SAKLI TAR‹H Sinan Meydan
Cami Yalanlar›na Yan›t (II) Türkiye’de ilk kez! Arfliv Belgeleriyle Tek Parti Döneminde Yapt›r›lan ve Tamir Ettirilen Camiler
tatürk’ün Cumhurbaflkan› oldu¤u 1930’lu ve ‹nönü’nün Cumhurbaflkan› oldu¤u 1940’l› y›llarda tek parti CHP, Türkiye’de pek çok tarihi camiyi ve türbeyi tamir ettirip koruyup kollam›flt›r.
A
55
BD A⁄USTOS 2012
930’lu ve 1940’l› y›llar›n
Meclis Zab›t Cerideleri incelendi¤inde birçok CHP’li milletvekilinin partilerinden-hükümetten, kötü durumdaki tarihi camilerin asl›na uygun bir flekilde onar›lmas›n› istedikleri, bu hizmetlerin aksat›lmas› durumunda ilgili genel müdürlü¤ü (Vak›flar Genel Müdürlü¤ü) ve hükümeti alabildi¤ince elefltirdikleri de görülmektedir. Çok daha önemlisi, dönemin tek parti hükümeti CHP, baflta kötü durumdaki tarihi camiler olmak üzere Türkiye’deki birçok camiyi ve türbeyi tamir ettirmifl, cami ve türbe onar›mlar› için özel bütçeler ay›rm›flt›r. Vak›flar Genel Müdürleri, cami onar›m› için harcanan para miktar›n› gerekti¤inde tek tek aç›klam›fllard›r. ‹flte o Meclis Zab›t Ceridelerinden birkaç örnek: 27 May›s 1937’de, TBMM 4. Dönem, 46. Birleflimde söz alan Refik fievket B. baz› camilerin tamirinden söz ederek, bu konuda Vak›flar Genel Müdürlü¤ü'ne baz› elefltirilerde bulunmufltur. Vak›flar Genel Müdürü Rüfltü B., Refik fievket B’nin ince elefltirilerine yan›tlar vermifltir. Vak›flar Genel Müdürü aralar›nda camilerin de bulundu¤u yüzlerce tarihi eseri CHP Hükümetinin tamir etti¤ini belirtmifltir. TBMM’de Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün 1937 Bütçesi dolay›s›yla söz alan Kütahya milletvekili Naflid Ulu¤, 56
hükümetin tamir edip onard›¤› camilerden flöyle söz etmifltir: "Arkadafllar; Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, Say›n Baflbakan›m›z›n pek yak›ndan gösterdi¤i alâka ile, son senelerde hakikaten çok faydal› ifller gördü. Memleketin millî eserlerini teflkil eden çok k›ymetli camilerimizi ve daha baz› abidelerimizi tamir etti. Bu faydal› hizmetlerden dolay› Vak›flar yönetiminin manevî flahsiyetine bu kürsüden teflekkür etmek isterim. Arkadafllar; elimizde iki milyon sekiz yüz küsur bin liral›k bir vak›f bütçesi var. Daha bir çok muhtac› tamir camilerimiz, tarihî abideler bulundu¤u halde, bu gibi eserlerin tamiri için buraya konan para, 159. 010 lirad›r. Geçen y›l Beyo¤lu’nun ortas›nda bulunan A¤a Camii hakikaten millî bir üslûpta yeniden tamir edilmifltir. Evkaf idaresinin gelecek bütçelerinde memleketin yüzlerce camisini tamir ederek, bahçelerini ve etraf› harap olmaktan kurtar›p çiçeklerle, parklarla donatacak bir hizmete haz›rlanmas›n› temenni ediyorum."
T
BMM’de 1930’lardaki cami
tart›flmalar›, 1940’larda da devam etmifltir. Örne¤in, 24 Aral›k 1945’te, 7. Dönem, 17. Birleflimde konuflan Antalya Milletvekili H. Da¤l›o¤lu, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün bütçesiyle baz› camileri ve türbeleri tamir ettirdi¤ini anlatm›flt›r: "Arkadafllar, bu y›l Vak›flar ‹daresi bütçesine Millî abideler ve camilerin tamiri için befl yüz bin lira ödenek konmufltur. Yüksek Meclis bu paray› vermekte hakikaten cömert davran-
BD A⁄USTOS 2012
m›flt›r. Arkadafllar, geçen sene Yüksek Meclis pek yerinde olarak baz› türbelerimizin tamirini, bilhassa bir iflaret olarak, bir direktif olarak Millî E¤itim Bakanl›¤›’ndan istemiflti. Yapt›¤›m tahkikat ve ald›¤›m izahata göre geçen sene Maliyeden verilen 30 bin liral›k bir tahsisat ile 5-6 türbe tamir edilmifltir. Bunlar›n aras›nda Gazi Osman Pafla’n›n türbesi oldu¤u gibi II. Bayazit'in ve Selçuk Hatun'un türbeleri de vard›r. Abidelerin tamiri için bir ko1936 y›l›nda Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›nordinasyon yapmak lâz›md›r. dan onar›lan Beyo¤lu A¤a Camisi Vak›flar ‹daresi, Millî Emlâk ve Millî E¤itim Bakanl›¤› elele verme- miri için Vak›flar Genel Müdürlü¤ü lidir. Bunlar›n üçünün vazifesi de bir bütçesine 500.000 lira ödenek konoldu¤u halde bazen aralar›nda anlafl- mufltur. 1944 y›l›nda TBMM, Milli mazl›klar yüzünden ihtilâf ç›kmakta- E¤itim Bakanl›¤›’ndan baz› türbeleri d›r. Halbuki dâva abidelerimizi koru- onarmas›n› istemifl, bunun için 30.000 mak, onarmakt›r. Arkadafllar; bildi¤i- lira ödenek verilmifltir. Bu para ile, niz gibi bu memleketten bir çok ‘tevaifi aralar›nda Gazi Osman Pafla, Selçuk mülûk’ gelip geçti. Bunlardan birisi Hatun ve II. Beyazit’in türbelerinin Hamido¤ullar›d›r. Bunlar›n merkezi de bulundu¤u 5-6 türbe onar›lm›flt›r. E¤ridir'dir, Bunlar›n Dündarbey med‹stanbul milletvekili Ziya Karamürresesi vard›r. Hakikaten fevkalâde bir sel, 31 May›s 1940 tarihli Meclis otueserdir. Bilhassa ecnebi seyyahlar rumunda Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’ mükemmel bir eser diye üzerinde dur- nü, tarihi camilerin tamiri yap›l›rken mufllard›r. Bunu da kurtaral›m, hattâ asl›na uygun olarak yap›lmad›¤› georaya mahallî bir müze de yaparak rekçesiyle elefltirmifltir. Karamürsel’in bütün mezarlar› vesaireyi de içine ko- elefltirileri, tek parti CHP’nin iyi-kötü yarak teflhir ederlerse çok iyi olur..." birçok tarihi camiyi tamir ettirdi¤ini göstermesi bak›m›ndan da dikkat çeAntalya Milletvekili Da¤l›o¤lu’ kicidir. Karamürsel, “Son hareketi nun bu konuflmas› son derece önemli- arz facias›nda Amasya’da flurada, budir. Da¤l›o¤lu’nun verdi¤i baz› bilgiler rada harap olan baz› nefis ve eski cidden dikkat çekicidir. Örne¤in, 1945 eserlerin Vak›flarca tamiri için bir y›l›nda camilerin ve eski eserlerin ta- tak›m teflebbüste bulunuldu¤unu ke57
BD A⁄USTOS 2012
mali flükranla haber almaktay›m” diyerek Türkiye’nin de¤iflik yerlerdeki camilerinin onar›ld›¤›n› belirtmifltir. Karamürsel’in konuflmas›nda verdi¤i bilgilere göre, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, Mahmut Pafla, Sinan Pafla, Laleli, Hüseyina¤a, Beyazid, Atikalipafla, Mesihalipafla camileri, Yeni Cami, Sokullu ve Azapkap› Camisi gibi çok say›da caminin tamir edildi¤i, onar›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
terek, o bodrumun da boflalt›lmas›n› istemifltir. Bu elefltirilere Vak›flar Genel Müdürü yan›t vermifltir. Vak›flar Genel Müdürü Fahri Kiper’in “camilerin tamiri” konusundaki baz› elefltirilere verdi¤i yan›t›n sat›r aralar›nda çok önemli baz› gerçekler sakl›d›r. Öncelikle, Kiper, "Biz teflkilât›m›z d›fl›nda memleketimizin yetifltirdi¤i yüksek uzmanlardan oluflan bir heyet meydana getirdik. Her ne yapt›r›rsak onlar gidiyor, inceleme yap›yorlar, yap›lan fleylerin uygun oldu¤unu veya de¤ifltirilecek fleyler varsa düzeltilmesi gere¤ini söylüyorlar, biz de tamamen buna uyuyoruz.”demifltir. Yani tarihi camilerin restorasyonu s›ras›nda asl›na uygun olmayan onar›mlar›n, eksik ve yanl›fllar›n sorumlusu bu uzman ekiptir. Vak›flar Genel Müdürü bile “Biz tamamen uzmanlar›n önerilerine uyuyoruz” dedi¤ine göre camilerin tamiri, onar›m› s›ras›ndaki hata ve eksiklerden Atatürk’ü veya ‹smet ‹nönü’yü sorumlu tutmak hiç de do¤ru ve gerçekçi bir yaklafl›m de¤ildir. Kiper ayr›ca, camilerle birlikte türbelerin de onar›m›n›n yap›lmas› için uzman bir ekip görevlendirildi¤ini ve bu ekibin bütün ‹stanbul’u gezerek incelemelerde bulunduklar›n› belirtmifltir. Kiper, cami altlar›ndaki dükkanlar›n da zaman içinde temizlenece¤ini ifade etmifltir. Vak›flar Genel Müdürü bütün aç›k yüreklili¤iyle Beyflehirde’ki Eflrefo¤lu Camii, Edirne’deki Darüflflifa, Amasya’daki Beyazid Camisi gibi çok say›-
Görüldü¤ü gibi tek parti CHP, 1930’lu ve 1940’l› y›llarda çok say›da tarihi camiyi, mümkün oldu¤unca, asl›na uygun olarak tamir ettirmifltir. Daha sonra Tokat milletvekili Naz›m Poray bu konuda baz› aç›klamalarda ve elefltirilerde bulunmufltur. Poray da bu konuda konuflan di¤er milletvekilleri gibi Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün tamir ettirdi¤i camilerden söz etmifltir. Poray, “‹stanbul’ da bir çok camiler tamir ediliyor, kendi semtime yak›n olan Üsküdar’da kemali flükranla gördüm ki çok güzel camiler tamir edilmifl ve edilmektedir..” diyerek, ‹stanbul’da Çinili Cami ve fiemsi Pafla Camisi’nin tamir ettirildi¤ini, Ayzama Cami’nin de tamir ettirilece¤ini belirtmifl, Rüstem Pafla Camii’nin alt›ndaki bodrumun kiraya verilmesinin do¤ru olmad›¤›n› belir58
BD A⁄USTOS 2012
da caminin ve tarihi eserin yeterli ödenek olmamas› yüzünden maalesef zaman›nda tamir edilemedi¤ini ancak gelir temin edilir edilmez bunlar›n da onar›laca¤›n› ifade etmifltir.
G
örüldü¤ü gibi tek parti
CHP, 1930’lu ve 1940’l› y›llarda çok say›da tarihi camiyi, mümkün oldu¤unca, asl›na uygun olarak tamir ettirmifltir. Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, uzmanlardan kurulu heyetler oluflturarak, cami restorasyonlar›n› o heyetlere denetletmifltir. ‹stanbul d›fl›nda Amasya gibi Anadolu kentlerinde de çok say›da tarihi cami onar›lm›fl ve y›k›lmaktan kurtar›lm›flt›r. Bu konuda CHP’li milletvekillerin, ilgili müdürlü¤ün ve baflbakanlar›n “art niyetli” olduklar›n› söylemek olanaks›zd›r. O dönemin ulafl›m ve haberleflme koflullar› da dikkate al›nd›¤›nda, camilerin baflka amaçlarla kullan›lmas›, y›k›lmas› gibi ayr›nt›lardan hükümetin bafl›ndakilerin (Atatürk’ün ve ‹nönü’ nün) bazen çok geç haberleri olmufltur. Nitekim -yukar›da belgesini sunmufltum- ‹smet ‹nönü birkaç kere yay›mlad›¤› genelgelerle, Anadolu’nun de¤iflik yerlerindeki yerel yöneticilerden, tarihi camilerin baflka amaçlarla kullan›ld›¤›n›n veya y›k›ld›¤›n›n haber al›nd›¤›n›, bu gibi durumlara biran önce son verilmesini istemifltir. Buna ra¤men o dö-
nemde y›k›lan ve amaç d›fl› kullan›lan camilerin bafl sorumlusu olarak do¤rudan Atatürk ve ‹nönü’nü görülmeye bafllanm›flt›r. Bu son derece yanl›fl bir yaklafl›md›r. Tek parti CHP’nin camileri tamir ettirdi¤ini, özel bütçeler ay›rd›¤›n› Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi’ndeki belgeler de kan›tlamaktad›r. ‹fiTE CUMHUR‹YET ARfi‹V‹:
Genç Cumhuriyet, asla “cami düflmanl›¤›”, yapmam›flt›r. Tam tersine Atatürk döneminde Cumhuriyet hükümetleri, gerekti¤inde cami infla ettirmifl, camilerin bak›m ve tamirini yapt›rm›fl, hatta kullan›lmayan baz› kiliseleri camiye dönüfltürmüfltür. ‹flte Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi'ndeki belgelerle Atatürk ve ‹nönü dönemlerinde tek parti CHP'nin yapt›rd›¤›, onartt›¤› camilerden baz›lar›: • 1922 y›l›nda Bakanlar Kurulu’nun ilk toplant›s›nda konuflan Atatürk, Yunan çekilifli s›ras›nda birkaç bin cami-
Atatürk ve ‹smet ‹nönü 59
BD A⁄USTOS 2012
nin yak›l›p y›k›ld›¤›n› belirtmifl ve “Bu camileri yenilemek görevimizdir. Bu hizmeti nutuk atmadan, gösterifle kaçmadan, siyasete alet etmeden yerine getirelim.” demifltir.
N
itekim, 26 Aral›k 1922 ta-
rihli bir belgeye göre, "Düflmandan kurtar›lan yörelerdeki cami, hayrat ve vak›flarda meydana gelen zarar›n tesbiti için kurulan komisyonun haz›rlad›¤› raporun ilgililere sunuldu¤u" belirtilmifltir. (BCA, Say›: 6061, Dosya: 13712, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 140.4..12.)
• 26 Mart 1923'te Hamidiye Camisi'nin tamir ve tefriflat›n›n umum evkaf mal›ndan yapt›r›lmas›" istenmifltir. (BCA, Say›: 14005, Fon Kodu: 51..0.0.0,
"‹stanbul Eyüp Camii kurflun ve s›va tamirat›n›n emaneten yapt›r›lmas›" istenmifltir. (BCA, Say›: 11987, Dosya: 229-59, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 24. 77..9..)
• 1 May›s 1932 tarihli bir kararla, "‹stanbul Edirnekap›'daki Nesliflah Camii'nin emanet usulüyle tamir ettirilmesi" istenmifltir. (BCA, Say›: 12791, Dosya: 229-63, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 28.36..8.)
• 17 Eylül 1933 tarihli bir kararla, "Babaeski'deki Cedit Ali Pafla Camii ile Manisa'daki Muradiye Camiinin tamiri" istenmifltir. (BCA, Say›: 14960, Dosya: 229-68, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 39.64..19.)
• 12 fiubat 1924 tarihli bir belgeye göre, "Turgutlu'da tamirat› devam eden Pazar Camii için 1500 Türk Liras› gönderildi¤i" belirtilmifltir. (BCA,
• 18 Mart 1933'te "Edirne’deki üç flerefeli camiinin s›va tamirinin yap›lmas›" istenmifltir. • 26 May›s 1937 tarihinde "Ankara' daki tarihi eser niteli¤indeki camilerin tespit edilerek tamirlerine bafllan›ld›¤›" belirtilmifltir. (BCA, Say›:73362, Dosya:
Say›: 14005, Fon Kodu: 51..0.0.0, Yer No: 13.109..4.)
25919, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 213. 447..3.)
• 25 Temmuz 1925 tarihli bir belgede "Bitlis Camiinin tefrifli için 3000 liran›n gönderildi¤i" belirtilmifltir.
• 27 Ekim 1937 tarihli bir kararla, "Ki¤›'da tamiri mümkün olmayan Bültenbey Camii'nin yerine Vak›flar Genel Müdürlü¤ü'nce yeni bir cami yapt›r›laca¤›" belirtilmifltir. (BCA, Say›:
Yer No: 2.12..6..)
(BCA, Say›:14005, Dosya: 22911, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 192.313..11.)
• 7 Aral›k 1925'te Ni¤de’nin Fertek Köyü’ndeki bir kilisenin camiye çevrilmesine karar verilmifltir. • 28 Eylül 1930 tarihli bir belgeye göre, "F›rt›nadan hasara u¤rayan camilerin tamiri için Edirne Vak›flar Müdürlü¤ü'ne 11 000 lira tahsisat gönderildi¤i" belirtilmifltir. (BCA, Say›:790, Dosya: 22939, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 192.314..20.)
• 9 Aral›k 1931 tarihli bir kararla, 60
5016, Dosya: 22966, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 192.316..10.)
• 13 A¤ustos 1937 tarihinde tamir ettirilen camilerin tekni¤e uygun yap›l›p yap›lmad›¤›n›n tespiti için kurulan komisyon ve bu komisyonun vermifl oldu¤u rapordan" söz edilmifltir. (BCA, Say›:73362, Dosya: 25922, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 213.447..6.)
• 14 Temmuz 1938 tarihli bir kararla "Üsküdar'daki fiemsi Pafla Camii
BD A⁄USTOS 2012
tamirat›n›n emaneten yapt›r›lmas›" istenmifltir. (BCA, Say›: 92582, Dosya: 229-113, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 84.65..17.)
• 14 Temmuz 1938 tarihli bir kararla "Havsa'daki Sokullu Mehmetpafla Camii tamirat›n›n emaneten yapt›r›lmas›" istenmifltir. (BCA, Say›: 92492, Dosya: 229-156, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 84.65..8.)
• 14 Temmuz 1938 tarihli bir kararla "Kad›rga'daki Sokullu Camii'nin tamirat›n›n emaneten yapt›r›lmas›" istenmifltir. (BCA, Say›: 92352, Dosya: 229-155, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 84.64..14.)
• 16 May›s 1938 tarihli bir kararla "‹stanbul'daki Haseki, Mahmutpafla ve Mihrimah camileriyle etraf›ndaki binalar›n ne flekilde tamir edileceklerine dair üç adet rapor haz›rlanmas›" istenmifltir. (BCA, Say›:73362, Dosya: 25922, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 213. 447..6.)
• 6 Mart 1939 tarihli bir kararla, "Malatya'daki Hac› Ömer Camii tadilat› için gelecek y›la geçici taahhüde izin verilmesi" istenmifltir. (BCA, Say›: 105102, Dosya: 229-158, Fon Kodu: 30.. 18.1.2, Yer No: 86.19..4.)
• 25 Mart 1939 tarihli bir kararla "Konya'daki ‹plikçi Camii restorasyon ifli için gelecek y›la geçici taahhüde giriflilmesi" istenmifltir. (BCA, Say›: 106382, Dosya: 229-159, Fon Kodu: 30..18. 1.2, Yer No: 86.25..12.)
• 30 Mart 1939 tarihli bir kararla, "Kars'›n Sar›kam›fl ‹lçesi'nde yapt›r›lacak cami inflaat› için gelecek y›la geçici taahhüde giriflilmesi" istenmifltir. (BCA, Say›: 106692, Dosya: 229-160, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 86.27..3.)
• 9 Mart 1940 tarihli bir kararla, "‹stanbul'daki fiemsipafla ve Azatkap› Camilerinin onar›m›n›n devam› için 5000'er lira daha sarf›na" izin verilmifltir. (BCA, Say›: 130012, Dosya, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 90.22..3.)
• 21 A¤ustos 1944 tarihli bir kararla "Milli Saraylardan Divri¤i'deki Ulu Camiye korunmas› için konulan k›ymetli eflya Caminin kubbeleri akt›¤› için korunamayaca¤›ndan süratle Caminin tamirat›n›n yap›lmas›" istenmifltir. (BCA, Say›:6061, Dosya: 25945, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 213.448..18.) • sinanmeydan@butundunya.com.tr
Gelecek say›: Atatürk’ün bizzat yapt›rd›¤› camiler.
YAPACA⁄IM ‹fiLER... Vas›f Ç›nar, Bir soruflturma dolay›s›yla, Atatürk'ün baflard›¤› ifllerden söz açm›flt›. Kendisine Sordu: "Sizin en büyük eseriniz hangisidir?" Atatürk'ün k›sa cevab› flu olmufltu: "Benim yapt›¤›m ifller, biri ötekine ba¤l› gerekli olan ifllerdir. Fakat, bana yapt›klar›mdan de¤il, yapacaklar›mdan söz edin." 61