve alçak gönüllülü ğünü saygılı bir dille anlatmak tadın 630/1233'te Musul'da ölmü ş olan İzzüdin İbn ül Esir Musul' da inzivaya çekildiği sırada, bilim dünyas ına çok değerli üç büyük eser b ırakmıştır. Bunlar, Kitab ül-Ensab, Üsd ül-Gabe fi ma'rifet is-Sahabe, Kitab ül-Kâmil fi't-Tarih'dir. Kitâb ill-Ensab nesebler üzerine yazılmış kitaplar aras ında büyük bir değer ta şıdığı gibi beş cilt olan Üsd ül Gabe de hadis rivâyet etmi ş olanların veya ashabın ileri gelenlerinin hayatları hakkında çok güvenilir bilgilerin toplu olduğu bir kaynakt ır. H. 1280'de Mısır'da bas ılmıştır. İbn ül-Esir, el Kamil'in başında, kendi zamanında alim geçinen insanların çoğunun değersizliğinden yakının Yazarın bu kitabı VII. cildine kadar Taberi tarihinin tek rivâyetini alarak canl ı bir uslûpla yazılmış özeti gibidir. O zamanlar nushalar ı pek nadir olan Taberi tarihini eski kurulu ğundan kurtararak tekrar etmekte fayda olduğu düşüncesiyle kitabının baş kısmını böyle haz ırlamış olduğu akla gelebilir. Bununla birlikte el Kamil sadece Taberi'deki bilgilerin bir tekrarı olmayıp, İbn ül-Kelbi, Belazûrı, Mes'ûdi ve başka kaynaklarda bulunan, fakat Tarih ül Müllak'ta bulunmıyan hususları ihtiva etmektedir. Bu kitab ın X, XI ve XII. ciltleri Müslüman Türklerin tarihi ile ilgilidir. Eser 1876'da Leyden'de 14 cilt olarak basılmıştır. Ayrıca Mısır'da da iki kez bas ılmıştır. İbn ül-Esir'in gene Türk tarihi için önemli bir ba şka kitab ı da de Slan tarafından fransızcaya çevrilmi ş olan Musul Atabeyleri tarihidir; Historiens orientaux des Croisades serisinde yayınlanmıştır. İbn ül-Esir daha çok Haçl ı Seferleri üzerindeki incelemeleri ile ün yapm ış bir yazardır. -

1191 veya 1193'te Halep'te dünyaya gelen Kemalüddin ibn ülAdim yazdığı Halep tarihi ile tan ınmıştır. Elçi olarak türlü ülkelere gönderildi; Moğollar'ın akınları karşısında Halep emiri Melik ün Nasır hükûmet merkezini b ırakıp Kahire'ye kaçt ığı zaman, İbn ül Adim de kendisi ile birlikteydi. Sonradan Hülegü Han onu Suriye Kadılığına tâyin etmi ş ise de memleketi olan Halep'in ak ınlar yüzünden tanınmıyacak kadar yıkılmış olduğunu görmesi onun, şiirlerle ağlamasına ve tekrar M ısır'a dönmesine sebeb oldu ve 1262'de öldü. Tarih ül Haleb'in bir özeti Blochet tarafından fransı zca olarak bast ınlmıştır. -

1203'te Şam'da doğup Kitab ür Ravzateyn fi Ahbar il Devleteyn adlı kitab ı yazmış olan Ebu şame akidesizlikle suçland ırılarak işkencelere uğratıldı; bir gece evi basılıp kendisi katledildi. Ebu -

174

Ba hriye t1COK•

Şâme, İbni Asâkir'in Ş am Tarihini de özetlemi ştir. Ayrıca Ebu Şâme türlü konularda birçok eserler yazm ıştır. Tarihi yönden en önemlisi yukarda ad ını andığım ız Kitab ür-Ravzateyn'dir. Haçl ı Seferleri hakkı nda önemli bir kaynak olan bu eser iki cilttir. Nurüddin ile Salâhüddin Eyyûbi zamanlarını geniş olarak içine almaktad ır. Bu eser Barbier de Meynard tarafından frans ızcaya çevrilmiş ve ası l metni ile birlikte (1896-1906) Recueil des Historiens des Crisades serisinde yay ınlanmış tır. Almanca çevrisi de Berlin'de bas ılmıştır (bk. art ık bilgi için Ş. Günaltay, Islam'da Tarih ve Müverrihler, S. 163 v. öt.) 1221'de Erbil'de do ğan İbni Hallikân Ceyhun kıyılarında büyüdü. Müderris olan babas ı Medrese-i Muzafferiyye'yi yapt ırdı ve orada hocal ık etti. Bu yüzy ılı n ünlü bilginlerinden olan Umm ülMüeyyed Nisabilri adlı hanımdan ders ve icâzet ald ı . Ondört yaşı ndan sonra, o zamanki âdete uyarak, seyahate ç ıktı, Şam, Halep sonra Mısır'a gitti. Mısır'da Baybars ona vazife verdi. İbni Hallikân'ın en ünlü ve önemli eseri Vefeyât ül-Ayân'dır. Bu kitap İslam dünyas ında yetişmiş olan büyüklerin hayat hikâyetlerini ve eserlerini anlatan bir tür dergidir. Yazar bu eserine M. 1256 tarihinde Mısır'da başlamış 1274 tarihinde onu gene burada bitirmi ştir. Kitabın İbni Hallikân tarafından yazılmış olan orijinal nushas ı British Museum'dadır. De. Slane 1843-1871 y ılları aras ında bunun ingilizce çevrisini yayınlamıştır. Ayrıca Wüstenfeld de eseri 18351843 yıllarında Göttingen'de yay ınlamıştır. Mısır'da birçok kez bas ılan kitap, türkçeye de çevrilmi ştir. Gregorius İbn ül-' İbri Ebu'l-Ferec 1226'da doğmuş 1286'da ölmüştür. Malatyal ıdır, Hristiyan olmuş bir Yahudi tâbibin oğludur. Çok kabiliyetli olduğu için küçük ya şta suryanca ve ibranca ö ğrendi Bir yandan Yaktıbi hristiyanlarm ın başkanlığı na kadar yükselen lbn ül-Ibri çağını n hemen bütün bilirnleriyle u ğraşla ve suryanca bir tarih kaleme ald ı . Bunu sonra Muhtasar Tarih ül-Düvel adıyla arapça olarak özetledi. Kendisi baz ı arapça eserleri de suryancaya çevirmi ştir. Suryancadan Wallis Budge taraf ından ingilizceye çevrilen İbn ülr' İ bri tarihi, Türk Tarih Kuru ırunda Ö. R. Do ğrul'a türkçeye çevriltilmi ş ve iki cilt halinde 1950 y ılı nda Abu'l-Ferec Tarihi ad ıyla bas ılmıştır. Eserde baz ı isimler yanlış olmakla bir-

rmEvl

VE ABEASI UYGARLI ĞI

175

likte (284), ba ş ka kitaplarda bulunmı yan hususlarda orijinal bilgi verilmektedir. Emevl ve Abbasi ça ğlarmda yeti şmiş olan tarih yazarlarının ve bunların eserlerinin başlı calarını böylece görmüş oluyoruz. Ancak bütün bu tarihçiler eserlerinde, tarihi ele ştirmeden, bir tahlil ve terkip yapmadan yaln ızca hikâye etmi şlerdir, doğaldır ki böylece modern tarih yönteminden uzakt ırlar. Ancak sonradan XIV. Yüzyıl'da yeti şmiş olup yalnız doğuda değil batıda da tarihçi, feylesof ve sosyologlar aras ında layık olduğu yeri almış olan İbni Haldün tarih alanı nda, kendisinden sonrakilerin ne yaz ıktır ki izlemedikleri bir çığır açmıştır. Kuzey Afrika'da ve Mısır'da devlet hizmetlerinde bulunmuş olan İbni Haldün'un tarihine yazm ış olduğu Mukaddime'si Arap edebiyat ında, tarihi hikâyecilikten kurtarmak, yargıyı hâkim kılmak ve tarihin kanunlar ını araştırmak için girişilmiş ilk den.emedir. O, ulusların hayatında rol oynıyan başlı ca etkenin ekonomik olaylar oldu ğunu, coğrafyanın da bunun içinde sayılabileceğ ini anlatmakla XVIII. Yüzy ılda yaşamış olan Frans ız dü şünürü Montesquieu ve Aguste Comte'un öncüsü olmuştur. İbni Haldûn din ile devleti el Birtınfnin tersine birbirinden ayırıyor, devletin dinle kaim olmad ığı fikrini ileri sürüyor ve teokrasiyi reddediyordu (285). İbni Haldün insanlık tarihinde göçebelikten, yerle şikliğe geçişi çok önemli bir toplumsal ve ekonomik olay saymaktadır. Saşılacak başka bir yönü de kendisi Arap olduğu hâlde İslam uygarl ığımn bütün kavimlerin ortak mal ı olduğunu iddia etmesidir. Gerçi o Müslüman uygarl ığının daha önceki uygarlıklardan üstün olduğunu yazmakta ise de art ık bu uygarlığın yakın bir gelecekte büsbütün mahvolaca ğım da ifade etmektedir. O, Araplara «Uygarl ığı yıkıcı bedeviler» gözü ile bakmaktadır (286). Onların yalnız şiirde üstün olduklar ını kabul eder. Gene İbni Haldün'a göre Araplar şehir kurarlarken, göçebe hayatının gereklerini göz önünde bulundurduklanndan bu şehirler çabucak kaybohnaktad ırlar. -

(284) Örneğin, I., S. 187'de Abdülmelik yerine Abdullah; S. 188'de Mekke yerine Yesrib gibi. (285) Toynbee İbni Haldün'un fikirlerini tamamiyle benimsemi ştir, bk. Z. V. Togan, Tarihte usul, S. 176. (286) İ bni Haldün, Mukaddime (Z. K. Ugan çevrisi), I., S. 407 v. öt.; Barthold, İ slam Medeniyeti tarihi, S. 40.

176

Bahriye

İbni Haldün Bedeviler'in sald ırısına uğramış olan kendi memleketi için umutlu olmad ığı halde Türk ve Moğollar'ın saldırılan sonunda mahvolan uygarlığa, sadece baz ı şehirlerin harab oluşu, uygar hayat ın bir merkezden ötekine geçi şi gözüyle bakmaktadır. Avrupalı yazarlar ise Türk-Moğol saldırısı üzerine İslam uygarliginin yıkıldığını iddia ederler.

A. O. lablyat FakUlteal Kitapl ığı

Halifeler Listesi HULEFAY-İ RASİDIN H. 11 — 13 13 — 23 23 — 35 35 — 40

M. Hz. Hz. Hz. Hz.

Ebub;ekir Ömer Osman Ali

632 — 634 634 — 644 644 — 656 656 — 661

EMEVI HALİFELERİ 41 — 60 I. Muâviye 60 — 64 I. Yezid 64 — 64 II. Muâviye 64 — 65 I. Mervan 65 — 86 Abdülmelik 86 — 96 I. Velid 96 — 99 Süleyman 99 — 101 Ömer 101 — 105 IL Yezid 105 — 125 Hişam 125 — 126 II. Velid 126 — 126 İbrahim 127 — 132 II. Mervan

661 — 680 680 — 683 683 — 683 683 — 685 685 — 705 705 — 715 715 — 717 717 — 720 720 — 724 724 — 743 743 — 744 744 — 744 744 — 750

ABBAS! HALİFELERİ 132 — 136 136 — 158 158 — 169 169 — 170 170 — 193 193 — 198

Seffah (Ebu'l Abbas) Mansur (Ebu Cafer Abdullah) Mehdi (Ebu Abdullah Muhammed) Hadi (Ebu Muhammed Müsa) Reşid (Ebu Cafer Harun) Emin (Ebu Müsa Muhammed)

750 — 754 754 — 775 775 — 785 785 — 786 786 — 809 809 — 813

178 198 — 218 218 — 227 227 — 232 232 — 247 247 — 248 248 — 251 251 — 255 255 — 256 256 279 289 295 320

— 279 — 289 — 295 — 320 — 322

322 329 333 334 363 381 422

— 329 — 333 — 334 — 363. — 381 — 422 — 467

467 — 487 487 — 512 512 — 529 529 — 530 530 — 555 555 — 566

Me'mun (Ebu Ca'fer Abdullah) 813 — 833 Mu'tasım Billah (Ebu İ shak Muham833 — 842 med) 842 — 847 Vasık Billah (Ebu Câfer Harun) Mütevekkil Alallah (Ebu'l-Fadl Câfer) 847 861 Muntasır Billah (Ebu Câfer Muham- 861 862 med) Müsta'in Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 862 — 866 Mu'tez Billah (Ebu Abdullah Muham- 866 — 869 med) 870 Mühtedi Billah (Ebu İshak Muham869 med) Mu'temid Alallah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 870 — 892 902 Mu'tezid Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 892 908 Müktefi Billah (Ebu Muhammed Ali) 902 932 908 Muktedir Billah (Ebu'l-Fadl Câfer) 932 — 934 Kahir Billah (Ebu Mansur Muhammed) 934 — 940 Razi Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 944 Mütteki Billah (Ebu İshak İbrahim) 940 Müstekri &iflah (Ebu'l-Kasim Abdullah) 944 946 Muti Lillah (Ebu'l-Kasim el-Fadl) 946 974 Tâ'i' Lillah (Ebu Bekr Abdiilkerim) 974 991 Kâdir Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 991 1031 Ka'im Biemrillah (Ebu Câfer Abdul1031 1075 lah) Muktedil Biemrillah (Ebul-Abbas Ab- 1075 1094 dullah) Mustazhir Billah (Ebu'l-Abbas Ah1094 — 1118 med) Müsterşid Billah (Ebu Mansur Fadl) 1118 1135 1136 1135 Raşid Billah (Ebu Câfer Mansur) 1160 Muktefıl Liemrillah (Ebu Abdullah 1136 Muhammed) 1160 — 1170 Mustencid Billah (Ebu'l-Muzaffer Yusuf)

119 566 — 575 575 — 622 622 — 623 623 — 640 640 — 656

Mustazi Biemrillah (Ebu Muhammed Hasan) Nasır Lidinillah (Abu'l-Abbas Ahmed) Zahir Biemrillah (Ebu Nasr Muhammed) Mustansır Billah (Ebu Cafer Mansur) Musta'sun Billah (Ebu Ahmed Abdullah)

1170 — 1180 1180 — 1225 1225 — 1226 1226 — 1242 1242 — 1258

BiBL İ YOGRAFYA Abdullah Adnan, İ sl. Ans., IV. C., Fârâbi md. Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-i Enbiya, 12 C., İ st. 1331-1339. Ahmed Emin ve Abdülhamid, Sahih ül- İ slâm, Mısır 1351. Ahmed Emin ve Abdülhamid, Fecr ül- İ slâm, Mısır 1347. Ahmed Timur Paşa, et-Tasvir ind el-Arab, Kahire 1342. Ali İ brahim Hasan, Nisâ lehunne fi'l-Tarih il- İ slami nasib, 2 bas. Kahire 1963. Arpad. Ehad, İ s. Ans., IV. C., Gına md. Wınmat Haydar, İ slâmiyetin manevi ve kültürel de ğerleri, Ankara 1963. Barthold W., İ slâm Medeniyeti Tarihi, 2. Bas ı . Ak. 1963. Basset Rene, İ s. Ans., V. C., Hassan Md. Bedrüddin el-Ayni, Umdet ül-Kari fi Şerhu Sahih il-Buhâri, İ st. 2 C., L 309-310. Belâzuri, Futûh ül-Buldân, Z. K. Ugan çevrisi, 3 C., Ankara. Beyhum M. Cemil, el-Mer'etu fi Hazârat il-Arab, Beyrut 1962. Binyon L, Wilkinson J. V. S. Gray B., Persian Miniature Painting, London 1933. Brockelmann C., İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi (N. Çagatay cevrisi) Ankara 1954. Boer de T. J., İ s. Ans., V., 2. C, İhvân üs-Safa md. Buhl Frants, İ s. Ansk., VII. C., Medine md. Buhl Frants, İ s. Ansk., Kur'an md. Buhl Frants, İ s. Ans. X. C., S ıffin md. Caetani, Chronographia İ slamica, yıl 32-33, 60 . Demombynes G., Les Institutions Musulmanes, Paris 1921. Diez A., İ s. Ansk., VIII. C., M şatta md. Dozy, R., Tarih-i İ slâmiyet, Mısır 1908.

181 Poğrul Ö. R., Sadr ül- İ slam, 10 c., İ st. 1928. Ebu'l-Ferec (Bar Hebreus), Tarih 2 C., Ankara 1945-1950. Ebu')-Ferec el- İsfahani, Agani, Mısır, Bulak, 20 C., 1285. Ebul-Fidâ, Tarih, İstanbul 1286. Emir Ali, Musavver Tarihi İ slam (M. Rauf çevrisi) İ stanbul 1329. Ettinghausen R. La peinture Arab, Geneve 1962. Farâbl, Kitâb ül-Musiki (La musique Arabe, d'Erlanger çevrisi) 2 C., Paris. 1935. Farmer C. H., İs. Ansk. IV., C., Gına maddesi. Farmer H.G., İs. Ansk., VIII. C., Musiki maddesi. Fourcq Norbert de, Petite histoire de la Musique, Paris 1960. Galib Edhem, Müze-i Hümayun Meskukât-i Kadime-i İ slâmiyye katalogu. İ stanbul 1312. Gazzaâll, ihyau ulum üd-din (Yeni harflerle türkçe çevrisi). Gibb, H. A. R., Ortaasya'da Arap futuhat ı (M. Hakk ı çevrisi) İst. 1930. Gökmen, F. İs. Ansk. II. C., Birûni mad. Gölpınarlı Abdülbaki, Seçme hadisler, 3. Bas ı , İ st. 1964. Günaltay Şemsettin, islâm'da tarih ve n-üverrihler, İ st. 1342. Halil Edhem (Eldem), Düvel-i isla ı niyye (Stanly Lane-Poole'dan çevri) İ st. 1927. Hammer-Purgstall Joseph von., Über die rechtsmaessige Thronfol ge nach den Begriffen des moslemischen Staatsrechtes besonders in Bezug auf das Osm. Reich. München 1840. Houtsma, İ s. Ansk., IV. C., Ebi Behre md., Huart Clement, Histoire des Arabes, 2 C., Paris 1912s-1913. (Bu kitapta geni ş bibliyografik bilgi vard ır.) İbni Abd Rabbihi, el- İkd ül-Ferid, M ısır 1305. İbni Hacer el-Askalâni, el- İ sabe fi Temyiz is-Sahabe, Kahire 13231325. İbni Haldfm, Mukaddime, Z. K. Ugan çevrisi, İst. 1954. İbni Haldün, el-İber, 7 C., M ısır 1284.

182 İbni Kuteybe, Kitâb ül-Ma'arif, Kahire 1300. İbni Sa'd, Kitâb üt-Tabakat il-Kebir, Leyden 1904. İbni Tagriberdi, el-Nücûm üz-Zâhire fi mülûk-i M ısr il-Kahire, 10 C. Kahire. 1929-1949. İbni Tiktaka, el-Fakhri (Emile Omar çevrisi) Paris 1910. İbn ül-Esir, fi t-Tarih, 12 C., M ısır 1325-1357. Kahhâla Ömer Rıza, 'Alâm ül-Nisâ, Şam 1959. Kremer A. v., Studien zur vergleichenden Culturgschichte des Orientes, 2 C., S. 121. Lammens H., Etudes sur le Siecle des Omayyades, Beyrouth 193G. Lane-Poole Stanley, Addition of the oriental collection, 1876-1888, Part I. addition to vols. I. - IV., London 1889. Lane-Poole Stanley, The international Numismatia orientalia, coins of the Urtuki Turkumans London 1875. Lorey Eustache de, Les mosaiques de la mosqu& des Omayyades sz Damas, Paris 1931. Makrizi, En-Nizâ ve't-tahâsüm fi ma beyne beni Ümeyye ve Beni Ilâsim, Leyden 1888. Makrizi, H ıtat, 2. C., Kahire 1324-1326. MassĞ Henri, L' İ slam, Orleans 1930. ~erdi el-, Kitâb ül-Ahkâm is-Sultaniyye (Ostrorog çevrisi) 2 C., Paris 190-1906. Mazahery Aly, La vie quotidienne des Musulmans au Moyen-âge, Paris 1951. Mehmet Zihni, Mesâhir ün- Nisâ, İst. 1294. Mes'üdi, et-Tenbih, 8 C., Leiden 1894. Mes'fıdi, Murüc üz-Zeheb, (Barbier de Maynard et Pavet de Courtefik bask ısı ), 9. C., Paris 1861-1876.

Mez A., Die Renaissance des İslams (Türk. çevrisi) Ülkü mec. C. VIII. NU . 43 ve öt. Muir W., The Caliphate, its rise, decline and fall 3. Bas., London 1899 (Bu lkitapta geni ş bibliyografya vard ır).

183 Otto-Doru K., Kunst des İslams, Baden-Baden 1964. Poliak, Sami doğunun arapla şması (çev. Bahriye üçok, İl. Fak. Der. Sayı III-IV.) Ankara 1954. Sağlam O. Ferit, E şsiz bir madalya (Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi) Say ı II. 1934. S. 250-253. Sait Paşa (Diyarbekirli), Mir'at ül- İber. Schmidt, Karl der Grosse und Harun ar-Raschid, Der İslam III., S. 404-411. Seligsohn M., Abdullah İbni Zübeyr md. İs. Ansk. I. C. Süyüti, Tarih ül-Hulefâ, Kahire 1305. Taberi, Tarih ül-Ümem ve 1-Mülük (Z, K. Ugan çevrisi) 4. C., Ankara 1955-1958. Taberis, Tarih ü1-Ümern ve 1-Mülük (Belâmi farsça çevrisinden ,i.,otenberg'in fr. çevrisi) 2. bas., 4 C., Paris 1958. Togan Z. V., Tarihte Usül, İst. 1950. Üçok Bahriye, İslam devletlerinde kad ın hükümdarlar, Ankara 1965. tiçok Bahriye, İslam devletlerinde bazı nâibeler (Belleten XXXI., Sayı 122). Üçok Bahriye, İ slâmdan dönenler ve yalanc ı peygamberler, Ankara 1967. Üçok Co şkun, Türk Hukuk Tarihi dersleri, 4. Bas., Ankara 1966. Walker J., İs. Ans, VI. C. Kubbet ül-Sahra md. Welhausen, Arap devleti ve sükutu (F. I şılıtan çevrisi) Ankara 1963. Wilstenfeld-Mahler, Vergleichungs ı tabellen der moha ınmedanischen und christlichen Zeitrechnung, Leipzig 1926. Yâkut Hamav1, Mu'cem ül-Buldân, 10 C., M ısır 1322-1325. Yaltkaya Şerefettin, Kaderiye yahut Mu'tezile, Darülfünun ilâhiyat Mecmuas ı . Sayı 15. Yazıcı Tahsin, İ sl. Ansk. X C., Semai md. Yetkin S. K., İ slam Sanat ı Tarihi, 1. bas ı, Ankara 1954. Zambaur E. de, Manuel de Generalagie et de Chronologie pour l'histoire de l' İslâm, Berlin 1955. Zeydân Cörci, Medeniyet-i islâmiye Tarihi (Zeki Megâmiz çevrisi) 5 C., İ st. 1328-1330. Zeyrıüddin Ahmed bin Ahmed, Tecrid-i sarih tercümesi, 2 bas ı, 3 C. Ankara 1957-1966.

İ NDEKS

- A -Abbas, : 72, 74. Abbas bin Velid, : 75. Abbasi, Abbasiler, : 34, 52, 60, 69, 70, 72, 73, 74, 76, 78, 80-1, 83, 84, 89-91, 9799, 102, 105, 106, 108-115, 117-122, 124, 127, 128, 130-132, 134, 137, n. 209 ,138, 141, 142, 149, 151, 153, 154, 155, 158, 160, 165 168, 171, 175. Abbasoğulları (Bk.: Ayrıca Abbasi) : 1, 80, 81, 85, 91, 103, 119, 152, 153, 160, 161, 172. Abd Manâf, : 147. Abde, : 79. Abdullah, : 79, 154, 175 n. 284. Abdullah bin Abbas, : 8, 13, 125. Abdullah bin Ali, : 77-79, 81, 82, 84. Abdullah bin Emin, : 154. Abdullah bin Hüseyin, : 36. Abdullah bin Mu'tez, : 154, 167. Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh, : 12. Abdullah bin Selâm, : 17. Abdullah İbni Câfer, : 150. Abdullah ibni Ebi Bekre, : 149. Abdullah ibni Ebi Serh, : 5, 10, 13, 14. Abdullah ibni Hanzala, : 38. Abdullah ibni Kays, : 5, 31, Abdullah ibni Mesud, : 11, n 13. Abdullah ibni Ömer, : 22, 34, 75, 149. Abdullah ibni Sa'd, : 3, 4. Abdullah ibni Sebe (Bk. : İbn ül-Sevda), : 10, 12, 17, 17, n 23. Abdullah ibni Vehb bin Râsibi, : 23,

24. Abdullah ibni Zübeyr, : 4, 8, 16, 18, 35, 38, 39, 40, 41-44, 47 n 74, 126, 158,

159.

Abdurrahman, : 12, 32, 45, 49. Abdurrahman bin Hasan, : 136. Abdurrahman bin Muaviye bin Hi şam bin Abdülmelik, : 80. Abdurrahman ibni Avf, : 1. Abdurraahman ibni Ebi Bekir, : 34. Abdurrahman ibni Hâris, 8. Abdurrahman ul - Gâfiki, : 59, 60, 68. Abdülaziz bin Abdülmelik, : 136. Abdülaziz bin Mervan, : 41, 48. Abdülaziz bin Musa, : 56, 57, 59, 61, Abdülaziz bin Zürrâre, : 30. Abdülhamid II.: 156. Abdülkays, : 17. Abdülmelik bin Mervan, 32, 41-49, 54, 63, 64, 69, 78, 90, 119, 126, 129, 136, 150, 157, 159, 160, 175 n 284. Hz. Adem, : 88 Eetius, : 60. Afganistan, : 114. Afrika, Afrikal ılar, : 3-6, 11, 31, 42, 45, 46, 54-56, 60, 65, 68, 80, 85, 91, 98, 105, 108, 112, 120, 121, 127, 145, 152, 158, 166, 175. Afşin, : 68, 99, 102, Aglebi Devleti, : 98, 112. Aglebiler, 127. Ahbar üz-Zaman, : 171. Ahd, : 124. el-Ahkâm üs-Sultaniye, : 123. Ahmed, : 109. Ahmed bin Ali, : 112. Ahmed bin Muhammed el - Sarahsi, : 146 n 230. Ahmed bin Nasr bin Mâlik, : 103. Ahmed bin Tulun, : 106, 111. Ahmed bin Yahya el-Belâzuri (Bk. : el-Belâzuri), : 167.

186 Ahmed el-Fergani, : 162. Ahmed ibni Hanbel, : 100, 101, 103, 169 Ahmed Muizilddevle, : 113. el - Ahraz, 48 n 78. el-Ahsa, : 45, 110 . el-Ahtal, : 48, 69. Akad, : 44. Akdeniz, : 5, 54, 112, 115. Akkal bin Şebbe, : 87. Akkorlar, : 147. Akşit Devleti, : 111. Akşitler, : 112. Alamut, : 116. Aleksios Komnenos : I. 116. Alevi, Aleviler,: 96, 98, 105, 105 n 168, 109, 172. Alfons,: 60. Hz. Ali, : 1, 5 n 4,7, 10, 12-18, 18 n 4, 19-20, 20 n 28, 21-22, 22 n 32, 23-27, 29, 30, 32, 33, 42, 64, 73, 76, 77, 78, 80, 82-85, 97, 104, 107, 110, 120, 125, 131, 168. Ali Evsat, : 37 n 57. Ali bin Abbas, : 39. Ali bin Hüseyin, : 36, 37, 39. Ali bin İ sa, : 92, 132. Ali bin İ sa bin Mahan, : 95. Ali bin Muhammed, : 108, 110, 112. Ali Ekber, : 37 n. 57. Ali el-Riza (Bk. : İ mam III. Ali), : 97, 98. Ali Evsat, : n 57. Ali İ madüddevle, : 113. Aliyye binti Mehdi, : 153, 153 n 257. el-Allaf, : 149. Alman,: 156. Almanca, : 165, 174. Almanya,: 60, 170. Alptekin, : 109. Ammar bin Yâsir, : 11, 17, 21. Ammuriye (Bk. : Amoria), : 53. Amoria, : 53. Amorium, 102. Amr bin Leys, : 108. Amr bin Said bin As, : 35, 38, 41. Amr bin Said el - E ş dak, : 43. Amr bin Zübeyr,: 35. Amr ibn ül - As, : 3, 5, 10, 19-25, 27, 28, 31, 34, 127, 158,

Âmul, : 168. Anadolu, : 7, 53, 92, 106, Anbâr, : 24, 81, 82. Anbese, : 59. Anglosaksonlar, : 59. Ankara, : 102, 168. Antakya, : 117. Antalya, 111. Arabistan, : 18, 29, 65, 69, 72, 110, 133. A'raf, : 157. Aramlı , : 42. Arap, Araplar, : 1, 8, 12, 16, 25, 30, 31, 33, 42, 45, 47, 47 n 75, 48-53, 5659, 61, 62, 66, 68, 70, 74, 75, 80 8587, 89, 90, 93, 109, 114, 115, 119121, 125, 129, 134-136, 137 n 209, 142, 144-146, 149, 149 n 243, 154156, 161, 167-171, 175. Arap Şovenizmi, : 51. Arapça, : 8, 8 n 11, 46, 47, 52, 100, 110, 129, 152, 161, 164, 174. Arapl ık, : 51. Aristo, : 100, 162. el-Ari ş , : 14. Arslan Besasiri, : 115. Ashab, : 7, 135 Asim bin Ömer, : 65. Asim Hilali, :68. Âsi Irmağı ,: 112. Astronomi, : 161. Asturya, : 60. Asur, : 2, 133. Asya, : 53, 90, 91, 114 120, 121, 162. Ata, : 165 n. 280. Âtike, : 66, 150. Atlas Da ğları, : 31, 46. Atlas Okyanusu,: 31, 45, 54. Attila, : 60. Autun, : 59. Avasım, : 92. Avicenne (Bk : İbni Sina), : 162. Avrupa, : 58, 60, 93, 110, 139, 160-162, 166, 176. Avusturyahlar, : 59. Aya Maria, : 160. Avasofya, : 161, 172. Âvinedar,: 140. Ayni, : 141. ,

ısi Hz. Ayşe, : 13, 16, 16 n 22, 17, 18, 20, 24, 26, 27, 140, 155. Ayşe binti Talha, : 135. Azerbeycan, : 3, 7, 29, 89, 146. Azeriler, : 154. Azruh (Bk. : Dûmet ül - Cendel), : 22. Azzâ, : 150. -B Baalbek, : 137. Bab ül-Zeheb, : 83. Bâbek, : 99, 102, 115-116 Babil, : 2. Bach, : 155. Bağdat, : 35-36, 43, 82, 83, 85, 87, 95-98, 100, 101, 102, 103, 105, 109, 111, 113,-118, 121, 131, 134, 137, 138, 140, 141„ 143, 151, 160-163, 167, 168, 170-172. el-Bağdadi, : 166. Bahra, : 70. Bahreyn, : 95, 129. Bahr-i Lût (Bk. : bit Denizi), : 156. Bak'i, : 15, 15 n 20, 26. Balkuvara, : 158. Bankipur, : 167. Basra, Basral ılar, : 10, 11 n 13, 12-14, 16, 16 n 22, 17, 19, 24, 28, 29, 35, 41, 43, 48, 48 n 78, 53, 53 n 91, 66, 79, 82, 84, 85, 95, 98, 101 108, 109, 125, 127, 149, 159, 161, 163. Batlamiyus, : 163. Baybars, : 174. Baykent, : 49. Bedevi, Bedeviler, : 33, 34, 51, 96, 108, 110, 119, 155, 175, 176. Beethoven, : 155. Bekir bin Vâil, : 17. Belami, : 170. Belâzuri, : 53, 159, 166, 168, 173. Belediyûn, : 58, 59. Belh, : 90, 114, 117, 162. Beni Haşim, : 82. Beni Sa'd, : 16 n. 22. Beni f1meyye, : 64. Berberiler, : 31, 45, 46, 54, 57, 58, 69, 80. Berid, : 87. Berka, : 31, 45.

Berlin, : 146 n 230, 156, 174. Bermek Ailesi, Bermeko ğullan, : 76, 85. 87, 90, 91. Besâsiri (Bk.: Arslan Besasiri), 115 . Bestam, : 66. Bey'a, : 124. Beytullah, : 39. Beytülmâl, : 63, 64, 89. Beytülmâl il-Hassa, : 131. Beytülmâl il-mezalim, : 131. Beyzavi (Bk. : Kad ı Beyzavi), : 123. Bir el-Kâhine, 46. el-Biruni, : 114, 175. Biskra, : 31. Bizans, Bizanshlar, : 3, 5-7, 28, 30, 31, 34, 45-47, 54, 61-63, 65, 67, 68, 81, 89, 91, 92, 94, 99, 100, 102, 106, 111, 113, 116, 119, 120, 125, 126, 133, 137, 138, 143, 145, 146, 155, 156, 160, 168. Blochet, : 173. Blficistan, : 53. Boduen, : 160. Boğa, : 104, 106. Bombay, : 25. Bordeaux, : 59. British Museum, : 174. Brockelmann, : 162. Budge, Vallis, 174. Budizm, : 145. Buhara, : 50, 53, 68, 106, 109, 117, 162. Buhari, : 8 n 11, 100, 165. Btik, : 145. Bulak, : 172. Busayr, : 77. Buyiler (Bk. : Büveyho ğullan), : 112. Büveyhoğulları , : 109, 112-115, 127, 128, 162. Büyük Emevi Camii, : 54. Büyük Karl, : 93. Büyükboğa, : 99. - C Caesar, : 95. Caesarea (bk. : Kayseri, Filistin), : 27. Cafer bin Hadi, : 89. Cafer bin Yahya, : (Bermeko ğullarından), : 90, 91.

188 Cafer ül-Mansur (Bk. : Abdurrahman bin Muaviye bin Hi şam bin Abdülmelik), : 80. Cafer üt-Tayyar, : 36. el - Caferi Saray ı , : 104. Cahiliye Ça ğı , : 1, 28, 69, 144, 167, 171. Câhiz, : 52, 161. Cami-i Ezher, : 112. Cavsak ül-Hakani, : 158. Cebir, : 161. Cebrail, : 42. Cemaat Y ılı , : 26. Cemel Olayı , : 17, 18, 41. Cengiz Han, : 117, 142, 163. Cerir, 69. Cerir bin Abdullah, : 19. Cerrâh bin Abdullah, : 65. Cevdet Pa şa, : 6 n 7, 105 n 168. Cevher, 112. Ceyhun, : 3, 109, 174. Cezayir, : 112. el-Cezire, : 96. Charante, : 59. Charles Martel, : 59, 60. Charlemagne (Bk : Büyük Karl), : 93, 147 n 234, Cihad, : 125. Cirid, : 142. Cizre, : 132, 133. Comte, Auguste, : 175. Cünâde ibni Ebi Ümeyye, : 6. Cünd-i $âpur, : 100. Cüneyd, : 68. Cürcân, : 66, 75, 88. -Ç Çanakkale, : 7, 62. Çin, : 142, 146, 169. Çögen, : 142. - DDabbe, : 22. Dabık, : 61. Dahhak bin Kays, : 40, 41. Dâiler, : 116. Dal ül-Kebir, : 116.

Dakiki, : 114. Dandanakan, : 114. Daniki, (Bk. : Mansur), : 86. Dar, : 13. Dar Günü, : 41. Dar ül-Hicre, : 110 Dar ül-Hilâfe, : 65. Dar : 100. Dar üs-Selam (Bk. : Ba ğdat), : 83. Hz. Davud, : 160. Davud bin Süleyman, : 63. Davudoğlu Ahmed, : 103. Davudoğ'ulları , : 148. De Bouillon, Godefroy, : 117. De Courteille, Pavet, : 171. Dede Efendi, : 155. De Goeje, : 168, 170, 171. De Meynard, Barbier, : 171, 174. De Slane, : 173, 174. De Vaux, Carra, : 171. Deylem, : 91. Deyr ül-Cemâcim, :45. Dicle, : 2, 72, 77, 82, 83, 94, 108, 111, 118, 158, 161. Dinar, : 125. Dini Mimari, : 158. Dirhem, : 125. Divan, Divanlar, : 128, 129. Divan ül-Arz il-Cey ş , : 132. Divan ül-Berid, : Divan ül-Beytülmâl„ : 131. Divan ül-Birr, : 132. Divan ül-Cevali, : 132. Divan ül-Cünd, : 131. Divan ül:Dar il-Darb, : 132. Divan ül-Haraç, : 130. Divan ül-Harac ve'l Cibâyet, : 130. Divan ül-Hâtem, : 129, 130. Divan ül- İnşa, : 130. Divan ül-Mezâlim, : 131, 135. Divan ül-Murasalat, : 130. Divan ül-Müstegallât, : 130. Divan ül-Müsaderin, : 132. Divan ün-Nafaka, : 132. Divan ür-Resâil, : 130 (Bk. : Divan-ülMurasalat). Divan üs-S ır, : 130. Divan üt-Tevkii, : 132.

189 boğrul, Ömer R ıza, : 174. Doğu Roma Imparatorlu ğu (Bk. : Bizans) : 31. Doğu Türkistan, : 88 (Bk. : Türkistan). Dubeux, : 170. Dûmet ül-Cendel, : 22, 27. —E — Ebân ibn Taglib, : 149, Ebi Vakkas (Bk. : Sa'd ibni Malik), : 1. Ebro (Bk. : Iber), : 57. Ebu Abdullah Muhammed bin Ömer el-Vâkıdi (Bk. : Vâkıdi), : 166. Ebu Ahmed, : 106. Ebu Ali Muhammed Berami (Bk. : Bel'ami), : 110. Hz. Ebubekir, : 7, 8, 14, 27, 44, 64, 122, 132, 167. Ebubekir Bâkılâni, : 123 n. 187. Ebu Bekir bin Hasan, : 36. Ebu Bekre, : 28. Ebu Cafer Mansur (Bk. : Mansur). : 73, 165. Ebu Cafer Muhammed bin Cerir et-Taberi (Bk. : Taberi), : 168. Ebu Dülef Camii, : 161. Ebu Eyyub el-Ensari Hâlid, : 24, 30. Ebu Hamza, : 72.' Ebu Hanife, : 84, 93, 131, 166. Ebu Hayyan-i Tevhidi, : 52. Ebu Hureyre, : 14, 129. Ebu İ sa bin Harun ür-Re şid, : 154. Ebu İ sa bin Mütevekkil, : 154. Ebu İshak Şirazi, : 169. Ebu Kubeys, : 44. Ebu'l-Abbas Abdullah, : (Bk. : Seffah),: 73, 76-81, 90. Ebu'l Alâ' el - Ma'arri, : 138. Ebu'l Ferec, : 6 n 8, 65, 71, 171, 172. Ebu'l Ferec İ sfehani, : 113, 166. Ebu'l Hasan Ali bin el - Hüseyin bin Ali, : 171. Ebu'l Kas ım (Bk. : Muti), : 113. Ebu Leyla, : 40. Ebu Ma'şer, : 162. Ebu Muhammed Abdullah, : 170. Ebu Musal-Eş 'ari, : 11 n 13, 12, 17, 19, 22, 23, 148.

Ebu Müslim Horasani, : 74-76, 78-82, 84, 88, 99. Ebu Nasr el - Fârâbi (Bk. : Fârâbl), : 162. Ebu Nasr Muhammed bin Abdülcebbar el-Utbi (Bk. : el-Utbi), : 172. Ebu Nasr ül-Sarrâc, : 154 n 262. Ebu Reyhan el-Birûni (Bk. : ni), : 163. Ebu Sa'id el-Hudri, : 16 n 21. Ebu Sa'id Hasan el-Cennâbi, : 110. : Ebu Seleme Hafs bin Süleyman, : 128. Ebu Seleme el-Hallâl, : 76, 80. Ebu Sufyan, : 19, 27, 28. Ebu Şâme, : 173, 174. Ebu Şüfa' Büveyh, : 113. Ebu Turab (Bk. : Hz. Ali), : 33. Ebu Yusuf, : 93, 131, 166. Ebu Zer, : 10. Ebu Zeyd, : 162. Edeb ül-kâtib, : 170. Eflâtun, : 162. Ehl-i Beyt, : 36, 74, 76. Ehl-i Kitaplar, : 133. Ehl-i Şura, : 40. Ehl üt-Tesviye, : 51. Elhan, : 148. Elteri ş Kagan, : 49 Emaret-i İ stikfa, : 126. Emaret-i İ stilâ, : 126, 127. Emevi, Emeviler, : 1, 10-12, 18, 19, 27, 35, 38-41, 44, 45, 49-51, 60-62, 64, 65, 68, 69, 71, 76, 78-80, 83-85, 96, 100, 107, 112, 119-122, 124, 126-127, 129, 130, 132, 134, 135, 141, 142, 149, 151, 152, 155, 156, 158, 160, 164, 166, 168, 171, 175. Emin, : 94-96, 154. Emir ül-Harâç, : 95. Emir ül-Harb, : 95. Emir ül-Müminin, : 17, 64, 70, 80, 103, 119, 121. Encyclopedia Britannica, : 9 Endülüs, : 55,57, 58, 62, 79, 80, 121, 152, 171. Enes bin Mâlik, : 7, 8. Ensâb ül-E şraf, : 168. Ensâr, : 13, 19, 38.

190 Erbil, : 174. Erdebil, : 99. Ereğli (Bk : Heraklea) : 53 Erkân-i Devlet, : 102. Ermenistan, : 3. Ermeniye, : 168. Esedi Kasri, : 68. Esedli, : 8. El-Esferâini, : 166. Esma, : 26, 44. Esmâi, : 93. Eş 'arilik, : 101. Eş 'as bin Kays, : 22, 26. Eşnas, : 102. E şref Şaban, : 141 Eşres, : 50, 68. Eşter, : 21 Ester el-Nehai, : 12. Eyyub bin Habib, : 59. Eyyub bin Süleyman, : 63. Eyyubi, Eyyubiler, : 112, 127, 128. Ezraki, : 44. —

F—

Fahrünissa, (Bk. : Şuhde), : 137. Fârâbl, : 113, 144 n. 222, 146, 147, n. 233, 154, 162. Farazdak, : 69. Fars, Farslar, : 2, 29, 75, 85, 108, 171, Farsça, : 29, 46, 47, 98, 128, 129, 152, 161, 162, 167, 170. Fâtima, binti Abdülmelik, : 63, 64. Fâtima binti Ebu Müslim, : 99. Fatımiler, : 112, 116, 121, 160. Fatımiye, : 99. Hz. Fatma, : 108, 112. Dr. Faust, : 163. Fazl bin Rebi, : 94, 95. Fazl bin Sehl, : 94, 95-97. Fazl bin Yahya, : 90. Fedek, : 64, 105, Fenike, : 7, 27. Fergana, : 53, 68, 75, 109. Feth bin Hakan, : 104. Fırat, : 20, 73, 76, 82, 161. Fındık Atma, : 142, 143. Filistin, : 27, 69. 71, 72, 77. Firdevs1, : 114,164.

Fitne, : 1, 9, 15. Floransa, : 32. Flüt, : 146. Fransa, : 57, 59. Frank, : 59. Frans ızca,: 170, 171, 173, 174. Futuh ül-Buldân, : 166, 168. Futuh üş-Şam, : 166, 167. Fustat, : 106, 138, 158, 159, 171. —G— Gâfiki, : 15. Gâfir, : 157. Galebe, : 124. Galiçya, : 60. Galien, : 100. Garid, : 70. Garonne, : 59. Gassani, : 19. Gazale, : 123 n 190. Gazne, Gazneliler, : 109, 114, 127, 163. Gazneli Mahmud, : 163, 172. Gazzâli, : 123, Gına, : 144, 144 n 222, 147, 149, 150, 152, 154. Girid, : 6, 98. Giri ş siz Hutbe, : 28. Gitar, : 146 . Gregorius, : 4. Ebu'l Ferec (Bk. : Gregoruis İbn Ebu'1 Ferec), : 174. Grek, : 19, 30, 146. Got, : 55, 56, 58, 59, 156. Göktürk, : 49, 156. Göttingen, : 170, 174. Guadalquir (Bk. : Vâdi ül-Kebir), : 56. Gurak Han, : 78. Guyard, : 170. —H— Habâbe, 67, 150. Habeş, Habeş li, : 39 n 62, 142, 156. Haccâc bin Yusuf, : 44, 45, 47, 47 n 75, 48, 48 n 78, 49, 53, 53 n 89, 54, 61, 66, 67, 69, 87, 123 n 190, 126. Hâcer-i Esved, : 41, 110, 137.

191 Haçlılar, Haçl ı Seferleri, : 116, 117, 139, 147, n 234, 160, 173, 174. Hâdi, : 90, 154. Hafsa, : 7, 8. Hakem, : 64, 152. el-Hakim, : 160. Haleb, : 89, 112, 173, 174. Hâlid, : 41. Hâlid bin Bermek, : 75, 85, 90. Hâlid bin Velid, : 12, 126, 129. Hâlid-i Kasri, : 68, 136. Hâlidiye, : 47 n 75. Halifelik, : 122. Halifet ül-Müslimin, : 97, 104. Halifet üs-Sâlih, : 63. Hallâl, (Bk. : Ebu Seleme Hafs bin Süleyman), : 128. Hamdân Karmat, : 110. Hammâd, : 152. Hamza, : 36. Hanbeli, 117, 118, 169. Hanefi, 93, 117, 118, 121. Hansâ, : 135. Hanzala, : 38. Harac, : 132, 133, 134 . Harâc-i Mukaseme, : 133. Harâc-i Muvazzafa, : 133. Harem, : 39. Harezm, : 49, 114, 117, 163. Harezm şahlar, : 117. Harice bin Ebi Habib, : 25. Harici, Hariciler, : 23-25, 29, 30, 39, 41, 44,-46, 48, 65-68, 72, 74, 76, 80, 98, 105-107, 123. Hâris ibni Hişam, : 8. Harran, : 75, 77, 81, 161. Harre, : 38. Harun ür-Re şid, : 32, 89-95, 135, 140, 142, 149, 153, 153 n 257, 154. Harura, : 23, 43. Harûriler, :23 n 34. Hz. Hasan, : 17, 25, 26, 28, 32, 64, 83, 105. Hasan bin Hüseyin, : 37 n. 57 . Hasan bin İbrahim, : 87. Hasan ibn Kahtaba, : 76, 80, 89. Hasan bin Sehl, : 96, 97. Hasan Rüknüddevle, : 113. Hasan Sabbah, : 116.

Hassân, : 147. Hassân bin Numan, : 45, 46, 54. Hassân bin Sabit, : 16 n 21, 136. Haşim bin Hâkim, : 88. Haşim bin Utbe, : 21. Haşimi, Haşimiler, : 19, 74, 75, 77, 78, 83. Haşimiye, : 80. Haşimoğulları, :75. Haşişiler, : 119. Haşr, : 157. Hatib Bağdadi, : 166. Haymana, : 102. Hazaynâme, : 86. el-Haysam, : 149. Hayzuran, : 90. Hazar Denizi, : 88, 95. Hazar Türkleri, : 92. Hazir, : 43. Hellenistik, : 157. Hemedan, : 95, 99, 117, 162. Heraklea, : 53, 92. Heraklius, : 6 n 7. Herat, : 117. Heredot, 169. Herseme, : 91, 92, 94, 97. Hicaz, : 25, 40, 41, 43, 45, 53, 54, 72, 74, 75, 81, 87, 111, 146, 149, 150, 151. Himyerli, : 61. Himyeriler, : 74, 91. Hind, Hindliler, : 27, 52, 53 n 89, 87, 101, 142, 156, 161. Hind Denizi, : 95. Hindistan, : 53 n 89, 86, 109, 161, 163, 167, 168, 171. Hindikuş Dağları, : 91. Hindûlar, : 133. Hirbet ül-Mefcir, : 158. Hire, : 81, 159. Historiens Orientaux des Croisades, : 173. Hişam bin Abdülmelik, : 53 n 89, 68, 69, 70, 73, 78, 79, 152, 155, 157. Hive, : 117. Homs, (Bk. : Humus), : 40. Horasan, : 2, 3, 29, 34, 49, 50, 65, 66, 68, 71, 72, 74, 75, 82, 83, 88, 91, 92, 94, 96, 98, 99, 107, 108, 109, 117, 127,

151, 160.

t92 Houtsma, : 170. Huart, Clement,: 38. Hubeyriye, : 47 n 75. Huda', : 144, 149. Humareveyh, : 111. Humus, Humuslu, : 11 n 13, 12, 40, 71, 72, 77. Hurremi Hareketi, : 99, 102. Husayn bin Nümeyr, : 39, 40. Husravâni Farisi, : 149. Husrev Anuşirvan I, : 100. Hutbe, : 125. Huzeyfe bin el - Yemân, : 7. Huzeyl, : 8. Huzistan, : 108. Hücr bin A'di bin Hâtem, : 33. Hülefâ-i Râ şidin, : 165. Hülegü, : 118, 119, 172, 173. Hürmüzan, : 20 n 28. Hz. Hüseyin, : 17, 35, 36, n 56, 37, n 58, 38, 41, 42, 76, 89, 103, 105, 135. Hüseyniye, : 170. -

Irak, İ raklılar, : 7, 11-13, 17, 20, 22, 22 n 32, 24-26, 28, 29, 35, 40-42, 44, 47, 53, n 89, 54, 61 66, 68, 69, 71, 72, 74, 77, 80, 88, 96, 97, 107, 108, 110, 111, 113, 116, 123 n 190, 126, 127, 134, 146, 150, 151 n 252, 159, 166, 168. Itri, : 155. — I -İber, : 57. İbni Abbas, : 8 n 11, 23, 30. İbni Asâkir, : 166, 174. İbni Ayşe, : 70, 152. İbn A'yûn, : 149. İbni Ebi Serh, : 11. İbni Ebi Serh (Bk. : Albdullah ibni Sa'd). İbni Haldun, : 123 n 187, 148, 153, 175, 175 n 285, 176. İ bni Hallikân,: 172, 174. İbni Hudeyc, : 31. İbni İ shak, : 165.

İ bni Kuteybe, : 52, 166, 170. İ bni Mes'ud, : 8 n 11, 9, 11, 171. İ bni Miskeveyh, : 172. İbni Muhriz,: 152. İ bni Musa el-Harezmi, : 162. İbni Mülcem, : 25. İ bni Ömer, : 30. İ bni Ömer Kıraat ı, : 149. İ bni Sa'd, : 166. İ bni Sina, : 146, 146 n 230, 147 n 233, 162. İ bni Sureyc, : 70, 152. İbni Şekle ( İbrahim bin Mu'tas ım),: 152. İbni Şihab, : 19 . İ bni Tabâtaba, : 96 . İbni Tiktaka, : 86. İbni Zübeyr, : 30. İbn ül-Adim, : 173. İbn ül-Esir, : 6, 166, 172. İbn ül-Kelbi, : 167, 173. İ bn ül-Mukaffa, : 86. İn ül-Sevda, : 10. Hz. İbrahim,: 41, 160. İbrahim, : 71, 72, 76, 84, 85, 87. İbrahim bin Agleb, : 91, 98. İ brahim bin Ester, : 42. İ brahim bin Mehdi, : 97, 98 n 156, 152, 153. İbrahim bin Mavsuli, : 94. İbrahim bin Muhammed, : 73. İ brahim bin Muhammed bin Ali, : 75. İbrahim bin Yahya,: 79. Ibrahim (Bk. : Musullu İbrahim), : 100, 152. İ branca, İbranice, : 133, 164, 174. idrisi, 163, 164. İ drisiye Devleti, : 112. İ fk Olayı , : 16. İ frikiye,: 91. ihşid Devleti (Bk.: Ak şit Devleti), : 111. Ihtiyar, : 124. İ htiyariye, : 124. İhvan üs-Safa,: 161. İ hyau Ulfım, : 123. Ikon, : 67. İ lek Hanlar, : 109.

193 İmadüddevle, (ak. : Ali), : İmam (Bk. : İbrahim bin Muhammed bin Ali), : 75. İ mam III. Ali, : 97. İmam-ı Azam (Bk. : Ebu Hanife), : 166. İmamiye, : 73. İmam Malik, : 148. İmam ül-Müslimin, 119. : 172, 174. İngilizler, : 142. İnşad, : 145. Iran, İranlılar, : 2, 3, 10, 18, 25, 28, 29, 34, 42, 44, 45, 47, 50,-52, 58, 69, 72, 74, 85, 86, 88, 92, 94-96, 98, 105-108, 110, 113,-116, 118-120, 125-129, 133, 137,139, 142, 143, 145, 146, 155, 156, 160, 161,164, 167, 168. İrene, : 89, 92. Hz. Isa, 10 ,116, 156. Isa, : 84, 85. İsa bin Musa,: 81, 87. İsa bin Mus'ab, : 135. İsa bin Yunus, : 93. Isfehan, : 2, 114, 140, 152, 162, 171. İsfehani, (Bk. : Ebu'l Ferec), : 171. Isfehanl ı,: 143. İshak, : 100. İshak bin İbrahim, : 152. Iskenderiye, : 3, 62, 69. Ismail bin Ahmed, : 109. Ismaill Hareketi, : 115. ismaililer, : 116, 161. İsmailiye, : 112. İ srail Oğulları, : 140. Israilliler,: 169 . Isrâ olayı , : 160. İ stanbul, : 7, 30, 53, 62, 89. İspanya,: 54-62, 67, 68, 80, 85, 112, 121, 140, 156. Işbiliye, : 56, 57, 59, 61, 80. İşru-u, : 133. İtah,: 103. Iznik,: 102. Izzilddin İbni Esir (Bk. : İbn ül-Esir),: 173.

Justinianus II,: 47. Jülien, : 55 . — KKaadi, : 151 n 252. Kâbe, : 12, 18, 35, 39, 39 n 62, 41, 44, 95, 110, n 252, 160. Kâbil, : 3 . Kadıköy, : 7, 30. Kadi Beyzavi, : 123. el-Kadi ül-Fâchl, : 128. Kadi'l-Kudat, 93, 131. Kâdir, : 114, 134. Kâdir Bi'llah, : 114. Kadis,: 55. Kâhine, : 45, 46. Kâhir, 112. el -Kahire, : 112, 115, 138, 141, 168, 170, 173. Kahriye, : 124. Kahtaba bin Sebib, : 75. Kâim, : 114, 115. Kaiser Friedrich Müzesi, : 156. Kâfur, : 112. Ka'ka'a,: 17, 17 n 23. el-Kamil, : 172. Kanun,: 146, 162. Kapadokya, : 30, 99. Kapagan Han, : 49. Karluklar, : 49. Karmatiler, : 10, 111, 115 Karmati Ayaklanması , : 109. Kasım bin Hasan, : 36. Kasım (Bk.: Mu'temin), : 95. el-Kas ım bin Tufeyl, : 70. Kasr ül-A şk,: 158. Kars ül-Hayr, : 158. Kasr ül-Hayr il-GarbI, : 157. Kastilya, : 56. Kâşgâr, : 53, 164. el-Katayi, : 106. Kâtib,: 128. Katolik, : 125. Kaynât,: 145. Kays,: 25, 69, 71. Kays bin Sa'd, : 19, 20, 21, 24.

194 Kayravan, : 3 , 45, 59, 69, 158. Kayseri, 27, 30. Kaysıyye, : 40. Kazvin, : 95. Kelb, : 31, 69, 71. Kelile ve Dimne, : 86. Keltler, : 59. Kemalüddin ibn ül-Adim (Bk. : İbn ül-Adim), : 173. Kerbelâ, : 35, 36, 38, 39, 43, 103, 105, 113, 135. Ketbuga, : 141. el-Kindi, : 146, 146 n 230, 161, 162. Kıbrıs, : 5, 6, 30, 69, 117. Kıpti, Kıptiler, : 47, 141. Kıptice, : 47. Kırgızistan,: 114. Kırım, : 47. Kırmızılılar (Bk. : Muhammere), : 88. Kışlak, (Bk. Mşatta), : 156. Kilikya, : 100. Kinâne bin Bi şr, : 12, 15. Kinnesrin, : 40. Kireç, : 53 n 89. Kirmân, : 2, 108, 171. Kirmani, : 74, 75. Kisra, Kisralar, : 2, 121, 129. Kitab ül-Agani, 113, 151, 152, 166, 172. Kitab ül-Ahkâm is-Sultaniye, : 166. Kitab ül-Ensâb, : 173. Kitab ül-Evsat, : 171. Kitab ül-Harac, : 137, 166. Kitab ül-Kâmil fi't-Tarih, : 173. Kitab ül-Maarif, : 170. Kitab ül-Memâlik ve'l Mesâlik, : 164. Kitab ül-Musikı, : 154. Kitab ür-Ravzateyn fi Ahbar il-Devleleteyn, : 173, 174. Kitab ür-Ridde, : 167. Kitab ür-Rücâi, : 163. Kitab üş-Şifa, : 162. Kitab üt-Tabakat il-Kebir, : 166. Kitab üt-Tenbih ve'il- İşraf, : 171. Konstantin, : 6 n 7, 89. Konstantin III, : 6 n 7. Konstantin V, : 83. Konstantin VI, : 92. Konstans, : 6, 30 . Koro, : 145.

Konya Ereğlisi (Bk. : Heraklea), : 92. Kölemenler, : 109. von Kreıner, : 145. Ksilifon, : 146. Kubâti, : 140, 141. Kubbet ül-Hadra (Bk. : Bab ül-Zeheb), : 83, 136 . Kubbet üs-Sahra, : 159, 160. Kudatgu Bilik, : 164. Kudüs, : 56, 117, 159, 160, 172. Küfe, Küfeliler, : 3, 7, 11, 11 n 13, 12 16-18, 21-28, 29, 30, 33, 35, 37, 39, 41, 42, 45, 47; 48, n 78, 66, 73, 76, 77, 78, 80-82, 84, 85, 95, 96, 98, 110, 149, 159. (uhistan, : 116. Kunut, : 9. Kur'an : 6-8, 8 n 11, 9, 11, 11 n 13, 14, 21, 22, 70, 100, 101, 103, 110, 122, 145, 148, 149, 149, n 243, 151 n 252, 154, 154, n 262, 157, 164, 165 n 280, 170. Kura ş (Bk. : Küros), : 2. Kurey ş , Kureyşli, : 8, 9, 11, 12, 27, 40, 52, 70, 123, 123 n 187, 136, 152. Kurtuba, : 56, 58, 59, 60, 138, 140. Kurra, : 11. Kurus (Bk. : Küros), : 2. Kusayr Amra, : 156. Kuseyle bin Kâmran, : 31. Kuteybe bin Muslim, : 49, 50, 50 n 83, 61. Kuteyre, : 15. Kutluk Han (Bk. : Elteri ş Kagan), : 49. Kutsal Yerler, : 98, 116. Küçük Asya, : 61, 92. Kül Tigin, : 49. Kürdistan, : 89, 92. Kürt, Kürtler, : 85. Küre, : 142. Küros, : 2. Kütüb-i Sitte, : 165. —L— Lahn, : 148. Leo, : 61. Leo III, : 62, 67. Leo IV, : 89.

195 Leontius, : 47. Lesbos (Bk : Midilli), : 92. Leyden, : 170, 171, 173. Libya, : 4. Likya, : 6, 30. Loire, : 59. Lombardiyalılar, : 59. Lugaritma, : 162 n 274. Lût Denizi, : 156. Luzitaniya, : 56. Lyon, : 59. —M— Ma.adin ül-Cevher, : 171. Ma'aşer, : 133. Mâbed, : 70, 150, 152. Madagaskar, : 171. Magrib-i Aksa, : 31. Magrib, Magribli, : 55, 57, 62, 71, 80, 112, 168, 171. Mahmud bin Sebüktekin, : 114. Mahmud bin Melikşah, : 116. Mahmud, Gazneli (Bk : Gazneli Mahmud, : 114. Mâide-i Süleymani, : 56, 57. Makam, : 147. Makrizi, : 79, 86, 87. Makyavelli, : 74. Malatya, : 30, 174, 83. Mâlik, : 152. Mâlik bin Enes, : 84, 85, 167. Mâlik bin Heysem Huzâi, : 103. Mâlik el-E şter, : 32. Maliki, : 85. Mâlullah, : 34. Mâl ül-Müslimin, : 34. Malta, : 6. Mani, : 88. Mani Dini, : 70. Mânia, : 109. Maniciler, : 88. Maniheistier, : 88. Maniheizm, : 99. Mansûr, : 32, 52, 81-87, 131, 134, 139, 140, 149, 160, 161, 165. Mansûr bin Nuh, : 170. Mansûr bin Talha bin Tahir, : 146 n

230.

Manuel, : 3. Mara ş, : 89. Mâride binti Şebib, : 101. Marmara, : 31. Maskin, : 43, 45. Mason, : 110, 161. Matematik, : 161. Maveraünnehr, : 49, 50, 69, 92, 109, 114. el-Mâverdi, : 121, 123, 166. Mavritanya, (Bk. : Magrib-i Aksa), : 31 . Mayorka, : 54. Mazdeizm (Bk. Medısilik), : 88. Mazenderan, : 89, 116. el-Mecmu fi'l-F ıkh, : 73. Mecusi, : 10, 25, 133, 88. Medâin, : 2, 24, 25, 48 n 78, 82, 95. Medici, : 32. Medine, Medineliler, : 1, 8, 11-18, 26, 29, 35, 37-39, 39 n 61, 54, 69, 72, 82-85, 87, 97, 105, 111, 112, 122, 135, 150, 151 n 252, 159, 166. Medinet ül-Mansûr, (Bk. : Ba ğdat), : 83. Medinet üs-Selâm, (Bk. : Ba ğdat), : 83. Medrese-i Muzafferiye, : 174. Medya, : 29. Megazi, : 164, 165. Mehdi, : 42, 87, 88, 89, 152, 153. Mehdi bin Mansur, : 83. Mehdiye, : 112. Mekâtil üt-Tâlibiyin, : 172. Meknûna, : 153 n 257. Mekke, Mekkeliler, : 3, 16, 27, 35, 38, 39, n 63, 40, 44, 54, 69, 85, 87, 89, 110, 111, 112, 136, 145, 150, 159, 167, 175, n 284. Mekrühe, : 47 n 75. Melikşah, : 15, 116. Melik ül-Ma ş rik ve'l-Magrib (Bk. : Tuğrul Bey), : 115. Melik ün-Nâşır, : 173. Melodi, : 149. Memâlik, : 166. Metnin, : 141. Me'mun, : 52, 92, 94-98, 98 n 156, 99-102, 106 ,128, 151, 161. Mengü Han, : 118. Merc Râhit, : 41.

Merida, : 56.

196 Merv, IVIervliler, : 2, 75, 92, 96, 114, 170. Mervan, : 11, 13, 14, 14 n 16, 18, 35, 38, 40, 41, 48, 64, 72, 75, 88. Mervan I, : 72, 77, 78, 80, 87, 100. Mervâniler, : 41, 33. Mervezi (Bk. : İbni Kuteybe), : 170. Mesalik, : 166. Mescid, : 159. Mescid-i Aksa, : 160. Mescid-i Nebevi, : 4, 87, 89, 158. Mesleme bin Abdülmelik, : 53, 62, 66, 67, 79. Mesud bin Mahmud, : 114. Mesudi, : 14 n 16, 22 n 32, 33, 113, 166, 170, 171, 173. Meşhed, : 98. Mevali, : 51, 66. Mevlana Celâlüddin Rumi, : 154, 155. Meysun, : 31. Mezdek, : 88. Mezopotamya, : 109, 161. Mı s ı r, Mı sı rlı lar, : 4, 10, 10 n 12, 12-14, 16, 18, 19, 20, 24, 31, 40, 41, 44, 45, 47, 54, 58, 77, 78, 82, 91, 96, 105 n 168, 106, 110, 111, 112, 116, 121, 127, 138, 141, 155, 159, 168, 170-175. Midilli, : 92. Mikdad bin Esved, : 11 n 13. Milli Müze, : 157. Minâ, : 11. Minorka, : 54. Mizmar, : 148. Moğol, Moğollar, : 34, 117, 118, 137, n 209, 154, 173, 176. Montesquieu,: 175. Mşatta, : 156, 157. Muaviye, : 5, 10-12, 14 n 17, 15 n 20, 1822, 22 n 32, 23-35, 42, 48, 53, 53 n 91, 78, 127, 129, 130, 136, 149, 159. Muaviye II, : 40. Muavvazateyn, : 9. Mu'cem ül-Buldân, : 167. Mudar, Mudarl ılar,: 17, 61, 66, 72, 74, 75, 83, 91. Mugire bin Şube, : 1, 10, 16 n 21, 19, 22, 27, 30, 33, 34. Muhacirin, : 13, 19. Muhalleb,: 43-45, 68.

Hz. Muhammed, : 3, 7, 9, 10, 26, 64, 97, 125, 128, 133, 136, 140, 142, 145, 147, 155, 158, 160, 164. 167. Muhammed, : 72, 107, 117. Muhammed bin Ali, : 42, 73, 74. Muhammed bin Ebi Bekir, : 14, 15, 15 n 18, 16, 17, 18, 20, 24. Muhammed bin Hanife, : 35. Muhammed bin İbrahim, : 85, 85 n

138. Muhammed bin İ dris ül-Şafii, : 93, 100. Muhammed bin Kas ım, : 53, 53 n 89, 61. Muhammed bin Mesleme, : 16 n 21. Muhammed bin Müslüm Zühri, : 165. Muhammed bin Toğuç, : 111, 112. Muhammed bin Vasık, : 103. Muhammed bin Yahya, : 90. Muhammed Cerir, : 166. Muhammed ibni Hi şam, : 165. Muhammed İbni Sa'd et - Tı rmizi, : 149 Muhammedilik, : 9. Muhammed el - Kindi, (Bk.: el - Kindi), 162. Muhammed Mehdi, : 84, 85, 87. Muhammed Muntas ı r, : 104. Muhammere, : 88. Muhtare, : 108, 109. Muhtar üs - Sakafi,: 39, 42, 43. Muhtasar Tarih ül - Düvel, : 174. Muizüddevle (Bk. : Ahmet), : 113. Muizüddin, : 112. Mukaddime,: 175. Mukanna, (Bk. Ha şim bin Hakim), 88. Muktedi, : 116 Muktedir, : 111, 113, 131, 135. Multan, : 53, 171. Munise, : 153. Muntas ır, : 102, 104, 105, 105 n, 168, 153. Murad, : 22. Muruc üz - Zeheb, : 171. Musa bin Boga, : 107. Musa bin Emin, : 95. Musa bin Mehdi,: 89. Musa bin Nusayr, : 54 - 57 ,59, 61. Musa bin Yahya,: 90. Musa el - Hâdi, : 89. Musa Kazım, : 97.

197 Musıki, : 143. Mustain, : 105, 106, 140, 167. Mustansır, : 115, 117. Musta's ım, : 117, 118, 119, 140. Musul, : 2, 77, 79, 89, 106, 172, 173. Musullu İbrahim, : 152. Mu'tasım, : 52, 99, 102, 138, 139, 151, 158, 160. Mu'temid, : 107, 108, 111, 153, 158. Mu'temin, : 94, 95. Mu'tez, : 104 - 108, 153, 154, 167. Mıftezid, : 111, 131. Mutezile, : 101-103. Mütezili, : 72, 103. Mutezililer, : 100. Muti, : 113, 171. Muvaffak, : 107, 108, 111. Muvaffakiye, : 109. Mübeyyize, : 88. Müeyyed, : 106. Müktedi, : 105-107, 110, 131. Müktefi, : 111. Müller, : 170, Mümine, : 110. Mürtedler, : 25. Müs'ab, : 41. Müs'ab ibni Zübeyr, : 43, 44, 47 n, 74, 126, 135. Müseylimet ül - Kezzab, : 167. Müslim, : 8 n 11, 36, 38, 165. Müslim bin Akil, : 35 Müslim bin Ukbe, : 38, 39. Müslimiye, : 99. Müstekfi, : 113. Müstezhir, : 116. Mütenebbi, : 113. Mütevekkil, : 102, 103, 135, 137, 137 n, 209, 158, 161, 176. Mütteki, : 112, 113. —

Nabati, : 109, 149. Nâhire, : 141. Nâile, : 14, 15, 19. Nahl, : 166. Narbonne, : 57, 60. Nasr, : 96.

—

Nasr bin Ahmet, : 109. Nasr bin Seyyar, : 68, 71, 74, 75. Nasırüddin Tüsi, : 119. Nay, : 145, 148, 152. Nebiz, : 79. Necaşi, : 156, Necef, : 172. Nehrevan, : 24, 25, 98. Neron, : 137 n 209. Neşid, : 145. Nevbaht, : 87. Nevbet ül - Hatuni, : 153. Nicaea (Bk.: Iznik), : 102, Nihavend, : 2, 76. Nikeforos, : 92. Nil, : 19. Ninive, : 2. Nişabur, : 117, 141. Nizam ül - Mülk, : 116, 166. Normanlar, : 115, 163. Nöbetle şe Şarkı ,: 145. Nöldeke, : 9, 170, Nubya, : 5. Hz. Nuh, : 88. Nuh, : 106, 109. Numan bin Bi şr, : 35, 38. Nurüddin, : 174. Nuş irvan, : 168. Nüzhet ün- Nets, : 164.

—O— Oğuz Türkleri, : 114, 154. Orta Asya, : 49, 92, 117, 139, 157. Orta Doğu, : 134, Org, : 146. Orleans, : 60. Hz. Osman, : 1 -3, 5, 7, 9, 10 -15, 15 n 18, 15 n 20, 16, 16 ı-ı 22, 18 -20, 20 n 28, 21 -24, 27, 29, 31, 32, 41, 43, 159. Osman bin Affan (Bk. : Hz. Osman), : 41. Osman bin Hanif, : 17. Osman bin Huneyf, : 19. Osman bin Muhammed el - Sufyani, : 38. Osmanlı ,: 155, 156.

Otokratik, : 120.,

198 —

—

Öklit, : 86. Hz. Ömer, : 2, 3, 5, 7, 8, 10, 20, 27, 29, 40, 51, 63 - 65, 129, 131, 136, 159. Ömer II,: 67, 68, 71, 75, 79, 107, 151, 151 n 252. Ömer bin Hüseyin, : 37 n 57. Ömer bin Sa'd, : 37. Ömer Camii (Bk.: Kubbet üs - Sahra), : 160. Ömer ibni Abdülaziz (Bk. : Ömer II), : 51, 53, 54, 62, 63, 64, 65, 66, 128, 151, 151 n 252. Ömer ibni Hattab (Bk. : Hz. Ömer), : 64, 129. Ömer ibni Ebi Rebia, : 136. Ömer ibni Sa'd ibni Ebi Vakkas, : 36. Öşür, : 132 -134. Özbek Türkmenleri, : 154. — P— Palermo, : 163. Palmir, : 70, 155, 157. Paris, : 171. Parsizm (Bk. : Zerdü ştilik), : 145. Pehlevi, : 161. Pencap, : 53, 61, 114. Persepolis, (Bk. : Stahr), : 2. Hz. Peygamber (Bkz. : Hz. Muhammed), : 7, 8, 11, 16, 18, 18 n 24, 19, 26, 27, 32, 35 - 37, 41, 47, 48, 51, 53, 64, 72, 84, 87, 103, 104, 118-120, 122, 123, 137, 140, 148, 149, 149 n 243, 150, 157, 158, 159, 164, 165 n 280, 167 -170. Pireneler, : 57, 59, 60. Pitagoras, : 161. Platon, (Bk. : Eflatun), : 161, 162. Poitiers, : 59, 60, 68. Polo, : 142. Portekiz, : 56. Pirimus inter pares, : 33. Prym, : 170. Ptoleme, : 146. — R Rafaello, : 160.

Rafi' bin Leys, : 92. Ravd ül - Uns, : 164. Razi, : 111. Rebi', : 87. Rebia, : 17. Recueil des Historiens des Croisades,: 174. Rey, : 2, 3, 76, 85, 92, 95, 114, 117. Ridde, : 167. Risâla fi iczâ' habariya al - Mus ıki, : 146 n 230. Risâle, Risâleler, : 161 ,162. Risâlet, : 171. Riza Min 'AM Muhammed (Bk.: İmam III. Ali), : 97. Rodos, : 6. Rodrik, : 55, 156. Roger, : 115. Roger, II, : 163. 54, 95, 133, 138, Roma, Romalılar, : 161. Rönesans, : 162. Rum, Rumlar, : 4, 28, 45, 54, 62, 89, 100, 129, 138. Rum Ate şi, : 62. Rumca, : 46, 47, 129. Rusâfe, : 83, 131. Rusâfet üş - Şam, : 155. Ruzbik, : 117. Rüknüddevle (Bk. Hasan), : 113. Rüknüddin, : 119. —S— Sabit bin Kays, : 12. Sadaka (Bk. : Zekât), :132 Sa'd bin Humran, : 15 n 18 Sa'd ibni Ebi Vakkas, : 3, 10, 16 n 21, 22, 148, 159. Sa'd ibni Malik, : 1 Saffar, : 103 Saffari, : 107, 108, 109. Safiüddin, : 146 n 230, 147 n 233 Sâhib üz - Zenadika, : 88. Sahih, : 100 Sahihan, : 165 Sahih-i Buhari Muhtasar ı,: 142

Said, : 73.

199 Sa'id ibn ül - As, : 8, 11, 12. Sa'id ibn el - As, 11, 12. Said el - Allâf, : 149 Saksonlar, : 59. Salâhüddin-i Eyyubi, : 128, 174. Salih bin Ali, : 77, 83. Salih bin Vâsif, : 107 Salim Mevla Huzeyfe, : 148. Saman, Samanoğullart, : 109, 114; 128, 162, 170. Samarra, : 99, 101, 102, 105, 107, 143, 158, 160. Samarra Camii, : 161. San'a, : 165 n 280. Sanpat oğlu Sehe, : 99. Sanskrit Dili, : 152. Saragossa, : 57, 60. Sardinya, : 112. Sa'sa'a, : 12. Sasani, : Sasaniler, : 3, 119, 120, 130, 137, 138, 156, 157, 159, 161, 170. Satranç, : 142 Sayda, : 177. Sebb, : 32, 64. Sebeiye, : 10. Sebüktekin, : 114, Seffah, (Bk. : Ebu'l - Abbas), : 76, 79. Seffah II,: 111. Sekine, 135 Selçuklu, Selçuklular, 114 - 117, 121, 128, 155, 166. Sellâmet ül-Kas, 67 Selman ibni Rebia, 3 Semâ, 154 Semâni, 168 Semerkant, 49, 50, 53, 68, 92, 109, 117, Sencer, : 117. Sen Piyer, : 161. Sercûn bin Mansur, : 32. Sergiopolis (Bk. : Rusâfet ü ş-Şam), : 155. Serhas, : 75. Sevilla (Bk. : İşbiliye), : 56. Seyhun, : 50. Seylan, : 171. Sıffin, : 18, 20, 23, 27. Sicilya, : 31, 112, 115, 163. Sicistan, : 127. :

Sid-i Ukba, : 31. Siistan, : 45, 107, 108. Sinan bin Enes Nehai, : 36. Sind, : 53, 61, 108. es-Siret ün-Nebeviyye, : 165. Sitt ül-Fukeha, : 137. Sitt ül-Kuzat, : 137. Sivil Mimari, : 155. Siyasetnâme, : 116, 166. Siyer, : 164, 165. Soborius, : 30. Sofiler, : 154. Sofiyun, : 93. Sogd, : 146. Sokrates, : 161. Solo, : 145. Spor, : 142. Sprenger, : 171. Stahr, : 2, 3. 28. Stahri, : 166. Sudaklar, : 49. Sudan bin Hamran, : 15. Sufiler, : 155. Sufyan bin Sür!, : 93, 94. Sufyaniler, : 33, 41, 129. Sultan (B. : Ahmed Muizüddevle), : 113. Suluhan, : 38. Sumeyl, : 131. Sur, : 117 . Suriye, Suriyeliler, : 5, 14 n 17, 19, 20, 22, n 32, 24, 25, 27, 28, 31-33, 39, 43, 58, 69, 72, 75, 78, 80, 82, 87, 88, 91, 106, 110, 111, 112, 116, 127, 155, 159, 166, 168, 171, 173 . Surra man ra'a (Bk : Samarra), : 102. Susa, : 55. Suziyana, : 100. Hz. Süleyman, : 56. Süleyman bin Ali, : 79. Süleyman bin Velid, : 64, 65. Süleyman bin Abdülmelik, : 57, 61, 62, 63, 136, 150. Sümeyye, : 28. Sünmet, : 51, 6. Sünni, : 32, 37, 63, 100, 110, 111, 112, 114, 117, 118, 148, 160. Süryanca, : 161, 164, 174.

200 —$— Şafii, : 93, 148, 169. Şafi üd Din, : 146. Şahrûh, : 2. Şam, Şamlılar, : 7, 10, 11 n 13, 12, 18, 19, 22, 27, 28, 32, 37, 38, 40. 41, 43, 44, 47, 50, 51, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 69, 71, 77, 78, 80, 82, 111, 129, 137, 149, 150, 155, 156, 157, 160, 170, 172, 173, 174. Şebbale, : 145. Şebib, : 123 n 190, 101. Şebibiye,: 123. Şehname, : 114, 164. el-Şehristâni, : 166. Şemgale, : 88. Şerif, : 55. Şevket,: 124. Şeyh ül-Cibâl, : 116. Şia, (Bk. : Şii), : 10 n 12, 24. el- Şifa, : 146 n 230. Şii, Şiiler, : 29, 37, 38, 41, 43, 73, 82, 98, 112, 113, 115, 117, 121, 123. Şuhde, : 137. Şuubiye,: 51, 52, 53, 73, 75, 164. —T— Tabakat, : 165, 166. Tabakat üş-Şuâra,: 166. Taberi, : 7, 26, 165 n 280, 169, 170, 173. Taberistan, : 63, 107, 108, 109, 168. Tafdil ül-Arabi, : 52. Tagbir, : 144, 144 n 222, 148. Taganni, : 145, 147. Tahir,: 98. Tahir bin Hüseyin, : 94, 95. Tahiriler, : 98, 105, 109 ,127. Tahiroğulları,: 107, 168. Tahran,: 172. Tâif,: 29, 30, 44, 167. Tajo,: 57. Takiyüddin Vas ı ti, : 137. Talha bin. Ubeydullah, : 1, 12, 13, 16, 17, 18, 27, 135. Talkan, : 49. Talmud, 160.

Tampliye (Bk : Templier), 160. Tanbur, 146, 152. Tanburi Ubeyde,: 151. Tang, : 169. Tarhun, 49. Türı k bin Ziyâd, 55-57, 61. Tarih-i Bağdat, : 166. Tarih-i D ımışık, : 166. Tarih ül-Haleb, : 173. Tarih ül-Umem ve'l Mülük, : 169, 170. Tarih ül-Mülûk,: 173. Tarih ül-Yemini, : 172. Tarihçiler, : 164. Tartil, : 145, 148. Tarsus, 92, 102. Tatar, : 118. Tayy, : 17. Tecârib ül-Umem, : 172. Tegâbün, 157. Teganni, 148. Ternim, 22. Templier, 160. Teodosius III, : 62. Teofilos, 100, 102. Terennüm, : 144 n 222, 147. Terken, : 116. Tevâli ül-Enver, : 123. Tefviz (Bk. : Emâret-i İ stikfa), : 126. Tevvâbin, : 41. Tibetliler, : 50. Tilâva, Tilâvet, : 144 n 222, 148. Timur, : 54, 162. Tiyama, 100. Toharistan, 49, 50, 108. Toledo (Bk : Tuleytula), : 56. Tours, 59, 68. Toynbee, 175 n 284. Trablus, : 4. Trablus şam, : 117. Traz, 46, 47, 125, 126, 141. Tuğrul Bey, 114, 115. Tulun,: 106. Tuluniye Camii,: 106. Tulunoğulları , • 106, 111, 127. Tuleyhâ, 167. Tuleytula, 56, 57. Tunbûr,: 145. Tunus, : 31, 112.

201 Tûs, : 93, 98. Tuveys, : 150, 152. Tuzun, : 112, 113. Türk, Türkler, : 34, 49, 50-52, 68, 69, 87, 101, 102-109, 111, 112, 114,115, 138, 146, 154, 155, 160, 164, 165, 173, 176. Türkçe, : 164, 168, 174. Türkistan, : 109, 142. Türkistan K ırgızları, : 154. Türkeşler,: 49, 50. Türkmenler, : 106, 114. Türk Tarih Kurumu, : 174.

—U— Ubbâde, : 104. Ubey ibni Kâ'b, : 8, 9, 11 n 13. Ubeyd, : 28. Ubeyde, Tanburi, : 151. Ubeydiye Devleti (Bk.: Fat ımiler) : 112. Ubeydullah, : 88, 112. Ubeydullah bin Ömer, 20, 20 n 28. Ubeydullah bin Ziyad, : 35, 36, 37, 40, 41, 43, 53, 53 n 91. Ud, 145, 152. Ugan, Z. K.: 168. Uhud, : 38. Ukbe bin Nâfi, : 31, 45, 60, 158. Ukbe bin Velid, : 38. Ulviye, : 150. Uman, : 171. Umeyye, : 40, 127. Umeyyeli, : 14. Umeyyeoğulları , : 15 n 20, 75. Urbe bin el-Zübeyr, : 165. Urve, : 12. Usame, : 16 n 21. Uşnas, : 143, Utbe bin Rebia, : 27. Uygurlar, : 88. —Ü — Ümeyye Camii, : 158, 159 . Ümm Asım, : 65. Ümmü Gülsüm, : 5 n 4.

Umm ül-Benin, : 136. Umm ül-Müeyyed. Nisaburi, : 174. Ürdün, : 156. Üsd ül -Gâbe fi ma'rifet is - Sahâbe, : 173 .

— VVâdi ül - Kebir, : 56. Vâkı di, : 100, 166, 167 . Valilik, : 126. Vasif, : 103, 104, 106. Vâsık, 102, 103, 106, 153. Vâsıt, 48, 48 n 78, 66, 76, 80, 85, 95, 101, 105, 107, 108, 110. Veçia, : 55. Vefeyât ül-Ayân, : 174. Vehb ibni Münebbih, : 165, 165 n 280. Veliand, : 124. Velid bin Abdülmelik (Velid I), : 48, 53, 54, 55, 57, 61, 64, 65, 67, 75, 151, 155, 156, 158, 159. Velid II, 69, 70, 137, 150, 151, 152, 156, 158. Velid bin Ukbe, : 3. Velid bin Utbe, : 35. Velid bin Yezid, : 151. Vezir-i Tefviz, : 128. Vezir-i Tenfiz, : 128. Vezirlik, : 128. Vitir, : 9. Vüfıld, : 33.

- wWeil, : 165. Wilhelm, I, : 164. Wilhelm IT, : 156. Wüstenfeld, : 165, 170. 174. —Y— Yahya bin Abdullah, : 91. Yahya bin Adem, : 137. Yahya Bermeki, : 91, 167. Yahya bin Hâlid, : 90. Yakın Doğu, : 139. Yakub bin Leys, : 107.

202 Yâkubi, : 26, 174. Yâkut Hamayi, : 167. Yâla bin Umeyye, : 19. Yap ı Sanatı, : 155. Yâzıcı, Tahsin, : 154 n 262. Yemâme, : 41, 44, 71, 95. Yemen, Yemenliler, : 19, 25, 31, 40, 44, 61, 66, 67, 72, 73, 74, 83, 84, 98 165, n 280, 170. Yemeniyye, : 40. Yeminüddevle (Bk : Gazneli Mahmud), : 172. Yeminüddevle (Bk : Mahmud Sebüktekin), : 114. Yeni Sasani Devleti, : 120. Yesrib, : 175 n 284. Yezdecerd, : 2, 3. Yezd Gerd, : 160. Yezd Gerd III, : 156. Yezid I,: 27, 30, 32, 33-37, 37 n 58, 38, 39, 39 n 63, 40, 41, 54, 64, 66, 136, 150, 152. Yezid II, 63, 66, 67, 68, 69, 73, 78, 150. Yezid III, : 70, 71. Yezid, : 76. Yezid bin Arkam, : 37. Yezid bin Hubeyre, : 80, 84. Yezid bin Kays, : 12. Yezid bin Muhalleb, : 61, 63, 66, 67, 73. Yunan, Yunanl ılar, : 52, 100, 110, 161. Yunanca, : 46, 86. Yunanistan, : 161. Yusuf Arslan Hacib, : 164. Yusuf bin Abdurrahman, : 60, 61. Yusufiye, 47 n 75.

—

Zab, : 77, 91. Zat üs-Sayari, : 6. Zehebi, : 137. Zekât, : 132, 134. Zenadika, : 88. Zenata, : 80. Zencan, : 99. Zenci, Zenciler, : 48, 108, 109, 111, 134, 154. Zerdüş tçülük, : 99, 145. Zerdüştiler, : 169. Zeryâb, : 140, 152, 153. Zeyd, : 73. Zeyd ibni Sâbit, : 8, 9, 16 n 21. Zeydiler, : 73. Zeynelâbidin, (Bk : Ali Evsat), : 37 n 57. Zeyn üd-Dar (Bk : Vecihiye binti Müeddeb), : 137. Zındıklar (Bk. : Zenadika) : 88. Ziç, : 161. Zikar, 17. Zimam Dairesi, : 29. Zimmiler, : 48, 129, 133. Ziyad ibni Ebi Sufyan, (Ebihi), : 19, 28, 29, 33, 34, 126, 127, 149, 159. Zotenberg, Herman, : 170. Zübeyr, 1, 12, 13, 16, 17, 18, 27, Ziiheyr, : 45. Zntlar, : 101.

IÇINDEKILER

VII

ÖNSÖZ I. HALİ FELİĞİ N EMEVI SOYUNA GEÇI Ş INI HAZIRLAYAN SEBEBLER

1 — Hz. Osman' ın Halife seçilmesi

2 — Hz. Osman devri

A) Hz. Osman' ın başarıları a) iranda'ki fetihlerin tamamlanmas ı b) Afrika'da sava şlar c) Müslümanlar'ın ilk deniz savaşları ve Akdeniz'de fetihler

2 2 3

ca) Kıbrıs'ın fethi cb) Zat ül - Savari deniz sava şı cc) Rodos'un fethi cd) Islam donanmas ının Istanbul'a varması

5 6 6

Kur'an' ın resmi şeklini almas ı

B) Hz. Osman devrinde Fitne'nin sebebleri a) b) c) d)

İlkelerden ayrılma Kureyşlilerin kabile asabiyeti Mecusi ve Museviler'in gizli mücadeleleri Hz. Osman'ın yumuşak huylu olmas ı

C) Hz. Osman'ın şehid edilmesi 3 — Hz. Ali'nin halifeliği ve siyasi partilerin do ğması

9 9 9 10 10

11 16

2o4

A) Cemel olay ı B) Mudviye ile çat ışma ve S ıffin sava şı C), a) Haricilerin sebeb oldu ğu fitne b) Nehrevân sava şı D) Hz. Ali ile Mudviye'nin mücadeleye devam etmesi ve Hz. Ali'nin şehid edilmesi 4 — Hz. Hasan' ın Hilafeti II. EMEVI DEVLETI 1

Emevi Devletinin kurulu şu ve gelişmesi A) Emevi Devletinin kurucusu Mudviye'nin kimliği B) Mudviye'nin dâhi yard ımc ıları a) Ziyâd ibni Ebihi b) Mugire bin Şübe C) Mudviye'nin halifeli ği D) I. Y ezid'in halifeli ği a) Kerbalâ olay ı b) Harre sava şı c) Mekke'nin ku şatılması E) //. Mudviye'nin halifeli ği F) Mervân bin Hakem'in halifeli ği G) Abdülmelik'in halifeli ği a) Muhtar üs - Sakafi'nin ayaklanmas ı b) Abdullah ibni Zübeyr'in halifelik iddialarına son verilmesi c) Türlü bölgelerde ayaklanmalar d) Kuzey Afrika'n ın Emevi halifeliğine yeniden bağlanması e) Yönetim ve maliyede yenilikler . H) Müslümanlar'ın Orta Asya'da savaşları İ ) Şuubiye hareketi J) I. Velid'in halifeli ği a) Asya'da fetihler b) I. Velid'in imâr i şleri c) ca) Afrika ve Ispanya'da fetihler

17 18 23 24 24 25 27 27 27 27 28 29 30 35 35 38 39 40 40 42 42 44 44 45 46 49 51 53 53 53 54

203

K) L) M) N) O)

cb) Ispanya'nın fethedilmesinin sonuçları cc) İ spanya'da geli şme cd) Abdurrahman ül -Gâfiki ve Fransa seferi ce) İspanya'da düzenin bozulmas ı Süleyman ibni Abdülmelik'in halifeli ği a) Bizans' ın kuşatılması //. Ömer'in halifeli ği //. Yezid'in Halifeli ği Hişdm bin Abdülmelik'in halifeli ği I. Velid'in halifeli ği

2 — Emevi Devletinin Çöküşü

A) ///. Yezid'e kar şı ayaklanmalar ve İbrahim'in tahttan vazgeçmesi B) II. Mervan' ın halifeliği C) Abbas hareketi D) II. Mervan'ın sonu III. ABBASI IMPARATORLU ĞU

57 58 59 60 61 61 63 66 68 69 71 71 72 72 77 78

1 — Abbasi imparatorlu ğunun kuruluşu ve gelişmesi

A) Ebu'l -Abbas' ın halifeliği a) Emeviler'e karşı şiddet tedbirleri b) İspanya'da Endülüs Emev1 devletinin kuruluşu c) Yezid bin Hubeyre'nin direnmesi d) Ebu'l - Abbas' ın ölümü

78 78

B) Mansur'un halifeliği

a) b) c) d) e) C)

Abdullah bin Ali'nin halifelik iddias ı Ebu Müslim'in öldürülmesi Bağdat'ın kuruluşu ve merkez olu şu Hz. Ali soyundan gelenlerle mücadele Mansur devrinin özellikleri

Mehdrnin halifeliği • a) Mezhep kavgalar ı

80 80 81

81 82 82 83 85

87 88

206

D) E)

b) Bizans'la mücadele Hâdi'nin halifeliği Hârun ür - Resid zamanında Abbasi imparatorluğu a) Bermekoğullarımn vezirliği b) Kuzey Afrika'n ın Abbasi İmparatorluğundan çözülmesi c) Asya'da durum ca) Bizans'la mücadele cb) Iran ve Ortaasya olaylar ı d) Harün ür - Re şid'in kişiliği Emin ve Me'mun devirleri a) Emin'in halifeliği b) Emin - Me'mun mücadelesi c) Me'mun'un halifeli ği ca) Bağdat'ta karga şalık cb) Veliaht Ali el - Riza'nın halifeyi uyraması cc) Veliaht Ali el - Riza'nın ölümü cd) Tahirilerin ortaya ç ıkışı ce) Hurremi hareketi ve Babek cf) Bizans'la sava ş cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve rasyonalizm Mu'tasım' ın halifeliği a) Samarra'n ın kuruluşu b) Bizansla sava ş Vâs ı k, Mütevekkil ve Muntas ır devrileri a) Vasık'ın halifeliği ve Türk Emirlerinin iktidarı ele geçirmeleri b) Mütevekkil'in halifeli ği c) Muntasır'ın halifeliği

2 — Abbasi Imparatorlu ğunun dağılması A) Mustaln, Mu'tez ve Mühteanin halifelikleri a) b) c)

Musta'in'in halifeli ği Mu'tez'in halifeli ği Mühtedi'nin halifeli ği

B) Iran'da Saffdri devletinin kuruluşu

89 89 90 90 91 91 91 92 93 94 94 95 96 96 97 98 98 99 99 100 101 101 102 102 102 103 104 105 105 105 106 106 107

207 C) Zencilerin ayaklanmas ı D) Samanoğulları devleti E) Karmat hareketi F) Mısır'ın Abbas halifeli ğinden kesin olarak ayrılması a) Mısır'ın Abbasis imparatorlu ğuna yeniden bağlanması b) Mısır'da Akşit (= İhşid) devletinin kuruluşu c) Mısır'da Fatimis devletinin kurulu şu G) Büveyho ğulları (Buyiler) devletinin kurulu şu H) Abbas imparatorluğunun Asya topraklarında Türklerin kurdukları ilk devletler a) Gazneliler devleti b) Selçuklu devletinin kurulu şu İ ) Sicilya'nın Müslümanlar'ın elinden çıkması J) İsmaili hareketi K) Haçlı seferleri L) Abbasi halifeli ğinin sonu

114 114 114 115 115 116 117

3 — Emevi ve Abbasi devletlerinin aras ındaki farklar

119

108 109 109 110 110 111 112 112

IV. EMEVİLER VE ABBAS İLER ZAMANINDA UYGARLIK 122 1 — Örgütler

122

A) Halifelik a) Hilâfetin üç önemli sembolü

122 125

B) Vâlilik

126

Vezirlik a) Vezir-i Tefviz b) Vezir-i Tenfiz

128 128 128

D) Divânlar a) Divân ül - Hâtem b) Divân ül - Harâc c) Divân ül - Inşa d) Divân ül - Berid e) Divân ül- Cünd

128 129 130 130 130 131

f) g) h)

Divân ül - Mezâlim Divân ül - Beytilmâl Diğer baz ı divânlar

2 — Vergiler A) Müslümanlar'dan alınan Şer'i vergiler a) Zekât b) Öşür (Uşr) B) Gayrimüstimlerden al ınan şer''i vergiler a) Cizye b) Harâc 3 — Toplumsal hayat A) Kadının toplumsal hayattaki yeri B) Giyim ku şam C) Spor 4 — Sanat A) Musild B) Yap ı sanatı a) Sivil mimari b) Dini mimari 5 — Bilim A) Genel olarak B) Tarih ve Tarihçiler a) Genel tarihler b) Özel tarihler c) Biyografiler ( = Tabakat) d) Türlü bilim alanlarında yazılmış kitaplar

131 131 132 132 132 133 133 133 133 133 134 134 138 142 143 143 155 155 158 161 161 164 165 166 166 166

HALİ FELER LISTESI

177

INDEKS

185

IÇINDEKILER

203

ORTACAOA ORTA-DO ĞU

cı

NAZ ARLA~

A.ÜJF ISLAM TARiN İ

e..V.44,7

ÜRK/STA

1,< A,Q A D4ıi, • TA Ş KENT („ı

B IZ A N S

SEtlri<ANI>

50 ĞUD

Amu t

B.uı-IAR• Akeş

• nİ ERv

• KONYA

BAY

G IJ

TE84i1:17

--"'"•••••••••••••

m a LEP

AKDENIZ

• MUSU L

•

•BAALBEK

ŞAM

K T E Z. I

crcut.4

D AT echbe -U/3 5 a 18m)

HER Ar

. İSFEHAN

•

,111 KIPMAN

BASRA

* Ş /Raz

* HAYBER

t-4

ob ED İNE

araiR

4:504P MULT N

III , SIRCAN

AA -

SIS1D

cn -Z1<crı,,,., - .,,zyzycz,..»

MEK

■

••••

.4.0111M~

L .4. H.SA

NAc4 R

>** e /7,4

•ıw

~IİMİlr MASKA

/17,4,;) A

()MEKKE

C AP

YEZD

cü>int,TAPU4 •

-..'P

31. C İSTAN

• G-

'CP

i GAZ• NE

411

4E0 :W

• TEBJK

VIARRA

BAKLIBA 11I'HAv Eıvp

• KIJDLİS

ıx

.TABER İST AN 87'

TEXRCT

7 U5 (A 1 e h e )

S UGTANI Y(

i'c ,ş4ts

• arc

1-1/A/D OKYANUSU

••V

• TAIF

Hazı rlayan : Bahriye Üçok

Çizen : Cemil Denli

PARIS

F.RANK

ORLEA

KIRALLI Ğ I

TUR

•

tPUA7 E 1 e t732)

OTÖN

•

80 DO

(r)

k'A

"Orr / / /

Cİ) g, o

ar 5

MAR3fLYA

ARBON TLILON

STA

TULEYTULE

ZsS%

rf) i

TULUZ

I> û' ,z r o Ir.

< >-

9 9

MERLA 'D

■.torolictlı

RTUBA I ş 131.1- El%

SEVILf-

(la I k IVIP

k,.

KA 710%

6/RNAT

EBEL İ TARN 5EPTE

/.49PA N YA NIN ARAPLAR TARA , PAIDAN FETHI YE FRANSA SEFLRi