Dizgi - Baskı - Yayımlayan: Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. Ekim 1997
DEVRİMCİNİN TAKVİMİ
CEYHUN ATUF KANSU
GAZETESİNİN OKURLARINA ARMAÖANIDI R.
Devrimcilik ilkesi üzerine 1O
Ocak
19
Şubat
3
Mart
1 92 1
: Ulusal orduların ilk zaferi : Halkevleri bayramı : Halifeliğin kaldırılması
1 924
23
Nisan
1 920
: Ulusal egemenliğin şafağı
19
Mayıs
1919
:
22
Haziran
24
Temmuz
9
Ağustos
4 Eylül
1919
: Amasya Genelgesi
1 923 :
1 928
1919
Anadolu halkının yanında
:
:
Bağımsızlık barışı Harf devrimi Halk tarafından halk adına halk için
29
Ekim
1O
Kasım
1 93 8
:
Bir halk önderinin portresi
27
Aralık
1 919
:
Atatürk' ün Ankara'ya gelmesi
1 923
: Halkın kanı ve zaferi üzerine kurulan yönetim: Cumhuriyet
5
devrimcilik ilkesi üzerine - Bilmem Milliyet gazetesinde Ömer Sami Co şar'ın hazırladığı Milli Mücadele Basını yazılarım okudun mu? Bu yazılarda Kurtuluş Savaşımızın nasıl halka dayandığı açık açık beliriyor. Yeni Adana gaze tesinin Pozantı 'da bir vagonda hazırlandığını biliyor muydun? - Ben de izledim o yazıları . Halkçılığın ipe seril diği bu günlerde böyle yazılar okumak insana şevk ve riyor. Kurtuluş Savaşı ' nı şimdi o tek yapraklı, halk ga zetelerinin yazıları içinden değerlendiriyorum. - Atatürk ' ün ilk gazetesi İradei Milliye' nin öykü sü de güzel. . . - Böyle yazılar gerekli . Biz henüz tam anlamıyla kurtulmuş bir ulus deği liz; Kurtuluş Savaşı, adı üze rinde tam bir kurtuluşu deyimliyor. Kurtuluş Savaşı sü rüp gidiyor bence. Sömürgenleri İzmir'de denize dök tük ama, bizi yüzyıllarca sömürüp giden ortaçağ dü zenini bir türlü söküp atamadık. - Ömer Sami çok iyi bir iş yaptı. Bize o günlerin şevkini getiriyor. Çaresizlikler içinde, halka dayal ı ay7
dının neler yapabileceğini gösteriyor. Kurtuluş Sava şı 'nın havasını, koşullarını hatırlatıyor bize. - Sıvas'ta çıkan İradei Milliye 'nin beş numaralı ve 2 Ekim tarihli sayısında, Mustafa Kemal ' in yazdığı " Hareketi Milliye En Muazzam Hareketi Medeniye dir" yazısından şu satırları gel birlikte okuyalım: " La kin bu kıyamların nıüsbet bir netice vermesi, icabı ah val ve ilcayi ihtiyaçtan nıünbais ve tekamül ! bir hede fe matuf olmalarına vabestedir." - Tanı b!r Mustafa Kemal Türkçesi .. - Devrimciliğin bütün potansiyelini taşıyor içinde ama. Yıl lar sonra Mustafa Kemal Atatürk, yeni ve arı Türkçe hareketinin başında olacaktır. Tanı devrimci. Bazıları da 1 962 yılında hala evrim diye yazmayacak lar, tekamül diyeceklerdir. - Tutuculuk, gelenekçilik ile devrimciliğin ayrımı bu. Devrimci yeni koşulları ayırdeden ve insanı, top lumu yeni koşullar içinde gören insandır. Tutucu ve ge lenekçi ise toplumu eski, yıpranmış koşullar içinde tutmakta ayak direr. Ta ki, devrimcinin haber verdiği yeni koşular, onu da, koşullarını da silip süpürene de ğin. - Uygarlık tarihi devrimlerin tarihidir. İnsanlık sonsuz bir gelişme çizgisindedir. Hem Batı uygarlığı düzeyine çıkacağım de, hem de gelenekçi, tutucu kal, ,
8
bir gelişme bu. Koşullarını tazeleyemeyen toplumlar, uygarlık yasasının dışında kalırlar. Uygarlık yeni ko şullar yaratmak, yeni koşullara uymak demektir. Ge leneklere, eskimiş değerlere bağlanarak yaratılmış bir uygarlık yoktur. - Yeni koşullar derken . . . - Tartışacağız onları . . . Ama biz ilk önce kendi tarihsel gerçeklerimize dönelim, daha 1 9 1 9 'da, devrimin şafağında, bir numaralı devrimcimiz Mustafa Ke mal' in bir halk gazetesinde yazdığı yazı üzerinde du ralım. Bir Anadolu kıyamı, bir halk kıyamı . . . Açıkça bir devrim. Böyle bir kıyamın, eski koşullara baş kal dırmanın olumlu sonuç vermesi için ne gerek? Mus tafa Kemal ' in o günkü Türkçesini, gene, kendisinin ön cülük ettiği bugünkü Türkçeye çevirelim. Her halk devriminin olumlu bir sonuç verebilmesi için Musta fa Kemal' ce bir anlam taşıması gerek. O anlam nedir? Bunu, Sıvas Kongresi'nin ardından yazıyor Mustafa Kemal : " Gerçeklerden, ihtiyaçlardan doğmalı; ger çeklere, ihtiyaçlara dayanmalı ! " Çok daha önemlisi bu devrim, bir gelişme amacına yönelmeli. - Elbette durucu, yerleşmiş düzeni korumaya yö nelen bir devrim olamaz. - Olur. Devrim olur. Ama durucu, yerleşmiş düze ni diriltmek isteyenler, gerçek devrimin karşısına ç ı 9
karlar, buna karşıdevrim denir. Gelişimci devrimin karşısına, durucu geri kuvvetler dikilir, gelişimci dev rimin getirdiği yeni koşulları yok etmeye, topluma es ki, donuk koşullarını vermeye çalışır. Ama bu, ilerici, uygarlığa uygun bir devrim değil, bir gericilik tepkisi olur. Bu karşıdevrimi biz on yıl kadar yaşadık. Şimdi bile bu karşıdevrimi savunanlar, gerçekleştirmek iste yenler var. Onun oluşunu, koşullarını, nedenlerini de tartışabiliriz. Ulus olarak yaşama savaşımızın çizgisin de karanlık, kapalı hiçbir nokta bırakmamak için ko nuşmalı, tartışmalıyız. - Şimdilik tartışmıyoruz ama, konuşuyoruz. - Peki? Bir devrimin "Gerçeklerden ve ihtiyaçlardan doğma, gelişimci bir amaca yönelme" ilkesine karşıt mısın sın? B ir devrim gerçeklerden değil de, fi zik ötesi gizli düşüncelerden kaynak alır, ihtiyaçlardan değil de eskimiş birtakım hayat koşullarından, toplu mun eskimiş düzeninden doğar diyebilir misin? - Öyle diyemem ama. . . Devrimi doğuran eskimiş hayat koşulları, toplumun eskimiş, yetersiz düzenidir diyemez miyiz? - Ayrım şu: Devrim her zaman ve her yerde yeni hayat koşulları, yeni bir toplum düzeni getirmek için doğar. - Bu düşünceye karşı değilim. 10
- Bir de devrim gelişimci bir amaca değil de eski, durucu, gelenekçi bir amaca yönelebilir diyebilir mi sin? - Onu da konuştuk. Böyle bir devrime geriye dö nüş, karşıdevrim denebilir; ileriye yönelen, uygarlığı izleyen bir devrim denemez. - Mustafa Kemal de bunu söylüyor, "Ulusal bir ha reket bir uygarlık hareketidir" diyor. Ulusal hareketin içine devrimcilik i lkesini koyduğuna göre, devrimci lik bir uygarlık hareketidir diyor. Uygarlık; toplumu ve insanı gelişen bir insanlık dünyasına yöneltmek ıse . . . - Hem nasıl gelişen bir dünya . . . - Mustafa Kemal b u yazıyı yazdığı yıllarda, atom fiziği uygulama alanına girmemişti. Tepkili uçak yok tu . Varoluşçuluk yoktu. Cezayir bir sömürge idi. Hin distan paryalar ülkesi idi. Antibiyotikler çağı ne kadar uzaklardaydı... - Toplumsal akımlar yeni yeni çiçekleniyordu. - Bak sözü nereye getirmek istiyorum: B izim Kurtuluş Savaşımız daha başlangıçta, uygarlığın ana il kesi olan devrim ve değişim ilkesine dayanıyordu. Ve bu ilke, sömürgenlere karşı savaşımızla birlikte ilan ediliyordu. Ulusal ·savaşımıza biz, toplumsal savaşı mızla birlikte giriyoruz. Halka dayalı haklı savaşımız 11
daha başlangıçta bir uygarlık savaşı halini alıyor. Kur tuluş Savaşı ' nın felsefesi; " Gerçeklerden, ihtiyaçlar dan doğan ve gelişimci, evrimci bir amaca yönelen" yeni bir düzen kurmaktır. - Bir devrim felsefesi . . . - Atatürkçülüğün özü budur. - Halkçılıkla birlikte. - Halk için devrimler. Şimdi, Atatürkçü isek kendi kendimize şu soruyu sormalıyız: Ulusal savaşımı zın ülküsü olan uygar bir düzen kurduk mu, kurmadık mı? Ulusça ortaçağ düzeninden kurtulduk mu kurtul madık mı? - Uzun konuşmaya ne gerek; elbette uygar bir düzen kuramadık daha, ulusça ortaçağdan kurtulmadık. - Öyle ise . . . - Kurtuluş Savaşı'nın felsefesine döneceğiz. - Mustafa Kemal ' in halk gazetesinde yazdığı ilkeye: Devrimciliğe ... - Atatürk devrimleri bitmemiştir. Biz ortaçağdan tam kurtulana değin, tam uygar bir toplum olana de ğin sürecektir. Bir şeyler değişecek, bir şeyler yıkıla cak, Türk ulusu kendi yarattığı yeni koşullar içinde ya şayana değin toplum toprağı sürülecek, işlenecektir. Gelenekçilik, tutuculuk, ölümdür bize. - Demek yeni devrimler. . . 12
- Ortaçağın bütün kalıntılarından kurtulana değin. Tam uygar bir topl um olana değin. Düşün, biz hala or taçağ ekonomik düzeninde yaşıyoruz. Ve bu düzende Batı uygarlığını özlüyoruz ve devrimler bitmiştir, ge riye dönelim, olanı koruyalım, daha daha eskilerle ye tinelim diyoruz. Kurtuluş Savaşımızı anlamamaktır bu !
13
ocak ulusal orduların ilk zaferi (1 O Ocak 1 921) Devrimciler, kan ve gözyaşı karşılığı kazanılmış ulusal bağımsızlığımızın tarihini iyi bilmelidirler. Ulu sal bağımsızlık savaşımız derslerle doludur. Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara'da toplandığı sırada, ulu sal ordu diye bir şey yoktu. Çeteler, atlı kuvvetler var dı. Mustafa Kemal' in bu çetelerden çektiğini Nutuk'un çeşitli sayfalarında okumak mümkündür. Zaferi bir halk ordusunun, bir ulusal ordunun kazanması gere kiyordu. Ordu yoktu. Dağ taş asker kaçağıyla doluy du. Subaylar dağılmıştı. Silah kalmamıştı. Gözler İne bolu yollarında idi . Karadenizli kaptanlar mavnalarla silah taşıyor lardı . Türkiye Büyük Millet Meclisi ulusal bir halk ordusu kurmaya çalışıyordu. Bu, hünkarın ordusu değildi, halk ordusu adı gerçekten yerindedir, bu se fer halk silahlanacak, kendi yurdunu savunacak, ba ğımsızlığını kurtaracaktı. 1 O Ocak 1 92 1 'de, B irinci İnönü zaferini, bu halk ordusu kazanmıştır. Bu ordu 15
genç bir ordu idi ve o günün adı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi orduları adını taşıyordu. Bu orduyu, Türkiye Büyük Millet Meclisi, A nadolu'nun son as kerlerinden ve halkın içinden çıkarmış ve düzenle mişti . Bu işin güçlüğünü anlamak için o günkü Ana dolu ' nun çaresizliğini, yorgunluğunu, savaşlardan bıkmışlığını göz önünden ırak tutmamak gerekir. A ma, Mustafa Kemal, yaktığı ulusal bağımsızlık ate şinin çevresinde, ne yapmış ne yapmış, Anadolu ' nun son askerlerini toplamış ve İnönü ovasında, Yunan lılara karşı düzenli bir ordu, bir ulusal halk ordusu çıkarmıştı . Nutuk'ta, Birinci İnönü zaferi diye adlandırılan zafer, işte, Türkiye Büyük Millet Meclisi' nin yasala rıyla kurulan ulusal ordunun ilk zaferidir. Atatürk, bu zaferden Nutuk'ta kısaca şöyle söz açar: " İznik'ten, Gediz üzerinden Uşak'a bir çizgi tasarlayınız. Bu çiz ginin Gediz'in kuzeyinde kalan parçası, iki yüz kilo metredir. Gediz'd en Uşak'a olan parçası da otuz kilo metre kadardır. Düşman üç tümen ile bu çizginin ku zey ucundan Eskişehir üzerine hareket etti. Bizim Ge diz 'de bulunan önemli kuvvetlerimiz, Eskişehir üze rinden bu düşman tümenlerini karşılamak zorunda i di. Karşıladı; yendi. Devrimimiz tarihine, B irinci İnö nü zaferini yazmış oldu." 16
Karşıladı; yendi. Tümcedeki şu keskinliğe ve açık lığa ve inanca bakın. Mustafa Kemal halka nasıl inanı yordu. Kurduğu halk ordusunun zaferine de inanıyor du. B ir epik türkü gibi söylüyor bu inancını. Nutkunda ve kısa, öz, erkekçe bir dize:Karşıladı; yendi. Devrim ci hem bu zaferdeki inancı, güzelliği, hem de o tepeler de yatan halk ordusu askerlerinin kanlı serüvenini bil melidir. Cumhuriyet eğitiminin 1927 yılında bir halk eğitimi dal ı vardı. O kol, halk konferansları düzenlemiş ti, bu konferansların biri de, uzundur ve "Türk İstiklal Mücadelesi Konferansları" adı altında Cevdet Kerim yönünden 1927 yılında Ankara Türk Ocağı'nda, İstan bul Üniversitesi konferans salonunda ve Ankara öğret menler kursunda verilmiştir. Bu konferansın B irinci İnönü Savaşı ' na değgin bölümünde şöyle denmektedir: "Şimdi Metristepe'nin azametli gölgesi altındaki ıssız eteklerde tevazu içinde yatan bu aziz şehitleri mil letin o günkü endişe ve heyecanını hatırlayarak min net ve ihtiramla yadetmesi bir vecibedir. " O ı ssız ovadan şimdi gece ekspresleri geçip git mektedir, bağımsız bir yurdun yolcuları uykular içi de, bilmeden ve düşünmeden geçmektedirler o toprak ları. O yolcular, sabah gazetelerini açıp Ankara'da ya da İstanbul 'da, gündelik haber okumaktadırlar. Ceza yir'in bir bağımsızlık savaşı verdiğini okumaktadırlar. 17
Kan ve gözyaşı içinde bir ulusun, bağımsızlik için çır pındığını, çarpıştığını okumaktadırlar. Cezayir ulusal kurtuluş ordusu deyimini okumaktadırlar. Ama bil memektedirler! O acıyı, o kan ve gözyaşı günlerini bil memektedirler. Dün gece, oraları tatlı uykularla, yu muşak ve sıcak düşlerle geçmişlerdir, bağımsız bir yurdun insanlarıdır onlar. Ama, bu bağımsızlığa halk ordusunun kan döktüğü o tepelerden geçerek kaVl\Ş muşlardır. Oraları, İnönü tepeleridir. Metristepe, Nazımbey Tepesi, Höyükler ve Kan lıova. Dünya barış istemektedir, insanlar barış iste mektedir; ania gerçek barışın temel i ulusların bağım sızlığıdır. Ulusların bağımsızlığı da kan ve gözyaşı karşılığı kazanılmaktadır. Türk ulusu bağımsızlığını kazanmıştır. B ağımsızlık adına oralarda, o tepelerde halk kanını ve canını vermiştir. Ne olur, uyanalım ve bakalım, bir tek gün, bir tek gece: İnönü ovasına ba kalım. B ağımsızlığımızın ve barış çiçekleriyle dolu yurdumuzun gündüzleri ve geceleri, o geceden, halk ordusunun tepelerde verdiği o savaş gecesinden, 9 oca ğı 1 O ocağa bağlayan geceden ve o gündüzden, 1 O o cak gündüzünden, kanlı İnönü ovasında Türkiye Bü yük Millet Meclisi ordularının açtığı zafer gündüzün den başlamaktadır. B irinci İnönü, barış ve bağımsız lık için savaşan bir halkın, ilk zaferidir. 18
şubat halkevleri bayramı (19 Şubat) Enver Ziya Karal, "Atatürk'ten Düşünceler" adlı kitabının, "Atatürk'ün Devlet idaresi hakkında fikirle ri" diye başlayan beşinci bölümünde, ulusal ülküyü deyimleyen şu sözleri alıyor Atatürk'ten: "Siyasal kav gaların çoğu basittir. Ama toplumsal çalışma her vakit verimlidir. Bizim aydınlarımız buna çalışmalı. Neden Anadolu'ya gelip uğraşmazlar? Neden milletle doğru dan doğruya ilgilenmezler, memleketi gezmeli; mille ti tanımalı eksiği nedir görüp göstermeli, milleti sev mek böyle olur. Yoksa lafla muhabbet fayda vermez." Atatürk, yıllar sonra, Türk aydınını Halkevleri çatısı alatında toplamak isterken, bu ulusal ülküyü gerçekleş tirmek istiyordu. Halkı tanımalı, yurdu tanımalı, hal kın değerlerini ve halkın dertlerini bilmeli: Halk ve u lus sevgisinin kaynağını Atatürk bu bilgide buluyordu. H&lkevlerini kurdu. Bugün adını unutmak istedi ğimiz Halkevleri, Atatürk'ün, Türk aydınlarını halkın yaşayışına doğru yöneltmek için açtığı geniş kapılar dı. Halkı bilmemizdeki yetersizliği Atatürk ortadan kaldırmak istiyordu. 19
Halkevlerinin kuruluş yıldönümleri 1 9 Şubat'ta, sevinçlerle, yeni atılışlarla kutlanırdı. Her yıldönümün de, halk şafağından getirilmiş bir taze ışık, devrimci Türk aydınının gönül ve kafa yapısını aydınlatırdı. Bu bayramların en güzellerinden, en coşkunlann dan biri 1 9 Şubat 1 942 günü Ankara Halkevi'nde kut lanmıştı. Yurdun dört bir yönünden gelen halk çocuk ları Ankara Halkevi'nin sahnesini halk oyunlarının ayak sesleriyle dövmüşler, havayı davul zuma, bir ulu sal bayram sevinciyle inletmişlerdi. Türk halk oyun ları, aydınların gözleri önünde yeni bir olanaklar dün yası gibi açılıyor. Çorum'dan bir İğdeli Gelin, Sıvas'tan bir Kızık Halayı yeni bulunmuş bir evren gibi aydın lan coşturuyor, halkın varlığına tanık kılıyordu. O günkü halk oyunları bayramı için on halkevinden 1 04 halkevli çağrılmış ve her takım kendi bölgesinin oyu nunu kendi giyinişleri, kendi sazları ile oynamışlardı. Erzurumlular; Başbar, Tikine, Nari, Aşırma, Ti murağa, Dello, Köroğlu barlarını, Trabzonlular; Horon, bıçak oyunlarını, Karslılar; Terekeme, Kentvari, Ceyran, Timurağa oyunlarını, Sıvaslılar; Sıvas düz halayı, Sıvas köy halayı, Sı vas üç ayağı, Sıvas köy bicosu oyunlarını, Urfalılar; Urfa ağır oyunu, Urfa halayı, kılıç oyun larını, Çorumlular; Çorum halayı, Türkmen kızı, İğdeli gelin oyunlarını, 20
Kastamonulular; Oturak havası ve Sepetçioğlu, Topal koşma, Karakuzu havası ve Yarım Çardak, Kö roğlu, Davul ve zurna ile gezinti, Çiçekdağı, Sepetçi oğlu oyunlarını, Bursalılar; Güvende, Sekme, Karşılama, Kalkan oyunlarını, Ödemişliler; Ödemiş zeybeğini, Balıkesirliler; Güvende, Doğru hava, Köroğlu, Bengü oyunlarını oynamışlardı. "Ülkü" dergisinin 1 6 Mart 1 942 tarihli 1 2 . sayı sında, bu halk oyunları bayramına değinen " Milli oyunlarımız" yazısında şu satırlar vardı: " Halk oyunları da halk musikisi gibi bir milletin milyonlarını biribirine sımsıkı tutunduran bağların en sağlamlarından birisidir. Bu yıl Halkevleri bayramına Ankara'dan katılan oyuncularımızdan henüz on beşi ne ayak basmadan olgunlaşmış bir babayiğitle, yetmi şini boylamış ak sakallı bir delikanlı bize uğurlu ha berler getirdiler. Bu yıl yurdun dört bucağından bize iyi haberler getiren milli takımlarımızın yüze çıkardık ları oyunlarla şu müj deyi almış olduk ki milyonlarımı zı tek kalp halinde yaşatan büyük güven kaynakları mız sapasağlam duruyor. Türk sanatının yarınki büyük gelişmesinin de bu sağlam temel üzerine dayanacağı na bir daha inanmış bulunuyoruz" Gerçekten, 1 942 Halkevleri bayramı ile halk oyun larımız yüze çıkarıldı ve Türk halk oyunlarının değe21
ri aydınlarca, sanatçılarca anlaşıldı, Türk oyun takım ları dünya halk oyunları bayramlarına katıldılar. 1 942 Halkevleri bayramı, o kutlu 1 9 Şubat'lardan, Türk halknın has değerlerinin kutlandığı bayramlardan biriydi. Ne oldu? Atatürk'ün, Türk halkının dçğerleri ne açtığı bu kapılar kapatıldı ve 1 9 Şubat'lar unutuldu. Devrimciler; Atatürk'ün ulusal ülkü yolunda aç tığı Halkevlerini diriltmeyi, uyandırmayı, bir devrim ilkesi gibi yeniden tutuşturmayı ödev bilmelidirler. Halkevlerinin güzelliğine, halk oyunlarından ge len o halk sevincinin varlığı yeter tanıktır. Biz Halkev lerini kapamadık, yalnızca, aydınla halkın arasına Ata türk'ün kurduğu o güzelim Batılı köprüyü yıktık. Bir 1 9 Şubat şenliğinde bulunsaydık, bir 1 9 Şubat şenli ğine inansaydık, ağır ağır yeşeren halk sevincinin kök lerini koparmaya kıyamazdık. Halkevleriyle, Türk hal kının henüz filizlenmeye yüz tutan yaşama sevincini de birlikte gömdük. Bir daha, ne zaman, o halk oyunları bayramı? Halk ve aydın henüz el ele veriyordu, bir ulusal ülkü halka sında, halaya kalkıyorlardı, bar tutuyorlardı ve ardın dan ulusal kültürün çiçeği; halkın sevinci, halkın ay dınlığı açacaktı. Bu bayramı Türk halkına çok gördük! Devrimci; Halkevlerini, Atatürk'ün ulusal kültür, ulusal ülkü evlerini unutmamalıdır: Milleti sevmenin kaynağı oralardaydı. 22
mart halifeliğin kaldırılması (3 Mart 1924) Atatürk'ün ulusal savaş ardından Türk ulusuna aşı lamak istediği hayat değerlerinden biri de ortaçağ dü zeninden kurtulup çağdaş uygarlığa katışmaktır. Orta çağın özelliklerinden biri de koyu bir dinsel düzenin in san ve toplum hayatını yönetmesidir. Ortaçağ devlet lerinin çoğu dinsel devletlerdi. Avnıpa' nın dinsel dü zenin baskılarını zorladığı ç�ğlarda, Ya\iuz Selim, ha lifeliği kabul ederek Osmanh1mparatorluğµ'nu dinsel bir devlet haline getiriyordu. Yavuz Selim, Çaldıran se feriyle, Anadolu Türk birliğini gerçekleştirirken, beri yandan, Ridaniye savaşının zafer yolundan Mısır'a gi riyor, son halifenin adını ve görevini teslim alıyordu. Yavuz Selim'in bir yenileşme ve ulusallaştırma hareketi göstermesi beklenirken, İslam topluluğunun başkanı olarak o, devletin temellerini dinsel otoritenin çekiciliğiyle besliyordu. Osmanlı İmparatorluğu, Av rupa'da yer yer uyanan ulusların yeni çağlara ayak bas masına karşılık, ortaçağın geleneklerine ve yöntemle rine sahip çıkıyordu. Almanya'da ulusal kiliseyi kuran 23
ve İncil'i Alman halk diline çeviren din yenileştirici si Martin Luther, Yavuz Selim' in çağdaşı idi. Osman lı İmparatorluğu'nun derin çelişmeleri buradadır. H ız la uluslaşmaya, uyanmaya giden Batı Avrupa'nın kar şısında, o ümmetleşmeye ve ortaçağa yönelmiştir. Anadolu'da Türk birliğini gerçekleştiren ve İran Türk savaşlarının dinsel nedenlerinden etkilenen Ya vuz Selim' in neden Avrupa 'da başlayan dinsel yenileş tirmeye yönelmediği sorulabilir? Ulusal caminin ya ratılmasının tam zamanı idi. Ama Yavuz Selim, tarih sel gelişimin karşısındadır: O, bir imparator ve bir üm metin başkanıdır, halifedir. Böylece Osmanlı İmpara torluğu dinsel bir düzenle, bütün yeniliklere karşı ken disini halifeliğin bütün gelenekleriyle bağlı bilmiştir. Türk ortaçağının yıkılması bu yüzden dört yüz yıl gecikmiştir. Bu, Osmanlı İmparatorluğu' nun yıkılma sı, Türk ulusal ordularının zaferi ve Ankara'da bir halk devletinin kurulmasıyla mümkün olmuştur. Osmanlı devleti dinsel, ekonomik, toplumsal düzeniyle bir dr taçağ devleti idi. Halkın zaferine dayanan yeni Türk devleti ise, bir yeniçağ devleti, çağdaş bir halk devleti idi. Düşünmeli ki, Türk ulusu bir anda imparatorluk dü zenini yıkıyor ve Türkiye Büyük Millet Meclisi 'ndeki başkanlık kürsüsünün üzerine, "Egemenlik ulusundur" diye yazıyordu. Gönül tutuşturucu bir olay. 24
Halk devleti, çağdaş devletin bütün ilkelerini teme line oturtmak zorunda idi. İlk önce cumhuriyet kuruldu. Ama imparatorluktan arta kalan halife İstanbul 'da idi . Yeni Türk devleti, hem halka dayansın, hem ulu sal olsun, hem de ümmet çağının, ortaçağın kurumla rım yaşatsın, bu bir çelime idi. Atatürk işte bu çeliş meyi çözmüş; yine Türk devletine çağdaş rengini ver miştir. 1 Mart 1 924 günü, Mustafa Kemal Paşa, Tür kiye Büyük Millet Meclisi 'nin beşinci çalışma yılını açarken şu noktalara işaret ediyordu: " 1 - Millet, cumhuriyetin halen ve atiyen bilcüm le taarruzattan katiyen ve ebediyen masun bulundurul masını talep etmektedir. Milletin talebi, cumhuriyetin mücerrep ve müspet olan kaffe-i esasta bir an evvel ve tamamen iptina ettirilmesi suretinde ifade olunabilir. 2- Milletin arayi umumiyesinde tespit olunan ter biye ve tedrisatın tevhidi umdesinin bila ifate-i an tat biki lüzumunu müşahede ediyoruz. 3- Diyaneti İslamiyeyi, asırlardan beri müteamil olduğu veçhile bir vasıta-i siyaset mevkiinden tenzil ve ila etmek elzem olduğu hakikatini de müşahede ediyoruz" 3 Mart 1 924 günü toplanan Büyük Millet Meclisi, halifeliğin kaldırılmasını, öğretim birliğini kanunlaştırıyor, yüzyıl larca süren ve Türk ulusunun yeni çağlara geçmesini önleyen dinsel devlet düzeni-
25
nin son artığı yok ediliyor, devlet ve öğretim, laik te meller üzerine oturtuluyordu. Atatürk böylece devrimin hayat değerlerinden birini daha gerçekleştiriyor ve bu değeri, ortaçağ devlet düzeninden kurtulup yeni çağlara girme değerini, yeni kuşakların, Atatürkçüle rin gönüllerine ve ülkücülüklerine bırakıyor; bu değe rin her ne bahasına olursa olsun, korunmasının, savu nulmasının ve halka mal edilmesinin, yeni Türk dev letinin yaşama ve ilerleme ilkelerinden biri olduğunu, her fırsatta ve her yerde belirtiyordu. Türk devrimcileri, İsmet Paşa'nın, Atatürk'ün söy levinden aldığımız şu sözlerini, ibretle ve dikkatle ye� niden güç tazeler gibi okumalıdırlar: "Devlet adamı olarak, hiçbir zaman hatırımızdan çıkaramayız ki, hilafet orduları bu memleketi baştan başa harabeye çevirmişlerdir. Hilafet orduları vücuda getirmek· ihtimalini daima nazardan dfır tutmayaca ğız. Türk milleti en elim ıstıraplarını halife ordusun dan çekmiştir. Bir daha çekmeyecektir." "Bir hilafet fetvasının harbi umumi badiresine bizi attığını hiçbir vakit unutmayacağız. Bir hilafet fetvasının millet ayağa kalkmak istediği zaman, ona düşmanlardan daha eşna bir surette hücum ettiğini unutmayacağız. Tarihin herhangi bir devrinde, bir halife, zihnin den bu memleketin mukadderatına karışmak arzusu nu geçirirse o kafayı behemahal koparacağız." •
26
nisan ulusal egemenliğin şafağı (23 Nisan 1920) Daha, 19 Mayıs 19 19'da Samsun'da Anadolu top raklarına ayak bastığında Atatürk'ün kafasında şekil alan kurtuluş ülküsü, yeni bir Türk devleti kurmak ül küsü idi. O, evet, Anadolu'ya yeni bir devlet kurmak için gelmişti. "Osmanlı devletinin temelleri çökmüş, ömrü ta mam olmuştu. Osmanlı memleketleri tamamen parça lanmıştı. Ortada bir avuç Türk'ün barındığı bir anayur du kalmıştı. Son mesele, bunun da taksimini teminle uğraşmaktan ibaretti. Osmanlı devleti, onun istiklali, padişah, halife, hükümet, bunlar hepsi medlulü kalma mış birtakım bimana elfazdan ibaretti. Nenin ve kimin masuniyeti için kimden ve ne muavenet olunmak iste niyordu? O halde ciddi ve hakiki karar ne olabilirdi?" Bu kararı, Atatürk, ulusal egemenliğine aşık ve saygılı bir insan olarak şöyle vermiştir: "Bu vaziyet karşısında bir tek karar vardı. Haki27
miyet-i Milliyeye müstenit, kayıtsız ve şartsız müsta kil yeni bir Türk devleti tesis etmek. İşte, daha, İstanbul 'dan çıkmadan evvel düşündüğü müz ve Samsun'da Anadolu topraklarına ayak basar bas maz tatbikatına başladığımız karar bu karar olmuştur. " Devrimcinin dikkat edeceği şudur: Evet, Atatürk yeni bir Türk devleti kurmaya karar vermiştir. Ama ilk adımda daha Atatürk diktatör olmanın bütün koşulla rını yıkmıştır. Atatürk'ün kuracağı yeni devletin i lke si kendisi değildir, ulusal egemenliktir ana ilke. Felse fesi çok sağlamdır. Taze bir siyaset anlayışıyla yüklü dür. 1 789 düşünceleriyle o, Anadolu'ya, Batılı bir ön der gibi adım atar. B atılılığı devlet anlayıyışıyla baş lar. Bu nokta öyle önemlidir ki ulusal egemenliğe say gı göstermeyen insan Atatürk devrimcisi olamaz. Anadolu 'da yaptığı şudur, aydınları ve halkı yeni kuracağı devletin ilkesinde toplamak. Genelgeleri, bir diktatörün, bir buyrukçunun kendini üstün gören çiz gilerini taşımaz. Düşüncelerini benimsetmeye, halka mal etmeye uğraşır. Devletin temellerini halka örme ye başlar. Erzurum ' a gider. Orada bir halk kongresini açar. Düşüncelerini halktan seçilmiş insanların kuvve tine dayar. Sıvas'a geçer, oraya Anadolu'dan delege ler gelmiştir, düşüncelerini ve ilkelerini bir ulusun tem silcisi olan hemşerilere mal eder. Kuvvetini ulusa ya28
yar, kuvvetini ulustan alır. Her şeyin üstünde, ama hal kının içindedir. Bir diktatör gibi girmez Ankara'ya, kongrelerin seçtiği bir Hey' eti Temsiliye Başkanı, bir halk önderi gibi girer, beraberinde Erzurum'u ve Sı vas Kongresi'yle birlikte Anadolu'yu getirir. Evet yal nızdır ve tek başınadır, ama, halkı ile kaynaklarını kur muştur. Yeni devletin temellerini halkın içinde atmış tır. Güçlüdür ve inaçlıdır. Ulusal egemenliğin savunu cusu, yapıcısıdır. Atatürk'ün kişiliği, diktatör ile halk önderi arasındaki kesin çizgiyi gösterebilir. Diktatör, kendi düşüncelerini bir karambolde halkı bir yana ite rek şekillendiren, devlete kendi gölgesini düşüren in sandır. Halk önderi ise, devlete halkın ışığını getirir, ilkeleriyle, düşünceleriyle halkı besler, halktan kuvvet alır, devleti halk için şekillendirir. Diktatörler çoğu kez halk dışı yaşarlar ve çoğu kez halk yönünden dev rilirler. Halk önderleri ise, ilk kaynakları halkta karar kılarlar ve halk içinde yaşarlar, sevilirler, eleştirilirler ve korkunun değil sevginin halkalarıyla çevrilirler. Atatürk devlet kuruculuğunun başlangıcında, kaba kuvveti değil, halkı seçmiştir, halk önderliğini üstün tutmuş, Ankara'ya, Erzurum'dan ve Sıvas'tan olağa nüstü yetkileri kendinde gören bir kumandan gibi de ğil, kongrelerin seçtiği bir başkan, Batılı bir halk ön deri gibi gelmiştir. 29
19 Mart 1920'de "vilayetlere, müstakiHivalara ve kolordu kumandan.tan "na yazıy'6r. ,.,Ulusdşletini yü rütmek ve denetlemek üzere Ankara'da olağanüstü yet kilerle yüklü bir Meclis toplanacaktır!" Ulus işlerini kim yürütecek, kim denetleyecek? Meclis! Ulusal egemenlik ilke.sinin başlangıcı budur. . "Ulus işlerini ben yürüteceğim, ben denetleyeceğim" demiyor. Öyle de yazsa olabilirdi. O zaman bir halk önderi olmayacaktı. Ulus işlerini ulus adamlarıyla ko nuşarak, onlara danışarak yürütmek: Atatürk, 19 Mart 1920 genelgesiyle, ulusun temsilcilerini, tasarladığı devleti kurmaya çağırıyordu. O bir devlet kuruyordu, ama bu devleti ulusu ile birlikte kuruyordu. Bu, Kur tuluş Savaşımızın unutulmaması gereken bir olayıdır. Böyle halka dayanılarak kurulan bir devletin ilk Meclis'i 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanıyordu. Şimdi o günü, Yunus Nadi' nin "Birinci Büyük Millet Meclisi" adlı kitabından okuyalım, bu satırlarda halk la önderin, önderle Meclis'in birlikte ördükleri "ulu sal egemenlik" temeline dikkat ede ede; halk dokuma sı güzel bir gündür o gün: "Türkiye Büyük Millet Meclisi' nin açıldığı 23 Nisan 1336 cuma günü, Ankara' nın geçirdiği muhte şem ve heybetli günlerden biri oldu. Millet, o gün san ki kendi taliine ait olarak esas olacak yeni bir teşek30
külün doğmak üzere bulunduğunun farkında idi.· Bu kurtuıma savaşı esnasında Ankara'nın öyle ulvi teza hürlere sahne olduğu günler olmuştur ki, onları hiçbir bayramın, hiçbir şenliğin muhayyilelere azami vüs'at verilmek suretiyle tasavvur olunabilecek en yüksek dereceleri tanzir edebilmekten ebediyen uzaktır. İşte Büyük Millet Meclisi'nin küşadı tarihi olan 23 Nisan 1 336 Cuma gün dahi Ankara bu ulvi tezahürlerden bi rine sahne olmuştur. Daha sabahtan herkes en büyük bir bayramın zevk ve şetaretine iştirak etmek üzere evlerinden dışarıya uğramışlar, kadın erkek, çoluk çocuk, haline göre her kes allı, güllü güzel elbiselerini giyerek Hacıbayram Camii ile Büyük Millet Meclisi içtimagahı ittihaz olu nan binaya kadar azami bir kilometre kutrundaki da ire dahilinde bulunan bütün arsaları, bazen damlarının tepelerine kadar bütün binaları doldurmak üzere her tarafı istilaya koymuşlardı. Yerli yabancı bütün Anka ra bu muhit içine sıkışmaya çalışıyor, fakat mümkün olmadığı için taşıyor, taşıyordu. Bir hayat manzarası ki mütemadi dalgaları ve mütavali med ve cezirleri ile hakikaten heyecan verici idi. İstiap kabiliyeti nihayet bin, bin beş yüz kişilik olan Hacıbayram Camii'nde dahi erkenden mevki al maya müsaraat edenler çok olmuştu. Öyle ki Mustafa 31
Kemal Paşa ile arkadaşlarına yer bulmak için bilaha re hayli müşkilat çekilmiş, hayil uğraşılmak mecburi yeti hasıl olmuştu. Hükümetçe ve kolordu kumandanlığınca alınan bütün tertibata rağmen camiden Meclis' e kadar gitmek mesele olmuştur. Meclis' e gitmek için kesif bir insan kütlesini yarmak lazım geliyordu. Bu kolay bir şey de ğildi. Sen gitmek istiyorsan o halk da gitmek istiyor du. Dava, millet davası idi. Halk da onda senin kadar alakadardı. B inaenaleyh yürünülmekten ziyade bütün halk ile beraber dalga dalga ilerleniyordu. En heybet li iki manzaradan biri Meclis'in kapısında, diğeri içe ride ve millet kürsüsünde temaşa edildi . Meclis'in ka pısında bir taraftan kurbanlar kesilirken, diğer taraf tan gür sesli bir hocanın Türkçe duası bütün o muhit te amin sesleriyle dalgalanıyordu." Halkın içinden, o allı güllü kalabalığın arasından geçerek, ulusal egemenliğin kaynağı Türkiye Büyük Millet Meclisi 'nden, Atatürk'ün, halk önderinin, ulu sa, o allı güllü halk kalabal ığına bildirisi şu idi: " Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin bütün prog ramlarının umdesi şu iki esastır: İ stiklali tam, bilakay du şart Hakimiyeti Milliye."
32
mayıs anadolu halkının yanında (19 M ayıs 1919) Devrimci, 1 9Mayıs 1 9 1 9'un, Türk devrim tarihin deki anlamını, " Sarı saçlı kahraman Bandırma gemi sinden Samsun 'a çıktı " edebiyatının dışında, yeni bir anlayışın, yeni bir devlet felsefesinin ışığında değer lendirmelidir. Her biri, Atatürk ilkeleri bakımından düşünsel temellere oturtulması gereken bu başlangıç günlerini öylesine törensel, duygusal şekillere boğ muşuz ki, 1 9 Mayıs gibi, tarihimizde gerçekten önem li bir başlangıç taşı özelliğinde bir gün, derinliğinde ki anlamı yitirerek marşların ve bayrakların tören gü zelliğinde kutlanıyor. Şimdi düşünelim: 1 9 Mayıs 1 9 1 9'da Samsun'da Anadolu toprağına ayak basan kimdir? Osmanlı İm paratorluğu ' nun bir generalidir. Ve en önemli olay şu dur: O, Anadolu toprağına ayak basar basmaz halkın yanını tutan bir general gibi değil, bir halk önderi gi bi hareket eder. Kesin olarak bir serüvenci değildir. Ne yapacağını, ne yapmak istediğini, Samsun'a neye in33
diğini, Anadolu'ya neden ayak bastığını, halkın yanı nı neden seçtiğini bilmektedir. Olayların ittiği, olayla rın sürüklediği insan değildir. Yeni olaylar yaratmaya kararlı insandır. Osmanlı İmparatorluğu'nda bütün uyanış ve kurtuluş çırpınmalarının çıkmazlarını anla mıştır. Bu çırpı nmalar, halka dayanmadığı ve halka da yatılmadığı için İstanbul aydınının oyunları halinde kalmıştır. Anadolu'da iki büyük güç vardır: Halk ve vatan! İstanbul padişahın kentidir. Aydın lar, onun kentinde ve onun sahnesinde ve onu uyarmak için sahneye çıkmaktadırlar. Onun iradesi ve isteği ile bir şeyler değişmektedir. O alkışlarsa en iyi oyun ba şarılmaktadır. Perde arkasındaki curnalcilerine bir el etmesi bütün oyunu bozmaktadır, bütün bunlar İstan bu1 'a göre hazırlanmaktadır. Mustafa Kemal İ stanbul sahnesini bırakmıştır, o bir oyuncu değildir, o doğru dan doğruya yapıcı ve yaratıcıdır, o karşı olan adam dır. Samsun 'da artık Padişah' a karşıdır. Ve doğrudan doğruya halkın yanındadır. Bu bir oyun değildir, bu bir ulusun kurtuluşu, uyanışı ve dirilişidir. Bir ulus bir pa dişah buyruğu ile, bir padişah isteğiyle, bir padişah al kışıyla kurtulup uyanamaz, kalkınıp dirilemez. Bir u lus, kendi kaynaklarına dayanarak kurtulur, uyanır, di rilir, bu kaynak da halktır. İşte, l 9 Mayıs 1919 günü, Mustafa Kemal, Türk ulusunun gerçek kurtuluşunu, 34
gerçek uyanışını, tam dirilişini istediği için halkın ya nındadır. Devrimcilerin; Atatürk'ün portresinde izlemeleri gereken önemli çizgi şudur: O bir destan kahramanı değil, çağdaş bir önderdir, bir halk önderidir. Samsun'a çıkışı bu çağdaş önderliğin en güzel ör neğini deyimler. Destan kahramanı çoğu kez önceden kestiremediği olaylarla karşılaşır, Atatürk bütün olay ları kestirmiştir. Kendisi yeni olaylar yaratacaktır. Ka rarlı ve hazırlıklıdır. Öyle hazırlıklı ki, yeni halk dev letinin felsefesini daha bir ay geçmeden, Amasya'dan genelge ile ilan eder; bu genelgede üç ana düşünce gö ze çarpmaktadır: 1- İstanbul hükümeti sorumluluğunu b ilmiyor. 2- Milletin bağımsızlığını yine milletin kararı kur taracaktır. 3- Bu kararı duyurmak için ulusal bir kurul ve bundan önce de Sıvas'ta ulusal bir kongre toplamak gereklidir. Bu ilkeler, ünlü 21-22 Haziran 1919 genelgesinin özetidir. Bu genelgenin ışığı nda, sürevenci, olaylara ta kılıp giden bir insan değil, gerçek bir devlet kurucu gö rüyoruz. Bu genelge, bir an parlayan bir düşünce ışı ğının sonucu değildir. Mustafa Kemal' in, vatan düze yinde yıllarca oluşturduğu yeni, ulusal devlet ülküsü nün ürünleridir. 35
Bu genelgedeki düşünceleri, Mustafa Kemal ' in, Anadolu i çinde ilerledikçe bir bir gerçekleştirdiğini göreceğiz. Onun yapıcılığında her şey hazırlanmış ve düşünsel temellerine oturtulmuştur. İ stanbul hüküme tine karşı davranışını Amasya'da ilan eder. Milletin bağımsızlığı için milletin kararına ve milletin kendi sine dayandığını Erzurum Kongresi 'nde bildirir. Bu karan duyurmak için U lusal Kongre'yi Sıvas 'ta top lar. Ve İstanbul hükümetine karşı ulusal bir halk dev letinin temel lerini, Ankara'da, Türkiye Büyük Millet Mecl isi 'nde atar. Bütün bu kararların başlangıcı, onun halk önderl iğindeki ustaiığını �ekillendiren ulusal ger çeklerdir. Kendini bildiği günden beri ulusal bir güç, onun kafasında ve yüreğinde, deneylerle, olaylarla yeni Türk
öğelerirıi dokurnu�tur. İ mpa ratorluğu nun aydın, yurtsever
devleti ülküsünün Osmanlı
'
hi r
generali olarak İstanbul'dan ayrılan Mustafa Kemal
Paşa, 1 9 Mayıs 1919'da, Samsun 'da Anadolu toprağı na halk önderi Mustafa Kemal olarak ayak basar. Ha yatının ve varlığının anlamı Anadolu 'da gerçek ışığı na kavuşur. Vatanında ve halkın yanındadır. Bildirisi .ta Anadolu'nun içinden, ta halkın içinden gelmekte dir.
36
haziran amasya genelgesi (22 Haziran 1919) " Milletin istiklalini yine milletin azim ve kara rı kurtaracaktır." Amasya genelgesinden. Halka dayalı devletin ilk çekirdeği:
Amasya'nın bir evinde, bir odada gece vakti ha zırlanan bir genelgeyi oturup tartışanlar ve imzaladık tan sonra Mustafa Kemal adı ile bütün Anadolu'ya ya yılmasını uygun görenler yeni bir Türk devletinin te mellerini atıyorlardı. O evde; Mustafa Kemal, Ali Fu at Paşa, Rauf B ey, Refet B ey bu genelgenin havasını konuşmuşlar ve tartışmışlardı. Dört madde üzerine ya zılan bu genelge bir tehlike çanı ile başlamaktadır, bü tün Anadolu'da bu çanın uğultuları yankılansın isten mektedir: "Vatanın bütünlüğü, milletin bağımsızlığı tehlikededir." Vatanı ve milleti kim kurtaracaktır? O geceki konuşmalar bu konu üzerinde akıp gitmiş ola cak. Bu askerler şu gözlemde birleşmişlerdir: Osman lı hükümeti yüklendiği sorumluluğu taşıyacak güçte değildir. Peki kim, vatanı kurtarmak sorumunu üzeri ne alacak? Sahneye eğilin: 37
Bütün Anadolu karanlık gecenin içinde uyuyor. İz mir düşman çizmesi altındadır, yer yer uyanan ulusal kurtuluş düşünceleri dağınık ve yetersizdir. Kim? Kim? Gecenin içinden, tıkırtılarla bütün Anadolu'ya yayılan şu telgraf hem kurtuluş kaynağım, hem de ye ni doğan Türk devletinin kaynağım göstermektedir, telgrafhanelere gelen ses şudur: "Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır." Asi Mustafa Kemal:
İstanbul, Mustafa Kemal ' i geri istiyordu. O dön meyecek, gitmeyecekti. Amasya'dan İstanbul 'a bazı kişilere gönderdiği mektupta açıkça şunu yazıyordu: "Artık İstanbul Anadolu'ya hakim değil, bağlı kal mak zorunluğundadır." Mustafa Kemal ' in sesinde ve kişiliğinde Anado lu İstanbul 'a baş kaldırıyordu. Mustafa Kemal İstan bul hükümetine göre asi idi, ama bu asilikle birlikte o nun halk önderliği de başlar: Bakın nasıl? Kişisel düşüncelerimizi halka dayamak:
Şimdi Samsun'a çıkan Mustafa Kemal 'in kişisel düşüncesini arıyahm. Nedir bu? Vatanı kurtarmak! Nasıl? İstanbul hükümetine karşı durarak. Bunu kafa sına koymuş. Halk önderi doğuyor. Halkın önüne dü şecek. Ancak asi generalin kafasında taşıdığı ve yüre38
ğinde tutuşturduğu bu kişisel düşüncenin halka daya tılması gerekir. Mustafa Kemal savaşını halka dayaya rak vermek istemektedir. " Binaenaleyh teşebbüsat ve icraatın bir an evvel şahsi olmak mahiyetinden çıka rılması ve bütün milletin vahdet ve tesanüdünü temin ve temsil edecek bir heyet namına olması elzemdir." Amasya Genelgesi 'ni hazırlarken düşüncesi budur: Kişisel olmaktan çıkmak. Halka dayanmak. Ata türk'ün yapı ustalığındaki en sağlam özellik budur. Bu, onun kurtuluş felsefesinin, devrim felsefesinin, devlet felsefesinin özüdür. Amasya'da bir gece:
Saat gece yarısını geçiyor. 21 Haziran 22 Hazira n' a değişiyor. B ir Amasya evindedirler. Tartışmışlar, konuşmuşlardır. Bütün Anadolu uyuyor. İstanbul de rin uykulardadır. O evde, bir lamba yanmaktadır. Ne oluyor? En önemli olay şudur: B ir insan, kişisel dü şüncelerini ulusa mal etmek kararını alıyor. Orada kaç kişilerdir: Yedi, sekiz. İlk kongre. İ lk kararlar ve he men bu kararlar bütün Anadolu'ya duyurulur. Telgra fın altına imza atan Amasyalı telgraf memurunun ha lini düşünelim bir. Biliyor muydu? B ildiği şudur: Amasya'da bir evde toplanan bir avuç insan Sıvas'ta bir ulusal kongre toplamak kararı vermişlerdir. Telg raf işler. 39
Anadolu telgraflıaneleri:
Gece yarısından sonra, yer yer Anadolu telgrafha nelerinde tıkırtılar duyulmaya başlar. Uykulu bir telg raf memuru, şifreyi kağıda geçirir: Genelge Amas ya 'dan. Tarih 21 -22 Haziran 1 9 1 9. Şifre 1 94. Şifreyi çözdükçe memurun gözleri açılıyor. "Vatanın tamami yeti, milletin istiklali tehlikededir." Genç bir telgraf memuru bu. Duruyor. Amasya'dan. Amasya? Amas ya? Peki İ stanbul? Telgraf tıkırdıyor. İ stanbul ' u çıka rıyor aradan bu telgraf. Açık ve kesin: " Hükümeti merkeziye deruhte ettiği mesuliyetin icabatını ifa ede memektedir." Telgraf memuru " Kim diyor bu" kendi kendine. Evet İstanbul hükümetinde iş yok. Olamaz da. O, telgraf memurlarının hükümeti değil . "Milletin is tiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır." " Benim kararım" diyor, telgraf memuru. Kararlı mı yım? Yorgun ve bitkinim. Dört çocuğum var. Karım hasta. Kaç aydır doğru dürüst aylık alamıyorum. Ka saba fırınında ekmek yok. Anadolu göçüyor. Dağlar eşkıya dolu. Telgraf memurunun baş gölgesi, gaz lam bası ışığında duvara vuruyor: Bir halk adamının acılı, tıraşlı portresi , "Bu sese ben ne karşılık verebilirim?" Telgraf memuru kendi kendine soruyor: " Benim ka rarım ! " Amasya benim kararımı i stiyor? Genç telgraf memuru, lamba ışığında bir cigara yakı yor. "Bu ses 40
beni, benim gibi insanları çağırıyor! " Telgraf tıkırdı yor: "Milletin hal ve vaz' ını derpiş etmek ve sadayı hukukunu cihana işittirmek için her türlü tesir ve mu rakabeden azade bir heyeti milliyenin vücudu elzem dir." Telgraf memuru dikkat kesiliyor. Yeni bir ses. Alışılmamış bir ses. Halkın içinden ve halka sesleni yor. Telgraf bitiyor, şimdi sıra, telgrafın altındaki im zaya geldi. Şafağın alacasında, makine kutsal tıkırtı larla o adı da veriyor: Mustafa Kemal. Korkaklar: 21/22 Haziran Amasya Genelgesi Anadolu vali
lerine, mutasarrıflarına varıyor. Osmanlı valilerinin elini yakan bu genelge onların rahatını kaçırıyor. Va l iliği, şeftali bahçelerinde ağaların konukluğu sayan "Osmanlı memuru" eldeğdirmeden, hemen bu telg rafı "Dahiliye nezaretine" gönderiyor. O sıralarda " Müdafai H ukuku M i lliye" kurul larınca çekilecek telgrafların Anadolu telgrafu<1;nelerince alınmaması Posta Telgraf Genel Müdürlüğü'nce bildirilmişti. Mus tafa Kemal bu Osmanlı buyruğun üzerine de yürüyor ve valiliklere, böyle bir buyruğun ulusal sesi boğmak, vatanın parçalanmasına karşı ulusun birleşmesini ön lemek amacıyla verilmiş bir hainlik ve cinayet buyru ğu olduğunu bildiriyor. Bu şifrelerinde hep namuslu bir telgraf memurunun böyle bir buyruğu yerine ge41
tirmeyeceğini söylüyor. Anadolu'nun korkak, ürkek Osmalı valileri, Anadolu'nun yüzdüğü yoksulluk ve düzensizlikten sorumlu bu kapı kulu yöneticileri, Mus tafa Kemal ' in bu şifresini de " Dahiliye nezareti aliye sine" diye, elleri yanarak, elleri titreyerek, sanki ken dilerini hiç ilgilendirmiyormuş gibi, halktan kopmuş yöneticilerin sorumsuzluğu ve kısır görüşlülüğü ile İs tanbul 'a gönderiyorlar. Ama daha o zamanlar telgraf memurları, Mustafa Kemal' in namuslu telgraf me murları, namuslu halk çocukları Anadolu'yu tutmaya başlamışlardı. O korkak valilerin bundan haberleri yoktu. Neden ve ne zaman haberleri oldu ki . . . Halka karşı bütün yönetimler korkak olurlar. Sadece korkak değil , ama Mustafa Kemal ' in dediği gibi halkın sesi ni boğmak için cinayetlerin, hainliklerin de uğursuz or takları olurlar. Bir uyurgezer gibi, boşluklardan çıkar dıkları ellerini, halkın kanına bulaştırırlar. Halkın yanında ve saray düzenine karşı:
Anadolu telgrafhanelerinde namuslu telgraf me murları halk çocukları, şifrelerde yeni çözdükleri bu kurtarıcı adın, Mustafa Kemal 'in sesini yerine ulaştır mış lardır. Neden mi? O halkın sesi idi. Asi sayıldığı andan beri, o halkın yanını seçmiştir. Halk adına baş kaldırmıştır o. "Ulusun bağrından doğan ortak güç." Yeni siyasal terimlerdir, kavramlardır, onun sözleriy42
le, telgraflarıyla gelenler. Saray düzeni neye dayanı yordu? Onun telgraflarını alıp İstanbul 'a gönderen ka pıkulu aydınlarına, curcunacılara. Sömürücülere. Mus tafa Kemal 'le birlikte halk devletinin kavramları, te rimleri de gelir edebiyatımıza, siyasal edebiyatımıza. " Milletin hal ve vaz' ını derpiş etmek ve sadayı huku kunu cihana işittirmek için her türlü tesir ve murake beden azade bir hey' eti milliyetin vücudu elzemdir." Halkın içine katılan, halkın yanını seçen halk ön deri, Amasya Genelgesi 'yle, saray düzenine karşı sa vaşına başlamıştır. Milli Kongre:
Bu savaşta dayanağı nedir? Amasya Genelgesi 'n deki şu satırlar o dayanağı belirtmektedir: " Sıvas'ta milli bir kongrenin vakit geçirilmeden toplanması ka rarlaştırılmıştır." Anadolu telgrafhanelerinden, Ana dolu 'ya milli kongre çağrısını yayan namuslu telgraf memurları, halk çocukları ; bu satırlarda yeni bir dev letin şekil aldığını biliyorlar mıydı? Ama o, 2 1 Hazi ran 'ı 22 Haziran'a bağlayan gecede her şeyi bil iyor du, Osmanlı devleti yıkılıyordu, yerine halka dayalı bir Türk devleti doğuyordu. Anadolu telgrafhanelerinde yayılan ses, bu halkçı devletin sesi idi . Milleti, kendi kendisini kurtarmaya çağırıyordu.
43
temmuz bağımsızlık barışı (24 Temmuz 1923) Devrimcilerin, vatanı ve milleti satanların, yürek leri sızlamadan imzaladıkları Sevres Antlaşması 'nın, örnekse şu maddesini ibretle okumaları gerekir: "Tür kiye 'nin mali işlerini İngiliz, Fransız, İ talyan delege lerinden kurulu bir maliye komisyonu düzenleyecek tir." Rezaletin derinliğine bakın; Komisyon, Türk milletinin alın teri, el emcğı pa ral arl a ılk önce, Kcııdisıııc ve T i\ rki ye 'de kalac<:ik oian İtil:iı' dc:v letlcri işgal kuvvetlerine ait masrafları ödedikten son ra JU U<.iın 19 J 8 1 ari h i n d en beri hilaf devletleri ordu l arının gerek bugünkü Türkiye'de, Osmanlı İmpara torlğu' nun çeşitli bölümlerindeki masraflarını ödeye cektir. Sonra: Türkiye, dolayısı ile zarara uğramış olan cümlece müttefik devletler tebaasının zarar ve ziyanını yerine koyacaktır. 45
Türkiye'nin ihtiyaçları bundan sonra düşünülebi lecektir. Türkiye 'yi soymak, yağma etmek için hazırlanmış bir antlaşma . . . Elbette bu kadar değil. Türkiye'yi bir sömürge haline getirmek için gerekli siyasal, ekono mik, kültürel ağır koşullar. Kapitilasyonlar. Ve o çare sizler takımı, o vatan satıcılar takımı bu antlaşmayı im za ediyor. Bu antlaşma imzalanırken de kimsenin Türk milletine sorduğu yok. Türk milleti ne yapıyor? Türk milleti Anadolu yaylalarında dayatıyor, diretiyor, sa vaşıyor. Peşkeş çekilmiş vatan topraklarını kurtarmak için sıra sıra savaşlar veriyor. Atatürk, nutkunda, Lausanne barışına ayırdığı bö1 ümde, sömürgeci devletlerin, Anadolu halkı zafer ka zandıkça, ölüm fermanında ne değişiklikler yaptığını kıyaslamalı olarak belirtir. İkinci İnönü Savaşı 'ndan sonra sömürgecilerin teklifleri değişir. Ama sömürge cinin dişleri hala vatan toprağındadır. "İzmir bölgesi nin Cemiyeti Akvam'ca tayin edilecek Hıristiyan bir valisi olacak." Anadolu hükümetinin aklının almadığı bir teklif tir bu. Sömürgecilere karşı açılan ulusal savaş sürdü rülür. Sakarya meydan savaşı verilir. Tekliflerin dili da ha yumuşar. Sevres Antlaşması 'ndaki hem soyan, sö müren; hem de hakaret eden dil, değişir. Son teklifler46
de saygıl ı bir hava girer araya. Sömürgeciler, ulusal or dularımızın karşısında haklarımıza saygı göstermek zorunda kalmışlardır. Kuvayı Milliyeciler sömürgecilerin hiçbir oyunu na gelm ezler, Atatürk' ün "tam bağımsızlık ilkesi"ni gerçekleştirene değin savaşırlar? Sömürge orduları, Küçük Asya topraklarında çığlıkları atarak İzmir' e doğru kaçar. Ulusal kurtuluş ve bağımsızlık ordusu nun askerl eri, kurtulan vatan üzerinden yürürken sa tılmışlann antlaşması olan Sevres'i de çiğner geçer ler. Kurtuluş Savaşımızın yankısı, bağımsızlık antlaş masında 23 Temmuz 1 923 'de, İtilaf devletleriyle aynı koşullar i ç inde konuşan yeni Türkiye devletinin dele gelerince imzalanan Lausanne Barış Antlaşması'nda gerçek s esini bulur. Devrimciler, Atatürk' ün Nutu k'unda n bu bölümü i bretle okumalıdırlar. Ekonomik hükümleri kıyaslarken, Sevres' i ve ondan sonra gelen teklifleri gözden geçirir. Şu sözlerin kesinliği ve güzelliği Anadolu Kurtu luş Savaş ı ' nın içinden gelir: "Lausanne'da kapitalüs yonların her nev'i tamamiyle ve ebediyen lağvolun muştur!" Ne büyük bir sevinçle söylenmiş bir söz! Ata türk'ün savaşı tam bağımsızlık savaşıdır. Tam bağım sızlık s avaşı demek, bir ulusun kendini bağlayan bü47
tün sömürgeci koşullardan kurtulması savaşı demek tir. M isakı Milli siyasal bağımsızlığın, kapitülasyon ların kaldırılması ekonomik bağımsızlığın, halka da yalı eğitim hareketi ise kültür bağımsızlığının temel koşullarıdır. Sömürgecilere karşı şanlı bir savaş veren Türk milli kuvvetleri, savaşın ardından, bağımsızlık barışını kurarlar. Burada, Atatürk ilkelerinin ışığında sömürge olmaktan kurtulmanın ana koşullarını yeni den gözden geçirmemiz gerekir. Bağımsızlık barışını koruyabilmemiz için, bu koşulların hayatımızın hava sı haline gelmesi gerekir. Bir millet tam bağımsızlığı na, Atatürkçü görüşe göre, siyasal, ekonomik, kültü rel bağımsızlıklar üçgeninin millet yapısına oturtulma sıyla kavuşur. Bu bağımsızlıklar kendil iğinden gel mez, milletler bu bağımsızlıkları kendileri kazanır ve kendileri yaratırlar. Siyasal, ekonomik, kültür!l(l ba ğımsızlıklarını, yeni dünya koşulları içinde her gün yeniden kazanmasını ve yaratmasını bilmeyen millet ler, bir gün gelir bu bağımsızlıkları yitirmek tehlike siyle karşılaşabilirler. Sömürgecilerin eline düşebilir ler. Sömürge olmak tehlikesini tam anlamıyla yok et mek için, bir millet kendi yapısında, siyasal, ekono mik, kültürel sömürgeciliği kolaylaştıran bütün yolla n kapamalıdır. Atatürk'ün, Lausanne'da Anadolu savaşının kan48
lı kalemiyle i mzalanan bağı msızlık barışından sonra, Türk milletine aşılamak istediğ i ülkü budur: Barış, ba ğımsızlıkların yemişidi r. Bağımsızlık ise, bir m illetin siyasal, ekonomik ve kültürel tam bir özgürlüğe eriş mesi, dış ve iç sömürgelerden kurtul ması demektir. Ateşli bir dille, bağımsızlık barışı için şöyle söy lemektedir Atatürk: " Muhterem efendiler, Lausanne Sulh Muahedenamesinin ihtiva ettiği esasatı diğer sulh tekl ifleriyle daha fazla m ukayeseye mahal olmadığı fikrindeyim. Bu muahedename Türk milleti aleyhine, asırlardan beri hazırlanmış ve Sevres Muahedename siyle ikmal edildiği zannedilmiş, büyük bir suikastın inhidamını ifade eder bir vesikadır." Bu suikastın ortakçıları kimlerdi? Bunlar da iç sö mürgenlerdi. B ir milleti sömürmeye devam etmek için, dış sömürgenlerle birleşen vatan satıcılardı. Ne acıdır ki, Türk milliyetçileri Anadolu'da sömürgecilerle sa vaşırken onlar, vatan satıcılar, Osmanlı devlet düzeni nin koruyucuları oluyorlardı, mukaddesatın, ananele rin bekçi leri sayıyorlardı kendilerini, Anadolu yayla larında savaş veren insanlar i se asi ! Devrimciler, yakın tarihimizde, gericilerin mu kaddesat, hilafet, anane diyerek işi vatan satmaya ka dar götürdüklerini ibretle hatırlamalıdırlar.
49
ağustos harf devrimi (9 Ağustos 1928) " Latin harflerini Müslüman Arnavut okulların da öğretmekte dince bir sakıncı olup olmadığını so ranlara, M e şrutiyet devri şeyhülislamı, " Mesaağ-i şer'i yoktur" demiş. Bu satırları Faik Reşit Unat'ın Türk Dili dergi sinin 1 Ağustos 1 95 3 sayısındaki "Latin Alfabesin den Türk Alfabesine " adlı yazısından aldık. M esa ağ-i şer' inin Türkçe anlamı : Müslümanlıkça izin de mektir. Latin harflerine Müslümanlıkta izin yok. Şeyhülislam böyle buyuruyor. Biliyorsunuz, şeyhü l islama göre, Anadolu'da açılmış Kurtuluş Savaşı 'na da Müslümanlıkça izin yoktu. Bil irsiniz, Güten berg'den aşağı yukarı üç yüz yıl sonra İbrahim Mü teferrika i lk Türk basımevini kurduğunda şeyhülis l ama göre, Müslümanlıkça buna da izin yoktu. Ne den? Nedeni yok! Neden ki bu fetvalar akıl yolu ile veri lmiyordu. Kalıplaşmış gelenekler ve katı inanç lar yolu ile veriliyordu. Ve gerekçe şu idi : Müslü manlık elden gidiyor. Hepimiz yaşadık, yeni Türk 51
harfleriyle yazıp okuduktan sonra İslamlığını yitiren olmamıştır. Müslümanlığa da bir şey olmam1ştır. Ne den ki din bir yazı sorunu değil, bir gönül, bir inanç sorunudur. Bir din şeyhülislama göre değil , kendi i nanç yöntemine, kendi sağtöre yöntemi ne göre şe kil alır. Şeyhülisl am, bir ulusun bağımsızlığını sata cak kadar kendi çevresinin, kendi çıkarlarının, ken di tutkularının etkisinde kalabilir, ama şeyhülislamın yasakladığı, izin vermediği Anadolu kurtuluş sava şı sonunda Türk ulusu bağımsız ve Müslüman kal mıştır. 9 Ağustos 1 928 akşamı Atatürk, Sarayburnu'nda halkın ortasında verdiği bir söylevle harf devrimini açar. Devrimlerimiz arasında en güzel, en halkçı dev rimlerden biridir bu. '' Bütün memleket baştan başa bir dershane halindedir" diyor, o yıl eylül ayında Malat ya'da İnönü. Aradan bir ay geçmiştir. Bağda çocuk, dağda çoban yeni Türk alfabesine sarı lmıştır, bütün bir memleket bir devrim coşkusu içindedir. Atatürk yer y er dolaşır, karatahta başında yeni harfleri öğretir, ilk ön ce kendisi Sarayburnu'nda söylediği şu sözlere uyar: "Yeni Türk harflerini çabuk öğrenmelidir. Her va tandaşa, kadına, erkeğe, hamala, sandalcıya öğretiniz. Bunu vatanperverlik ve milliyetperverlik vazifesi bi liniz." 52
3 0 Ağustos 1 928 'de, Sarayburnu söylevinden son ra, Dolmabahçe Sarayı 'nda alınan devrim kararının i lk maddesi şudur: " Milleti cehaletten kurtarmak için kendi diline uymayan Arap harflerini terkedip Latin esasında Türk harflerini kabul etmekten başka çare yoktur." Bir uygarlık değişimidir bu. Bu devrim uygarlık yolumuzu Batı uygarlığına bağlayan köprülerden bi ridir. Halkça sevgiyle beslenen devrimlerden biridir. Hani Müslümanlıkça izin yoktu? Halk, Müslüman Türk halkı bu devrimi benimsemiş ve bu harfleri öğ. renip okuyup yazmıştır. Müslümanlık gitmemiş, ama her yeniliğe karşı koyan yasakçı ortaçağ anlayışı dev rilip gitmiştir, hem de halk yönünden devrilmiştir. Yıl lar sonra, Atatürk düşmanları, eski yazı gelsin derler ken, elbetteki Müslümanlığı istemiyorlardı, neden ki Müslümanlık yerli yerindeydi, onlar, çıkarlarına uygun gelen karanlıklardan yararlanan yasakçı ortaçağ düze nini istiyorlardı. Yeni Türk harflerini kimse silemez, o, yurdun is tasyonlarına işlenmiştir, Maşallah'larla halk otobüsle rine işlenmiştir. Yol verin dağlarla kamyonlara ç izil miştir, köy okullarının kapılarına, nüfus kağıtlarına kazılmıştır ve bir cumhuriyet kuşağının kurduğu yeni bir yazı dilinin alfabesi olmuştur. Devrimleri halka 53
bağlamanın yolunu bilen Atatürk, Sarayburnu 'ndan Anadolu'ya geçmiştir, dolaşmıştır, cumhurbaşkanı olarak değil, başöğretmen olarak; cumhurbaşkanı ye ni harfleri her vatandaşa, kadına erkeğe, hamala, san dalcıya öğretmekte, bir öğretmen gibi çalışmıştır. B ir yılın sonunda Türk çocukları ilkokulların birinci sınıf larında Tevfik Fikret'in şiirlerini yeni yazı ile oku muşlardır. Gazeteler yeni yazı ile çıkmışlar, kışlalar dan, en ıssız devlet dairelerine değin devlet yazısı ye ni Türk harfleriyle yazılmıştır. Harf devriminin bizi ortaçağdan kurtarıp yeni ça ğa, Batı uygarlığına bağlanmaktaki devrimci özü ya- . nında, bir de halkçı yanı vardır ki; halka inen bir dev rimin nasıl yayıldığını, nasıl benimsendiğini gösterir. Devrimci için, halkçı için harf devriminin birçok öğ retici yanları vardır. Bir kerre, yapacağınız bir devri mi halkın içinde, halka dayanarak, halkın ortasında ya pınız. Açık yürekle, gözüpek, inançla Saraybumu söy levini veriniz. Ve öne düşünüz, halkın arasına karışı nız, karatahta başına geçiniz. Devrimin coşkusunu il k önce kendiniz yaşayınız. Elektrik akımı gibidir dev rim, coşku payı halkın damarlarına yayıldı mı, bir uç tan bir uca akıp gider. Biliyorsunuz doğrudur, biliyor sunuz. güzeldir. Bu coşkuyu yayabildiniz mi, hiç kor mayın; halk da doğrudan, güzelden yanad ır. 54
eylül halk tarafından halk adına halk için (4 Eylül 1 9 1 9) S ıvas Kongresi anılarından biri de şu: " Uzun bir tahta masa üzerine örtülmüş adi basmadan sofra örtü sü ile basit sandalyelerden ibaret olan yemek salonu nun kapısının önüne bir mektep karatahtası konmuş tu. Karatahtanın üzerinde yazılmış yemek listesinde k uru fasulye, pilav, üzüm hoşafı ibaresi vardı." (*) Bu Sıvas Kongresi ' nde bir akşam yemeği idi. Şim di o sofrada, Türkiye'nin ölüm kalım sorunlarını tar tışan kongre üyelerini düşlüyorum. 1 1 Eylül'de biten Sıvas . Kongresi 'nin 1 O maddelik bildirisinde bugün bile coşku ile okunacak iki madde vardır; 1 . madde deki Misakı Milli 'nin özüdür: 30 Ekim 1 9 1 8 tarihin deki sınırlarımız içinde kalan memleket parçal arı bö lünemez ve hiçbir sebeple ayrılamaz bir bütün teşkil eder. İkinci madde S ıvas Kongresi ' nin halka dayana( * ) K ı l ı ç A l i Hatıralarını Anlatıyor- Atatlirk kütüphanesi: 5. Sel Ya yınları- 1 9 5 5 ,
İstanbul. 55
rak gerçekleştirmek istediği ülküdür: '' Ulusal bütün lük ve bağımsızlığımızın sağlanması için ulusal kuv vetleri etkin ve ulusal iradeyi egemen kılmak kesin te meldir." Bu yeni düşünceler, bu yeni ilkeler, bu yeni ülkü- . ler nereden geliyordu? Devlet düşüncesinde bir dev rim oluyordu. Daha 1 0 Ağustos I 9 1 9 'da Halide Edip, Mustafa Kemal Paşa'ya İstanbul 'dan şöyle yazıyordu: "Birbirini yok eden çıkar, hırsızlık ya da serüven ve ün adına yaşayanların hırsını doyurmaya yanyan hü kümet yerine, ulusun esenlik ve gel işmesini sağlayıp, halkı, köyleri, sağlığı ve anlayışı ile çağdaş bir halk ha line koyabilecek bir hükümet görüşü ve uygulaması na ihtiyacımız var." Şu gözlem üzerinde duralım: Birbirini yok eden çıkar, hırsızlık ya da serüven ve ün adına yaşayanların hırsı. . . Hükümet görüşü bu temele dayandı mı çıkar ta kımı yerine başka bir çıkar takımı, bir hırsızlar takımı yerine bir başka hırsızlar takımı gelir ve siyaset, bu ta kımların tahterevallisi haline gelir. Çıkarların, hırsız lıkların, serüvenlerin, ün tutkularının altında halk ezi l ir, sömürülür, yoksul ve fakir düşer. Sıvas Kongresi daha baştan devlet görüşünde ye ni bir açı ile halka yöneliyordu. Bir devrim görüşü idi bu: Halk devleti ilkesi doğuyordu. Ulusal Kurtuluş Sa56
vaşı hem kendi savaşı ülküsünü, hem bu savaş sonun da doğacak bağımsız Türkiye'nin devlet felsefesini çi ziyordu. Sıvas Kongresi 'nin özünde Kurtuluş Savaşı ile Cumhuriyet iç içedir. Halk kurtulacaktı. Bu tüm bir kurutluş olmalı idi . Tam bir bağımsızlık, tam bir kur tuluş. Sıvas Kongresi 'nde manda olup olmamanın tar tışılması yapılmıştır. Mustafa Kemal ateşli ve geri dön mez bir manda düşmanı idi . Tam bağımsızhğın, tam kurtuluşun yanında idi. En uygunsuz koşullar içinde bile Mustafa Kemal, Amerikan mandasını kabule ya naşmıyordu. Onun sömürgeciliğe açık savaşının kesin tutumu budur. Bir halk devletinin tam bağımsız olma sını istiyordu. Amerikan mandasının iyiliklerinden, gerekliliğinden söz açanlara, örnekse Bekir Sami Bey'e, yiğit bir halk önderi gibi soruyordu: "Lehimizde bu kadar iyi koşullar ileri süren Ame rika hükümeti bu şekildeki mandaterliği kabul etme sine yani buna katlanmasına karşılık Amerika adına ne gibi yararlar ve çıkarlar sağlamış olacaktır? " Tam bağımsızlık i steyen halk önderinin sorusu budur. Bir bozguncu, bir çıkarcı, bir yarı inanmış İs tanbul 'un karşısına, Mustafa Kemal Anadolu halkının sesiyle böyle sağlam ve kesin çıkmış, her türlü yaban cı gölgesine karşı koymuş ve Amerikan mandası iste yenlerin isteklerini S ıvas toprağında gömmüştür. Ar57
tık kimse bir yabancı ulusun mandasını isteyemeyecek, Türk halkı kurtuluş savaşını kendi emeğine, kendi ka nına dayanarak verecek ve devletini , bütün dünya sö mürgecilerine karşı kesin bir zafer kazanarak, tam ba ğımsızlık ilkesi üzerine kuracaktır. Sıvas Kongresi ' nin bir güzelliği, bir yüceliği de buradadır. Ve orada, Sı vas Kongresi'nde yeni bir Türk devletinin, bir halk ta rafından·, halk adına, halk için yeni bir devletin teme li atıl ır. Halk tarafından, neden ki, halkın kurtuluş ve uyanış isteğinin devletidir. Halk adına, neden ki, He y' eti Temsi liye adına ışıklı imzasını atan Mustafa Ke mal artık halktan biridir. Ve halk için . . . Neden ki, bu savaş Türk halkının tam kurtuluşu içindir. S ıvas Kongresi 'nde, Mustafa Kemal ' in halk önderliği portresi , dört bir yanından Anadolu güneşi vurmuş gibi ışıldamaktadır. Halka da yanan insanın korkusuzluğu, inancı , atılganlığı. Sı vas 'a giderken Erzincan boğazında eşkıyaların yol ke seceği h aber verilir. Mustafa Kemal 'in kararı şudur: " Sağdan soldan gelecek, uzak mesafedeki ateşle re önem verilmeyerek otomobil ler hızla şose üzerin de ileri yürümeye devam edecekler. Vurulan ölen olur sa, onlarla uğraşılmayacak . . . " Sıvas' a varı lacak. Ve Sıvas Val isi Reşit Paşa 'ya, Erzurum 'dan tcl g58
raf: İnanç sesine bakınız, derin halk kaynaklarından ge len sestir bu: " Burada şunu bildireyim ki, ben ne Fransızların ve ne de herhangi bir yabancı devletin koruyuculuğuna dü şecek kişilerden değilim. Benim için en büyük korun ma noktası ve sığınma kaynağı ulusumun göğsüdür." B u inanca varabilmek için, insanın o ulusla ne de rin bir bağ kurmuş olması, halka ne derin bir sevgiy le bağlanmış olması gerekir. Ve, bir gece Sıvas telgraflıanesinden Osmanlı dev letinin vatan satıcı Dahiliye Nazm 'na seslenişi: "Alçaklar! Caniler! Düşmanlarla millete karşı ha ince düzenlere girmiş bulunuyorsunuz! " Sıvas Kongresi 'nden bugüne gelen ses şudur: Bir ulus gerçek bağımsızlık, gerçek kurtuluş yolunda ka rarlı oldu mu, ne iç hainler, ne dış sömürgeler bu ka rarın karşısında duramazlar ve bir ulusun tarihsel akı şı karşısında her türlü geriletici, düzenci engel yıkılıp gider. Devrimcinin Sıvas Kongresi ' ne yüreğiyle ve ka fasıyla eğilip bakması gerekir: Orada, halk tarafından, halk adına, halk için kurulmuş bir devletin bütün özü, bütün ilkeleri, bütün koşulları vardır. Bütün bu olay lar, bir halk sofrasında halk yemeği yenen o gündüz ler ve geceler içinde gelişmiştir. 59
ekim halkın kanı ve zaferi üzerine kurulan yönetim: cumhuriyet (29 Ekim 1 923 ) Ankara Kalesi 'nden cumhuriyetin top sesleri du yulurken doğanlar kırk yaşlarındadırlar. Tam anlamıy la cumhuriyetin çocuğudurlar. Cumhuriyet yasalarıy la, cumhuriyet sorunlarıyla ve cumhuriyet eğitimiyle yoğrulmuşlardır. Ve onların, cumhuriyetin anlamını ve kaynaklarını bilmeleri gerekir. Onların cumhuriye te karşı borçları ve ödevleri vardır. Devrimcinin bil mesi gereken ilk nokta, cumhuriyetin halkın emeği ve kanı ile kurulmuş olması gerçeğidir. 29 Ekim 1 923 gü nü Türkiye Büyük Millet Meclisi 'nde olup bitenler i lk bakışta bir kabine buhranı gibi yorumlanabilir. Bu buh rana bir çare arıyor Mustafa Kemal. 28 ekim gecesi Çankaya'daki küçük bağ evine çağırdığı paşalara -Sa karya' nın ve Dumlupmar ' ın halk ordusu paşaları : Ke malettin Sami Paşa, Halit Paşa- Mustafa Kemal: - Yarın cumhuriyeti i lan edeceğiz, diyor. 61
Gençl iğinden beri yüreğinde sakladığı bir sırrı söylüyor, bu sırrı halk ordularının tartışma götürmez zaferi üzerine ve bu ordunun paşalarına söylüyor. Kur tuluş Savaşı günlerinin alın terinden, çilelerinden, acı larından, kan ve emek denizinden gelme bir sestir bu. Kabine buhranı çok gündel ik bir yorum kalıyor. Cum huriyet, tepelerde, vadilerde, ovalarda çarpışan bir hal kın ta yüreğinden geliyor, bu savaşın anlamını bulma lı, halkın emeğine ve akıttığı kana devlet olarak bir ad vermeli, bu adı halk ordusunun paşalarına söylüyor Mustafa Kemal, Türkiye Büyük Millet Meclisi Ordu ları B aşkumandanı ve halk devletinin başkanı 1 5 gün önce Ankara başkent olmuştur, bozkırın ortasında ye ni bir Türk devleti doğmuştur-: - Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz, diyor Bir yıl önce, büyük halk zaferinin ardından, kan ve duman günlerinin sonunda, 1 Kasım 1 92 2 'de, Türk ulusunun egemenliğine " musallat" olan Osmanoğul ları saltanatı yıkılmıştı. Türkiye Büyük Millet Mecli si 'nin küçük bir odasından, saltanatı kurtarmak iste yen ve kan ve emek üzerine doğan yeni bir devleti gör mek istemeyen gericilere, gelenekçilere Mustafa Ke mal şöyle sesleniyordu: - Egemenlik ve saltanat hiç kimse yönünden hiç kimseye bilim gereğidir diye konuşma ile tartışma ile -
verilemez. Egemenlik, saltanat güçle, zorla alınır. Os manoğulları zorla Türk ulusunun egemenlik ve salta natına el koymuşlardır. Bu tasallutlarını altı yüzyıldan beri sürdürmüşlerdir. Şimdi de Türk ulusu bu saldır ganların sınırlarını hatırlatarak, egemenlik ve saltana tı isyan ederek kendi eline emeğiy.l e, eylemiyle almış bulunuyor. Bu bir olup bittidir. Söz konusu ulusa, sal tanatı, egemenl iği bırakacak mıyız, bırakmayacak mı yız sorunu değildir. Sorun, aslında olup bitti haline gelmiş bir gerçe ği söylemekten ibarettir. Bu olacaktır, ne olursa olsun. Burada toplananlar, Meclis ve herkes sorunu doğal gö rürse, düşünceme göre uygun olur. Aksi takdirde yine gerçek ifade olunacaktır, ama olabilir ki bazı kafalar kesilecektir. Cumhuriyet, halkın egemenliğine dayanan halk devleti daha o gün kurulmuş oluyordu. Cumhuriyet düşmanları, halk düşmanları bu yeni devletin karşısın da duramayacaklardı, neden ki cumhuriyet bir olup bitti idi. Türk ulusu isyan etmiş, dış ve iç sömürgele re baş kaldırmıştı. Halk kendi zaferinin devletini, ke di devletini kuracaktı . Cumhuriyet, bu kutsal olup bit tinin, halkın kendi devletinin adı idi . M ustafa Kemal halkın sesi idi. Bu isyan, bu yeni devlet düşüncesi ona daha yıl63
larca önce gelmişti. 1 9 1 8 'de büyü savaşın sonunda Pe rapalas otel inde konuştuğu bir İngiliz yazarına, bu adı henüz bi linen halk generali ; - " Bu böyle olmaz, vatanı baştan başa değiştirmek gerek, yenileştirmek gerek" diyordu. ( * ) Vatanı halka dayanan yeni hir düzenle değiştire bil irdi . B u düzenin temeli halkın emeği olabil i rdi . Bu düzenin temeline kurtuluş savaşlarıyla halkın kanı da karıştı . Devrimci, hiç, hiç unutmamalı cumhuriyetin temelinde bu iki öğe sapasağlam duruyor: Emek ve kan. Emek halkın, kan halkın idi. Cumhuriyetçi bu yüz den vatanı baştan başa değiştirmek isterken emeğe ve bağımsızlığın damarlarında akan halk kanına dayan malıdır. Bir cumhuriyetçi önder, İnönü de şöyle demişti : "Bir köy çocuğunda yarının cumhurbaşkanını göreme yenler gerçek cumhuriyetçi olamazlar." Büyük bir halk kırizmasının bildirisi idi bu. Toprağı öyle işleyecektik ki, bir gün Anadolu kerpicinin içinden bir köy çocu ğu cumhuriyetin başına geçebilecekti. Cumhuriyetçi eğilim Köy Enstitüleriyle bu krizmayı gerçekleştir meye yönelmişti . Halkın sesi derinlerden gelecekti ve (*)
..
Haluk Y . Şehsuvaroğlu - Tarihçi gözüy l e Atatürk, Va�lı k Yayııı
lan, 1 9 5 8 .
64
bir gün köy çocuğu cumhurbaşkanı olabilecekti. Köy Enstitüleri ile cumhuriyetin derin bağları vardı. Köy Enstitülerine karşı duranlar kökte cumhuriyete ve hal ka karşı duruyorlardı, onlar halkı üste getiren bir ger çek demokrasinin, halkın özüne siyasal güç veren bir demokratik düzenin karşısında idiler. Elbette bir köy çocuğunda yarının cumhurbaşkanını göremeyenler, bir köy çocuğunun önüne yığılan eğitim engellerini yıkmak istemeyenler ve demokrasinin ana koşull arın dan biri olan eğitim eşitliği için savaşmayanlar gerçek Cumhuriyetçi olamazlardı. Sadece Cumhurbaşkanı değil, bir köy çocuğunda, Türkiye'nin sonsuz insan ha zinesinin milyonlarında yarının bilginlerini, ozanları nı, yazarlarını, ressamlarını, doğa araştırıcılarını, yurt yöneticilerini, halk ve toplum önderlerini görmeyen ler, görmek istemiyenler de Cumhuriyetçi olamazlar dı. Cumhuriyet ancak ve ancak kendisini yaratan hal kın olanaklarıyla gelişebilir, yaşayabilirdi. 29 Ekim 1 923 'te bir Ankara akşamında Türkiye Büyük Millet Meclisi 'nde, bir halkçı ozan, Mehmet Emin Yurdakul, Cumhuriyet yönetiminin adını ve anlamını şöyle çizi yordu: - Tutsağa özgürlük ve yoksula mutluluk getirecek bir yönetim: Adı Cumhuriyet'tir bunun. Ş imdi kırk yaşında olanlar bütün bu olayları tarih65
sel çizgileri ve geli şimleriyle gözden geçirip kendile rine sormalıdırlar: Ben gerçek bir cumhuriyetçi mi yim? Halkın emeği ve kanı üzerine kurulu Cumhuri yete karşı görevlerimi yapıyor muyum? Cumhuriyetin temellerini, emeğimle sağlamlaştı rıyor muyum? Cumhuriyeti, bir köy çocuğundan cum hurbaşkanına çıkaracak eşitliklerle, olanaklarla bezi yor muyum? Ben, Cumhuriyet kuşağı, ben aydın, ben halk devletinin vatandaşı, halkın emeğine ve kanına karşı olan borcumu ödedim mi? Mustafa Kemal, 29 Ekim 1 923 'de, saat 20.45 'ler de ilk Cumhurbaşkanı seçiliyor ve büyük gaz lamba sı altında söylevini şöyle bitiriyor; - Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaf fer olacaktır. Bu inanca yüreğimizden kattığımız ne dir? Halkın mutluluğu için neler yapıyoruz? Cumhu riyetin başarısı için emek veriyor muyuz? Halk devle tinin zaferi için çalışıyor muyuz? Cumhuriyetin sorun ları bunlardır. Devrimcilere, halkın derinliğinden ko pup gelen karşılık şu olmalı : Cumhuriyetin halkın mut l uluğu olduğuna inanıyoruz. Emeklerimizi bu uğurda birleştiriyoruz ve halkın zaferini cumhuriyetin zaferin de görüyoruz.
66
kasım bir halk önderinin portresi ( 1 O Kasım 1 938) Devrimci, Mustafa Kemal Atatürk'ün yaşantısını incelerken, onun portresine vuran halk ışığını gözden kaçırmamalıdır. Anca bu ışıklarladır ki onun yaşantı sının, savaşlarının, devrimlerinin, ilkelerinin ve felse fesinin köklerine ve anlamına varılabilir. Bu ışık için de ona verilecek en güzel ve anlamlı ad halk önderi oluyor. Selanik'te ateşli ve devrimci bir kurmay, Ça nakkale'de Anafartalar kahramanı bir kumandan, bir asker ve birdenbire, Samsun'da ordu müfettişi iken, Anadolu yollarına düşünce ulusun bir bireyi , halktan biri oluyor. Erzurum kongeresinden sonra onu sıcak ve çekici halk giysileri içinde görüyoruz, generallik giysisini, bir halk savaşı içinde ve ardında bir başko mutan olarak giyiyor. Bu giysi içinde bile halkça güç lü olan bir yanı vardır, biçimci ve gelenekçi bir devle tin başkomutanı değildir, halk içinden yaratılmış bir devletin başkomutanı değildir, halk içinden yaratılmış bir ulusal savaş ordusunun komutanıdır. B ir savaş ön deri, bir savaş ustasıdır ve bu savaşın ülküsü halkı tam 67
bir kurtuluşa, tam bir bağımsızlığa kavuşturmaktır. " Milli Mücadele"nin yıldızları ve defneleri parlayan mareşal yakasıyla o, Gazi Mustafa Kemal Paşa, bir kurtuluş savaşına atılmış Türk halkının önderi, alan sa vaşlarının halk önderidir. Mustafa Kemal doğrudan doğruya halk kaynağından gelmektedir, ana ve baba sı halktan insanlardır. Kaynağından başlayan bu halk çizgisi onu bütün yaşantısı boyunca izlemektedir. Bu çizgi onun yaşantısında, davranışlarında, devrimlerin de ve ilkelerinde belirmektedir. Onu 1 9 1 9 Haziranı 'n da Amasya'da karşılayalım. Havza yollarından gel mektedir. Bir genel müfettiş midir? Düşüncelerini ve gücünü biçimci bir devletin otorite kaynaklarına da yayan yüksek bir askeri memur mudur? Amasya'ya halktan bir adam gibi girer. Amasya'ya kurtuluş ordu sunun generali gibi girer. Osmanlı devletinin bütün geleneklerini bırakmıştır, halkın yanını seçmiştir. Durmadan telgraflar, mektuplar yazıyor; bu telg rafları ve mektupları inceleyelim, bu telgrafların, mek tupların havasında bir üçüncü ordu müfettişinin eda sı, kokusu yoktur, halka dayanmış bir insanın sesi, inancı, sertliği ve kesinliği vardır. Erzurum Kongre si 'nden sonra Üçüncü Ordu Müfettişi bile değildir, bir Osmanlı generali değildir, Anadolu halkının Mustafa Kemal Paşasıdır. Erzurum ile Sıvas arasındaki yolu 68
otomobille geçerken, çoktan halkın içine girmiş hal kın önderi olmuştur. Sıvas Kongresi'nden sonra telg rafların, mektupların altında şu kısa, ama anlamlı im za görünür: Hey ' eti Temsil iye adına Mustafa Kemal. Hangi Hey 'eti Temsiliye? Bir avuç ülkücünün kurdu ğu kurtuluş cuntasının başındadır, ama o, bu kurulu, Sıvas Kongresi ' nde halka dayamayı bilmiştir. Kendi kendisini seçmemiştir, kendisini seçmişlerdir. Hey'e ti Temsiliye Başkanlığı ' na Sıvas Kongresi ' nce, yani Anadolu halkınca seçilmiştir. Gücü ve açıklığı bura dadır. Halkın ortasında ve arasında açık ve aydınlık bir savaş vermektedir. Bu Hey'eti Temsiliye neyi temsil etmektedir! Bütün bir ulusu, kurtulmaya karar vermiş bir halkı. Kimi dolaklı avcı ceketl i, kimi belden kemer li paltosuyla o şimdi Ankara halkı arasında ulusal sa vaşın önderidir, Türkiye Büyük Millet Meclisi' nin Başkanı'dır. Ulusal savaş ordularının komutanlık kal pağını, giysilerini ve çizmelerini Sakarya savaşların da giyer. Ulusal savaş resimlerinden en güzeli onu Sa karya savaşlarının sonunda Duatepe'de gösterir. Bu bir bozkır sabahıdır Toprak güz yağmurlarıyla ıslak ve hava serindir. 1 0- 1 2 Eylül günlerinden biri . Torağın üzerine bir keçe sermi şlerdir. Sırtında eski, kaba bir asker pelerini vardır. H alkın pelerini. Onu giymemiş, omuzlarına atmış. Bağdaş kurmuştur. Bacakları ve 69
ayakları kutsal ana topraktadır. Başında Kuvayı Mil liye kalpağı vardır. Dürbünü gözlerine tutmuştur. " Sa karya melhamei kılbrası " dediği, Sakarya savaşlarının son anlarını izlemektedir. 1 3 Eylül'de Sakarya doğu sunda düşman kalmayacak ve düşman çekilip kaçacak tır. Bu resimde, çok dikkatle gözlenince görülen kü çük, çok küçük bir şey var: Mustafa Kemal ' in görü nen çizmesinin tabanında, burunda ufak bir delik var dır. Halk o kadar verebilmiştir ve o, başkomutan o ka darını giyebilmiştir. Biraz sonra, ana vatan toprağı üze rinde doğrulacak ve çizmesinin altından vatan topra ğının ıslak sıcaklığını duyacaktır, ürperecek ve titre yecektir. Toprağının ve halkın yoksulluğunu, bir zafer sabahında ta iliklerinde duymuştur. Bu duyguyu ilke lerinde ve devrimlerinde işleyecektir. Hep halk önde ri kalacaktır. O, odaların, sarayların, törenlerin başko mutanı değildir, kutsal vatan toprağının, çıplak ve ger çek toprağın askeridir, oradan zaferle birlikte gerçek kurtuluşun sesini de getirecektir. Savaşlarının üzerine bir uygalık, bir devrim düzeni kurmasının anlamı bu dur. Ayaklarından yüreğine değin ana toprağın ve hal kın sızısını, acısını, çıplakl ığını, yoksul luğunu duyu70
yor. Cumhurbaşkanı olarak görevi nedir! Havza'dan yola, halktan biri, Mustafa Kemal olarak çıkarken gö revi ne idiyse odur. Erzurum ve Sıvas kongrelerinde halktan biri olarak içtiği gizli andı unutmamıştır: Kur tuluşun, uyanışın önderi olacaktır. Halkın derin kay naklarını sezecektir. Ve bu kaynaklardan devrimleri nin ilkelerini örecektir. Yoksulluğa, geriliğe ve karan l ığa savaş . Törensel bir cumhurbaşkanı olmamıştır. Halk önderi bir Cumhurbaşkanıdır. Büyük ekonomik çelişmeler arasında ortaçağ düzeninden çıkış yolları aramaktadır, halkın kan ve emeğinden doğan devleti halka yöneltmektedir, bir devletçilik önderidir. Yeni leşme yolunda ortaya halktan biri olarak çıkar, Kasta monu'da hasır şapkası ile halkı selamlar. Ve Sıvas do laylarında, karatahta başındadır. Uygarlık savaşının öğretmenidir. B izler, devrimciler onun bu halkçı çiz gilerini iyi izlemek zorundayız. Onun halk önderi port resi kurtuluş ve uyanış savaşımızı ışıklarla doldurmak tadır. Halka ihanet etmemiş bir insandır o. Çıktığı kay nağı yaşan.tısı ile izlemiş, halka dayanmış, halk için sa vaşmış ve yeniden o kaynağa, bütün devrim güçlerini bağrında saklayan halka dönmüştür. 71
Bu yüzden, Mustafa Kemal Atatürk oradadır, hal kın içindedir, halktan yana, halk için ve halk uğruna Türk ulusunun devrimci çabalarını yönetmekte, gene de, kuşakların halk önderi olarak kalmaktadır. Musta fa Kemal Atatürk'ün portresi bu açıdan incelenince, halkın ışığı içinde o, her zaman ve her zaman Türki ye sorunlarının çözümleyicisi olarak kalmaktadır. Ne den ki, o halk olmanın, halka önder olmanın sorunla rını çözmüştür.
72
aralık atatürk' ün ankara' ya gelmesi (27 Aralık 1 9 1 9) Devrimci, Türk kurtuluş ve bağımsızlık savaşı nın bazı temel günlerinin kavramını ve anlamını iyi ce aydınlatmış olmalıdır. Bu kavramlardan, bu olay lardan, bu tarihsel günlerden aldığı ışıktır ki, ona, bugün yaşadığı olayların açıklanmasını kolaylaştırır, bu günlerin taşıdığı kavram ona ülküsünde güç, dü şünce aydınlı ğı verir. Sıvas Kongresi ' nin sonunda kurulan Hey'eti Temsiliye, A nkara 'da çalı şmak ka rarını veri r. Hey 'eti Temsil iye'nin ne yapmak istedi ğini, ne için kurulduğunu anlamak i çin de ulusal kur tuluş ve uyanma savaşımının bir çeşit kurucu Mecl i si olan Sı vas Kongresi 'nin (4 Eylül - 1 1 Eylül 1 9 1 9) aldığı kararları gözden geçirmek gerekir. Bu karar ların en önemlisi Türk vatanını ayrılmaz, parçalana maz bir bütün olarak kabul etmesidir. Misakı M illi sınırları dediğ imiz sınırlar i ç inde, Sıvas Kongresi, Türk vatanından bir parçalanma kabul etmez. Hey'e ti Temsiliye Türk vatanının bütünlüğünü koruyacak tır. Bu yol da neden yararlanacaktır? Sıvas Kongresi-73
'nin aldığı kararlardan biri de bu kaynağı açıklar: Ulusal bütünlük ve bağımsızlığımızın sağlanması için ulusal kuvvetleri etkin ve ulusal iradeyi, üstün kılmak kesin temeldir. Hey ' eti Temsiliye, ulusal kuv vetleri birleştirmek ve ulusal iradeyi ulusal savaşın yaratıcı gücü haline getirmekle görevlendirilmiştir. Yer yer uyanan bağımsızlık ateşlerini Sıvas Kongre si Hey' eti Temsi l iye adına toplar. Sıvas Kongresi ' nin kararlarından biri de budur: Ulusal vicdandan doğan vatan ve ulus kurumlarının birleşmesinden toplanan genel yığın bu kez (Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti) unvanı ile adlandırılmıştır. Devrimciler, Sıvas Kongresi'nin kararlarına dik katle eğilmelidirler: En ağır koşullar içinde Türk hal kı bir devlet, ulusal bir devlet kurmaktadır. Bu devlet halk kuvvetlerine dayanan bir kongre devletidir. Ka rarları halkın kendisi almaktadır. Sıvas Kongresi 'nce seçilen Hey' eti Temsiliye bu kongre devletinin yürü tücü, yönetici kuruludur. Bu kurul, kongre devletine yeni bir çalışma merkezi seçmiştir: Ankara. Ankara, bu seçimle ve Atatürk ve arkadaşlarının gelmesiyle ulusal halk devletinin yüreği olmuştur. Ulusal halk devletinin temeli Ankara'da atılmış, ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi burada açılmış, Sakarya'dan top sesle ri duyulurken, ulusal bağımsızlık iradesinin dayanan, 74
yıkılmayan kal 'ası olmuştur, tarihsel kal 'asından ilk cumhuriyetin top seslerini duymuş, yeni Türkiye'nin yapıcı kadrosuna konaklık etmiş, Türk devrimlerinin ülkü ve bil im kaynağı olmuştur. Atatürk'ü bağrına bas mış, yanık toprağından ona ulusal ateşin sıcaklığını vermiş ve gene bütünlüğe, bağımsızlığa kavuşmuş bir Türkiye adına onu sonsuz yaşayışında topraklarında, Anıttepe'de konuklamıştır. Atatürk, Hey' eti Temsiliye'nin Ankara'ya gelişi ni ve işe başlayışını 27 Aralık 1 9 1 9 tarihli şu bildiri ile yurda yaymıştı : " Sıvas'tan Kayseri tarikiyle Ankara'ya hareket e den Hey' eti Temsiliye bütün güzergahında ve Anka ra'da büyük milletimizin har ve samimi tezahüratı va tan perveranesi içinde bugün muvasalat eyledi. M ille timizin gösterdiği eseri vahdet ve azim memleketimi zin temini istikbali hakkındaki kanaatleri, layetezelzel bir surette tarsin edici mahiyettedir. Şimdilik Hey' eti Temsiliye merkezi, Ankara'dadır. Takdimi hürmet ey leriz efendim." Hey'eti Temsiliye adına Mustafa Kemal
27 Aralık 1 9 1 9 'da Ankara'ya gelen Mustafa Ke mal ve H ey'eti Temsil iye ulusal savaşın karargah ını Ankara'da kurmuş. Ankara ulusal savaşın inanç oca75
ğı, cumhuriyet ve devrim Türkiyesi 'nin ülkü odağı ha line gelmiştir. Cumhuriyetçiler, devrimciler ve Ata türkçüler için "Ankara havası " , "Ankara ruhu" , "An kara okulu" Türk devrimleri ve yeni Türk uygarlığı nın anlamını ve ülküsünü deyimleyen ortak değerler yerine geçmiştir.
76
DEVRİM GEZİSİ (*)
(*) Bu yazı Türk Dili Dergis i ' nin Kasım 1 970 tarihli 230. sayısın da yayımlanmıştır.
77
" Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, pek iyi bilirsiniz ki, eski Babıali hükümeti değildir, eski Os manlı devleti değildir. Onlar artık tarihe karışmıştır. Düşmanlarımız Osmanlı devletini yıkarak temel öğe Türk ulusunu da yok etmek istiyorlardı. Oysa Türk ulusu, yeni bir inanç ve kesin bir engel aşarltkla ye ni bir devlet kurmuştur. Bu devletin dayandığı temel ler 'taf!Z bağımsızlı k ' ve 'bağsız koşulsuz ulusal ege menlik 'tiF: "
(Gazi Mustafa Kemal, Akhisar, 5.2 . 1 923)
Gazi Mustafa Kemal Paşa, 1 3 Ocak 1 923 'te, uzun bir Anadolu gezisine çıkar. Bu gezi, 24 Mart 1 923 günü Kütahya'da sona erer. Aşağı yukarı yetmiş gün sürer. O günkü koşul larda güç, yorucu bir gezidir. Demiryolları izlenerek, trenle, dekoville, yer yer oto mobille yapıl ı r. 1 3 Ocak 1 923 'te, Ankara'dan çıkan Mustafa Kemal, 1 5 ocak günü akşam vakti, trenle Es kişehir' e varır. "Eskişehir- 1 5 . (A.A) - Paşa hazretle rini taşıyan özel tren, Eskişehir istasyonunda durdu ğunda, Eskişehir halkı, kurtarıcı başkomutanımızın kentte bulunmalarından ötürü, şenlik ve sevince dal dılar. Dükkanlar, özel yapılar, devlet yapıları bayrak larla donatılıyordu. Belediye ve hükümet dairesi ön lerine birikerek halk, Gazi Paşa hazretlerinin kente 79
çıkmalarını bekliyordu. Halkın bu istekli bekleyişini duyunca, Paşa hazretleri, tren"in gece kalkacağına bakmadan ve saygıdeğer annelerinin sonsuzluğa göç mesinden doğan üzüntülerini bir yana bırakarak, halk ile yakından değinmeyi uygun görüp, saat üç buçuk ta mutasarrıflık dairesine doğru yola çıktılar." Bu yolculuğa Mustafa Kemal Paşa, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı ve Türkiye Büyük Millet Mec lisi Orduları Başkomutanı olarak çıkar. Bu gezinin ama cını, orada, Mustafa Kemal şöyle özetler: " Kurtulmuş bölgelerimizde yapacağım bu gezide ilk önce, son ut kulardan bu yana öğrenim ve eğitim ile uğraşan ordula rı inceleyip denetleyeceğim. Sonra, orduların yayıldığı bu geniş bölgelerden Adana'ya uzanan yolculuğumda, bu geziden yararlanıp halkla, 'Müdafaai Hukuk' ve be lediye üyeleriyle pek yakın ilişkiler kurarak, onların is tek ve isterlerini kendi ağızlarından dinleyeceğim." Bu halk yönetimi ve devrim gezisine çıkarken Mustafa Kemal, ardında, dört uzun ve zorlu yıl bırak mıştır ki, kongreler yılı 1 9 1 9 ; Kurtuluş Savaşımızın en çatışık, en bunalımlı yılı, gerilla yılı 1 920; ulusal ordunun emperyalizme direndiği, bozkır savaşları yı lı 1 92 1 ve Dumlupınar'dan İzmir' e, Türkiye Büyük Millet Meclisi ordularının utkuyu atlı-yaya, dağ bel aşarak taşıdıkları, her kurtardıkları köy, kasaba ve 80
kenti, Alaşehir'i, Aydın'ı, Kasaba'yı, Manisa'yı, alev l er içinde buldukları savaş ve barış yılı 1 922 yılı ge ride kalmıştır. 1 922 yılının son aylarında, 1 Kasım 1 922 'de, Kurtuluş Savaşı 'nın en büyük devrimi ger çekleşmiş, kişi ve soy sop egemenliğine dayalı "Os manlı saltanatı" emperyalizmin gölgesinde kaçan son padişahı Vahdettin'le kaldırılmış, Anadol u ulusal yö netimin ve devrimin tarihsel eşiğine varmıştır. Bu geziye çıkarken amacı; yurdun ve ulusun te mel sorunları, savaş - barış, Osmanlı saltanatının artı ğı halifeliğin durumu, yeni devletin temelleri, yıkık, yanık, yoksul yurdun kalkınması ve bu sorunlara uy gulanacak devrimin yoludur. Devrim tarihinde çok il ginç bir dönemi kaplayan bu geziyi, Mustafa Kemal Paşa ile adım adım izleyerek, Türk devriminin niteli ği açısından değerlendirmeye çalışacağız. Bu değer lendirmede başvurduğumuz iki kaynak, Atatürk'ün bu gezideki konuşmalarını toplayan iki kitaptır: Ga zi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri İzmir Yollarında.
(Ankara- İ stihbarat Matbaası, 1 93 9 ) ve A tatürk 'ün Söylev ve Demeçleri. !I (Ankara- Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1 952). Bu değerlendirme ve incelemeyi yaparken Atatürk 'ün konuşma ve sözlerini, çığırını açtığı yoldan arı Türkçe i l e vereceğiz. Bu uzun gezi sırasında, Gazi Mustafa Kemal ' in 81
trenle ve otomobille uğradığı, halkla konuştuğu yer ler, Eskişehir, Arifiye, İzmit, Bursa, Alaşehir, Salihli, Kasaba, Manisa, İzmir, Akhisar, Balıkesir, Adana, Mersin, Tarsus, Konya, Afyonkarahisar, Kütahya gi bi içine Marmara, Ege, Orta Anadolu, Güney Anado lu bölgelerini alan geniş bir yurt parçasıdır, bu geniş Anadolu kesitinde o durmadan halkıyla konuşmalar yapmakta, bıkmadan yorulmadan yurt sorunlarını anlatmaktadır. Bu arada, trenin küçük istasyonlarda da durduğu olmuş, Atatürk kısa konuşmalar yapmış tır. Örneğin, Bi lecik ile Osmaneli arasında, bir küçük köy istasyonunda tren duruyor, Atatürk raylar üzerine iniyor, bir çocuğa çok uzun bir koşuk okutuyorlar. Mustafa Kemal ilgiyle dinliyor, sonra yanındakilere diyor ki : " Bu yaşta bir çocuğa bu kadar uzun bir 'manzume' ezberletmek doğru değildir." Evet, bu geziye Mustafa Kemal, bir ulus önderi, bir başkomu tan olarak çıkmaktadır. Eskişeh ir' e, İzmit'e, Bur sa'ya, İ zmir'e, Kasaba'ya, avcı ceketi, dolaklı avcı pantolonu ve kalpaklı "halk önderi " giysi leriyle gir mektedir. Akhisar ve Balıkesir'e, kalpakl ı, çizmeli, yakasında Kurtuluş Savaşı yıldızı parlayan defneli diktörtgenle "başkomutan" giyitl eriyle girmektedir. Ankara'ya ise, gene, halk önderi gibi sivil döner. Gü ney yolculuğuna çıkmadan önce, bir ara Türkiye Bü82
yük Millet Meclisi ' nde başlayan Lozan Konferansı üzerine görüşmeleri izlemek için Ankara'da kalır. Adana'ya yeniden, sivil giysilerle girer: Yeni siyah bir palto, siyah yelek, siyah ceket, siyah pantolon, kal kık yakalı apak bir gömlekte siyah boyunbağı ve kal pak. Tarsus, Mersin, Konya, Afyonkarahisar, Kütahya gezilerini Başkomutanlığı giyinerek yapar. Anka ra'ya, yeniden Türkiye Büyük Millet Meclisi Başka nı Mustafa Kemal'in sivil giysileriyle döner. Bu ay rıntıların anlamı şuradadır bu aylarda, Türkiye bir sa vaş-barış çizgisi üzerindedir. Giysi simgesi, bu geçit te ustaca kul lanılır: Bir barış önderi olarak, bir halk devletinin sivil başkanıysam da, bir savaş önderi ola rak da, Lozan 'da kesilmiş olan görüşmelere karşı ulu sal kurtuluş savaşını yeniden başlatacak bir başkomu tanım. Giysilerin yaratmak istediği izlenim budur. Bu uzun gezide, bir aranağme gibi durmadan yinelediği "tam bağımsızlık" ve " ulusal egemenlik" ilkeleriyle de ilgilidir bu giysi simgesi. Tam bağımsızlık için çar pışmak gerektiğinde bir askerim ben, Gazi Mustafa Kemal Paşayım; ulusal egemenlik yolunda ise sivil bir önderim, halk önderi, " ulus bireyi " yurttaş Mustafa Kemal ' im. Bu gezide Mustafa Kemal, istasyonlarda, belediye önünde, millet bahçesinde, çitfçiler yurdun da, gençlik yurdunda, h ükümet konağında, Türk oca83
ğında, camide, okullarda konuşur. Genel olarak halk la, kendi deyimiyle " halk temsilcileri " yle konuşur. Gazetecilerle, öğrencilerle, öğretmenlerle, çiftçiler le, esnaflarla, sanatçılarla, tüccarlarla, gençlerle, ka dınlarla konuşmalar yapar. Karşılayıcıları, memurlar, komutanlar, subaylar, belediye ve " Müdafaai Hukuk" kurulları ve "halk mümessilleri "dir. Konuşmalarda bulunan halk kalabalıktır. Örneğin, İzmit'te Anadolu Sineması ' nda yaptığı konuşmayı iki bini aşkın insan dinler. Bu dinleyici kalabalığının toplumsal birleşimi o günkü Anadolu Aj ansı 'nın verdiği bilgiye göre " ulema, eşraf ve her sınıf halka" ilişkin bir kesittir. Mustafa Kemal deyimiyle, "Türkiye halkı " , " halk mümessilleri "dir. Burada Mustafa Kemal 'in halk kav ramı üzerinde durmalıyız. Bir ulusal devrimci olarak, onun halk kavramı, Tiers Etat kavramına çok benzer. Saray soyluları ve din adına ülkeyi yönetenler dışında herkes. Bu gezide Mustafa Kemal, Osmanlı egemen liğini oluşturmuş saray ve bu sarayın çevresinde hal kalanmış yönetici kat dışında, tüm ulusu birleştirerek kucaklar. Balıkesir'de, Paşa Camii 'nde verdiği "hut be"den sonra, sorulara verdiği yanıtlardan birinde şunları söylemektedir: "Bu ulusun siyasal partilerden çok canı yanmış tır. Şunu söyleyeyim ki çeşitli ülkelerde partiler ne 84
olursa ol sun ekonomik amaçlar üzerine kurulmuş ve kurulmaktadır. Neden ki, o memleketlerde çeşitli sı nıflar vardır. Bir sınıfın çıkarını korumak için kurulan siyasal bir partiye karşılık öteki sınıfın çıkarını savun mak amacıyla başka bir parti ortaya çıkar. Pek doğal dır bu. Sözde bizim memleketimizde de ayrı ayrı sı nıf varmış gibi kurulan siyasal partiler yüzünden tanı ğı olduğumuz sonuçlar ortada." Bu yargıyı verdikten sonra, Atatürk, " Bir kez halkımızı gözden geçirelim" diyerek, halk yapısını " çiftçi, çoban, sanatçılar, kasa ba tüccarları, işçiler, aydınlar ve din bilginleri, din adamları " altında toplar. Küçük çiftçilere karşı büyük toprak sahipleri, büyük çiftlik sahipleri var mıdır? Atatürk ' e göre yoktur. Kasaba tüccarlarının dışında, büyük kapitalistler, büyük paramalc ılar var mıdır? Atatürk 'e göre yoktur. Hele, toplumumuzda işçi sını fı denilecek bir sınıf gelişmemiştir. Küçük, ilkel işlik lerde çalışan yirmi bin emekçi vardır. Bunlar fabrika işçisi, endüstri işçisi değildirler. Neden ki, Türkiye'de çağdaş endüstri yoktur. Türkiye endüstri devrimi ça ğını yaşamamıştır. Halk kavramını ulus kavramında birleştirerek, Mustafa Kemal şöyle der: " İşte ben ulu sumuzu böyle görüyorum. Öyle ise çeşitli meslek er lerinin çıkarları birbirlerine bağlı, kaynaşık olduğun dan onları sınıflara ayırmak olanağı yoktur ve hepsi 85
birden halkı oluşturur." Bu " halk" gerçek yüzüyle, Eskişehir istasyonun da görülmektedir. 1 5 Ocak 1 923 günü, Mustafa Ke mal Paşa, istasyona indiğinde, sarıklı din adamları, fesli memurlar, öğrenciler, öğretmenler, kabalaklı er ler, mintanlı köylüler, subaylar ve " kent ileri gelenle rince" çevrilir. Aslında, bu kesit, "bağımsızlık sava şında" birleşmiş, kaynaşmış, çelişkilerini unutmuş bir toplumsal yapıyı göstermektedir. Anadolu Tiers Etat'sıdır bu toplumsal yapı. Sömürgenlerle, saldır ganlarla birleşmiş bir soy sop egemenliğini, dinsel-ki şisel kaynaklı bir yönetimi devirmiştir bu "üçüncü sı nıf" . Mustafa Kemal Paşa, bu görünüşte kaynaşık, derinlerde çel işik " ulusal sınıf" ın, " halkın" önderi olarak, onların arasındadır. Bu halk kavramını ayrış tırdığımız zaman, ortaya çıkarları çelişiklik gösteren sınıflar çıkacaktır. Nası l bir çelişikliktir bu? Türk Ti ers Etat'sının burjuvazisi yoktur. Buna karşılık, kökü nü toprak ve taşradaki üstünlüğünden alan varlıklı "eşraf" vardır. Bozulmuş toprak düzeniyle, geniş topraklara, köylere sahip olabilmiş derebeyleri vardır, kasabalar ticaretini -eskiden Müslüman olmayanlarla i şbirliği yaparak bölüşmüş şimdi ise kendi başlarına yönetmeye zorunlu ve istekli- e l l erinde tutan ortaçağ lı bir a l ı şverişç i l er (çağdaş a n l am d a ticaret burj uvazi-
si değil) bölüğü vardır. Tarihsel bir gelişmeyle Batılı biçiminde burjuvaziye dönüşmemiş olmakla birlikte temel üretim araçlarını -ki, o günlerin Türkiyesi 'nde toprak-, çarşıyı ve akça kaynaklarını ellerinde tut makta, denetlemekte, yönetmektedirler. Mustafa Ke mal ' in ulusal Kurtuluş Savaşı ardından halka baktığı zaman evet gördüğü, üstü bileşik, altı çelişik bir sınıf lar karmaşasıdır, burjuva-emekçi çelişkisi ise, hiç yoktur. Bu gözlem doğrudur. Sultanlığı ve halifeliği -soy sop egemenliğini ve dinsel yönetim gücünü- kal dırarak, burjuvasız ve emekçisiz Tiers Etat' ın, bir yer de bilinçsiz ve biçimlenmemiş sınıfların bir ulusal devrim içinde birleştirilebileceğini düşlemektedir. Burada, Mustafa Kemal, temel ereğine bağlıdır. Türk toplumunu ümmet yapısından ulusa, ortaçağdan çağ daş dünyaya, tek kişiye bağlı soy sop egemenliğinden halk yönetimine ve en önemlisi bağımlılıktan tam ba ğımsızlığa geçirmek istemektedir. Atatürk'ün halk kavramındaki birleştirici, kaynaştırıcı tanımını, bugün diyalektik açıdan eleştirmek kolaydır. Ama 1 923 '!er de, kan ve ateş içinden çıkmış bir yıkık, bir y an ık ül ken i n ortası nda, U l usal Kurtuluş Savaşı 'nı köylü as kerlerle, aydın y u rtscvcrlerle o lduğu kadar, Anadol u eşrafı n ı n desteğiyle, kasaba tüccarl arın ı n yardım ı y l a v e yanı na çekebi l d i ğ i d i n ada m l arın ı n ç a ba l arı y l a ver-
miş bir M ustafa Kemal Paşa için temel sorun sınıfsal sorun değildir. Ulusal sorundur. Türk devriminin tas lağı bu açı dan b ir burj uva devrimi taslağına tıpa tıp uymamaktadır. Türk devriminin Fransız devrimine benzer, benzemez yanları vardır. Türk devrimi daha çok, günümüzde tartışılan " kurtuluş savaşı devri mi"ne, "ulusal halkçı devrim" taslağına uymaktadır. Bu devrimin içerdiği emperyalizme karşı savaş (ulu sal kurtuluş savaşı), yurtseverlerin sınıfsal nitelikleri ni bir yana bırakıp bir ülkü için, Mustafa Kemal deyi miyle " namus cephesi "nde birlikte savaşmaları (ül kü: Ulusal bağımsızlık), ortaçağlı , geri yönetimden halk sınıfl arının oluşturacağı bir yönetime geçiş (halk yönetimi) ve toplum yapısının değişimlerle, dönü şümlerle yenileştirilmesi (devrim), Türk devriminin özüne de uymaktadır. Bir yerde, Ulusal Kurtuluş Sa vaşı ardından, derebeyliğin, taşra soyluluğu ve zorba l ığının ortadan kaldırılmamış olması " ulusal halkçı devrim" taslağının ana çizgisini açıkta bırakmaktadır. Ne var ki, Mustafa Kemal 'in yönetiminde, bu düzelt me, bu dönüşüm, tarihsel aşamanın yasalarına bırakıl mıştır. Halk yönetiminin uygulanabildiği bir toplum da, ister istemez, halkçı dönüşümler gelir, halka kar şı tüm sınıflar gün yüzüne çıkar ve halka karşı tüm güçler bu yolla, halkın kendi uyanıklığıyla yıkıl ır. Bir 88
de şu var, Atatürk'ün yönetiminde gerçek erke her za man, "ulusal devrim" in olmuştur. Halkçı öz, dere beyliği, taşra soylularını ve gelişmeye çalışan burj u vaziyi de -burjuvazinin gelişmesi de devrimin doğal bir sonucudur- bir ölçüde hep baskı, denetim altında tutmuştur. Ulusal devrimin yaratmak istediği devlet, yönetim imgesi olmuştur. 1 923 gezisinde, Mustafa Kemal 'in bir yöntemi vardır ki, Anadolu halk tarihin de ilk uygulanan bir yöntemdir. Bu yöntemde, Mus tafa Kemal Atatürk, Anadolu tarihinde ilk olarak, halkla konuşan, halkla danışan, halkla tartışan ve ulu sal devrimin temellerini halkla söyleşe söyleşe atan bir " halk yönetimi önderi" , bir demokrasi ustası, eği timcisi olarak belirmektedir. Bu olayı, bu yöntemi be lirtmekte önemli bir yarar vardır: M ustafa Kemal, devrimin tohumlarını " halk toprağında" dolaşarak serpmekte, değişimleri dönüşümleri önceden halka haber vermekte, bu konularda halkla inandırıcı karşı lıklı konuşmalar yaparak, " devrimin tarlasını " sür mektedir. B u gezide, M ustafa Kemal hep günün so runlarını anlatmakta, açıklamaktadır. Ne var ki, hep o konuşsun, hep o anlatsın istememektedir. Yönteminin bir güzelliği de burada başlar. 22. 1 . 1 923 günü Bur sa'da Şark Sineması 'nda yaptığı konuşmanın daha ba şında halka döner, "Ben, yalnız başıma konuşmak is89
temiyorum, söyleşmek istiyorum, hangi soruları öğ renmek istiyorsanız bana sorunuz, bana sorular soru nuz, karşılıklı konuşalım" der. Bunun üzerine halk tan, aşağı yukarı yirmi soru gelir ki, anıtlar, yabancı anamal, tarımın gelişmesi, barış sorunu, Türkiye'nin dünya politikasındaki yeri, azınlıklar, halkın uyandı rılması, devrimin ilkeleri, gazeteler üzerine sor.u lar sorulur ve Mustafa Kemal bunlara ayrı ayrı yanıtlar verir (Halk yönetiminde halkla konuşmanın, halkı ay dınlatmanın geleneğini kurar). 3 1 Ocak 1 923 İzmir konuşmasında, kısa bir girişten sonra şunları söyler: "Efendiler! Ben, şimdi burada hazırlanmış bir söylev çekecek değilim. Amacım, halkça, kardeşçe söyleş mektir. Bu dakikada karşınızda bulunan, Türkiye Bü yük Millet Meclisi Başkanı ve Başkomutan değildir. Sadece bir milletvekili ve sizi çok seven bir hemşeh riniz Mustafa Kemal'dir. Bu yüzden, benden neler öğ renmek istiyorsanız açık açık sormanızı dilerim." Sorular gelir, yeni Türkiye devletinin bugünkü te mel leri, kadınların toplumsal hayatımızdaki yeri, Ba rış Konferansı'nda sürüp giden görüşmeler, tarım, ti caret ve endüstrinin gelişmesi vb. Bu yönteme en güzel örneklerden h ın 7 Şubat 1 923 günü Bahkesir'de, Paşa Cam i i ' ndc • ptığı ko n uşm�ı d ı r. Bu konuşmaya, Mustafa Kem:ı ı k önce, "
90
minberde verdiği bir " hutbe" ile başlar. Hutbenin so nunda şunları söyler: " Ben yalnız kendi düşüncemi söylemek istemi yorum. Hepinizin düşündüklerinizi anlamak istiyo rum. Ulusal umullar, ulusal istem, yalnız bir kişinin düşünmesinden değil, bütün ulus bireylerinin istekle rinin, umullarının bileşkesinden oluşur. Öyleyse, ben den ne öğrenmek, ne sormak istiyorsanız, açıkça sor manızı diliyorum." Bu konuşma üzerine camideki halktan yirmiyi aşkın soru gelir. Bu sorulardan biri "hutbeler" üzerinedir. Bu soruya verdiği yanıt, Ata türk'ün bir halk yönetimi ustası olarak özelliğini çok güzel verir: " Ulusun başkanı olan kişinin halka doğ ruyu söylemesi, halkı dinlemesi ve halkı aldatmama sı! Halkı genel durumdan, olan bitenlerden bilgili kıl mak son kerte önemlidir. Neden ki, her şey açık söy lendiği zaman halkın dimağı işleyecek, iyi şeyleri ya pacak ve ulusun zararına olan şeyleri yadsıyarak şu nun ya da bunun arkasından gitmeyecektir. Ancak, ulusun işl erini, ulusa değin işleri ulustan gizledil er. Hutbelerin hal kın anlamayacağı bir dilde olması ve onların da bugünkü gerekler ve isterlerinİ;;'.e değinme mesi hal i fe ve padişah adını taşıyan baskıcıların arka s ından köle gibi gitmeye zorlamak i çindi ." Burada, 1 923 'te, herkesin "Halife ne olacak, din 91
·
ne olacak" diye sorduğu günlerde, Mustafa Kemal, şu gözüpek çıkışı yapıyor: "Hutbeden amaç, halkın uyandırılması, aydınlatılmasıdır, başka değildir. Yüz, iki yüz, bir bakarsak bin yıl önceki hutbeleri okumak insanları bilgisizlik ve uyur uyanmazlık içinde bırak mak demektir. H utbe verenlerin, herhalde halkın kul landğı dille görüşmesi gereklidir." Burada, Mustafa Kemal'in bu gezide uyguladığı bir yöntem daha orta ya çıkmaktadır, konuşarak, danışarak, tarihten, gün delik yaşayıştan, toplumun geri durumundan örnekler vererek devrimin tohumlarını atmaktadır; gelecek değşimlerin, dönüşümlerin, yenileşmelerin tohum larını serpmektedir. Yapacaklarmı açıkça, adıyla söy lemektedir. Balıkesir Paşa Camii 'nde din dilinin Türkçeleştirilmesini istemektedir. Bu "kardeşçe, halkça" söyleşilerle Türk toplumunda neleri değiştir mek istediğini, halkla konuşarak önceden bildirmek te, bir çeşit devrim oylaması yapmaktadır. Değişimlerinin, dönüşümlerinin yöntemi " halk çı bir tutumla" işlenir. Mustafa Kemal, bir yanıltıyla söylendiği gibi tepeden inmeci değildir. B ir örnekle bu tutumunu belirtelim. 1 923 gezisinde halkın en çok ilgilendiği sorun, en çok sorduğu soru, halifelik üzerinedir. Halifelik, bir yasa ile 3 Mart 1 924 'te kal dırılmıştır. O gün, Türkiye B üyük M i l let Mec l i 92
si'nden " Öğretimin Birleştirilmesi Yasası" da onay. l anarak çıkmıştır. Bu dönüşüm olaylarından, aşağı yukarı bir yıl önce, 3 1 Mart 1 923 'te, İzmir konuş masında, halkın " medreseler" üzerine sorduğu bir soru üzerine verdiği yanıtta halifeliğin kaldırılması ve öğretimin birleştirilmesi dönüşümünü önceden bildirmektedir. " İslamlığın toplumsal yaşantısında hiç kimsenin bir özel sınıf halinde varlığını sürC:ürmesine hakkı yoktur. Kendilerinde böyle bir hak görenler, dinsel kurallara uygun harekette bulunmuş olmazlar. Bizde ruhbanlık yoktur, hepimiz eşitiz ve dinimizin kural larını eşitçe öğrenmek zorundayız. Her insan dinini, kutsal inancın yollarını ve kurallarını öğrenmek için bir yere gereksinir: Orası da okuldur." Şimdi, "Öğ retimin Birleştirilmesi Yasası " nı önceden bildiriyor: " U lusumuzun, yurdumuzun bilgi, bilim yurtları bir olmalıdır. Yurdun tüm çocukları, kadın, erkek, benzer yollarla oralardan çıkmalıdır." Bu yöntemi uygulaya uygulaya, sorular sordura, yanıtlar vere ve re; bir ulusçunun en büyük görevi saydığı " halkı uyandırma", "halkı bilinçlendirme" görevini alçak gönüllü, ama bir halk yönetimi önderi coşkusuyla seve yapa; İzmit'te " gericiliği" tanımlaya, Bursa'da " asker, öğrenc i , kadın, erkek herkes anayasayı iyi 93
bellesin! " diye diye; İzmir'de kadınların toplumdaki yerini yücelte yücelte, Akhisar'da tüm yurtseverleri "ulusal namus cephesi " ne çağıra çağıra; Adana'da köylüleri "babamız, efendimiz" sözleriyle onurlaya onurlaya, esnafı " demircileri, dericileri, arabacıla rı " , o eski Ahi ırmağını ulusun " hayat damarı " saya saya; Konya'da gericilere, din kılığına bürünmüş bil gisizlere ateş püsküre püsküre; Kütahya'da verilen ve verilecek savaşın "bir ışık ve devrim savaşı " , ge nel bilgisizliğe " cehl-i umumi "ye açılmış bir savaş olduğunu söyleye söyleye gezisini bitirip Ankara'ya döner. Bu gezide, gnüdelik konuşmaların, dağınık ko nuların, ayrıntıların üzerinde Mustafa Kemal Ata türk'ün asıl söylemek istediği nedir? Kurtuluş Sava şı devriminin özüdür ki, bu konuşmalar süzülünce ortaya çıkan bu devrimci öz, Atatürk'ün sözleriyle, "tam bağımsızlık" ve "bağsız, koşulsuz ulusal ege menlik"tir. Bu devrimci özün, tam açıklanmasını İz mit İktisat Kongresi 'ndeki, 1 7 Şubat 1 92 3 konuşma '>ında buluyoruz ki, şimdiye değin üzerinde iyice du r u lmayan b u konuşma, Atatürk ' ün ve devrimin ' ekonomi politiği "ni veren çok öneml i bir konuşııadır. Burada, Mustafa Kemal Atatürk, Türk toplu :1 tınun temel çelişkisini ayırt eden bir kurtu l u ş sa-
vaşçısı olarak konuşmakta ve " ulusal devrimin" te mel ilkelerini açıklamaktadır. Atatürk'ün "halk kav ramı "ndan söz ederken belirttik, onun için Türk top lumunun o günlerdeki çelişkisi sınıflar çelişkisi de ğildir. O, ana çelişkiyi, İzmit İktisat Kongresi'nde söylemektedir: Bu çelişki, üç sıralı bir çelişkidir, Osman l ı - halk, emperyalizm-sömürgeleşme, geri kalmışlık-çağdaş uygarlık çelişkisidir. Bu gezinin en önemli konuşmalarından biri olan ve Anadolu Ajan sı 'nın " Gazi Paşa'nın bilimsel ve toplumsal önemli bir söylevi " diye verdiği, İzmit İktisat Kongresi aÇış konuşmasını inceleyerek, Mustafa Kemal Paşa'nın, Kurtuluş Savaşı 'nın nasıl bir devrime dönüştürmek istediğini yorumlamaya çalışacağız. 27 Ocak 1 923 İ zmir konuşmasında, " halk tem silci leri " ne açık açık söylüyor: " E fendiler, henüz kurtulmuş değiliz, atılan adımlar, bundan sonra atıl ması gereken adımların başlangıcıdır.'' Gerçek kur tuluş için, iç içe girmiş ve birbirini doğurmuş bu üç çelişkinin (Osmanlı-halk, emperyalizm-sömürgeleş me, geri kalmışlık-çağdaş uygarlık), tam bağımsız lık, halk yönetimi ve çağdaşlaşma doğrultusunda çö zü lmesi gerekmektedir ki, İzmir İkti sat Kongre si 'nde 1 7.2. 1 923 günü yaptığı konuşmadan Mustafa Kemal ' in, bu üç çelişkiyi içeren ana çelişkiyi, ba95
ğımlı yarı sömürge devlet-tam bağımsız ulusal dev let olarak, ele aldığı görülüyor. Ne var ki, Atatürk' e göre Türk ulusunu bağımlayan, Türk yurdunu sö mürgeleştiren tarihsel koşulları n başında Osmanlı yönetiminin ulus kaynağından uzak yapısı, ekono mik tutumu gelmektedir. Ekonomik süreç, ona göre ulusların yükselme ve çökme nedenlerinin başında gelir. " B i r ulusun doğrudan doğruya yaşayışıyla, yükselmesi ve çökmesiyle i lgili ve ilişkin o ulusun ekonomisidir." Osmanlı yönetimiyle ekonomi ara sındaki ilişkilerin temel bağlantısı nedir? Şu sözler İzmir konuşmasında söylenmiştir: " Bir inceleme yaptığımız zaman, üzüntüyle söylemek zorundayız, biz şimdiye değin gerçek, bilimsel, olumlu anlamıy la ulusal bir dönem yaşamadık." Bu gezide, Mustafa Kemal ' in üzerine basa basa söylediği gerçeklerden biri şudur: Osman l ı İmparatorluğu tarihi, devletin ana kaynağını, Türk ulusunu, Türk halkını unuttuğu bir tarihtir. Türk halkı bu tarih içinde unutulmuştur. Devletin ana kaynağı " gerçek yaşama nedenlerini üreten çalışmalardan hep yoksun kalmıştır." "O yö netim yüzündendir ki, Anadolu bu halde kaldı . Saray ların esenl iği, egemenliği uğrunadır ki, Anadolu böy le bakımsız bırakıldı." Bağımlıl ığa giden yol un b a şında, bu yönetimin ana kaynakla, ulusla olan çeliş
96
kisini görüyor Atatürk. Osmanlı döneminde, çağdaş bir süreç olan uluslaşma süreci, devletle-ulusun ba ğıntısını deyimleyen " tarihsel çağdaş aşama yok tur." Ulusal kaynakla bağını koparan bu yönetimin, bu soy sop egemenliğinin, bu ortaçağlı fetih impara torluğunun çöküşe doğru gitmesindeki temel neden ler ilk önce yabancılara "ayrıcalıklar" vermekle, ör neğin Venedikli leri adam yerine saymayıp, onlara bol keseden " kapitülasyonlar " tanımakla başlar. Devlet, hep bu fetih emperyalizmi doğrultusunda sürüp gidecek sanı lır. Dev let gelirleri, yoksul ana kaynağın, Anadolu halkının emeğinden, ürünlerin den çeki lir. Onlar da yetmeyince dış borç lanmalar başlar. "O kadar çok dış borçlanmalar yapıyorlardı ki, o kadar kötü koşullarda borçlanmalara giriyorlar dı ki, bunların faizlerini de ödemek olanağı kalmadı. E n sonunda, bir giin Osmanlı devletinin ' iflas ' etti ğini anladılar. Mal iye işleri hemen 'yabanc ılarca' denetim altına alındı ve başımıza Düyun-u U mumi ye belası çökmüş bulundu." Osmanlı-halk çelişkisi, emperyalizm-sömürge çelişkisini doğurdu, Osmanlı İmparatorluğu bağımsızlığını da yitirdi, sömürgeleş ti, açık pazar oldu. "Arkadaşlar; son durduğum nok tada artık Osmanl ı devleti gerçekte ve açıkça bağım sızlıktan yoksun bir hale getirilmişti. Öyle bir devlet 97
ki, kendi uyruklarına koyduğu bir vergiyi yabancıla ra koyamaz. Gümrük işlemlerini, vergilerini memle ketin ve ulusun gereksinmelerine göre düzenlemek onun için yasaktır. Ve bir devlet ki, fazla olarak ya bancılar üzerinde yargılama hakkını uygulamaktan yoksundur. Böyle bir devlete, elbette bağımsızdır denilemez. Devletin ve ulusun hayatına yöneltilen yabancı karışmalar yalnız bu kadar değil, daha fazla idi. Doğrudan doğruya, ulusun yaşamak için gerek sindiği şeylerde, örneğin demiryolu yapmak için, ör neğin fabrika için, örneğin her şey yapmak için dev let özgür değildi. Her şeye karışıyorlardı. Öyleyse, hayatını sağlayıp sürdürmesi yasaklanmış bir devlet bağımsız olabilir mi? Söylediğim gibi gerçekte dev let bağımsızlığını çotan yitirmişti ve Osmanlı ülkesi yabancıların açık bir sömürgesinden başka bir şey değildi." İzmir İktisat Kongresi ' nde, Türk toplumunun ana çelişkilerini ortaya seren Atatürk'ün, çizdiği ta rihsel oluşum şudur: Kişisel soy sop egemenliğine dayalı Osmanlı fetih imparatorluğu -ana ulus kayna ğının, Türk halkının yaşama ve üretim sürecinin yoksunması- yabancılara ayrıcalıklar verilmesi, ka pitülasyonlar tanınması, -uluslaşma ve çağdaş üre tim ilişkileri sürecinden uzaklaşan Osmanlı toplu98
munda, yönetimin ekonomik kaynaklar araması- dış borçlanma -Düyun-u Umumiye- dış devletlerin içiş lerimize karışması- ekonomik bağımlılık - tam ba ğımlılık-sonuç: Açık pazar, sömürge. İçine, ortaçağlı bir yönetimi, çağdışı bir üretim ve toplum anlayışını alan bu sömürgeleşme, geri kalma sürecinin, Türk toplumunun ana çelişkisi bu tarihsel düğümün çözüm yolu nedir? Bu çözüm, bu tarihsel somut koşullarda, ulusal kurtuluş savaşıyla gerçekleşir. Emperyalizmin kucağına düşmüş Os manlı yönetimiyle ve emperyalizmin saldırıcı, yayıl gan, sömürgen güçleri birleşirl er ve M ustafa Ke mal 'in bu çözüm yoluna karşı çıkarlar ( U lusal Kur tuluş Savaşı başkaldırı ve Mustafa Kemal "baği" sa yılır). Ulusal Kurtuluş Savaşı, tarihsel bir gereklilik le, utkuyla biter ve temel çelişkiyi, emperyalizmle sömürgeleşme arasındaki düğümü ulusal bağımsız l ık bıçağıyla kesip atar. Ne var ki, Türk toplumunu çağdışı bir sömürge durumuna düşürmüş, bu tarihsel geri kalm ı ş l ığın gerçek kurtul uş yol l arı nelerdir? Türk toplumu, nasıl çağdaş tarihin çizgisine gelebi lir? Anadolu gezisinde, Mustafa Kemal ' in halka açıkladığı önemli sorunlardan biri de şudur: Lozan barış görüşmelerinde " emperyalistlerin " çıkardığı en büyük güçl ük, sı ra ekonomik bağımsızlığımıza 99
geldiğinde çıkarılan güçlüklerdir. Batılı emperyalist ler, ekonomik bağımsızlığımıza karşıdırlar. " Lozan görüşmeleri, ekonomik sorunlardan ötürü kesilmiş tir." (Akhisar Konuşması, 5 .2. 1 923). Bu durumu İz mir İktisat Kongresi 'nde tüm açıklığıyla belirtiyor Atatürk: "Efendiler, görülüyor ki, bu kadar kesin ve yüksek bir savaş utkusundan sonra bile bizi barışa kavuşmaktan alıkoyan nedenler doğrudan doğruya ekonomik nedenlerdir. Ekonomik düşüncelerdir. Ne den ki bu devlet, bu ulus ekonomik egemenilğini sağlarsa o kadar güçlü temeller üzerinde yerleşmiş ve yükselip ilerlemeye başlamış olacaktır ve artık bunu yerinden kımıldatmak olanağı kalkacaktır. İ şte düşmanlarımızın, gerçek düşmanlarımızın uygun görmedikleri,bir türlü razı olmadıkları budur." Ama, Mustafa Kemal' in yüzyılların oluşturduğu emperya l izm-sömürgeleşme çelişkisine, barış isterken verdi ği yanıt kesindir: "Biz barış istiyoruz; dediğimiz za man tam bağımsızlık istiyoruz dediğimizi herkesin b i l m e s i gerekir." ( İz m i r 'de h a l k l a konuşm a s ı , 3 1 . 1 . 1 923) Adana 'da 1 6 Mart 1 923 günü çiftçilerle konuşurken, bu çelişkinin çözümünü açıkça ortaya koyar: Ekonomide tam bağımsızlık! " Güzel yurdu muzu yoksulluğa, memleketimizi yıkıntıya sürükle yen çeşitli nedenler içinde en güçlü ve en önemlisi 100
ekonomide bağımsızlıktan yoksunluğumuzdur." Bu konuşmasında Atatürk, sonradan kılık değiştirerek "yeni sömürgeciliğe" dönüşecek sömürme oyunları nı da sezgiyle önceden bildirir: " Bize bazı şeyler vermiş gibi görünürler, ama ekonomik bakımdan elimizi kolumuzu bağlarlar, ekonomik tutsaklıkla bi zi inmeli ederler." Osmanlı-halk çelişkisine karşı, ulus egemenilği ne, halk yönetimine dayalı halk devleti (Atatürk'ün en sevgili ilkesi), geri kalmışlık, çağdaş uygarlık çe lişkisine karşı, Adana esnafına: "Çağdaş olmak, ka fir olmak değildir" diye özetlediği çağdaşlaşma (Atatürk' ün ortaçağa karşı koyduğu aydınlık ilke) ve emperyalizm-sömürgeleşme çelişkisine karşı, tam bağımsızlık (Atatürk' ün en soylu, can verilir ilkesi) bir uluslaşma süreci içinde Atatürk ' ün çelişkilere vurduğu kılıçl ardır. Tam bağımsızlığın temeli de, ulusal ekonominin can damarı ekonomik bağımsız lıktır. Bu ilkenin, İzmir İktisat Kongresi ' nde, Ata türk' ün diliyle kavuştuğu bir adı vardır ki bu, " Ulu sal Emek Antlaşması - Say Misakı Milli 'sidir." Er zurum Kongresi, nasıl ulusun siyasal bağımsızlığı yolunda ant içmişse, İzmir Kongresi de, "halk sınıf l arının" ekonomik bağımsızlık yolunda ulusal bir antlaşmayla "emek değeri " çevresinde birleşmeleri101
ni, dayanı şmalarını isteyecektir. Balıkesir konuşma sındaki " belirsiz" sınıflar tanımından, İzmir'de, Ata türk daha somut bir sınıfl ar tanımına gitmektedir: Ulusal emek antlaşması için, gerçekliğini, varl ığını onadığı " halk sınıflarının", köylülerin, işçilerin, sa nat erlerinin, tüccarların, tüm halkın bir tek erekte birleşmesini istemektedir; ekonomik tam bağımsız lık. Mustafa Kemal ' in, Anadolu gezisinde işlediği " ekonomi politik" ulusal emek andına dayalı eko nomik tam hağımsızlık kavramıyla özetlenebilir, yer yer ayrıntılarla çizgilenen bu ekonomi politiğin, bir ulusal bağımsızlık ekonomisi niteliği şöyle belirti lebilir: Türkiye halk dönemine girmiştir. Halk döne mi ekonomi dönemi demektir. Türkiye halk kayna ğının gözü çiftçidir, çobandır, köylüdür. Bağımsızlık ekonomisine temel katkı bu kesimden gelecektir. Ama, Türkiye 'nin, bağımsızlık sorunu bir çağdaş laşma sorunudur, öyle ise, Türkiye endüstri devrimi ni de gerçekleştirmeye, fabrikalar kurmaya, demir yolları döşemeye, kendi ürünlerini kendisi işlenmiş mal haline getirmeye zorunludur. Bu işler tam ba ğımsızlık ilkesi içinde, ulusun kendi gücüyle, kendi emeğiyle, kendi olanakları yla ve halk yönetiminin işlediği, yürüdüğü bir toplum düzeninde yapılacak tır. Yabancı ana para, anamal (sermaye) gerekebilir, 1 02
çekilebilir, ama Osmanlı devleti ve Hindistan yaban cı ana para yüzünden sömürgeleşmiş, batmıştır. Ya bancı anamalın, ana paranın jandarmalığını yapan bir ekonomi ulusal bağımsızlık ekonomisi değil, bir sömürge ekonomisidir. Burada, halkı ulusal emek antlaşmasına çağırırken, halk dönemi dediği ulusal ekonomi dönemi için, bir simge kullanmaktadır: Sa b an ! Bu simge, o günkü koşul l arda, ç i ftçi -esnaf Anadolu halk yapısının ekonomik gücünü, "temel üretim gücünü" deyimlemektedir. Tam bağımsızlığa doğru nasıl, köylünün, esnafın, sanatçıların kılıçla rıyla yürüdüyse, gerçekçi ve ulusçu Mustafa Kemal, ekonomik bağımsızlığa da, topl umun ana üretici gücü köylüler, esnaf, sanatçı ve işçilerle "çalışan za vallı halkla", onların sabanları, onların yaratıcı, na muslu emekleriyle yürümek i stemektedi r. 2 1 Mart 1 923 Konya konuşmasında bu yürüyüşün " ulusal dağ yolu"nu açıkça çizmektedir: " Ulusumun tüm aydın güçlerinin, ulu sumun gerçek bilginlerinin, bilgin kişilerinin uyandırma ve aydınlatmalarından hız alarak, gezdiğim yerlerde gördüğüm, tanıdığım ulusun kutlanası, şükredilesi, övülesi, çiftçisiyle, esnafıyla, tüccarıyla, bütün köy lüsüyle, onların güvenlerine dayanarak, ileri, durma dan ileri, korkmadan, yılmadan ileri yürüyecek, attı1 03
ğım adımların, yalnız benim adımlarım olmadığını bilerek, b ütün aydınların, bütün iyicil katların, bütün halkın, arı ve büyük ruhlu halkın benimle geldiğine inanarak, güçle dolu, sağlam ve yürekli durmadan, durmadan ileri yürüyeceğim." Bu sözler sınıflar çelişkisini, tarihsel somut ko şullar adına, şimdilik elle tutulan, gözle görülen çe lişkilerin gerisine atan, Türk toplumunun ana çeliş kilerini halk yönetimi, tam bağımsızlık, çağdaşlaş ma ile çözmeye çalışan bir ulusal devrimcinin ger çekçi, toprağa ve topluma ayak basan sözleridir. Bu Anadolu gezisinin somut sonuçları, tarihsel görevi " halk yönetimi önderi " , "ulusal kurtuluş sa vaşçısı" olan Mustafa Kemal, Ankara'ya döndükten sonra 8 Nisan 1 923 'te yayımlanan, ulusal devrimin dokuz ilkesinde özetlenir: 1 . Egemenlik ulusundur (Devrimin ana doğrultusu). 2. Ulusal yaşantıya ve yazgıya Türkiye Büyük Millet Meclisi egemendir. (Türkiye Büyük Millet Meclisi 'nin öncülüğünde yü rütülecektir halkçı devrim.) 3 . Yasalarda, örgütlerde, yönetimde, eğitimde, ekonomide ulusal egemenlik temel olacaktır. (Uluslaşma dönüşümü tarihsel, zo runlu bir aşamadır.) 4. Saltanat diriltilemez. (Os manlı ortaçağının kökleri kurutulacaktır. Gericiliğe ödün verilmeyecektir. Atatürk' ün bu konuda yolu ..
1 04
kesindir, Konya gençleriyle şöyle konuşur: " Sizlere bunun da üstünde bir söz söyleyeyim. Olmaz ya, eğer bunu sağlayacak yasalar olmasa, bunu sağlaya cak Meclis olmasa, böyle gerici olumsuz adımlar atanlar karşısında herkes çekilse ve ben kendi başı ma yalnız kalsam, yine tepeler, yine öldürürüm.") 5 . Yargı yerleri, yargılama kolları , yasalar düzeltilecek tir. 6. Ulusal emek andı için girişimlere, köylüler ya rarına başlanacaktı r : Aşar vergisi kal dırı lacaktır (Anadolu köylüsüyle derebeylik bağlantısı bir yerde kırılacak). Ulusal bankalar güçlendirilecek, demir yolları arttırılacak. 7. Öğretim birleştirilecek. (İzmir halkına söylediği gibi, ilk önce, ortaçağın dinsel ka lesi medrese yıkılacaktır. Ardından laik öğretim ve laik halk okulu gelecek, ondan sonra toplum her yö nüyle, evre evre laikleştirilecektir.) 8. Askerlik süre si azaltı l ac aktır. 9 . Onurlu barı şın teme l i mal i , ekonomik, yönetimsel tam bağımsızlıktır. M ustafa Kemal 'in 1 923 Anadolu gezisi bir devrim gezisidir. Dokuz ilkede de görüldüğü gibi Atatürk bu gezinin "halkça, kardeşçe" havasını ulusal devrime aşılar ki, üç ana dalda yeşerir devrim: Tam bağımsızlık, halk yönetimi, çağdaşlaşma.
1 05
CEYHUN ATUF KANSU Eğitimci anne ve babanın, Müfdale Hanım ve Na fi
Atuf B ey ' in çocuğu olarak 7 Aralık l 9 1 9 'da İ stan
bul Bostancı'da dünyaya geldi. Annesinin ölümü üze rine, Ulusal Kurtuluş Savaşı' na omuz vermek üzere Ankara' ya geçen babasının yanma gönderildi. İ lko kulu Ankara Necatibey İ lkokulu'nda ( 1 932) tamam ladı. Ortaöğrenimini Ankara Gazi Lisesi 'nde ( 1 93 8) bitirdi. Yayımlanmış ilk şiiri de Gazi Lisesi 'nin dergi si "Filiz"de 1 5 Ocak 1 93 8 'de yayımlandı. İ stanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi 'ni okurken ilk kitapları yayımlandı: Bir Çocuk B ahçesi'nde ( 1 94 1 ), Bağbozumu Sof rası ( 1 944) B u iki kitabında, doğa, çocuk ve yurt sevgisine ağırlık verdi. Bu arada, birçok dergide de yazı ve şiir leri yayımlandı. Tıp fakültesini tamamlayıp ( 1 944 ), ihtisasını çocuk hastalıkları üzerine yaptı . Bir süre Ankara'nın gecekondu semti Altmdağ'da sağlık oca ğına benzer bir poliklinik açarak, halk çocuklarına 1 07
sağlık hizmeti götürmeye çalıştı . Bu dönem içinde "Çocuklar Gemisi"( 1 946) adlı kitabı çıktı. Kendi is
teği ile Turhal ' a gitti ve Turhal Şeker Fabrikası 'nda uzun yıllar doktorluk yaptı. Turha1'da bulunduğu dönem içinde halkın sorun larına eğildiği, yurdu ve bu yurdun insanlarını betim lediği şiirlerinden oluşan Yanık Hava ( 1 95 1 ), Haziran Defteri ( 1 95 5 ) ve Yurdumdan ( 1 960) adlı şiir kitapla rı çıktı. 1 959 yılında Ankara'ya geldi ve Şeker Şirketi Genel Müdürlüğü ve Ankara Şeker Fabrikası 'nda doktorluğa başladı. 1 960'lı yılların ardından şiirleri ve yazılarını toplumsal sorunlar ve Mustafa Kemal Atatürk'ün öğretisi üzerinde yoğunlaştırdı. Bu dönemden sonra yayımlanan şiir kitaplarının adları ve tarihleri şöyle: Bağımsızlık Gülü ( 1 965- 1 966 Yeditepe Şiir Ar mağanı), Sakarya Meydan Savaşı ( 1 970- 1 970 B eh çet Kemal Çağlar Ödülü), Buğday, Kadın, Gül ve Gökyüzü ( 1 970). Yayımlanan düzyazı kitapları da şunlardır: Devrimcinin Takvimi ( 1 962), Ya Bağımsızlık Ya 108
Ölüm ( 1 964), Köy Öğretmenine Mektuplar ( 1 9641 965 Türk Dil Kurumu Deneme Ödülü), Atatürkçü Olmak ( 1 966), Atatürk ve Kurtuluş Savaşı ( 1 969), Balım Kız Dalım Oğul ( 1 97 1 ), Halk Önderi Atatürk ( i 972), Sevgi Elması ( 1 972), Cumhuriyet Ağacı ( 1 973). Hekimlikle ilgili 1 959 ve 1 96 1 yıllarında yayım lanmış olan "Anneler Soruyorlar", 1 96 1 'de yayım lanan "Kasabalar ve Köylerde Çocuk Bakımı" ile 1954 yılında basılan "Turhal Dolaylarında Çocuk Bakımı" adlı kitapları bulunmaktadır. Çocuk kitap
ları arasında Milli Eğitim Bakanlığı 'nca basılmış olan " İ yi İ nsan Mehmet Ali" ile " Ü vey Ana" bulun
maktadır. Bunun dışında çok sayıda dergi ve gazetede yazı ları ve şiirleri yayımlandı. 1 7 Mart 1 978 yılında Ankara'da geçirdiği rahat sızlık sonucu yaşama gözlerini kapadı. Ölümünden sonra Vecihi Timuroğlu, yayımlan mış şiir kitaplarını derledi. Bu kitaplar, İş B ankası Ya yınları arasından çıktı. Muzaffer Uyguner' in titiz çalışmaları sonucunda 109
Kansu'nun kitaplaşmamış şiir ve düzyazılan da der lendi. Bu çalışma sonucunda 1 99 1 yılında " Güneş Salkımı", 1 992 yılında da "Bir Kasabadan Resim ler " , 1 994 yılında "Halk Albümü" adl ı kitaplarla,
kitaplaşmamış şiirleri gün yüzüne çıktı. Ilgaz Dergi si ' nde daha önce yayımlanmış olan " Söylevi Okur ken" adlı dizisi, diğer dergilerde yayımlanan Söy
lev' e ilişkin yazılarla birlikte B ilgi Yayınevi 'nce " Söylevi Okurken" adıyla basıldı. Ayrıca 1 996'da
Atatürkçü Olmak, 1 997 'de de Ya Bağımsızlık Ya Ölüm, Cumhuriyet Ağacı, Halk Önderi Atatürk, Atatürk ve Kurtuluş Savaşı adlı kitaplarının yeni ba sımları yapıldı. Diğer şiir ve düzyazıları da önümüz deki süreçte yayımlanacak. Ceyhun Atuf Kansu adına düzenlenen şiir ödülü yıl bir şairimize verilmektedir.
İÇİNDEKİLER Devrimcilik ilkesi üzerine Ulusal orduların i lk zaferi Halkevleri bayramı
.
.
.
.
Halifeliğin kaldırılması
H arf devrimi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Anadolu halkının yanında
Bağımsızlık barışı
.
.
Ulusal egemenliğin şafağı
Amasya Genelgesi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Halk tarafından halk adına halk için Halkın kanı ve zaferi üzerine kurulan yönetim: C umhuriyet .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
15 19 23 27 33 37
.45 51 55
61 ııı
Bir halk önderinin portresi
.
.
.
.
Atatürk' ün Ankara'ya gelmesi Devrim Gezisi
.
.
.
Ceyhun Atuf Kansu
1 12
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
67
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
.
77
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1 07