SAKLI TAR‹H Sinan Meydan
Cami Yalanlar›na Yan›t "Tek Parti Camileri Kapatt›" Yalan›n›n Kökleri
"CHP, Tek Parti, ‹smet Pafla camileri kapatt›" yalan›na 1966 y›l›nda bizzat ‹smet ‹nönü “Benim dönemimde camiler kapat›lmam›flt›r” diye yan›t vermifltir. Ama "Cumhuriyet tarihi yalanc›lar›", yine b›k›p usanmadan bu yalan› sürdürmüfllerdir. 54
BD TEMMUZ 2012
M
ehmet fievket Eygi, 1966 y›l›nda Yeni ‹stiklal gazetesinde vatandafllara bir ça¤r›da bulunarak, "CHP döneminde y›k›lan, sat›lan, kiraya verilen, depo ve müze yap›lan camiler hakk›nda resim, yaz› ve bilgi" göndermelerini istemifltir. Gelen yaz› ve resimlerin bir k›sm› Yeni ‹stiklal gazetesinde yay›mlanm›fl; bu resimleri kimlerin nas›l çekip gönderdi¤i ise s›r olarak kalm›flt›r. Mehmet fievket Eygi, bu konuyu 2003 y›l›nda "Yak›n Tarihimizde Câmi K›y›m›" ad›yla kitaplaflt›rm›flt›r. Kitab›n bafll›¤›n›n alt›nda ise "Kapat›lan, sat›lan, y›k›lan, kiraya verilen, depo yap›lan, CHP oca¤›, saz ve içki evi, spor kulübü lokali haline getirilen, müzeye dönüfltürülen binlerce mâbedin hazin hikayesi" fleklinde bir ibare vard›r. Yani, "CHP, Tek Parti döneminde camiler kapat›ld›, depo ve hatta tuvalet yap›ld›" iddias›n› ileri sürenlerin "en büyük kan›t›", Mehmet fievki Eygi’nin yazd›klar› ve söyledikleridir.
‹smet ‹nönü (Time Dergisi, 1941-May›s kapa¤›ndan)
Cumhuriyet'in Cami Politikas›: ‹htiyaç Kadar Cami 1927 y›l›nda tüm Türkiye’de, okullar›n iki kat›, 14.425 okula karfl›l›k, 28.705 cami vard›r. [1] Bu nedenle, 17 Nisan 1927 tarihli 1011 Say›l› Bütçe Kanunu’nun 14. Maddesine göre, Türkiye’ye gerçekten ne kadar cami ve ne kadar din görevlisi gerekti¤inin 31 May›s 1928 tarihine kadar belirlenmesi istenmifltir. [2] Bu konudaki nizamname, 5 Ocak 1928’de 55
BD TEMMUZ 2012
kabul edilmifltir. [3] Daha sonra bu nizamname biraz daha geniflletilerek 25 Aral›k 1932 tarihinde "Cami ve mescitlerin s›n›fland›r›lmas› hakk›ndaki nizamname" ad›yla yürürlü¤e girmifltir. Bu çerçevede Türkiye genelinde "ihtiyaç fazlas›" oldu¤una karar verilen camiler belirlenmifltir. [4]
Türkiye’nin gerçek ihtiyaçlar›na önem vermifltir. En basit bir inflaat›n bile belirli bir maddi kaynak demek oldu¤u düflünülecek olursa, cemaati olmayan, bu nedenle tasnif d›fl› b›rak›lan camileri "bofl" veya "at›l durumda" bekletme lüksü yoktur; bu nedenle- tekrar ediyorum- tasnif d›fl› camiler dönüfltürülerek farkl› amaçlar için kullan›lm›flt›r; ama asla, ah›r, e¤lence merkezi veya tuvalet yap›lmam›flt›r. Tek parti döneminin cami politikas›n›n elefltirilebilecek tek yan› baz› tarihi camilerin de tasnife tabi tutulmas›d›r. Ancak as›l tarihi cami k›y›m› DP ve Menderes döneminde yap›lm›flt›r. (Bu konuya ilerde de¤inilecektir.) Genç Cumhuriyet’in ihtiyaç fazlas› camileri baflka amaçlarla kullanma karar› çok geçmeden "CHP camileri kapatt›, depo yapt›, ah›r yapt›" biçiminde as›ls›z bir propagandaya dönüflmüfltür. ‹nsanlar›n, ihtiyaç fazlas› camilerle de¤il, camilerin yar›s›ndan bile az say›daki okullarla ilgilenmesi gerekirken, Halkevlerinin, Köy Enstitüleri’ nin kapat›lmas›na tepki göstermesi gerekirken, bizler sabah akflam neden cami muhabbeti yap›yoruz? Müslümana Müslüman propagandas› yapmam›z›n baflka bir amac› m› var acaba?
Yeni kurulan Cumhuriyet, her fleyi planlad›¤› gibi Türkiye’nin ihtiyac›na göre cami planlamas› da yapm›fl ve ihtiyaç fazlas› camileri gayet titiz bir çal›flma sonunda belirleyerek tasnif etmifltir. ‹flte kapat›lan, sat›lan ve baflka amaçlarla kullan›lan bu "ihtiyaç fazlas›" camilerdir. 1928’de Türkiye’nin 14 milyon nüfuslu bir ülke oldu¤u dikkate al›nacak olursa, 28.705 caminin ihtiyaca göre çok fazla oldu¤u kolayca anlafl›lacakt›r. Yeni kurulan Cumhuriyet, her fleyi planlad›¤› gibi Türkiye’nin ihtiyac›na göre cami planlamas› da yapm›fl ve ihtiyaç fazlas› camileri gayet titiz bir çal›flma sonunda belirleyerek tasnif etmifltir. Yanm›fl yak›lm›fl, as›rlarca ihmal edilmifl, yokluk ve yoksulluk içinde k›vranan, genç Cumhuriyeti kuranlar; afl›r›ya, lükse, gösterifle de¤il, 56
Tarihi Camilerin Y›k›m›n› ve Amaç D›fl› Kullan›m› Konusundaki ‹stismar› Atatürk ve ‹nönü Önledi. Cumhuriyet'in ilk y›llar›nda baz› yerel yöneticiler taraf›ndan eski eserlere
BD TEMMUZ 2012
gereken önemin verilmemesi üzerine dan vak›f eserlerin ve di¤er idarelere bizzat Atatürk, aralar›nda camilerin ait eserlerin amaçlar› d›fl›nda kullande bulundu¤u eski eserlerin korunma- mamalar›" son defa istenilmifltir. (4c) s›n› istemifltir. Atatürk 1933 y›l›nda on olarak 12.3.1940 tarihli bu eserlerin korunmas› hakk›ndaki Baflbakanl›k genelgesiyle "‹mar Konya'dan çekti¤i telgraftan sonra Yap› ve Yollar Kanunu"na daHükümet de bu iflle daha s›k› bir flekilyanarak "belediyelerin vak›f eserlerin de ilgilenmeye bafllam›flt›r. 31.1.1934 tarih ve 6 / 370 say›l› arsalar›n› paras›z istimlak ettikleri, Baflvekalet genelgesiyle, "imar hevesi baz› belediyelerce de arsas›n› istimlâk yüzünden eski eserlerin y›kt›r›ld›¤›n›n görüldü¤ü" belirtilerek, "bundan sonra Maarif Vekaleti'ne sorulmadan hiç bir eserin y›kt›r›lmamas›" istenmifltir. (4a) 3.10.1935 gün ve 6/ 5548 say›l› Baflvekâlet genelgesiyle, illerde idarecilerin ve belediye baflkanlar›n›n "vak›f eserleri harapt›r diye çabucak y›kt›klar›n›n ö¤renildi¤i, bu hareketi yapanlar›n Atatürk, aralar›nda camilerin de bulundu¤u a¤›r mesuliyet alt›na eski eserlerin korunmas›n› istemifltir. girecekleri" belirtilmifltir. (4b) Ancak bu tehditkâr genelge etmek için önce üzerindeki sa¤lam bile taflradaki idarecileri durdurama- binay› "harapt›r" diye y›kt›klar›n›n m›fl olmal›d›r ki Baflvekaletin 14.10. görüldü¤ü, bu gibi emrivakilere mey1936 tarihli bir genelgesi ile "askerler dan verilmemesi" bildirilmifltir. (4d) taraf›ndan kullan›l›rken eski eser niteBu belgelerden de görüldü¤ü gibi li¤i tafl›d›klar› için Milli Savunma Cumhuriyet'in ilk y›llar›nda "illerde Bakanl›¤›ndan al›nan fakat bu defa idarecilerin ve belediye baflkanlar›n›n Valilik onay› ile Ziraat Bankas›’na 'vak›f eserleri harapt›r' diye aralar›nda bu¤day ambar› yap›lmak üzere verilen baz› camilerin de bulundu¤u bu eserleDiyarbak›r Hüsreviye ve Behramiye ri çabucak y›kt›klar›" anlafl›ld›ktan Camilerinin boflalt›lmas› ve Vak›flar sonra Atatürk ve Hükümet olaya el Genel Müdürlü¤ü'nün onay› al›nma- koyarak tarihi de¤eri olan bu eserlerin
S
57
BD TEMMUZ 2012
y›k›mlar›n› önlemifltir. Belgelerden ayr›ca, Hükümet'ten habersiz baz› yerel yöneticilerin taflrada baz› camileri "amaçlar› d›fl›nda kulland›klar›" anlafl›lmaktad›r. Hükümet bu durumu fark eder etmez yerel yöneticilere gönderdi¤i genelgelerle "bu camilerin derhal boflalt›larak Vak›flar Genel Müdürlü¤ü'nün onay› al›nmadan amaç d›fl›nda kullan›lmamas› gerekti¤ini" bildirmifltir. Yani Say›n Baflbakan'›n, Tek Parti döneminde amaç d›fl› kullan›lan camilerin foto¤raflar›n› göstererek, "‹flte Tek Parti, ‹smet ‹nönü camileri böyle yatakhane, depo, ah›r yapt›." demesi gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Çünkü yukar›daki belgelerde de aç›kça görüldü¤ü gibi bu flekilde amaç d›fl› kullan›lan baz› camiler, Hükümet' ten ve ‹nönü'den, hatta Atatürk'ten habersiz bir flekilde baz› iflgüzar yerel yöneticiler taraf›ndan bu hale getirilmifltir. Nitekim Cumhurbaflkan› Atatürk ve ‹nönü'nün baflbakanl›¤›ndaki Hükümet bu durumu ö¤renir ö¤renmez konuya müdahale etmifl; bu eserlerin bahanelerle y›k›lmamas›n›, korunmas›n› ve amaç d›fl› kullan›m için de mutlaka izin al›nmas›n› flart koflmufltur. ‹smet ‹nönü Baz› Camileri Kapat›p Depo Yapt›, Kap›s›na Kilit Vurdu! Peki Ama Neden? Cumhuriyet tarihi yalanc›lar› öteden beri CHP’ye ve ‹smet ‹nönü’ye sald›rmak için "Kâfir ‹smet ‹nönü camilere kilit vurdu. Etraf›na asker dikti. Namaz k›lmak için içeriye kimseyi sok58
turmad›. Camileri devaml› teftifl etti. Nöbetçilere, ‘‹çeriye kimseyi sokmuyorsunuz de¤il mi?’ diye sordu!" biçiminde bir propagandayla, CHP ve ‹smet ‹nönü’nün "cami düflman›" oldu¤u yalan›na neredeyse bütün Türkiye’ yi inand›rm›fllard›r. Evet! Gerçekten de CHP ve ‹smet
‹nönü, 1939-1946 aras›nda Türkiye’ deki baz› camileri "depo" yapm›fl, bu camilerin kap›s›na “kilit” vurmufl, etraf›na asker dikmifl ve bu camileri ibadete kapatm›flt›r! Ama neden? ‹smet ‹nönü'yü camileri kapatmakla suçlayanlar "ama neden" sorusunu asla sormaz, soramazlar. Çünkü ‹smet ‹nönü’nün bu davran›fl›n›n nedeni "cami düflmanl›¤›, din karfl›tl›¤›" de¤il; tam tersine dinine olan ba¤l›l›¤›, tarihine olan sayg›s›d›r. "Nas›l yani?" dedi¤inizi duyar gibiyim! fiöyle ki: ‹smet ‹nönü, II. Dünya Savafl›’n›n devam etti¤i 1939-1946 y›llar› aras›nda, Türkiye’ye yönelik muhtemel bir sald›r›da, camilerin hedef al›nmayaca¤›n› düflünerek, müzelerimizdeki tarihi ve dini de¤eri olan eserleri, zarar görmemeleri için, baz› camilere koydurarak koruma alt›na alm›flt›r. Evet, ‹smet ‹nönü, 1939-1946 aras›nda baz› camileri “depo” yapm›flt›r, ama bu depolar, Kutsal emanetler, Hz. Muhammed’in sanca¤›, k›l›c›, h›rka-i saadeti, Hz. Osman’›n kanl› Kuran’› Kerim”i gibi "dinsel ve tarihsel" de¤eri olan eflyalar›n deposudur. Örne¤in, Topkap› Saray›’ndaki "Kutsal Emanetler", bu emanetlerle ilgilenen gö-
BD TEMMUZ 2012
revlilerle birlikte Ni¤de’ye götürülerek, Ni¤de’deki baz› camilere konulmufltur. Dolay›s›yla, "Kutsal Emanetlerin" bulundu¤u bu "cami depolar", ibadete kapat›lm›fl ve kap›s›na kilit vurulup asker dikilmifltir. Ayr›ca ‹smet ‹nönü, içinde k›ymetli tarihi eserlerin sakland›¤› bu camilere çok iyi bak›lmas›n› istemifltir. Örne¤in, 21 A¤ustos 1944 tarihli bir kararla, "Milli Saraylardan Divri¤i'deki Ulu Cami’ye korunmas› için konulan k›ymetli eflya, kubbeleri akt›¤› için korunamayaca¤›ndan süratle Caminin tamirat›n›n yap›lmas›" istenmifltir. (Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi (BCA), Say›: 6061, Dosya: 25945, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 213.448..18.)
Daha önce 19. ve 20 yüzy›lda Osmanl› döneminde de benzer uygulamalar görülmüfltür. Kurtulufl Savafl› s›ras›nda ve sonras›nda baz› camilerde bir süre göçmenler-mübadiller konaklam›fl, dolay›s›yla bu camiler bir süre ibadete kapat›lm›flt›r. Örne¤in, 19 Mart 1924 tarihli "Ka-
Kutsal Emanetlerin bulundu¤u bu "cami depolar" ibadete kapat›lm›fl ve kap›s›na kilit vurulup asker dikilmifltir.
K›ymetli tarihi eserler, Kurtulufl Savafl› y›llar›nda da yine baz› camilerde saklanm›fl, bu nedenle yine o camilerin kap›s›na kilit vurulup, kap›s›na nöbetçi dikilmifltir. Örne¤in, 14 Haziran 1923 tarihli bir belgeye göre, "K›ymetli eflyan›n oldu¤u camiyi bekleyen tabur ile k›ta aras›ndaki haberleflmeyi sa¤layan telefon hatt›n›n bozuldu¤undan" söz edilmifltir. (BCA, Say›:6061,
sabalardaki terkedilmifl evler, asker ve memurlar›n ileri gelenlerince iflgal edildi¤inden mübadil olarak gelen muhacirlerin cami köflelerinde kald›klar›, söz konusu yerlerin muhacirlere verilmesi" fleklindeki bir belgeden, baz› camilerde muhacirlerin konaklad›¤› anlafl›lmaktad›r. (BCA, Say›:6061,
Dosya: 16714, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 159.115..14..)
Tarihimizde camiler ilk defa, 1877/ 78 Osmanl›-Rus Harbi (93 Savafl›) s›ras›nda amaç d›fl› kullan›lm›flt›r. Bu savaflta Rumeli’den ‹stanbul’a büyük bir muhacir ak›n› olmufltur. Rus ordusu ile Bulgar çetelerinin önünden kaçan yüz binlerce muhacir, k›fl mevsiminde ‹stanbul’a y›¤›l›nca bunlar›n bar›nd›r›lmas› için ‹stanbul’daki büyük camiler ibadete kapat›lm›flt›r. Ayasofya, Sultan Ahmet, Süleymaniye, Beyaz›t gibi camiler muhacirlerin
Bu nedenle gerçek bir Müslümana düflen görev, bu davran›fl›ndan dolay› ‹smet ‹nönü’yü "k›namak" de¤il, "kutlamakt›r." Osmanl› da Camileri Otel Yapm›flt›! Camilerin amaç d›fl› kullan›lmas› uygulamas›, tarihimizde sadece ‹smet ‹nönü’ye ait bir ilk uygulama de¤ildir.
Dosya: 13517, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 140.1..17.)
59
BD TEMMUZ 2012
bar›nmas›na ayr›lm›fl, bu camiler ve müfltemilat› bir anlamda, muhacirlerin kald›¤› "oteller" ve "yatakhaneler" olarak kullan›lm›flt›r. Rubert Furneaux’un; "Tuna Nehri Akmam Diyor", Charles Ryan’›n; "Plevne’de Bir Avustralyal›", Mehmet Arif Bey’in; "Bafl›m›za Gelenler", Turhan fiahin’in; "Öncesi ve Sonras› ile 93 Harbi" adl› eserlerinde muhacirlerin u¤rad›¤› zulümlerle ilgili yürek burkan sat›rlar ve onlar›n ‹stanbul’da camilerde bar›nd›r›lmas›yla ilgili çal›flmalar anlat›lm›flt›r. Böyle bir durum Balkan Savafllar›nda da yaflanm›flt›r. ‹stanbul’a s›¤›nan binlerce muhacir, yine camilerde bar›nd›r›lm›flt›r. Balkan savafllar›n› La Matin gazetesi muhabiri olarak izlemek amac›yla ‹stanbul’a gelen Stephane Lauzanne; "Hastan›n Baflucunda K›rk Gün" (Balkan Ac›lar›), yine savafl muhabiri olan Georges Remond; "Ma¤luplarla Beraber" ve William M. Pickthall; "Harpte Türklerle Beraber" adl› kitaplar›nda muhacirlerin camilerde bar›nd›r›lmas›yla ilgili gözlemlerini aktarm›fllard›r. [7] 20. yüzy›lda girilen ard› arkas› gelmeyen savafllar yüzünden Türkiye'de camiler yatakhane ve depo olarak kullan›lmak zorunda kalm›flt›r. Prof. ‹lber Ortayl› bu gerçe¤i flöyle ifade etmifltir: "Türkiye iki cihan harbinin birincisine savaflan güç olarak kat›ld›. ‹mparatorluk bu savaflta ilk defa umumi seferberlik ilan etti. Askerlikten muaf tutulan medreseliler ve gayrimüslimler bile silah alt›na al›nd›. 1,5 milyon asker bu devletin gördü¤ü bir kalabal›k 60
de¤ildi. Toplanan askere ne silah, ne kalacak yer, ne de tay›n verilebildi. Medreseler, camiler, zaten harap halde olan vak›f eserler ve ‹stanbul halk› askeri bar›nd›r›p beslemekle görevlendirildi. Zaten 1912-13 k›fl›nda Balkan felaketini yaflayan Türkiye’nin ‹stanbul, Bursa ve Edirne gibi flehirleri periflan muhacir dalgalar›n› bar›nd›rmak zorunda kalm›flt›. Camiler cami olmaktan ç›kt›. Baflka ne yap›labilirdi ki?" (7a) ‹smet ‹nönü’ye "camileri depo yapt›!" diye ç›k›flanlar, acaba bundan sonra, 19. ve 20. yüzy›l Osmanl› padiflahlar›na da "camileri otel-yatakhane yapt›lar!" diye ç›k›fl›rlar m›? Ne dersiniz? Gelecek say›: Atatürk’ün ve ‹nönü’ nün yapt›rd›¤› camiler sinanmeydan@butundunya.com.tr Kaynaklar-Dipnotlar: [1] Gotthard Jaeschke, Yeni Türkiye’de ‹slamc›l›k, Ankara, 1972, s.65,66. [2] Sinan Meydan, Atatürk ‹le Allah Aras›nda, ‹stanbul, 2009, s. 655. [3] Jaeschke, age, s.64, 65. [4] Vakit gazetesi, 30 Kanunu Evvel 1928. (4a) Remzi O¤uz Ar›k, Halkevlerinde Müze Tarih ve Folklor Çal›flmalar› K›lavuzu, Ankara, 1947, s. 49; Halit Çal, Türkiye'de Cumhuriyet Devri Tafl›nmaz Eski Eser Tahribat› ve Sebepleri, s.372. http:// dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1 249/14313. pdf, (eriflim tarihi, 25 Nisan 2012) (4b) Ar›k, age, s. 55; Çal, agm, s. 372. (4c) Feridun Akozan, Türkiye'de Tarihi An›tlar› Koruma Teflkilat› ve Kanunlar, ‹stanbul, 1977, s. 38.Çal, agm, s. 372. (14 Nisan 1936'da do¤rudan Baflbakan ‹smet ‹nönü, "Diyarbak›r'daki Hüsreviye ve Behramiye camilerinin boflalt›lmas› ve camilerin ve eski eserlerin as›l görevinin d›fl›nda baflka amaçla kullan›lmamas›na dair" bir tamim yay›nlam›flt›r. (BCA, Dosya:1354, Fon Kodu:30.10.0.0,Yer No: 15.84..4.) (4d) Akozan, age, s. 38; Çal, agm, s. 372. [5] Tufan Türenç,“Çirkin ‹ftira ve Gerçek”, Hürriyet gzt., 11 Ocak 2011. [6] Ramazan Balkan, “‹smet Pafla’n›n Y›kt›rd›¤› Camiler Kocatepe gzt, [7] Balkan, agm.