Sakl› Tarih Sinan Meydan
Cumhuriyet’in, yokluk ve yoksulluk günlerinde yarat›lan baflar› öyküsü
Cumhuriyet’in E¤itim Mucizesi 3 Mart 1924’te ç›kar›lan 430 say›l› E¤itim Ö¤retim Birli¤i (Tevhid-i Tedrisat) Kanunu’yla çok bafll› e¤itime son verilmifltir. yn› gün ç›kar›lan 431 say›l› kanunla Hilafet, 429 say›l› kanunla da fieriye ve Evkaf Nezareti kald›r›lm›flt›r. “3 Mart Kanunlar›” ile e¤itimin ulusallaflmas› ve laikleflmesi amaçlanm›flt›r. E¤itim Ö¤retim Birli¤i Kanunu’yla sadece mektep-medrese ikili¤ine son verilmemifl, ayn› zamanda yabanc›
A
5
BD TEMMUZ 2014
okullar ile cemaat okullar›n›n tamam› denetim alt›na al›nm›flt›r. Milli E¤itim Bakanl›¤› Türkçe, tarih ve edebiyat derslerini tüm yabanc› ve az›nl›k okullar›nda zorunlu ders olarak okutmufltur. Atatürk çok önem verdi¤i e¤itim ifllerini en yetenekli ellere b›rakm›flt›r. Özellikle genç Milli E¤itim Bakan› Mustafa Necati döneminde Rüfltü Uzel, Nafi Atuf Kansu, Cevat Dursuno¤lu ve ‹smail Hakk› Tonguç gibi isimler çok önemli görevlere getirilmifltir. 924’te Columbia Üniversitesi’nden ünlü e¤itimci ve felsefeci Prof. John Dewey, 1925’te Alman Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤› E¤itim Dan›flman› Prof. Kühne, 1927’de Belçika’dan ünlü e¤itimci Omar Buyse davet edilerek, kendilerine Cumhuriyet’in e¤itim iflleriyle ilgili birer rapor haz›rlat›lm›flt›r. Bu raporlar do¤rultusunda e¤itim reformuna bafllanm›flt›r. 1926’dan itibaren e¤itim her bak›mdan paras›z hale getirilmifltir.
1
Ankara Halkevleri Kütüphanesi. 1932
1927’de k›z ve erkek ö¤rencilerin bir arada okudu¤u karma e¤itime geçilmifltir. 1928’de Harf Devrimi yap›larak Türkçenin yap›s›na uymad›¤›ndan okuma-yazmay› zorlaflt›ran Arap harfleri yerine Etrüsk-Latin kökenli Yeni Türk harfleri kabul edilmifltir. Bu harfleri halka ö¤retmek için 1929’da Millet Mektepleri aç›lm›flt›r. enç Cumhuriyet, öncelikle ö¤retmen ve okul ihtiyac›n› karfl›lamak istemifltir. Bir taraftan özellikle köylerde okullaflmaya gidilirken di¤er taraftan ülkenin dört bir yan›na aç›lan Millet Mektepleri, Halkevleri ve Halk Odalar› okul olarak kullan›lm›flt›r. Buralarda halka hem okuma yazma ö¤retilmifl, hem her konuda pratik bilgiler verilmifl, hem de bilim, sanat, spor, sa¤l›k konular›nda e¤itim verilmifltir. Millet Mektepleri, okulsuz köyler için Gezici Dershaneler açm›flt›r. Ayr›ca Seyyar Muallimler uygulamas›n› bafllatm›flt›r. Bunlar ö¤leden önce 1216 yafl aras›ndaki çocuklar›, ö¤leden sonra ise 16-45 yafl aras›ndaki yetifl-
G
BD TEMMUZ 2014
Millet Mektepleri, Halkevleri ve Halk Odalar›’nda halka hem okuma yazama ö¤retilmifl, hem her konuda pratik bilgiler verilmifl, hem de bilim, sanat, spor, sa¤l›k konular›nda e¤itim verilmifltir. kinleri e¤itmekle görevlendirilmifltir. Bunlar orta ö¤retimi bitirenler aras›ndan bir s›navla seçilmifltir. Görev yerlerine giderken kullan›lmak üzere defter, kitap, tebeflir, kalem, muflamba, portatif karatahta gibi malzemeleri de beraberinde götürmüfllerdir. 1933’te Mesleki ve Teknik Ö¤retmen Genel Müdürlü¤ü kurulmufltur. 1935’te köy çocuklar›na okuma yazma d›fl›nda pratik bilgiler vermek için köy okullar› aç›lm›flt›r. 1937’de askerli¤ini çavufl olarak yapan yetenekli gençlerden köy e¤itmenleri yetifltirilmifl ve okulu, ö¤retmeni olmayan köylere gönderilmifltir. umhuriyetin e¤itim seferberli¤i sonras›nda kahvelerin yerini Halkevi kütüphaneleri, köy okuma odalar› almaya bafllam›flt›r. Buralarda halka aç›k okuma saatleri düzenlenmifltir. Buralara gelemeyen-
C
lerin de kitaplardan yararlanabilmesi için kentlerin de¤iflik yerlerinde kitap sergileri aç›lm›fl ve gezici kütüphaneler kurularak köylere, mahallelere kitap götürülmüfltür. 1938 itibariyle Türkiye’de Kütüphanesi ve okuma odas› olmayan il ve ilçe say›s› bir hayli azalm›flt›r. Cumhuriyet ilan edildi¤inde 40 bin köyün 35 bininde okul yoktur. Okulu olan köylerde de ilkö¤retim ancak üç y›l sürelidir. 1939 E¤itim fiuras›’nda köy ilkokullar› 5 y›la ç›kar›lm›flt›r.
Atatürk bir Halkevi önünde Cumhuriyet ilan edildi¤inde tüm Türkiye’de sadece 4894 ilkokul vard›r. Bu ilkokullarda toplam 341.941 ilkokul ö¤rencisi var. Bu ö¤rencilerin 273.107’si erkek, 62.954’ü k›zd›r. Toplam ö¤renci say›s›n›n sadece % 18’ini k›zlar oluflturmaktad›r. Tüm ülkede sadece 72 ortaokul, bu ortaokullarda 5905 ö¤renci var. Tüm ülkede sadece 23 lise var. Bu liselerde 1241 ö¤renci var. Mesleki ve teknik e¤itimde 64 okulda 6547 ö¤renci e¤itim ö¤retim 7
BD TEMMUZ 2014
görmektedir. Ortaokullarda sadece 543, liselerde 230 k›z ö¤renci okuyor. Ö¤retmenlerin üçte biri ö¤retmenlik e¤itimi görmemifl. Türklerin okullar›n›n ve ö¤rencilerinin azl›¤›na karfl›n yabanc›lar›n çok say›da nitelikli okulu var. u nedenle genç Cumhuriyet, daha Kurtulufl Savafl› yang›n› sönmeden 1922’de okullar yapmaya, bas›mevi kütüphaneler kurmaya bafllam›flt›r. Atatürk, 1 Mart 1923’te Meclis’te yapt›¤› konuflmada flöyle demifltir: “1922 y›l›nda özel idarelerce yap›lan yerel hizmetler: 3 erkek, 1 k›z ö¤retmen okulu ve 5 erkek, 3 k›z lisesi ve 134 erkek, 30 k›z ilkokulu ve 10 sanayi ve 2 ç›rak okulu aç›lm›flt›r.” Atatürk ayn› konuflmas›nda, 1922
B
y›l›nda özel idare gelirinden okul inflaat› için 190.000, bas›mevi ve kütüphaneler kurulmas› için 200.360 lira ayr›ld›¤›n› belirtmifltir.
1
923’te 4894 olan ilkokul say›s› 1938’de 10.596’ya ç›kar›lm›fl ve % 217 oran›nda bir art›fl sa¤lanm›flt›r. 1923’te 72 olan ortaokul say›s› 283’e ç›kar›lm›fl ve %393 art›fl sa¤lanm›flt›r. 23 olan lise say›s› ise 82’ye ç›kar›lm›fl ve %357 art›fl sa¤lanm›flt›r. Atatürk döneminde okul say›s›ndaki art›fla göre ö¤renci say›s›ndaki art›fl çok daha fazlad›r. 1923-1938 aras›ndaki 15 y›lda ilkokulda okuyan ö¤renci say›s› 341 binden 950 bine, ortaokulda okuyan ö¤renci 5905’ten 95 bine, lisede okuyan ö¤renci say›s› 1241’den 25 bine ç›km›flt›r. Ö¤renci art›fl oranlar› ilkokulda %283, ortaokulda %1609, lisede % 2015 olmufltur. Ortaö¤retimdeki art›fl yüksek ö¤retime de yans›m›flt›r. 1923’te tüm ülkede biri Darülfünun olmak üzere toplam 9 yüksek okul vard›. Bu say› 1938’de %222 art›flla 20’ye ç›km›flt›r. 3 bin olan ö¤renci say›s› da % 433 art›flla 13 bine ç›km›flt›r. Ankara Halkevi Kütüphanesi-1933 Cumhuriyetin ilk 15 y›l›nda okullaflma oran›n›n erkeklerde %41’den %81’e, k›zlarda %23’ten % 54’e ç›kmas› dikkat çekicidir. II. Dünya Savafl›’na ra¤-
BD TEMMUZ 2014
1923-1938 aras›ndaki 15 y›lda ilkokulda okuyan ö¤renci say›s› 341 binden 950 bine, ortaokulda okuyan ö¤renci 5905’ten 95 bine, lisede okuyan ö¤renci say›s› 1241’den 25 bine ç›km›flt›r. men 1940’ta yeni bir e¤itim seferberli¤inin bafllat›ld›¤› görülmektedir. 1950-1960 aras›nda, DP (Demokrat Parti) döneminde genel anlamda ö¤renci say›s›n›n artt›¤› görülmekle birlikte erkek okullaflma oran› %3’lük bir art›fl gösterirken (%81’ den %84’e yükselmifl); k›z okullaflma oran› ise %2 azalm›flt›r. (% 54’ten %52’ ye düflmüfl).
sonucudur. Ö¤renci art›fl› 1923-1938 aras›nda özellikle köylerde daha fazla olmufltur. Köy okullar›nda 1923-1938 aras›ndaki 15 y›lda 10.454’lük bir artma görülmüfltür. Köy okullar›n›n aç›lmas› ve Köy E¤itmenleri Projesi’nin hayata geçirilmesiyle köy çocuklar›n›n e¤itimi h›zlanm›flt›r. 1950-1960 aras›ndaki DP döneminde köylerdeki okullaflma oran›n›n azalmas›na paralel, köylerimizdeki okul say›s› 1960’ta ancak 19.151’e yükselebilmifltir. 1923’te 40 bin köyün sadece 5000’inde okul varken, aradan geçen zamanda (ço¤u tek parti döneminde olmak üzere) 14 bin köye daha okul yap›lm›flt›r. 1934’ten itibaren çok say›da erkek-k›z sanat ve yap› enstitüleri, ticaret okullar› aç›lm›flt›r. 1934-1935’te K›z
D
P döneminde k›z çocuklar›n okullaflma oran›nda ciddi bir azalma görülmüfltür. DP döneminde ilkö¤retim ö¤renci art›fl› nüfus art›fl›n›n çok gerisinde kalm›flt›r. Çorum Halkevi Müzik Kolu Yine köy ilkokullar› ve bu ilkokullardaki ö¤renci say›s› da 19501955 aras›nda göze batan flekilde ya- Teknik, 1937-1938’de Erkek Teknik vafllam›flt›r. E¤itimde DP döneminde- Yüksek Ö¤retmen Okullar› aç›lm›flt›r. 1927’den 1933’e kadar 5 yeni ki k›smi yavafllama, 1960’tan sonra sanat okulu aç›lm›flt›r. Daha sonra bu yerini aç›k flekilde yükselmeye b›raksanat okullar› K›z Enstitülerine dönüflm›flt›r. Asl›nda bu tablo DP dönemintürülmüfltür. ‹lk k›z enstitüsü 1928’de de h›zlanan karfl› devrimin do¤al bir 9
BD TEMMUZ 2014
Ankara’da aç›lan ‹smet Pafla K›z Enstitüsü’dür. 1940-1941 y›llar›nda bu enstitülerin say›s› 15’e ulaflm›flt›r. 1930-1931 ö¤retim y›l›nda 29 olan k›z ve erkek meslek okullar›n›n say›s›, 1937-1938 ö¤retim y›l›nda 50’ ye ç›km›flt›r. Bu y›llara ait ö¤renci say›s› da 3.028’den 14.759’a yükselmifltir. Di¤er taraftan k›z meslek okullar›na 1930-1931 y›l›nda 717 ö¤renci devam ederken bu say› 1937-1938 ö¤retim y›l›nda 10.130’a yükselmifltir. 938-1939 ö¤retim y›l›ndan itibaren, ilki Bursa'n›n köylerinde olmak üzere, K›z Meslek Okullar› ile imkân› olmayan küçük kasaba ve köylerde k›zlar ve kad›nlar için “Gezici Kurslar” aç›lm›flt›r. K›z Enstitüleri ile Akflam K›z Sanat Okullar›ndan mezun olanlar›n, uzmanlaflmalar›na imkân sa¤lamak amac›yla 1946-1947 ö¤retim y›l›nda
1
‹stanbul Beyo¤lu K›z Teknik Ö¤retim Olgunlaflma Enstitüsü aç›lm›flt›r. Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndaki baflar›l› e¤itim politikalar› sorunda 1942-1943 ö¤retim y›l›nda 113 olan mesleki okul say›s›, 1949-1950 y›l›nda 275’e ç›km›fl, ö¤renci say›s› da 28 bin 888’den 60.020’ye yükselmifltir. ütün bu baflar›lara imza atan genç Cumhuriyetin, yokluk ve yoksulluk içinde bir ölüm kal›m savafl› verdi¤i, Cumhuriyetin ilan edildi¤i günlerde yiyecek bu¤day›n, flekerin bile d›flar›dan al›nd›¤› gerçe¤i de unutulmamal›d›r. Lütfen yukar›daki okul ve ö¤renci say›lar›na, art›fl yüzdelerine tekrar bak›n! Ve sonra elinizi vicdan›n›za koyup söyleyin bunun ad› mucize de¤il de nedir? •
B
sinanmeydan@butundunya.com.tr Not: Ayr›nt›lar için Eylül 2014’te ç›kacak olan “Akl-› Kemal-Atatürk’ün Ak›ll› Projeleri”,5. Cilt adl› kitab›ma bakabilirsiniz.
Atatürk ve Milli Kültür fiimdiye kadar takip edilen tahsil ve terbiye usullerinin milletimizin gerilemesinde en mühim etken oldu¤u kanaatindeyim. Onun için millî terbiye program›ndan bahsederken eski devrin bat›l inan›fllar›ndan ve yarad›l›fl›m›zla hiç de ilgisi olmayan yabanc› fikirlerden, Do¤udan ve Bat›dan gelen tesirlerden tamamen uzak millî karakter ve tarihimizle uyumlu bir kültür kastediyorum. Çünkü millî dâvam›z›n geliflmesi ancak böyle bir kültür ile elde edilebilir. Gelifligüzel bir yabanc› kültürü, flimdiye kadar izlenen yabanc› kültürlerin sonuçlar›n› tekrar ettirebilir. Kültür temelimizle uyumlu olmal›d›r. O temel milletin karakteridir. M. Kemal Atatürk 10