Edward Weisband: 2.ci Dünya Savaşı'nda İnönü 3.Cilt by blackauge

Nurer U(;JURLU başkanlıOında bir kurul tarafından hazırlanmıştır.

Dizgi - Yayımlayan: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. Baskı: ÇaOdaş Matbaacılık ve Yayıncılık Ltd. Şti. Temmuz2000

EDWARD WEISBAND

iKiNCi DÜNYA SAVAŞl'NDA INÖNÜ'NÜN DIŞ POLITIKASI 111

Çeviren M. Ali Kayahal

İÇİNDEKİLER ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

. . . . ..... . . . . ..... . . . ...7

IX. Uzaklaşma Çağı

.. . . . . . . . . . . . . .... . . . . .9

Türk-İngiliz İlişkilerinin Bozulması .. . . . . ... . . . . 9 Menemencioğlu Ruslara Yanaşıyor

. . . . . . .... . .20

. . . . . . .... . . . . . . 23 ..... t 24 Turancılık Sorunu ..........................31 Pan-Turancı Unsurlar . . . . . ..... . . . . . .. . . . . 33

X. İç Politikada Değişiklik Varlık Vergisi . ... . . . . .

•

Hi.ikftmet İçindeki Turancılar ve Kararlardaki Etkileri

... . . . . . .... . . . . ..... . .40

XI. Türk Dış Politikasının Yeniden Düzenlenmesi

.. . . . . . . . . . . . . .

.. . . ....53 Almanya'ya Krom İhracının Sona Ermesi . . . . . ..53 .

Menemencioğlu'nun İstifası ve Mihver Savaş Gemilerinin Boğazlardan Geçişinin Durdurulması .

.. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .58 . . . . . . . . . . 66 .

Almanya ile İlişkilerin Kesilmesi .

XII. Türkiye, Yeni Ortaya Çıkan Kutuplar Arasında

1944 Y ılı Yaz ve Sonbahar Aylarındaki Müttefik Zaferleri . . .. .

73 . 76 İngilizlerin Yunanistan'ı İşgali: Bunalım Dönemi .85 1944 Ekim'inde Churchill-Stalin Görüşmesi . . 90 .

Sovyetlerin Bulgaristan'ı İşgali ve Türk Tepkisi

XIII. Savaş Sonrası Güvenli Ardında ........ ...99

................. 99 Kırım Konferansı: Savaş Sona Eriyor .102 Türkiye Savaş Açıyor . . . .107 19 M art 1945 Tarihli Sovyet Notası . . .110 San Francisco Konferansı: Türkiye'nin Umutlan 115 D umbarton Oaks Konferansı

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Türkiye'nin Müttefik Zaferine Katılma Çabaları

IX UZAKLAŞMA ÇAGI

Türk - İngiliz İlişkilerinin Bozulması İsmet 1nönü'yü, Ankara'ya dönüşünde aralarında Başba kan Şükrü Saracoğlu, Bakanlar Kurulu üyeleri, Büyük Millet Meclisi üyelerinin büyük çoğunluğu ve belirli sayıda Türk bürokrasisi üyeleri de bulunan binlerce kişilik kalabalık, bir bayram havası içinde karşıladı. Yabancı diplomatlardan biri: "Türkler, barış konferansından dönen savaş kazanmış bir dev letin üy�leri gibiydi."

(!)

Dönüşünden hemen sonra düzenlediği ve Mihver'le Mih

ver'e yakın gazetecilerin özel bir dikkatle çağrılmadıkları ba sın toplantısında Menemencioğlu, Ankara'ya son derec� hoş nut olarak döndüklerini söyledi (2). Türklerin şimdiye dek (1) Savaşın son döneminde Ankara' daki İngiliz diplomatik misyonunda gö revli olan ve halen görevde olduğu için adı Gizli Hizmet Kanunu nedeniyle açık lanamayan bir diplomatla, yazar arasındaki özel görüşmeden. (2) Hariciye Vekili Numan Menemencioğlu, Kahire mülakatı münasebe tiyle, Müttefik ve Türk gazetecilerine beyanatta bulundu, Aynı Tarihi, Ocak 1943, cilt: 121, s. 42-43.

pek etkili olmadığını, Müttefiklerle olan ilişkilerinin anlamı nı açıkladı ve "K.ahire'de bu ilişkilerin ne kadar değerli oldu ğunu anladık" dedi (3). Gazetecilerden biri, savaşa katılmadığı halde, Türkiye'nin Müttefiklerin yanında mı yer aldığını sorunca Dışişleri Baka nı onaylar gibi başını salladı (4). Bir başka gazeteci de, Dışiş leri Bakanı'na, Türkiye'de Rusya ile olan ilişkilerini sordu. Menemencioğlu bu soruyu, Kahire görüşmelerinin merkezi ni Türk - Sovyet ilişkilerinin oluşturduğunu ve görüşmelerden, bu ilişkiler güçlenmiş olarak çıktıkları karşılığını verdi. Tür kiye'nin Sovyetler Birliği'yle olan ilişkileri en az İngiltere'yle olan ilişkileri kadar iyiydi (5). lnönü'yle Menemencioğlu'nun Kahire'den Ruslarla diplomatik yönden anlaşma isteğiyle dön meleri bakımından, bu ifade gerçeğe yakın sayılabilirdi. Ama, Türkler hiilii çok kuşkucuydu. Yine de Menemencioğlu'nun karşılığı bir bakıma gerçeğe yakındı. O günlerde Türkiye'nin Rusya ile olan bağlarının, İngiltere ile olan bağlan kadar iyi olduğunu söylerken, 1944'ün ilk aylarında İngiliz - Türk iliş kilerinin gittikçe gerginleştiğini unutmamak gerekir. Kahire görüşmelerinin sonucu olarak İngilizler ocak ayı başında Hava Mareşali Linnell'in başkanlığında bir askeri ku rulu Ankara'ya göndermişlerdi. İngilizler, Müttefik hava üs lerinin hazırlanması sorunuyla uğraşırken, Türk kurulu da da ha çok askeri yardım koparma peşindeydi. Linnell 'in başkan lığındaki kurul, çok geçmeden Adana'dan beri her İngiliz ku rulunun karşılaştığı aynı güçlüklerle yüzyüze geldi. (3) Aynı yerde. Aynca bak: News Chronicle gazetesi, 10 Aralık 1943. (4) Aynı yerde. (5) Aynı yerde, aynca bak. ManchesterGuardian, 14 Aralık 1943.

İngilizlerin kullanılmaya uygun hava üsleri elde etmek için gösterdikleri çabalar, artık sıkıcı olmaya başlayan aynı tür den direnişlerle karşılandı. Türkler, İngiliz ve Amerikalıların Doğu Akdeniz stratejileri üzerine bilgi sahibi olmamaktan ya kındılar (6). Bu bölgedeki Alman gücünün, İngiliz haber al ma servislerinin tahminlerinden on kat daha büyük olduğuna inandıklarını, kendilerine hemen 500 Sherman tankı, 300 sa vaş uçağı ve en az 180.000 ton araç ve gereç verilmesini iste diler (7). Türkler aynca, hava üslerinin yapımı için gereken personel sayısını abartırken, İngilizlerin Türk personelini bu iş için eğitmeyi kabul etmediklerini ileri sürdüler (8). Erkin'in bu konudaki görüşü şöyleydi: Adana görüşmeleri sırasında doğan belirsiz anlaşmaz lıklar bu kez kesinlikle ve ciddi olarak ortaya çıkmıştı. Ta raflar aynı dilden bile konuşmuyorlardı. İki görüş arasında derin bir uçurum vardı (9). Türklerin uzun zamandır süregelen kuruntuları görüşme ler sırasında doğan hava ve görüşmelerin yönetilişiyşle, daha da artıyordu. Her zamanki gibi bu kuruntuların başında da İn gilizler "9'e Ruslar arasında gizli bir anlaşma yapılmış olması ve Sovyetler'in Batı Avrupa'daki İngiliz çıkarlarına ses çıkar maması karşılığında, Doğu Avrupa'nın Rusya'ya bırakılacağı korkusu geliyordu. Menemencioğlu, Linnell'in kuruluyla gö-

(6) Feridun Cemal Erkin'le yazar arasındaki özel görüşmeden. (7) Bak: Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanı'na, Ankara, 18 Ocak 1944, cilt: V, s. 8 16-817. Ayrıca bak: The New Y ork Times ga zetesi, 5 Mart 1944. (8) Yayınlanmamış Anılar, s. 255. (9) Erkin, önceki aynı kitap, s. 255.

rüşmeler sürdürülürken, Büyükelçi Steinhardt'a yönelttiği yak yınmalannda, üstü kapalı olarak, "İngiltere'nin savaşa katıl dıktan sonra Türkiye'nin savunmada kalmasını istemesinin ... kesinlikle siyasal bir nedeni olmalıdır," demişti ( 1 O). Türk Dı şişleri Bakanı özel anılarında daha açık konuşmaktadır. İngi lizlerin üs olarak yalnızca güneydeki havaalanlannı seçtikle rini, yalnız lzmit'te bir üs üzerinde durduklarını belirtmekte, Kuzeydoğu bölgesiyle Karadeniz kıyılarını bu durumda kimin koruyabileceğini kendi kendine sormaktadır. Menemencioğ lu'na göre bunun karşılığı şuydu: Ruslar! Orta Avrupa'ya ağır darbeler indirecek olan İngiliz üsleri açıldıktan sonra, Rusla rın da Balkanlarda geri çekilen Alman kuvvetlerine saldırmak için aynı haklan istemeyeceğini kim söyleyebilirdi? Mene mencioğlu, İngilizlerin sırf Rusların kuzeyden yararlanabil meleri için, bilerek yalnız güney bölgesinde üs kurmak isteyip istemediklerini kendi kendine sormuştur. İlerde, Ruslar adına baskı yapıp yapmayacaklarını düşünmüştür. Bir gün Sovyet ha va gücünü Türk topraklarından, gerekirse zor kullanarak çıkart ma durumuna düşeceklerini hissettiğini de belirtmiştir: İngilizlerin güneyde sağlam bir biçimde yerleşmek iste dikleri gerçekti. Fakat, kuzey bölgesi ne diye boş bırakılacak tı? Neye hazırlık olarak boş bırakılıyordu? Bu düşünceler be ni çok tedirgin etmekteydi...

(l 1).

Ne var ki, bu düşünceler açık seçik ortaya konacak nite likte değildi. Bu yüzden de görüşmeler bir kere daha lojistik ayrıntılar, personel sorunları ve öbür bilinen sorunlar ileri sü rülerek yokuşa koşuluyordu. (10) Dış İlişkiler, 1944, cilt: V, s. 8 16-817. ( 1 1) Yayınlanmamış Anılar, s. 287.

İngilizler de Türklerin direnişinin, bir bakıma Kahire'de onaylanan ve Amerikalıların bu görüşmelerde İngiliz tutumu nu desteklemediklerini gösteren inançlarından doğduğunu sa nıyordu. İngiliz askeri kuruluşunun Ankara'ya varışı üzerin den daha bir hafta geçmeden, Dışişleri Bakanlığı, Washing� ton'daki İngiltere Büyükelçiliğinden, birleşik Amerika'nın "Ankara'daki İngiliz elçisinin yapabileceği her türlü uyarıyı destekleyeceğini..." belirten bir yazı almıştı (12). 8 Ocak 1944'te Dışişleri Bakanı Hull, Başkan'a İngilizlerin Türki ye'nin savaşa katılması için son bir şans tanımayı hedef güden bir politika çizgisi izleyeceklerini ve yine kabul etmeyecek olurlarsa, İngiliz hükı1metinin "Türkiye politikasını bütünüy le yeniden gözden geçirmeyi" kararlaştırdığını bildirdi (13). Hull ise başka bir salık verdi: Türklere "açıkça", savaşa etken bir biçimde katılmalarını Birleşik Amerika'nın hoşnut lukla karşılayacağını, anlatması için Steinhardt'a talimat ve rilmesini öne sürdü. Ancak, Steinhardt'ın İngilizlerin baskı larını destekledikleri konusunda bir şey söylememesini iste di. Roosevelt bunu kabul etti ve 11 Ocakta Steinhardt' a bu yol da bir talimat gönderildi. Steinhardt da buna uygun hareket ederek 14 Ocakta Menemencioğlu'na "şüpheye yer bırakma yacak açıklıkla" Birleşik Amerika'nın, Türklerin savaşa gir melerini istediğini bildirdi (14). Bu çaba öylesine genel an lamda ve gönülsüzce gösterilmişti ki, sürüncemede olan Lin(12) Dışişleri Bakanından Başkan Roosevelt'e memorandum, Washington, 8 Ocak 1944, Dış 1lişkiler, 1944, cilt: V, s. 814. (13) Aynı yerde. (14) Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanı'na, Anlca ra, l 4 Ocak l 944, aynı yerde, s. 815-8 l 6. Aynca bak: Dışişleri Bakanı 'ndan, Tür kiye'deki Büyükelçiye, Washington, l l Ocak 1944, aynı yerde, s. 814-815.

neli görüşmelerinde hiç bir değişiklik yaratmadı. Bunun üze rine Linnell ve yardımcıları, 3 Şubatta birdenbire Ankara'dan ayrıldı. Bu apar topar gidişin nedenleri üzerine de Türk hükft metine, "gereken sonuçlan kendisinin çıkarması için" hiçbir açıklamada bulunulmadı (15). Tartışmalar sırasında Türkler, İngilizlerin Türk kuvvet lerine Balkanlar'da, nerede, nasıl, hangi Müttefik birlikleriy le yan yana savaşacakları ve neler planladıkları konusunda bir şey sızdırmamalarından ötürü çok tedirgin olmuştu (16). Ger çekten de Türkler, Müttefiklerin Balkan harekatı üzerine bir şeyler öğrenmeyi hiçbir zaman becerememiştir. Kahire'dey ken Türk Dışişleri Bakanı, İngiliz - Amerikan ortak kuvvet lerinin Balkanları istilası durumunda Türkiye'nin savaşa gi rebileceğini bildirmişti (17). Linnell kurulunun başarısızlığı, öneriyi yeniden ön plana çıkarmıştı. Menemencioğlu, yayın lanmamış anılarında, 1944 yılı Ocak ayının ilk günlerinde An kara'da verilen bir yemekte, Balkanlar'da, "Hatta Batıda giri şilecek bir istila hareketinden otuz gün sonra, Türklerin de sa vaŞa katılacağı üzerine yazılı taahhütname verebileceğini söy lediğini hatırlatmaktadır (18). Menemencioğlu, kararlaştır(15) Bak: Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanı'na, Ankara, 4 Şubat 1944, aynı yerde, s. 817-818. (16) Esmer, Türk Dış Politikası, s. 167'de şöyle yazıyor: "Güven bunalı mının sonucu olarak ortak askeri plan ve işbirliği üzerinde kalın bir esrar perde si vardı. Bu perde, savaş sona erinceye kadar kalkmadı. Gerçekten de lngiltere ve Birleşik Amerika, planlarını Türkiye'ye açıklamakta çekingen davranıyorlar dı. Türkiye, Türk kuvvetlerinin etken olabileceği Balkanlar'da bile, üç büyük dev letin aralarında kesin bir anlaşmaya varamadıklarını ispatlamıştı." (17) Erkin, önceki aynı kitap, s. 261-262. (18) Erkin, aynı yerde, bunu kendisine Menemencioğlu'nun anlattığını söylemekte, ama, kitabında "Batı cephesinde bile" cümlesini kullanmamakta-

dıklan üzere ertesi gün Hugessen'in yazılı öneriyi bile alma ya gelmediğini belirtmektedir (19). Bir süre sonra da Linnell heyeti Ankara'dan ayrıldı ve İngilizler yavaş yavaş her türlü samimiyetten uzaklaşmaya, hatta bizimle görüşme zorunda kalmamak için karşılaşma maya bile dikkat eder oldular" (20). Göründüğü kadarıyla İngilizler Türklerden, özellikle Numan Menemencioğlu' ndan umudu kesmişlerdi. İngiliz askerikurulunun Ankara'dan ayrılması, savaş dö neminde İngiliz - Türk ilişkilerinin en kötü noktaya vardığı andır. Oysa cümle, Yayınlanmamış Anılar, s. 292'de vardır. Bunlardan hangisinin doğru olduğu konusu, tarih yönünden çok önemlidir; çünkü, Menemencioğlu'nun nerede olursa olsun, ister Balkanlar'da, ister Batı'da, ikinci Cephe'yi açmaları şartıyla Türkiye'nin savaşa katılmasını Müttefiklere önerip önermediği sorusu ortaya çıkmaktadır. Her iki Kahire konferansında da Türk kurulu ile Müttefik yetkilileri ara sında tercümanlık yapan Turgut Menemencioğlu ise, önce l 943 yılı sonunda Türk politikasının, İngiliz ya da İngiliz-Amerikan kuvvetlerinin yalnızca Balkanlara yapacağı bir çıkartmanın Türkiye'nin savaşa girmesine yeteceği görüşünü savun duğıınu söylemiştir. Ancak bunun bir manevra olabileceğini, amcasının, "hatta batıda" cümlesinin, İngiliz-Amerikan niyetlerini öğrenmek amacını güden bir kurnazlık diye kullanılmış olabileceğini belirtmiştir. Bu konuda da şunları yaz maktadır: "İngiliz Büyükelçisiyle görüşme, Kahire konferansından bir ay sonra yapıldığı ve bu süre içinde ikinci Cephe'nin ilkbaharda açılması ihtimali daha elle tutulur duruma geldiğinden, başlangıçtaki askeri işbirliği fıkri (Türk ve İn giliz - Amerikan birlikleri arasında) aynı stratejik alanda geçerli olabilirdi. Bun dan kuşkuluydum. Ama, bir ihtimal olarak belirtiyorum. Cümle bir çeşit karşı lıklı yakınma olarak da kullanılmış olabilir: Bize baskı yapıyorsunuz ama, daha siz bize yardım etmek, bizimle işbirliği yapmak için hazırlıklı değilsiniz. Hatta, ikinci Cephe'yi z.amıııd ıın a açacağınızdan bile emin değiliz. Hiç olmazsa böyle bir durumda niyetlerinizi ve imkanlarınızı daha iyi tanımamız gerekir..." Turgut Menemencioğlu şu sonuca varmaktadır: •'bunlar, o sıralar amcamın zihninde var olduğıınu bildiğim bazı kuşkuları ifade eden, varsayıma dayanan sözcüklerdir." (Yazara gönderdiği mektuptan, Ankara, 30 Eylül 1969). (19) Yayınlanmamış Anılar, s. 289. (20) Aynı yerde, s. 290.

dır. Az konuşan, fakat hep Türkleri öven Hugessen bile, Li nelli kurulunun ayrılmasından sonra, uğradığımız hayal kırık lığını saklamak için hiç bir teşebbüste bulunmadığımız çetin bir dönembaşladı" diye yazmaktadır (21). Türkleri azarlama konusunda İngilizler, özellikle Menemencioğlu'na karşı, ge rek sosyal,gerekse diplomatik yönden Amerikan desteğini de istemekten geri kalmadılar. 4 Şubatta, İngiliz askeri kurulu nun Ankara 'dan ayrılmasından bir gün sonra, Hull, İngiltere hükümetinden Büyükelçi Steinhardt' ın Türklerle sosyal iliş kilerini en aza indirmesini öneren bir mektup aldı. Roosevelt de bunu kabul etti. Hull, telgrafla Steinherdt' a: "Türklerle ilişkilerinizi 'dondurun.'" talimatını gönderdi (22) . İngilizlerle Amerikalıların Türkiye'ye yaptıkları silah yardımı da birden kesilivermişti. İngilizler,Türklerle olan iliş kilerini sertleştirmeye o kadar kararlıydı ki, Port Sait'ten ay rılan silah yüklü bir Türk gemisini çevirip, "yükünü boşalt madan gidemeyeceğini" bildirdiler (23). Kiralama - Ödünç Verme Anlaşması yoluyla yapılan yardımlar da durmuştu. Fa kat, İngilizler bütün ticari ilişkilerini kesmekten dikkatle ka çınıyordu. Çünkü,Türkler de kromit ihracatını durdurarak bu na karşılık verebilirdi. (21) Hugessen, aynı kitap, s. 200; Irena Sokolnickia, lngiliz Elçisi'nin, ln giliz Elçiliği üyelerinin çağrıldıkları toplantılara Menemencioğlu'nun çağrılma ması için kampanya açtığını anlatmaktadır. Bayan Sokolnickia, Hugessen'in bir çok kez kendisine başvurarak katılmayı tasarladığı yemek çağnlanna ya da par tilere Türk Dışişleri Bakanı'nı çağırmamasını istediğini belirtmekte, genellikle bu istekleri geri çevirdiğini yazmaktadır. Hugessen ise, bu tür hiç bir istekte bu lunmadığını, hatta lngilizlerin Menemencioğlu'na karşı kişisel hiç bir kin güt mediğini ileri sürüyor. (Yazarla aralarındaki özel görüşmelerden.) (22) Dışişleri Bakanından, Türkiye'deki Elçiye, Washington; 7 Şubat 1944, Dış tlişkiler, 1944, cilt: V, s. 818. (23) A.C. Edwards, önceki kitabı.

Yıllarca sonra Cevat Açıkalın, bu dönem üzerine görüş lerini yazmıştır: "O günlerin heyecanlı ve gergin havası için de Türkiye'nin tutumuna karşı eleştirici sesler yükseltenle rin sayısı çoktu." (24). Fakat bunlar içinde Londra'da yayın lanan "Times" gazetesi kadar sesini çok yükselten ol mamış tır. 1944 yılı şubat ayında yayınlanan iki makalesinde "Ti mes", İngiliz-Türk ilişkilerinin "ölü nokta"ya vardığını ve "donduğunu" bildirdi (25). "Türkiye ve Büyük Devletler: Kahire Konferansından Beri Süregelen Kuşkular" başlıklı makalesinde "Times", İn giliz askeri misyonunun Türk isteklerini, "Türklerin sindir me gücüne oranla abartmalı ve uygunsuz bulduğunu" ileri sürdü. "Times",bu davranışta "bir güven bunalımı" yaratan etkenler bulunmasaydı, durumun o kadar kötü sayılmayaca bileceğini de ekliyordu (26). Bu bakımdan "Times",yaratılan güven bunalımının, Me nemenci oğlu ile Eden arasındaki kişisel düşmanlıktan doğdu ğunu belirten yayın organları arasında gerçeğe en yaklaşanıy dı. Bu düşmanlıkla ilgili olarak "Times"in Ankara'daki özl muhabiı:i şöyle diyordu: " Bugünkü dert... yanlış anlamalar dan ve belki de öfke nöbetlerinden ileri geliyor..." Türklerin savaşa girmeyi erteleme çabalarına gelince, "Times", Türkiye' nin Müttefiklere hiç de içten olmayan hiz metlerinin yanı sıra, önderlerinin de yükümlülüklerini yerine (24) Cevat Açıkalın, önceki kitap. (25) Times gazetesi, Londra, 9 Şubat 1944. (26) Aynı yerde; Esmer, Türk Dış Politikası, s 165-167'de, 1944 yılı Mart Haziran aylan arasındaki dönemden, Türkiye ve lngiltere arasındaki bir güven bunalımı olarak söz etmekte ve suçu, haklı olarak lngilizlere yüklemektedir.

getirmeye niyetli olmadıklarını söylüyordu. Türklerin görüş leri ve istekleri "sonuçtan kaçma amacını güden boş kaça maklardı." "Times", 26 Şubatta, "Ankara'da Kararsızlık" başlıklı ikinci bir makalesinde, Türkiye' nin Müttefiklerin yardımına koşmaktaki çekingenliğini, Sovyetler Birliği' nden korkmasına bağlamaktaydı (27). "Türklerin Sovye Rusya'dan kuşkulanıp çekinmeleri, mantıkla bağdaşmayan eski bir alış kanlıktan doğmaktadır..." "Times", eğer önderleri savaştan sonra Balkanlar'da an lamlı bir rol oynamak istiyorsa Türkleri, Rusların gönlünü al maları ve Müttefiklerle işbirliği yapmaları gerektiği konusun da uyarıyordu. Tahmin edileceği gibi, bu görüş Türkleri çok endişelen dirdi. Sadak, "Akşam" gazetesinde yayınlanan bir dizi maka lede, "Times"in takındığı tutuma karşı çıktı, gazeteyi, dış po litikanın "duygusal çözüm yolları"nı, "sokak politikası" bi çimine çevirmekle suçladı (28). "Times "te yayınlanan raporların sağlam kaynaklara dayan(27) Times gazetesi, Londra, 26 Şubat 1944. (28) Times'te yayınlanan ilk makaleden sonra Sadak'ın yonunlanmu bir örneği, Ayın Tarihi, Şubat 1944, cilt: 123, s. 27-29'da bulunabilir: "lngiltere'yle Türkiye arasında görüş aynlığı var mıdır?'', Necmettin Sadak, Akşam, 1 l Şubat 1944; Times'te yayınlanan ikinci makaleden sonraki görüşü için bak: "Şimdiye Kadar Kaç Defa Harbe Girecektik?" Akşam, 19 Şubat 1944 ve Ayın Tarihi, Şu bat 1944, cilt: 123, s. 41-43. Sadak'ın iki makalesi arasında pek değişiklik yok tur; yalnız ikincisinde, İngilizlerin Tiirkiye'yi zorla savaşa sürüklemek isteme lerine karşı çok daha sert çıkmıştır. Esmer, Türle Dış Politikası, s. 166'da, Sadak'ın 29 Şubat tarihli makalesi ne değinerek şöyle diyor: " ...Times'ın, katıldığımızda savaşın sonunda elde ede ceğimiz belirsiz kazançlardan; eğer katılmazsak, yoksun kalacağımız ucuz şan ve şereften söz eden beyanlan, Türle kamuoyunda ne heyecan, ne de korku uyan dırmıştı."

<lığı görüntüsünü kabul eden Sadak, bunların "bütünüyle aleyh te" olduğunu söylemekte ve İngilizlerin "kendi mantıklarına bi le inanmadıklarını" yazmaktaydı. lleri sürülenleri yalanlamak için de her zamanki Türk görüşlerini sıralıyor, Batı'nın yaptığı silah yardımının azlığından, savaş stratejisinde koordinasyon ge reğinden söz ediyor ve doğan güven bunalımının suçunu İngi lizlerin omuzlarına yıkıyordu. Türkler Müttefiklere karşı görev lerini sebatla yerine getirmişlerdi. İngilzler ise vaatlerini yeri ne getirmekten kaçınmışlardı. Halkın yalnızca ucuz bir ün sağ lamak için savaşa girmek istememesi çok doğaldı. Falih Rıfkı Atay da buna benzer bir görüşü savunmuştur (29). Türkler, İngilizlerle anlaşıp savaşa katılacak olurlarsa, barışı imzalayan yandan olacaklarını biliyor, fakat körü körü ne savaşa girmek de istemiyorlardı. Atay, Müttefikler arasın

da gerginlikler olduğunu ileri sürüyordu. "Etken bir ittifak, belgelerin korunduğu yapıların tozlu rafları arasında uyutul maz," diye yazıyordu. Times 'te yayınlanan makalelere karşı Türk kamuoyu nun tepkisi, sorunu bir güven sorunu olmaktan çıkarıp ortak lar arasında bir ağız kavgasına dönüştürmüş, Türkiye'nin sa vaşta oynadığı rolü içtenlikle onaylamış, ortada işlenmiş bir suç varsa, bunun sorumluluğunu İngilizlerin omzuna yüklen mişti. Ancak Türk hükumeti üzerindeki baskılar gittikçe ar tıyordu (30). Times gazetesi Türkelere, Ruslara yanaşmala(29) Falih Rıkı Atay, "Müttefikimiz İngiltere'de'', Ulus, 18 Şubat 1944; ayrıca bak, Ayın Tarihi, Şubat 1944, cilt: 123, s. 37-38. (30) 8 Şubat 1944 'tc, Times'teki ilk makalenin yayınlanmasından bir gün önce Menemencioğlu, von Papcn'e, "Türkiye, İngiltere ve Amerika ile olan iliş kilerinin bundan daha çok bozulmasına izin veremez," demişti. Papen. önceki kitap, s. 521.

rını salık vermişti. İşte, Menemencioğlu da, bunu denemeyi kararlaştırdı. Menemencioğlu Ruslara Yanaşıyor Türkiye ile İngil tere arasındaki ilişkiler bu biçimde bozulurken, Türkler, Sov yet niyetlerini bir kere daha yoklama ve Kahire Konferan sı'nda Roosevelt'le Churchill'in salık verdikleri gibi, Rusya ile daha iyi ilişkiler kurabilmek amacıyla bir çaba gösterdi. Türk Dışişleri Bakanı bunu, ciddi kuşkular duyarak yaptı. Rusların yalnızca yalan söylediklerini hissediyordu. Bu konu da şunları yazmaktadır: Ruslar, tam bir umursamazlık gösterdi. Hatta İngiliz öne rilerinin kışkırtıcısı oldukların bile yalanladı. Türkiye' nin hu zurunu kaçırmak istemiyor, Müttefikleri olan İngilizlerin üs teleyişini, hedeflerine ulaşmak için yeterli görüyorlardı. Rus lar, Türkleri tedirgin etmek istemiyorlarsa, kesinlikle, çok hu zur kaçırtıcı bir şeyler tasarlıyorlar demektir (31). Buna rağmen Menemencioğlu, Kahire Konferansı'ndan sonra ve İngilizerin "savaş döneminde ve savaştan sonra Sov yet saldırılarına hedef olmamak için bir anlaşma düzeyi ya ratma" çağrıları uyarınca, Sovyet Büyükelçisi Vinogradov'un kişiliğinde Rus hükfunetine yanaşmayı kararlaştırdı. Savaştan sonra iki hükfunet arasında, Balkan ülkelerinin bağımsızlık ve tarafsızlığını garantiye alacak bir anlaşma önermeyi düşündü. Menemencioğlu, "böyle bir anlaşmanın iki ülke arasında da ha geniş bir işbirliğine yol açacağını" söylüyordu (32). Türk Dışişleri Bakanı böylece, Rusya'nın niyetlerini keşfetmeye -

(31) Yayınlanmamış Anılar, s. 230, 3g-4g. Anıların 290- 29 1. sayfaları ara sına Menemencioğlu, lg-5g olarak numaraladığı bir ek katmıştır. (32) Aynı yerde, s. 290, 2g.

koyuldu. Vinogradov'a, "Türkiye'nin Britanya'yı Rusya'dan ayıran bir duvar olmak istemediğini, tersine, aslında Müttefik olan iki ülke arasında birleştirci bir rol oynamayı özlediğini belirtti (33). Menemencioğlu'na göre, Rusların buna verdik leri karşılık, Sovyetler Birliği'nin temelde bu görüşte olduğu, ancak Türkiye'nin hala katılmadığı bir savaşa Sovyetlerin kat kısının bu yüzden "Büyük bir engel"le karşılaştığını belirt mek oldu. Türkiye hiç gecikmeden savaşa katılacak ve bu "anlaşmazlığı ortadan kaldıracak" olursa, Sovyetler Birliği yalnız sınırlı bir danışma anlaşması değil, genel bir karşılıklı yardımlaşma paktı bile imzalamaya hazırdı (34). Karşılıklı görüş alışverişi bunda ileri gidemedi. Meııe mencioğlu, Türk sınırlarında, hiila kuvvetli bir Almanya ile, kuşkusuz savunma gücü postuna bürünüp, bir daha Türk top raklarından çıkmayacak olan Sovyet yardımı heyulası var ol dukça, Rusların Kahire görüşmelerinde uzakta kalışının ne denlerini anladığını yazmaktadır. Sovyetlerin, Türkiye'nin ge rektiği biçimde silahlandırılıp askeri yönden İngilizler ve Amerikalılarca desteklenerek savaşa katılmasıyla hiç ilgilen medikleıj. açıkça belliydi. Ruslar, Türklerin savaşa girmesini istiyordu ama, Rusya ile "karşılıklı yardımlaşma"ya dayana rak girmesinden yanaydı. Böylece Menemencioğlu, kuşkula- . nnın hiç de yersiz olmadığını kavramış oldu. Anlaşıldığı kadarıyla Rusya'ya yanaşma teşebbüsü ka bul edilmemişti. Teşebbüs, Dışişleri Bakanı'nın başlıca yar dımcılarından birince, "teknik yönden verimsiz ve mantıksız" (33) Aynı yerde. (34) Aynı yerde, s.290, 3g.

bir davranış olarak eleştirilmiştir (35). Türk-İngiliz ilişkileri nin "gerçekte sıfıra indiği" (36) bir dönemde, Türk-Sovyet ilişkileri tehlike çanları çalarken ve Almanya'nın çöküşünün arifesinde, Türkiye 1944 yılının ortasına, kendisini tedirgin hissedecek kadar yalnız giriyordu (37). Diplomatik ustalık, Türkiye'yi savaşın yıkımından kurtarmıştı; ama, aynı diplo masi, gittikçe yaklaşan savaş sonrası döneminde Türkiye'nin güvenliğini etkili bir biçimde sağlayamayacaktı.

(35) Erkin, önceki aynı kitap, s. 281. (36) Aynı yerde s. 263. (37) Aynı yerde, s. 264.

İÇ POLİTİKADA DEGİŞİKLİK Müttefik zaferlerinin birbirini kovalaması, Birleşik Ame rika'nın ve İngiltere'nin Türkiye ile olan ilişkilerini "dondur maları", batıdan alınan askeri yardımın kısıtlanması, Rusya ile olan görüşmelerin kesilmesi, 1944 yılı ilkbahar ve yaz ay larında Türk politikasının gidişi üzerinde dayanılmaz baskı lar yaratan etkenler olarak dikkati çeker. Erkin'in deyimiyle: Eğer Türkiye savaşa katılmamaya karar verirse, İngilte re-Türkiye arasındaki uyum bozulacaktı; belki de Büyük Bri tanya artık Türk sorunlarıyla ilgilenmeyecek, Rusya, Türkiye ile arasındaki sorunları kendi bildiği yoldan çözümlemekte serbest bırakılacaktı ( 1) Büyükelçi Hugessen, Saraçoğlu'na, yakın bir gelecekte Türkiye'nin "savaşa girme ya da savaştan sonra tek başına kal ma alternatifleri arasında bir seçme yapma zorunda kalacağı nı" belirtmişti (2). Birleşik Amerika bile, Türkiye'nin başına gelenlerin tümüne sırt çevirmekte İngiltere'ye katılmışa ben(1) Erkin, önceki aynı kitap, s. 263. (2) Esmer, Türk Dış Politikası, s. 157.

ziyordu. İşte bu dönemde Türkler, Müttefikleri yatıştırmak amacıyla, gerek iç, gerekse dış politikalarını değiştirmeye baş ladılar. İngilizleri ve Amerikalıları tatmin için, batılı demokra silerin duygularını çok inciten Varlık Vergisi'ni yürürlükten kaldırdı; Rusların hoşuna gitmek için, öbür uğraşılarından baş ka, Sovyetler Birliği sınırlan içinde yaşayan Türk ırklarının ba ğımsızlığı uğrunda çaba gösteren Turancılık hareketini sildiler.

Varlık Vergisi Türkiye Büyük Millet Meclisi, 11 Kasım -

1942'de Varlık Vergisi kanununu çıkardı. Bu verginin amacı, savaş zenginlerini, fırsatçıları, kazandıkları büyük ser vetler üzerinden uygun oranda vergi vermeye zorlamaktı (3). Aynca deflasyon yaratmak için tedavüldeki parayı çekme ve azaltma hedefi de güdülüyordu. Başbakan Saraçoğlu tasarıyı Büyük Millet Meclisi üyelerine sunarken, yeni verginin zengin tüccar ve emlak sahipleri gibi, "savaşta büyük paralar kazanan kim selerden" alınacağını söylemişti (4). Vergiler, bölgesel komi telerce değerlendirilecek ve bunlara itiraz etmek için Mec lis 'ten başka hiçbir yere baş vurulmayacaktı. Böyle artan hü kümet harcamalarının karşılanmasına yardımcı olunacaktı (5). Fakat bu kanun, daha başında şiddetli protestolarla kar-

(3) Varlık Vergisi Hakkında Kanun, no. 4305, yürürlüğe giriş tarihi: 11 Ka sım 1942, bak: Düstur, 3. Tertip, cilt: XXIV, s. 9. Aynca bak: Türkiye Cumhu riyeti Başbakanlık Neşriyat ve Müdevvenat Genel Müdürlüğü, Resmi Gazete, sa

yı 5255, 11 Kasım 1942; Sicilli Kavanin cilt: XXIII, s. 901. (4) T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Altıncı Meclis, Üçüncü Dönem, 11 Kasım 1942, cilt: 28, s. 21; Varlık Vergisi üzerine yapılan görüşmeler için bak: Aynı kaynak, s. 14-29; kanun metni için bak. aynı kaynak, s. 29-32. (5) Aynı yerde, s. 22. Maliye Bakanı Fuat Ağralı, hükürnetin tutumunu des tekleyen bir konuşma yapmıştı; aynı yerde, s. 24-25.

şılandı. Tasarının Meclis'te görüşülmesi sırasında, Varlık Ver gisi'nin kanun ilkelerine aykırı olduğu bile ileri sürüldü (6). Tasarının gerekçesinde, zengini vergilendirerek sosyal adaleti sağlama amacının güdüldüğü açıklanıyordu. Ancak, Nadir Nadi'nin de yazdığı gibi: Kulaktan kulağa fısıldandığı, hatta zaman zaman yük sek sesle de dile getirildiği gibi, daha da açıkçası, kanunun ikinci hedefi, piyasayı azınlıkların denetiminden kurtarmak ve T ürklere açmaktı (7). Yine, yazarın belirttiğine göre, "Türk vatandaşı olmak la övünen bizim Yahudi, Rum ve Katolik vatandaşlarımız, em lak ve servetlerini yok pahasına elden .çıkarmak zorunda ka lacaklardı ..." (8). Bu görüş, Varlık Vergisi üzerine daha doğru bir yargıyı getirmektedir. Kanunun uygulaması hem farklı, hem de zorlayıcıydı. Ya hudi asıllı Amerikan Büyükelçisi Steinhard, 18 Ocak 1943'te, verginin azınlıklar arasında farklı uygulandığına kuşkusu ol madığını, bunun kanıtlarının "inkar edilemeyeceğini" rapor ediyordu (9). Mahalli Vergilendirme Komisyonları, kanunu (6) Bak. Aynı yerde, s. 23. Ali Rana Tarhan, hiikı1meti desteklemekle birlikte, kanunun meşruluğu üze rine bazı kuşkulan olduğunu belirtmiştir. (7) Nadir Nadi, önceki kitap, s. 178. Nadir Nadi'nin, Vergi'de aşınhklara kaçılmasını doğru olarak anlatmasına rağmen, asıl amacının ismet lnönü 'yü güç duruma düşürmek olduğu anlaşılmaktadır. (8) Aynı yerde. (9) Türkiye' deki Büyükelçi'den (Stcinhardt), Dışişleri Bakanı'na, Anka ra, 18 Ocak 1943, Dış ilişkiler, 1943, cilt: iV, s. 1079-1081. Türkiye' deki mahalli vergilendirme komiteleri, kazanç sağlayan kuruluş ları ikiye ayırmıştı: "M" kategorisinde Müslümanlar, "G" kategorisinde de gayrimüslimler bulunuyordu. Azınlıklar bu ikinci kategoriye alınıyor ve insaf sız, çok defa imkansız oranlarda vergilendiriliyorlardı. Bak: Geoffrey Lewis, Turkey (Türkiye), (New York, 1960). a. 117.

fark gözeten bir biçimde uyguluyor ve direktiflerini merkezi hükfunetten aldıkları açıkça belli oluyordu. Vergilerini ödemeyenlere karşı çok sert tedbirler alınmış tı. Böyleleri doksan gün hapsediliyor ve mallarına - mülkle rine el konuyordu. 1943 yılı şubat ve mart aylarında İstanbul ve Ankara'da yayınlanan gündelik gazetelerde, haczedilen em lak ve vergilendirmede eşitsizlik olduğu üzerine "yalan pro paganda" ya kalkmış ve suçlu görülmüş olanların sürgüne gönderilecekleri, ağır işlerde çalıştırılacakları bildiriliyordu. Ağır işe mahkfun edilen vatandaşlar önce, Kadıköy, Haydar paşa, Kartal, Pendik ya da Maltepe semtlerinde enterne edili yor, sonra Erzurum yakınlarındaki Aşkale' ye, çalışma kamp larına gönderiliyordu (1 O). Mükellef, çalışması karşılığında günde iki buçuk lira alı yor, bunun yarısı hemen hükumete olan borcuna kesiliyor, ge ri kalan yansı da kişisel giderleri, yiyecek ve giyimi için ay rılıyordu. Çalışmaya gönderilenlerin ailelerine iş bulmak için tedbirler de alınmıştı. Yaklaşık olarak 4000 kişi bu biçimde tutuklanmıştır (11 ). Doğrudan doğruya Büyük Millet Meclisi'ne başvur maktan başka vergiye itiraz yolu da tanınmamıştı. 15 O..,ak 1943 tarihine kadar itiraz edenlerin sayısı ise 3000'i bulmuş tu (12). Bunun üzerine Meclis ve Maliye Bakanlığı Dilekçe Komisyonları, itirazların ancak konulan verginin tamamının (10) Bu olaylar, lngiltere'de büyük bir dikkatle karşılanmıştı. 28 Ocak 1944'te Times gazetesi şöyle yazıyordu: "Yetkililer vergi ödemekten kaçanla nn cezalandırılmaları ile uğraşmaktadır... Çoğunluğu Yahudi ve gayrimüslim olan birtakım insanlar.. tutuklanmış olup, Erzurum yakınlarındaki Aşkale'ye gönde rilmeden ve burada kamu hizmetinde çalışmaya zorlanmadan önce, Moda'daki otellerde barındırılmaktadır.'' (11) Ahmet Emin Yalman'la yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (12) Bak. Dış llişkiler, 1943, Cilt:IV, s.1079-1081.

ödenmesinden sonra dikkate alınacağını ve giderlerin de ay nca alınacağını açıkladı. 15 Mart 1943'e kadar Aşkale'ye gönderilenlerin sayısı 300'ü bulmuştu. Bunlar arasında yalnızca üçü Türk asıllı bir ad taşıyordu. Ötekilere ise Yahudi, Rum ya da Ermeni' ydi. Bu usul, vergi yürürlükte kaldığı sürece uygulandı. Steinhardt Dışişleri Bakanlığı'na, Başbakan da içinde, Türk yetkilileri nin eşitsizlikler yapıldığını kabul ettiklerini haber verdi ( 13). Nadir Nadi ve Varlık Vergisi'nin lstanbul'daki uygulamasını yapan Faik Ökte de bunu doğrulamaktadır ( 14). Her ikisi de verginin azınlıkların belini büktüğünü belirtirken, hükumeti nin, "tekstil fabrikası sahibi toprak ağalarına, hükfımetle iş ya pan komisyonculara ve müteahhitlere dokunmadığını" ileri sürmektedirler ( 15). Türk vatandaşı olmayan azınlıklar da çok yüksek ve aşın oranlarda vergilendirilmekteydi. Bu da gerek Müttefik, gerekse Mihver'e ait yabancı hükfımetlerle sürekli sürtüşmelere yol açıyordu. Bu dönemde Almanya, Bulgaristan ve Yunanistan da için de, pek çok elçilik, Türk hükfımetine protesto notaları vermiş tir. Amerikan Büyükelçiliği de "Türklerle sertçe ve doğrudan · doğruya konuşmanın haklılığını" kabul etmiştir ( 16). Böyle-

(13) Aynı yerde. (14) Bak. Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, (lstanbul, Nebioğlu Yayıne vi, 1951). (Nadir Nadi, önceki kitap, 1 78-179. (16) Siyasal ilişkiler Danışmanı'nın (Murray) Memorandumu, Washing ton, 19 Şubat 1943, Dış ilişkiler, 1943, Cilt:IV, s.1084-1085. Yabancı uyruklu ların vergilendirilmesini Geoffrey Lewis şu biçimde yorumlamaktadır: "Ulus lararası hukukun ilkelerinden biri olarak, bir devletin yabancı uyrukluları kendi

ce, Ankara'daki yabancı diplomatlar vergilere karşı hep bir ağızdan yaygara koparmışlardır. Türk basınına gelince, Varlık Vergisi konusunda tüm ha berleri vermiş, tüzükleri ve Aşkale'ye gönderilenlerin adları na kadar verilen cezalan yayınlamış, ancak yorum yapmak tan kaçınmıştır. Sonunda Ahmet Emin Yalman bu sessizliği bozarak 1 Ekim 1943'te "Vatan" gazetesinde "Varlık Vergi si Kaldırılmalıdır: Çünkü Müzmin Bir Hastalık Oldu" başlı ğı altında bir yazı yayınlamıştır. Yalman, verginin bulaşıcı bir hastalık olan ve Avrupa'yı da kasıp kavuran "Yahudi düşman lığı"nın sonucu olduğunu, "sarılması gereken bir yara açtığı nı" yazmıştır ( 17). 1 Ekim 1944'te, vergiyi eleştirmesinden bir yıl sonra, "Vatan" gazetesi kapatılmış, Yalman'ın kendi si de Aşkale'ye gönderilmiştir. Tersi düşünülebileceği halde, Yalman çalışma kampını yazara, "Şifalı bir yerdi. Burada zor la bulundurulanlar birlikte hoşça vakit geçirebiliyorlardı, ama

uyruğundaki vatandaşlardan daha yüksek oranda vergilendirmesi mümkün olma dığı için, Mihver vatandaşı olan Yahudi asıllılar dışında, Türkiye'de oturan ya bancı uyruklulann da Türkler gibi vergilendirilmesi için emir verilmiştir. Uygu lamada ise, yalnız bunlar değil, daha birçok yabancı uyruklu vatandaş da, : ..ırk uyruklu olmayanlar gibi işlem görmüştür. Özellikle Yunan uyruklu Rumlar bu iş lemle karşılaşmışlardır. .. " Bak. Lewis, önceki kitap, s. 11 9. Amerikan Elçiliği. üç olayda duruma kanşmıştır: Bunlardan birincisi, Nicholas Balladur adında, Türki ye' de çalışan ve kendisiyle aynı ücreti alan Türk uyruklulardan daha çok vergi ve ren bir Amerikan vatandaşı içindi; ikinci örnek, Socony-Vacuum şirketinin "bii kat çok vergilendirilmek istenmesinde" ortaya çıkmıştır; üçüncüsü, Sadullah Mandel ve Levi adlı bir şirketti. Bu şirkete de, ana sermayesinin üzerinde bir bö lümünü Amerikan vatandaşlan ellerinde tutuyordu. Steinhardt'ın, Türkiye Baş bakanı'na kişisel itirazı üzerine, Sadullah-Mandel ve Levi şirketi, başlangıçta ko nulan verginin ancak bir bölümünü ödedi. Balladur'la Socony-Vacuum'a konu lan vergiler ise bütünüyle kaldırıldı. Bak: Dış ilişkiler, 1943, Cilt:IV, s. 1079- 108 1 . (17) Bak. Vatan,1 Ekim1943.

pek çoğu sürgünde olmanın acısını çekiyordu", diye anlat mıştır (18). "Vatan" gazetesi, 23 Mart 1945'te yeniden ya yınlanmaya başlamıştır. Aydemir ise vergiyi, "bir kapris değil, kaçınılmaz bir ih tiyaçtı" diyerek savunmaktadır. Aydemir, 1942 yılı ağustos ayında Başbakan Refik Saydam'ın ölümü üzerine, "fiyat de netimi ve ayarlama tedbirlerinin çığırından çıktığını" belirt mekte, enflasyona yatkın olan piyasadaki parayı azaltmak için hükfunetin acele olarak daha çok fona ihtiyaç duyduğunu ile ri sürmektedir (19). Aydemir, "bugün bile verginin İnönü'nün politika hayatına karşı bir suçlama olarak kullanıldığını" ka bul etmekte ve zamanında İnönü'nün, verginin getirilişi sıra sında ayn bir özen gösterdiğini; çünkü, sonunda bunun hesa bını kendisinden soracaklarını bildiğini hatırlatmaktadır (20). Vergi kanunu kabul edilirken, bunun 465 milyon liralık bir gelir sağlayacağı tahmin edilmişti (21). 17 Mart 1943'te ise Saraçoğlu Meclis'e V�lık Vergisi'nin 225 milyon lira ge lir sağladığını, bu toplamm'1a ülkenin mali ufkundaki "bu lutlan dağıttığını" söyledi. "Düşüncesizce ve zararlı bir bi çimde harcanacak paranın şimdi tedavülden çekilmiş olduğu nu" ileri'sürdü (22). 1944 Şubatında tahsil edilen miktar 315 (18) 1944 'te Ahmet Emin Yalman 'la yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (19) Bak. Aydemir, önceki kitap, s.228-230. (20) Aynı yerde, s.233. Yazar, eski Cumhurbaşkanı lnönü'ye Varlık Ver gisi üzerine nasıl bir yorum yapacağını sorunca, İnönü "Bu bütün Türkleri kap samına alan bir vergiydi" demiştir. (21) TBMM Zabıt Ceridesi, 11Kasım 1943, Cilt 28, s.14-29. (22) Bak. Ayın Tarihi, Cilt: 111, Mart 1943, s. l 7. Servet üzerinden alınan verginin kaldıniması, çeşitli aşamalardan gerçekleşmiştir: 13 Mart'ta Meclis Ma liyeKomisyonu'na getirilmiş, 15 Mart'ta Meclis GenelKurulu'nda tartışılmış, 17 Mart 1944'te de teknik bakımdan yürürlükten kaldırılmıştır. Vergiyi yürür lükten kaldıran kanun metni için bak. Varlık Vergisi Bakayasının Terkinine Da-

milyon lirayı bulmuştu (23). Bu toplamdan 28 0 milyon lirayı "zengin azınlıklar"dan alınmıştı (24). Varlık Vergisi, 15 Mart 1944'teyürürlükten kaldırıldı ve kanunu kaldırankarar, ikigün sonra yürürlüğe girdi. Kanunla ilgili olarak verilen bütün ce zalar ve sünnekte olan kovuşturmalarla, daha tahsil edilme miş 10 8 milyon liraya yakın vergi alacağı da kaldırıldı. Maliye Bakanı Fuat Ağralı, kanunun yürürlükten kaldı rılmasının nedenlerini açıklarken, "tahsil edilemeyen alacak ların bir bölümünün tahsiline aslında imkan bulunamaması nı, başka bir bölümünün ise, mükellefleri çetin çalışma şart larına ya da tam bir yoksulluğa düşmeden tahsil edilememe sine" bağladı (25). Kanunun yürürlükten kaldırılmasına ne den olarak günün şartları gösterilmişti ama aslında, özellikle Birleşik Devletlerin baskısına olumlu bir karşılık vermek ve Türkiye ile Batılı Müttefikler arasında daha iyi ilişkiler kur mak için bu yol seçilmişti. Franz von Papen bu tutumu keş fetmişti. Verginin kaldırılmasını, Türk devlet adamlarının Bir leşik Devletlere yanaşma niyetlerine bağlamıştı. Bu konuda da haklıydı (26). Varlık Vergisi, Türkleri Batılıların yanından daha da uzaklaştırmıştı. 1944 Martında toplanan vergi gelir leri, artık daha çok baş edemeyecekleri bir lüks durumuna al mıştı. Varlık Vergisi'nin kaldırılması, Türk hükı1metinin sair Kanun, Düstur, 3. forma, cilt:XXV, s.173; Sicilli Kavanin, cilt:XXV, s.97; Res

mi Gazete, sayı:5657, Mart 1944. (23) Konuyla ilgili Meclis görüşmeleri için bak. TBMM Zabıt Ceridesi, 15 Mart 1944, cilt l, s.34, 44-46, yürürlükten kaldımıa kanununun metni için bak. s.46-47; Aydemir, önceki kitap, s.233. Aydemir de aynı sayılan vermektedir. (24) Aydemir, önceki kitap, s.233. (25) TBMM Zabıt Ceridesi, 7. dönem, 29. içtima, 15 Mart 1944, s.1-45. (26) Ankara'daki Büyükelçi'den (von Papen), Berlin'de, Dışişleri Bakanlığı'na, Ankara, 16 Haziran 1943, Ele Geçirilen Arşivler, NA, T-120, 2618/E364618.

vaş sonrası dünyasının gerçeklerine karşı erkenden ayak uy durmaya hazırlanışının başlangıcıdır. Turancılık Sorunu Türk hiikfunetinin dünya olayları na ayak uydurmaya çabaladığının bir başka belirtisi, 1944 yı lı mayıs ayında, T ürkçülük ve Pan-Turancılık fikirlerinin pro pagandasını yapanların toparlanması ile ortaya çıktı (27). Hü kiimet, bir tek temizlik hareketiyle, savaşın başından beri bü tün Türklerin birleşmesi için çağrıda bulunan küçük, fakat an lamlı bir grup aşın uç üyesini tutuklattı. Hiikfunetin bu tutuk lamaları kamuoyuna büyük gürültülerle duyurması ve zama nın seçilişi, amacının yalnız bir grup azınlığı cezalandırmak değil, Sovyetler Birliği'nin gözüne hoş görünmek, belki de ön derlerini daha ölçülü davranmaya yöneltmekti (28). Savaş yıllarında Türkiye'deki Turancılık hareketi birtakım küçük gruplara bölünmüştü. Birleştikleri tek nokta, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği'ne karşı besledikleri, kin de-

(27) Charles Warren Hostler, Turkism and tlıe Soviets: The Turks oftlıe World and their Political Objectives (Türkçülük ve Sovyetler: Düilya Türkleri ve Siyasal Amaçları), (Londra, George Ailen and Unwin Ltd. 1957), s.199-206'da, Pan-Türkçüliik ve Pan-Turancılık arasındaki farkı belirtmektedir: Pan-Türkçü lük, "Ruslaştırılmak"la tehdit edilen Doğu Türkleri ile Rus yayılma siyasetiyle karşı karşıya kalan Batı Türklerinin birbirlerini etkilemesinden doğmuştur. Pan Turancılık (Türk, Moğol ve Fin-Uygur kavimleri arasında birlik ister), Türkler arasında birlik isteyen Türkçülüğün tersine, Balkanlar'daki Rus yayılması önce sinde durumu dikkatle izlemekte, Türk ve Macar denemelerini bağdaştırıp, Slav aleyhtarı bir işbirliği peşinde koşmaktadır. Türkiye'deki harekette hem Pan-Tu rancılar, hem de Pan-Tiirkçüler vardı; ama burada bundan böyle yalnızca Turan cılık hareketi diye anılacaktır. (28) Bak. Charles Warren Hostler, "Trends in Pan-Turanism'', (Pan-Tu rancılıkta Eğilimler), Middle EasternAffairs (Orta Doğu Sorunları), cilt:III, No. l , Ocak 1952, s.3-13; Hostler şöyle yazmaktadır: ''Basında tutuklamaların geniş bir biçimde gösterilmesinin nedeni, kuşkusuz Sovyetler Birliği'ne hareketin kime karşı yöneldiğini anlatarak, onları yatıştırınak ve böylece Rus-Türk ilişkilerini dü zeltmekti.'' Review dergisinin çözümlemeleri de bu görüştedir: Türk önderleri "harekete karşı durmak için paçaları sıvamakta, Moskova' dan iyi not alacakları �beklemişlerdir." Bak. Review, 15 Kasım 1944, dizi N, no.37, s.181.

recesine varan öfkeydi. Dolayısıyla Rus tarafından daima bir tehdit olarak kabul ediliyorlardı. Bu nedenle, Türk hükumeti en sonunda bu gruplara karşı harekete geçmiştir. Fakat bu, Türk hükfımetinin hareketin o zamana kadar ki eylemlerini desteklediği, beslediği anlamına gelmemektedir. Tersine, böyle bir davranış, Türk dış politikasının temellerin den birini, yani Türk sınırlarının olduğu gibi korunması ilke sini yıkmak olurdu (29). Bazı yazılar Türk politikasını çizen lerin de, Sovyetler Birliği'ne karşı aynı duygulan besledikle ri için, Turancılara karşı sempati duyduklarını ileri sürmüşler dir (30). Hareketin daha önce bastırılabileceği görüşü belki ka bul edilebilir (31 ). (29) 10 Ekim 1 94 1 'de Kari Clodius Ankara' da bulunduğu sırada, Numan MenemenCioğlu ile birlikte bu sorunu incelemiştir. Menemencioğlu, "Rusya'da ki 40 milyon Türk'ün kaderine Türkiye'nin aldırmazlık edemeyeceğini" belirt miş olmasına rağmen, Clodius'un deyimiyle, Dışişleri Bakanlığı'nın o zamanki Genel Sekreteri, "Türkiye'nin sınırlan dışında bir toprak isteği olmadığını" söy lemiştir. Bak. Ekonomik Politika Dairesi Müdür Yardımcısı'ndan Dışişleri Ba kanlığı 'na, Ankara, 1 O Ekim 1 94 1 , Alman Dış Politikası Belgeleri, cilt: III, s.632633. Clodius, Saraçoğlu'ndan çok Menemencioğlu'nun "Türk dış politikasının manevi önderi olduğuna" inandığını eklemiştir. 5 Temmuz 1 943'te Menemen cioğlu, Turancılık sorunu ile ilgili olarak Meclis'te konuşmuş ve şunu söylemiş tir: "Biz, Türkiye sınırlan dışındaki Türklere yalnızca refah ve mutluluk diliyo ruz. Bunun dışında politikamız, Türkçülüğümüz, bu ulusun sınırlan içindeki Türkler içindir'', bak. TBMM Zabıt Ceridesi, 5 Temmuz 1 943, cilt:!, s.13-14. (30) Bak. George Lcnczowski, The Middle East in the World Affairs (Dün ya Sorunları içinde Orta Doğu), (New York, Cornell Üniversitesi Yayınlan, 1952), s.142. Hostler, önceki kitap, s.180'de, "Bu sorumsuz aşırı uç üyelerine Türk hükumetinin, Sovyetler Birliği ile doğabilecek bir savaşta Türk gençliğini hazırlamak için göz yummuş olabileceğini" ileri sürmektedir. (3 1 ) Nadir Nadi, önceki kitap, s. 1 84 'te bu konuda ilginç açıklamalar yap maktadır: "Müttefiklerin savaşı kazanacaklannın açıkça belli olduğu bir dönem de, 1944 yılı Mayısında, ırkçılara karşı son derece sert tedbirler alındı. Önderle ri yakalanarak tutuklandı. Oysa, aynı kişiler önceden ciddi bir biçimde izlensey di, ölümünden sonra Atatürk'ü küçük düşürürlerken, okullarda ve dergilerde pro pagandalarını yürütürlerken yakalansalardı, ırkçılık hareketi önlenebilir ya da hiç olmazsa daha sınırlı kalabilirdi.

Fakat, Türk hükfunetiyle Turancılar arasında bir anlaşma olduğu üzerine belgeler yoktur. Ancak bu hareket Türkiye'nin Sovyetler Birliği'yle olan ilişkilerinde bir rol oynadığı ve bala da oynamakta olduğu için, kısaca da olsa, Turancılığın önder lerini, ideolojilerini, hükfunet içindeki taraftarlarını tanımak ve bu unsurların Ankara'nın uluslararası konulardaki kararları üze rindeki etkisini, elbette böyle bir etki varsa, incelemek gerekir. Pan-Turancı Unsurlar Savaş yıllarında Turancı hare ketin başlıca önderi Zeki Velidi Togan'dı (32). Güney Urallar da, Rus Türkistan'ı eyaletlerinden biri olan Başkır'da dünya ya gelen Togan, Rus ihtilali sırasında Başkır'da bağımsız bir devlet kurmayı hedef tutan Müslüman örgütünün başına geç mekle, genç yaşında siyasal bir militan olduğunu göstermiş ti. Togan, bütün ömrü boyunca olanca çabasını Tükiye'nin il gisini Sovyetler Birliği sınırları içindeki Türk soyundan olan ların üzerine çekmek için göstermişti. Türk hükfunetlerini, bağımsız bir Türkistan'ın elle tutulur ve gerçekleştirilmesi mümkün bir amaç olduğuna inandırmaya çalışmıştı. Bu ne denle, sayılan oldukça kabarık olan eserlerinde, belirli bir Sovyet düşmanlığı havası vardır. Sözgelişi, savaş yıllarında yazdığı önemli incelemelerinden birinde, "Yeni Ruslaştırma" diye tanımladığı harekete karşı uzun bir eleştiri kaleme alan Togan, bunun Türkistan 'daki Türk kültürünü yok etmeye yö nelen Sovyetlerin, örgütlenmiş bir teşebbüsü olduğunu ileri sürmüştür (33). 1 942'de "Bugünkü yeni Ruslaştırma hareke ti, aşağıdaki biçimde gelişmektedir" diyordu: -

(32) Togan'ın daha geniş bir hayat hikayesi için bak. Hestler, önceki ki tap, s.218-219. (33) Bak Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tari hi, cilt:I, Batı ve Kuzey Türkistan (!stanbul, Arkadaş, !brahim Horoz ve Güven Basımevleri, 1 942), s.590.

1 . Komünizm ve Rus emperyalizmini birbirlerini tamam layan iki kavram olarak birleştirmek ve uşak ruhlu uydu ülke lere ve dünyaya karşı, iki yüzlü bir politika çizgisi izlemek, 2. Rus ulusunun dünyaya egemen olma amacını "kutsal bir ideal" olarak ifade etmek ve ulusal hedeflere bu yoldan varmak için, gerektiğinde ölmeye bile hazır, uyanık bir ulus durumuna gelmek, 3. Rus halkının nüfusunu artırmak, 4. Rusları, Asya'nın istila edilecek bölgelerine rahatlık la yerleşecek kadar hareketli ve çevik insanlar haline getirmek, 5. Etkili bir genişleme ve fetih uygulaması için diktatör lük sistemini yetkinleştirmek ve aşın derecede merkeziyetçi bir rejim kurmak (34). Togan, yeni Ruslaştırma hareketine karşı etken olabilmek için, Türk hükumetinin, Türk kültürünü Ukrayna, Kafkasya, Moğolistan ve Türkistan'da yaşayan halklar arasında yayma sı gerektiğini ileri sürüyor (35). Bu halkların tam olarak Rus laşmalarına karşı en iyi engelin dil olacağını söylüyordu (36). Zeki Velidi Togan'ın, İstanbul Üniversitesi'nde Türk Ta rihi kürsüsünde profesör olduğu dönemde öğrencileri arasın da bulunan Reha Oğuz Türkkan, 1 938 yılında gizli bir ırkçı (34) Aynı yerde. (35) Aynı yerde, s. 592; Togan şöyle eklemektedir: " Ruslar arasında kö tü insanlar değildir. Onları kötüleştiren, dört yüzyıllık emperyalizm siyaseti ol muştur... (36) Togan. Aynı yerde, s. 598-599'da, Türkistan'daki Rus yönetimini, Hin distan'daki lngiliz sömürgeciliğiyle karşılaştırmakta ve boyunduruk altına alın mak istenen iki halkın da, kişiliklerini korumak için dayandıkları tek kurtuluş yo lunun, dilleri olduğunu ileri sürmektedir. Togan, aynı yerde, s. 598, "lngilizler bağımsız bir Türk-lsllim devleti istemiyorlar; ama bir oldu bittiye razı olabilirler ve ticari çıkarlarını gözetebilirler" diye de ekliyordu. ''

demek kurmuş ve 1 944 yılı Mayıs ayında hükfımetçe tutuk lanıncaya kadar, eylemci çabalar göstermiştir (37). Hocasından, hiç olmazsa görünüşte daha da fanatik olan Türkkan ye yayınladığı "Bozkurt" adlı dergi, ırk üstünlüğü propagandası yapıyordu ki, bu da Nazizm 'den pek az farklıy dı (38). Turancı önderlerin tutuklanması nedeniyle yayımla nan resmi bildiride, hükfımet, Türkkan' ı merkezi hükfımeti de virmek için çalışan bir ırkçı olaraktanıtmıştı (39). Bir başka ünlü ırkçı da hatta belki de içlerinde en aşırısı, ırkçılıkla Komünizm ve Sovyet düşmanlığını tutku edinerek birleştirmiş olan Nihal Atsız'dı (40). (37) Bak! Hostler, önceki aynı kitap, s. 181-182; Hostler, aynı yerde, s. 7; Karpat, önceki kitap, s. 265-266; aynca bak. Reha Oğuz Türkkan, "Türk Bası nı" Orta Doğu Sorunları, cilt: 1, No: 2, Mayıs 1950, s. 142-1 49. (38) Türkkan, "Türk Basını " nda, s. 43, belirli dönemlerde yayımlanan der gilerin savaş sırasında, gazetelere oranla hükfunetin denetiminden daha kolay sıy nlabildiklerini ileri sürmektedir. Aynca, " ... her grup haftalık bir dergi çıkarta bilir ve bu dergi herhangi bir nedenle kapatılacak olursa, yeni bir haftalık ya da aylık dergi çıkannak hiç de zor olmazdı" diye de eklemektedir. Bu, savaş yılla rında neden çok sayıda Turancı dergi çıktığını açıklamaya yardımcı olabilir. 1943 yılı Temmuz ayında Menemencioğlu, En Büyük Tehlike adlı bir ki tapta Turancılık hareketinin Türkiye'de gittikçe yayıldığını ileri sürenlere karşı lık vermeye çağnlınıştı. Menemencioğlu bir demeç vererek, En Büyük Tehlike'de ileri sürülenlerden haberi olduğunu, ancak bunun doğruluğuna i nanmadığını be lirtti ve şöyle dedi: " ... Bu kitapta ileri sürüldüğü anlamda Türkiye'de bir milli yetçilik ve ırkçılık yoktur ve biz bu konudaki belirtilerin hepsinden haberliyiz;'' bak. TBMM Zabıt Ceridesi, 5 Temmuz 1943, cilt: 1, s. 1 4. Menemencioğlu ay nca basın ve yayın özgürlüğünden, bunun yarar ve zararlarından da söz etmişti. (39) Bak. "Irkçılık ve Turancılık Tahrikatı Yapanlar Hakkında Hükümet Tebliği", Ayın Tarihi, Mayıs 1 944, No: 1 26, s. 21 -23; aynca bak. Erer, Yasak çılar, s. 115-116. (40) Nihal Atsız'la ilgili olarak bak: Hostler, önceki kitap, s. 183; Hostler, aynı yerde, s. 9; Karpat, önceki kitap, s. 266; Fethi Tevetoğlu, Türkiye'de Sos yalist ve Komünist Faaliyetler, l 910- l 969, (Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1967), Kemal Karpat, önceki kitap, s. 265, Atsız ve Türkkan'ı şöyle tanıtmaktadır: "1941-1942 yıllan arasında iki ırkçı önder, Reha Oğuz Türkkan ve Nihal Atsız arasındaki tartışma, karşılıklı olarak birbirlerini daha az " saikan" olmakla suç lamaya dayanıyordu ve ikisi de, birbirinin soy ağacını eşeleyerek, kanının yüz de birinin bile Türk olmadığını ispatlama çabası, içindeydi.'' ·

Atsız, yayınladığı " Tanndağ", "Atsız", "Orhun" gibi çeşitli dergilerde önemli görevlere yalnız öz T ürklerin geti rilmesini savunuyor, azınlıklara aşın hoşgörü gösterilmesi nin Türkiye için tehlikeli bir şey olduğunu ileri sürüyor, sa vaşın yapıcılığını, milliyetçiliğin ancak ırkçılık temeline da yanabileceğini belirtiyordu (4 l ). 20 Şubat l 934 'te, "Or hun "da yayımlanan bir makalesinde Atsız şöyle yazıyordu: " T ürk ulusunun ezeli düşmanı, bütün dünyadır. Tarih bize ezeli öğütte bulunmaktadır; iç düşmanlar üçtür; Komünist ler, Yahudiler ve dalkavuklar." (42). l 944 yılı mayısında hükümetin Turancılara karşı hare kete geçmesini çabuklaştıran da, Atsız olmuştur. 1 944 yılı şubat ayının 20'sinde ve martın 2 l 'inde Atsız, Başbakan Saraçoğlu'na seslenen iki açık mektup yayınladı. Bunlarda, Başbakan'a, Parti'ye ve öğrenciler arasındaki yı kıcı sol unsurlar diye adlandırdıklarına saldırıyordu. Atsız, Saraçoğlu'na seslenen ilk mektubunda; "Bu satırların ama cı, size Türkçülüğün neden yalnızca sözde kaldığını ve niçin hiç eyleme geçmediğini sormaktır" diyordu (43). Bu Başba kana yöneltilmiş katmerli bir hareketti; çünkü, Saraçoğlu 'nun (41) Bak. Holster, önceki kitap; Alexander Henderson, "The Pan-Turani an Myth in Turkey Today" (Bugünkü Türkiye' de Turancılık Efsanesi), Asiatic Review, no. 145, Ocak 1 945, s. 79 90 (42) Bak. Tevetoğlu, önceki kitap, s. 483, n. 303. (43) Atsız'ın Saraçoğlu'na yazdığı iki açık mektup için bak: Aynı yerde, s. 607-609; Atsız'ın sözü için bak: Aynı yerde, s. 608. (44) Tevetoğlu, önceki kitap, s. 607'de aynı şeyi ileri sürmektedir; Sara çoğlu'nun "gayri samimi" olarak, "Biz Türküz, Türkçüyüz ve hep Türkçü ola rak kalacağız. Bizce Türkçülük, kan birliği kadar, bir bilinç ve kültür işidir de... '' dediğini ileri sürüyordu. Tevetoğlu, daha sonra Atsız aleyhinde dava açtığı için Saraçoğlu'na da saldırmaktadır. -

eyleme geçmelerine izin vermeden Turancı fikirlere göz yumduğunu ileri sürüyordu

(44).

Atsız, mektubunda, solcu

öğrencilerin İstanbul'daki demek binasında Turancıların yap tıkları toplantıları bastıklarından da yakınmaktaydı. "Bu gös tericilerin en kötüleri, üniversite öğrencileridir" diye yazı yor ve şöyle ekliyordu: Çoğu devlet parası ile okumaktadır. Bu demektir ki dev let, farkında bile olmadan, yılanları, kızıl gözlü ve zehirli yı lanları beslemektedir. Bu yılanlar yarın doktor olup ülkenin dört bir yanına dağılınca, yapacakları ilk iş, her türlü faaliye ti sabote etmek olacaktır. Ülkeyi sırtından hançerleyecekler ve Türkiye'ye gelmesini bekledikleri kızıl rejimi getirecek olan yabancı ordulara aj an olarak hizmet edeceklerdir

(45).

Atsız'ın ikinci açık mektubu doğrudan doğruya CHP'ye saldırıyor, partiyi ırk ve aile düşmanlığı, dine ve savaşa karşı çıkmakla suçluyor, faşizme karşı savaş maskesi altında milli yetçiliği ezdiğini öne sürüyordu

(46).

Bu mektupların sonucu olarak, Atsız'ın vatan haini diye suçladığı Sabahattin Ali, Nihal Atsız'a karşı bir hakaret dava sı açtı

(47). Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel ile "Ulus"

gazetesinin başyazarı Falih Rıfkı Atay, Atsız'a karşı açtığı da vada Sabahattin Ali'yi desteklediler. Ancak dava

26 Nisan 1 944'te görülecekken, Turancı öğrencilerin şiddet gösterileri

nedeniyle yarıda kaldı. Göstericiler, Sabahattin Ali'ye saldır dı

(48). Bundan cesaretlendiği anlaşılan Atsız, hemen bütün (45) Aynı yerde, s. 6 IO. (46) Aynı yerde, s. 6 1 2-6 1 7. (47) Aynı yerde, s. 606. (48) Erer, Yasakçılar, s. 1 2 1 - 1 22. Aynca bak: Karpaı, önceki kitap, s. 267, no.

44.

"solcu" aydınları lfınetleyen bir bildiri yayınladı. Bu kez hü kumet harekete geçmeyi kararlaştırdı. 9 Mayıs 1 944'te Turan cı önderler tutuklandı (49). 1 8 Mayıs 1 944 'te Bakanlar Kurulu, İçişleri Bakanlığının " Irkçı ve Turancı kışkırtmalara girişenlere karşı aldığı gerek li tedbirleri" onayladı (50). Bir resmi bildiri yayınlayarak, so ruşturma sonucunda tutuklananların "gerçek milliyetçilikten başka ilkeleri vatandaşlara aşıladıklarının anlaşıldığı" açıklan dı. Bunun için de yine yayınlanan bildiride, "suçluların gizli örgütler kurdukları, eylem programları hazırladıkları ve pro paganda organları yayınladıkları" duyuruldu ( 5 1 ) . ( 49) Lanczowski, önceki kitap, s. 1 46. Hostler. önceki kitap, s. l 85; Hostler, aynı yerde, s. 1 0. Gotthard Jaschke, Die Turkei in den Jahrcn 1 942- 1 95 l . ( 1 942- 1 9 5 1 yılla n arasında Türkiye), (Wiesbaden. Otto Harrassowitz. 1 955), s. 25-26. Hükumet, 1 944 'te ideolojilerini mahkum etmek amacıyla Irkçı ve Turan cı makaleleri bir arada yayımlatmıştır: bak: Irkçılık-Turancılık, (Ankara, Türk inkılap Enstitüsü Yayını, No. 4, 1 944). (50) ' 'Irkçılık ve Turancılık Tahrikatı Yapanlar Hakkında Hükumetin Teb liği", Ayın Tarihi, Mayıs 1 944, cilt: 1 26, s. 2 1 -23. Hükumetçe tutuklananların listesinde şu adlar bulunmaktadır: izzettin Şadan, Nihal Atsız, Tahir Akın Kara oğuz, Mustafa Hakkı Akansel, Hakkı Yılanlıoğlu, Tesbihçioğlu. Kadircan Kaf . lı. Azeri M. Altınbay, Abdülkadir inan. San'an Azer. Samet Caferoğlu. Ahmet Caferoğlu. Ali Dursun Tevetoğlu. M. Şakir Ülkütaşır, YusufKadıgil. Mükremin Halil Yinanç. Sepicioğlu, Nurullah Banman, Hamza Sadi Özbek. Orhan Şaik Gökyay, Hüscyin Avni Göktür, Cafer Seyit Ahmet Kınmer, :vtuharrem Fevzi To gay, Ali Genceli, A. Zeki Velidi Togan. Akdeş Nimet Kurat. Nebil Buharalı. Re ha Oğuz Türkkan, Hüseyin Namık Orkun. Remzi Oğuz Ank. Mehmet Halit Bay ri. Bedriye Atsız, Ziyaettin Fahri Fındıkoğlu. Hüsnü Emir Erkilet. Müftüoğlu Mus tafa Tatlısu. Zeki Sofuoğlu. Gülcan Tevetoğlu. lJlıiğ Tannlıoğlu. Ali Haydar Ye şilyurt, Necdet Sancar, Cemal Oğuz Öcal, Nihat Sami Banarlı. Peyami Safa. Fet hi Tevetoğlu, Elmas Yıldırım, Osman Turan. ismet Tümtürk. (5 1 ) Aydemir, önceki kitap, s. 250' de Turancılık hareketini · ·amatör komp losu" diye nitelendirmekte ve bu tutuklamaların sonradan lnönü'yü eleştirmek için kullanıldığını ileri sürmektedir.

l 9 Mayıs 1 944 'te Cumhurbaşkanı İnönü, Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel'in kısa bir ön konuşmasından sonra, Ankara

1 9 Mayıs Stadyumu' nda bütün yurtta yayımlanan

uzun bir konuşma yaptı ( 52). Politika hayatının en önemli ko nuşmalarından biri olan bu söylevinde İnönü, özellikle üç nok ta üzerinde durdu: Turancılar, Türkiye Cumhuriyeti için bir tehlike doğuruyordu; Türkler hiçbir zaman serüvenci bir po litika istemiyorlardı ve başkalarının topraklarında gözleri yok tu; Sovyetler Birliği, Türkiye'nin tarihi dostuydu. Turancılar üzerine İnönü, "Öyle şeyler vardır ki, ancak Anayasa ve hü kumetin kanunları çiğnendikten sonra bunlara kalkışılabilir" demişti. "Dolayısıyla biz de birtakım parlak f ikirler maskesi altında, Cumhuriyet'in ve Büyük Millet Meclisi'nin varlığı na kasteden bir teşebbüsle karşı karşıyayız." İnönü, sözlerine şunları da eklemiştir: "Komplocular hepimizi aldatmayı de niyordu, gittikçe ve derece derece, on yaşındaki çocuklarımı zı ve bizi." İnönü, Türkiye'nin geleneksel serüvenden kaçın ma politikasını da onaylıyordu. Herkesin zihninde, elimize bir kuvvet geçecek olursa, bizim serüvenci ve saldırgan bir politika izleyeceğimiz dü-

(52) "Milli Şef lnönü'nün 19 Mayıs Gençlik Bayramı Münasebetiyle Gençliğe Hitaben Söylediği Nutuk" Ayın Tarihi Mayıs 1 944, cilt 126, s. 23-29. l nönü'nün sözleri için bak: Aynı yerde, s. 27-28; Hasan Ali Yücel, lnönü'yü ta nıurken şöyle demiş: "Ulusal sorunlarda başarının birinci şartı önce Atatürk'e, sonra lnönü'ye inanmak ve söylediklerine göre davranmaktır.'' Ayın Tarihi, Ma yıs 1944, cilt: 126, s. 22-23. Falih Rıfkı Atay ve Necmettin Sadak elbette hemen konuşmayı savunan makaleler yazdılar. Bak: ''Milli Şefin Milletine Büyük Dersi'', Akşam, 2 1 Ma yıs 1 944; Falih Rıfkı Atay, "Cumhurreisimizin Nutku", Ulus, 21 Mayıs 1944.

şüncesi vardı. Oysa cumhuriyet, uygar yaşantınn temel de ğerlerinin uluslar topluluğundaki güvenlik havası olduğunu anlamıştı (53). İnönü, bunun bir tercih ve seçme meselesi olduğunu açık seçik belirtmek istemişti: " . . . Ulusal politikamız, toprakları mızın dışında serüven peşinde koşmaktan uzak kalmaktır... Bu bir zorunluluk ya da gereklilik politikası değil, bir inanç ve anlayış politikasıdır." Söylev, en sonunda sıkı Türk-Sovyet ilişkilerinden söz ediyordu. Türkiye 'deki Turancılık hareketin den, "son zamanların zararlı ve hastalıklı belirtilerinden" di ye söz ettikten sonra, İnönü şöyle ekliyordu: Bu açıdan Cumhuriyet' i anlamak gereklidir. Ulusal Kur tuluş Savaşımız sona erdiği zaman, öbür komşularımız, eski savaşların anılarını bir türlü zihinlerinden çıkartıp atamazken, bizimle dost ola yalnızca Sovyetler Birliği vardı (54). Kuşkusuz, lnönü'nün

1 9 Mayıs 1 944 söylevi, hem Sov

yetlere, hem de Türk gençliğine seslenmekteydi.

Hükumet içindeki Turancılar ve bunların kararlarda ki etkileri Bundan sonra ortaya çıkan sorun, bu unsurların -

işe karışan kişilerin ya da fikirlerinin, Türk dış politikasını tes pitinde rol oynayıp oynamadıkları. Türk politikasını çizenle ri, hedeflerinde ya da değer ölçülerinde etkileyip etkilemedik leridir. Yazarın görüşüne göre bu soruya verilecek karşılık bü tünüyle olumsuzdur. Leo

Hochstetter'i de dikkatini çekti

ği gibi, "Amerikan istihbaratı savaş yıllarında İnönü, ya da Me nemencioğlu 'nun, Turancılarla ilişkisi olduğu üzerine bir ka-

(53) Aynı yerde, s. 27-28. (54) Aynı yerde.

nıt elde edememiştir." (55) Bu satırların yazan da, bu konu da bir şey bulamamıştır (56). Tanınmış bir gözlemci olan Host ler ise şöyle demektedir: "Türk devleti içinde yüksek mevki lerde bulunan bazı kişilerin Alman-Sovyet savaşından yarar lanma imkanlarını aradıkları ve SSCB'nin çöküşünün, Turan cı fikirlerin gerçekleştirilmesine ortam hazırlayacağını düşü nenlerin olduğu sonucuna varılabilir (57). Lothar Krecker de hükfımetin, Nuri Paşa'nın (Killigil) ki şiliğinde iki yüzlü bir oyun oynadığını, Turancılığı resmen mah k:Um ederken, el altından Alman Dışişleri Bakanlığına, Türki ye ile Sovyetler Birliği arasında bağımsız bir devlet kurmak im kanından söz ettiğini ileri sürmektedir (58). Ancak bu yazar lardan hiçbiri, 1 947'de Sovyetler Birliği'nce yayımlanan Gizli Belgeler'den daha başka yazılı kanıt ortaya koyamamaktadır. (55) Yazarla arasındaki özel bir görüşmeden, 8 Eylül 1 969. (56) Bu incelemenin hazırlanışı sırasında kendileriyle görüşülen pek çok kimse, lnönü ya da Menemencioğlu'nun, Turancılarla ilişkileri olduğu iddiala rını yalanlamışlardır. Bunlar arasında Profesör Ahmet Şükrü Esmer, Profesör A. Suat Bilge, Profesör Enver Ziya Kara!, Profesör Fahir Armaoğlu ile Cevat Açı kalın ve Zeki Kuneralp da bulunmaktadır. Eski Cumhurbaşkanı lnönü ve Turan cıların hiçbir zaman ''dostu'' olmadığını belirtmiş ve karşı görüşleri yalanlamış tır. Bayan Nermin Streater ve Turgut Menemencioğlu ise Numan Menemenci oğlu'nun Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında bir Türkmen devletinin kurulma sını hiçbir zaman tasarlamadığını, böyle bir şeyi olabilir görmediğini ve böyle bir amacı hiçbir zaman desteklemediğini kesinlikle ortaya koymuşlardır. Belki de bu incelemenin başlıca tezlerinden birini, burada yeniden açıklamakta yarar vardır: Türk dış politikası 1 944 yılı Haziran ayına kadar lnönü ve Menemenci oğlu'nun aldıkları kararların sonucudur ve ötekiler bu hattın çizilmesine ancak yardımcı olmuştur. Menemencioğlu ise Dışişleri Bakanlığı'nın merkezindeki egemen kişidir. lnönü ve Menemencioğlu'nun bu görüşteki kişilerce yönetildik leri ispatlanmadan, Turancı fikirlerin Türk dış politikasını etkilemiş olduğundan kimse söz edemez. Her ne kadar tersini gösteren kanıt var gibi görünüyorsa da, şimdiye kadar hiçbir yazar bunu başaramamıştır. (57) Hostler, önceki kitap, s. 1 77. (58) Bak: Kıecker, önceki kitap, s. 2 1 1 -2 1 5 .

Gizli Belgeler, General Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet, Ge neral Ali Fuat Erden, l 943 ' e kadar Türkiye'nin Berlin Büyü kelçisi olan Hüsrev Gerede ve ünlü Enver Paşa'nın kardeşi olan Nuri Paşa'nın faaliyetlerini açıklamaktadır. Türk Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak'la, "Türkisc he Post" gazetesi yazı işleri müdürü General Ali İhsan Sabis de, bu faaliyetlere karıştırılmaktadır. 5 Ağustos 1 94 1 'de von Papen, Alman Dışişleri Bakanlığına, "Türk hükı1meti çevre lerinin Azerbaycan'daki Türkmenlere karşı ilgi duyduğunu" bildirmiştir. Von Papen, ikisi de hükumette bulunmayan Nu ri Paşa ve Zeki Velidi'den ayn olarak, bu konuda İstanbul mil letvekili Şükrü Enis Bahça'nın, Afganistan'daki Türkiye Bü yükelçisi Memduh Şevket' in ve yine kendisinin "güvenilme mesi gerektiğini" bildirdiği, çünkü hükı1metin casusu oldu ğunu belirttiği Ahmet Sait Cafer' in adlarını vermektedir. Giz li Belgeler koleksiyonuna göre, Turancı fikirlerden yana ola rak bunlar görülmektedir (59). Bu kişiler üzerine söylenebi lecek en önemli şey, savaş sırasında Ankara'da iktidara ve karar verme yetkisinde olanlara yakın bir çerçevede bulunduk larıdır (60). Çakmak da bunlar arasındadır. Fevzi Çakmak, kuşkusuz, savaş yıllarında Ankara'daki önemli kişilerden biriydi. Atatürk'ün arkadaşı ve parlak bir komutan olan çÇakmak' ın adı, 1 939'dan başlayarak hep gö reviyle, yani Türk Genelkurmay Başkanı sözleriyle birlikte anılmıştır. 68 yaşında emekliye ayrılıncaya kadar da, silahlı kuvvetleri çelik pençesi altında yönetmiştir. 24 Kasım

(59) Yon Papen'den, Alman Dışişleri Bakanlığına, Tarabya, 5 Ağustos 1 94 1 , Gizli Belgeler, s. 56-37; ayrıca, Hostler, önceki kitap, s. 1 72-1 75.

1 94 1 'de, Garoun adında bir aracı, Alman Dışişleri Bakanlı ğı ' na Çakmak' ın, " kendisi fikrini resmen ifade edecek du rumda olmadığı halde, Turancılıkla yakından ilgilendiğini haber verdi ( 61 ). 1 3 Mayıs 1 942 'de de von Papen, Alman Dı şişleri Bakanlığına General Mürsel Baku'nun, Çakmak'ın kendisine bu davayı benimsemiş olan sivillerin, eğer isterler se Almanya'ya gitmeleri jçin ülkeden ayrılmalarına izin ve rerek Turancılık hareketine yardım etmeye çalıştığını söyle diğini bildirdi (62). Çakmak, aynı izni " şimdilik" subaylar için de vermeyi kabul etmemişti, (63) 1 Haziran 1 942 'de Ga roun, Berlin'de, Dışişleri Bakanlığında bir başka görüşme sı rasında, Çakmak'ın, Türkiye'nin Baku bölgesinde çarpışmak zorunda kalacağına inandığını söylüyordu. Çakmak' ın Turan cılık hareketine yakınlık duyduğunu yansıtmak için Gizli Belgeler'de öne sürülen kanıtların özü budur. Hostler, ayrıca şunları yazmaktadır: "Gizli Belgeler, İnö nü ' nün kilit noktalardaki danışmanlarının da sempatilerini yansıtmaktadır." (64). Hostler, hemen ardından George Lenc zowski 'nin, Mareşal Çakmak'ı " kilit noktalarındaki danış-

(60) Pan-Turancılık hareketine kanşan Fevzi Çakmak ve öbür generaller le ilgili bu inceleme, araştırmamızın birinic bölümüne de alınabilirdi. Ancak bu kişilerin Turancılıkla olan ilişkilerinin öyle bir anlamı vardı ki, kendilerinin bir de İnönü ve Menemencioğlu ile olan ilişkileri nedeniyle bu bölüme alınması da ha uygun görülmüştür. (6 1 ) Hentig'den, Erdmansdorfve Wehrmann'a, Berl(n, Kasım 1 94 1 , Giz li Belgeler, s. 48. (62) Yon Papen 'den, Alman Dışişleri Bakanlığına, Ankara, 13 Mayıs 1 942, s. 74-75; Hostler, önceki kitap, s. 175. (63) Aynı yerde. (64) Aynı yerde, s. 1 76; ayrıca bak: Lenczowski, önceki kitap, s. 142.

manlardan biri" olarak gösterdiğini (65) hatırlatmaktadır. İs met İnönü ile Fevzi Çakmak arasındaki ilişkilere daha yakın dan bakılınca, bu koriudaki kanıtlar inandırıcı olmamakla bir likte, kendisinin Turancı fikirlere kapılmış olduğu kabul edil se bile, İnönü üzerindeki etkisinin pek az olduğu görülebilir. Tersine, iki insan arasında büyük gerginlikler vardı. 1 944 yı lı Ocak ayında Çakmak'ı görevinden ayrılmaya zorlayan İnö nü olmuştur. Sözgelişi, Çakmak'ın biyografisini yazan Süley man Külçe, "Cumhurbaşkanı İnönü bütün dünyada aşın de recede ölçülü bir kişi olarak tanınıyordu. Elbette Fevzi Paşa da bu niteliklerini biliyordu. Ancak fırsat buldukça Mareşal ondan, çok ölçülü bir adam yerine, korkak biri diye söz eder di" diye yazmaktadır (66). Savaş yıllarında İnönü hükfımetin politikasıyla ilgili önemli sorunlarda Genelkurmay Başkanı Yardımcısı Asım Gündüz'le kişisel ilişki kurarak, Çakmak'ın rolünü azaltmıştı (67). İnönü, emekliye ayrılma yaşını uzatarak, Çakmak' ın gö rev süresini de uzatabilirdi. Külçe'nin öne sürdüğüne göre, "ne var ki,bu İnönü için kaçırılmayacak bir fırsattı." (68). As(65) Aynı yerde. (66) Süleyman Külçe, Mareşal Fevzi Çakmak: Askeri, Hususi Hayatı, (2. baskı), cilt: I, (İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1953), s. 65. Çakmak'ın Turancılığı üzerine Zeki Kuneralp şöyle demiştir: "Fevzi Çak mak, Almanlara yakınlık duymuş olabilirdi, ama hiçbir zaman bir Turancı olma mıştır." Yazar da bu görüşü kabul etme eğilimindedir. Kuneralp, Çakmak'ın İnö nü ile olan ilişkisi üzerine de kısaca şöyle demektedir: "Çakmak'la İnönü ara sında sevgi hiçbir zaman eksik olmamıştır." (Yazarla aralarındaki özel bir gö rüşmeden.) (67) Aynı yerde. ( 68) Aynı yerde, Mareşal'in emekliye ayrılışı nedeniyle İnönü'nün ona gön derdiği telgrafın kopyası için bak: s. 294-295; aynca bak: Ayın tarihi, Ocak 1 944, cilt: 122, s. 3 1 .

lında Çakmak' ın dış politika üzerindeki etkisini, o zamanlar İnönü iyice sınırlandırmıştı. Kuşkusuz, Turancılık sorunu ile ilgili politikada da du rum böyleydi. Çakmak' ı, İnönü'nün kilit mevkilerdeki danışmanları arasında saymadıktan sonra, Ali Fuat Erden, Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet ve Ali İhsan Sabis 'le Hüsrev Gerede, hatta Nuri Paşa'yı önemli danışman diye hiç kabul etmemek gerekir. Sözgelişi, Erden ve Erkilet, Birinci Dünya Savaşı'nda Alman askeri eğitmenlerince yetiştirilmiş generallerdi ve bütün ömür leri boyunca Almanya'ya hayranlık duymuşlardı (69) Türk As keri Akademi Komutanı Erden'le, iki yıldızlı emekli general İnönü-Çakmak ilişkileri ve özellikle Çakmak'ın emekliye hangi şartlar al tında ayrıldığı üzerine Külçe'nin anlattıkları, Nizamettin NazifTepedenli ve Tev etoğlu'nca da onaylanmaktadır. Bak: Nizamettin NazifTepedenli, Ordu ve Po litika, (İstanbul, Bedir Yayınevi, 1967), s. 36 l -362'de şöyle diyor: " ... Mareşal Fevzi Çakmak'ın ölümüne kadar ordunun başında kalacağı düşünülüyordu... Pek iyimser olan bazıları bu arada 'Kim cesaret edebilir canım?' (Mareşali ordudan uzaklaştırmaya) diyorlardı. Ancak, İnönü bunun tersini ispatlamıştır." Tepeden li, Çakmak'ın emekliye ayrıldığı haberinin açıklanacağı gün, İnönü'nün aldırttı ğı güvenlik tedbirlerinden de söz etmektedir. Gösterilere engel olmak için An kara sokaklılnna çok sayıda atlı birliği yerleştirilmişti; aynca bak. Tevetoğlu, ay nı kitap, s. 3 14. Tepedenli ve Tevetoğlu, İnönü'nün siyasal rakiplerinin yanında olan kişilerdir. Amiral Andrew Brown Cunningham of Hyndhope, Çakmak'la Türk yet kilileri arasındaki derin uçurumu anlamıştır; bak: A Sailor's Odyssey (Bir De nizcinin Efsanesi), (New York, E. P. Dutton and Co. 195 1 ), s. 2 14'te Cunning ham şunları yazmaktadır: "Benim gördüğüm kadarıyla, aralarında bölünmüşler di (Türk yetkilileri) ve Kemal' in ölümünden beri Çakmak'ı denetim altına almak oldukça zorlaşmıştı." Cunningham, Britanya donanmasında filo komutanıydı ve 1939 Ekiminde İngiliz-Fransız-Türk Üçlü ittifakının imzalanmasından hemen sonra Türkiye'yi ziyaret etmişti. (69) Kazım Özalp, "Subayların çoğu, onlarca yetiştirildikleri, Birinci Dün ya Savaşı'nda omuz omuza çarpıştıkları, hala da disiplinlerine hayran olduktan içinAlmanlan seviyordu" demiştir. "Almanlara derin bir hayranlık besleyen Fev zi Çkmak da bunlar arasındadır." (Yazarın Özalp 'la yaptığı özel bir görüşmeden.)

Erkilet, bu arada 28 Ekim 1 94 1 'de, Führer'in Doğu Prusya'da ki genel karargahında Hitler'i ziyaret etmişlerdi. İkisi de, Al man ordularının hala Rusları yenilgiden yenilgiye uğrattıkla rı cephelere kadar uzanmışlar ve bu geziden büyük esenlikle dönmüşlerdi (70). İnönü, Çakmak ve Saraçoğlu'nun katıldık ları bir toplantıda da, Türkiye Cumhurbaşkanı 'na, "Rusya'nın kala kala bir karlan kaldı" demişlerdi (7 1 ). Buna rağmen iki sinin de İnönü ile olan ilişkileri pek seyrekti. Savaş yıllarında Erkilet, "Cumhuriyet" gazetesinde yazıyor ve Turancılık ha reketinin en aşırıları arasında açıkça tanınıyordu (72). Bilinen bir kişi olduğu halde, askeri sorunlar üzerindeki görüşleri bi le İnönü'ce değerli sayılmazdı. Dolayısıyla politika tespitin de bir etkisi ya da ağırlığı olmamıştır (73). Alman yanlısı olduğu herkesçe bilindiği halde, daha ılım lı bir Turancı olarak kabul edilen Erden, İnönü'ye daha yakın olmakla birlikte, hiçbir zaman hele bu konuda asla önmeli bir danışman olmamıştır (74). 1 945 yılı ekim ayında Yargıtay 1 944 yılı mayısında tutuklanan Turancılar için verilen cezala(70) Profesör Ahmet Şükrü Esmer'le yazar arasındaki özel görüşmeden. (7 1 ) Özel bir görüşmede Esmer' in ifadesi. Erkilet'le birlikte yaptıkları zi yaretin Erden'ce anlatılmasıyla ilgili olarak bak: Erden, önceki kitap, s. 2 1 0-21 3 . (72) Gizli Belgeler' de Erkilet'in kitabıyla ilgili bütün bir bölüm vardır, s. 1 69- 1 86. (73) Cevat Açıkalın'la yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (74) Bu, Erden'in Turancı fikirleri benimsemediği anlamına gelmemeli dir; bak: Türkiye'deki büyükelçiden (von Papen), Berlin'de, Dışişleri Bakanlı ğına, Ankara, 14 Temmuz 1 94 1 , Alman Dış Politikası Belgeleri, s. 176'da von Papen, Erden'in kendisine şöyle dediğini anlamıştı: "Kafkasya'da az çok Türk lerle akraba olan yerli kabeliler, bir federasyon oluşturursa Türkiye memnun olur; doğuda, Hazer kıyılarında da bağımsız bir Turan devletinin kurulması, en iyi çözüm yoludur."

rı bozduğu zaman, Erden de bozulma kararını veren yargıçlar arasındaydı. " 1945 'te İnönü bana pek kızmıştı" diye yazmak tadır. " Sanının, bana kızgınlığı, ırkçıların Askeri Mahkeme de yargılandıkları döneme rastlamaktadır." (75). Ali İhsan Sabis' in önemli bir danışman olmadığı daha da belirlidir. Savaş yıllarında Alman harekatını adım adım izle yen ve Ebüzziya ailesine yakınlığıyla tanınan Sabis, 1 943 'te yayınladığı anılarında, Kazım Özalp ve Halil Paşa'yı (Kut), daha başkalarıyla birlikte, Birinci Dünya Savaşı'ndaki çıkar cılık ve sorumsuzluklarından dolayı suçlamaktaydı (76). 1 6 Ekim 1 943 'te, önceden de belirtildiği gibi, İnönü'ye yakın olan Özalp ve Halil Paşa, Osman Okyar'la birlikte Sabis aley hinde bir iftira davası açtı. Sabis'le, Türkiye'nin siyasetini çi zen hükfunet de, 1 944 yılı mart ayında ortaya çıktı. Saraçoğ lu, Sabis'in, aleyhinde dava açmasını engellemek içni, Hüse yin Cahit Yalçın'ın dokunulmazlığını kazandırmamalarını Meclis üyelerinden istedi (77). Yalçın bir yazı dizisinde Sabis'in kitabına, özellikle Al man yanlısı eğilimlerine şiddetle karşı çıkmış, (78) Sabis de kendisini ·mahkemeye vermek istemişti. Saraçoğlu ise Mec lis 'ten tersini isteyerek, bunu engellemiştir. Nuri Paşa'ya gelince, Lothar Krecker, araştırmasında bu kişinin 1 94 1 'de Berlin'de Türk hükfuneti adına Turancı-

(75) Erden, önceki kitap, s. 230. (76) Bak: Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralanm, cilt: I, (lstanbul lnkıliip Kita bevi, 1943). 195 1 'de Ankara' da Güneş Matbaası'nca anıların ikinci cildi yayın lanmıştır. (77) Yalçın'ın dokunulmazlığının kaldırılması konusunda bak: TBMM Zabıt Ceridesi, 8 Mart 1944, cilt I, s. 27 ve ek no: 3 7.

lık sorununu tartışmaya gittiğin öne sürmektedir (79). An cak Krecker, Nuri Paşa'nın ziyaretinin hükumet adına yapıl dığını ispatlayacak hiçbir kanıt gösterememektedir. Yazar, bu konda Zeki Kuneralp'la aynı görüşü paylaşmaktadır: "Nuri Paşa Berlin'de hükumeti temsil etmemişti. O, bazı hayalleri olan bir işadamıydı, ama Ankara'daki siyasal çevreler üze rindeki etkisi sıfırdı." (80). Krecker, Nuri Paşa'nın Berlin'deki Türkiye Büyükelçili ğiyle resmen ilişkide olduğunu da ileri sürmektedir. Bu, Ber lin'deki Büyükelçi Hüsrev Gerede için çok şey ifade eder; a ma Gerede'nin Ankara'daki"üslerini hiçbir biçimde ilgilendir mez. Gerede gerçekten Hazer denizinin doğu kıyılarında ba ğımsız bir Türk devleti hayali besleyenlerdendi. Sözgelişi, 5 (78) Yalçın'ın, Sabis'in kitabı ile ilgili makaleleri için bak: "Bir Fena Ki tap", Tanin gazetesi, 20 Eylül 1 943 ve "Fena Kitabın Lekeli Muharriri", Tanin gazetesi, 26 Eylül 1943. Sabis anılarında, s. 50-51 'de, İkinci Dünya Savaşı'nın, birincisinin uzan tısı olduğunu öne sünnekteydi. Birinci Dünya Savaşı 'nda "Fransız ve lngiliz el çileri, 'Rusya Müttefikimizdir; onların istemediği şeyi biz de istemeyiz; onların çıkarlarına karşı olan her şey, bizim de çıkarlarımıza karşıdır" demişlerdi. Yine onların 'Almanlar düşmanımızdır. Almanların her teşebbüsü bizi tehdit eder; Türkiye 'nin, Rusya'ya karşı tutumunakarşı çıkmak bizim görevimizdir' diye yaz dıklarını söyleyen Sabis, şu sonuca varıyor: " 1 9 14'te bu sözlerle açıklanan si yasal durum, İkinci Dünya Savşı 'nın siyasal durumundan farklı değildir." Sabis sonradan 1944 Mayısında gördüğü davranış yüzünden İnönü'ye olan hıncını açıklamıştır. (79) Krecker, önceki kitap, s. 2 1 1-2 1 5; Krecker bu konuda s. 2 1 3 'te, von papen'in 6 Nisan 1 942'de Dışişleri Bakanlığına gönderdiği ve Başbakan Sara çoğlu'nun von Papen'e Türk hükfunetinin Turancılık sorununa bir çözüm yolu bulması için Almanya'yı resmen desteklememesine rağmen, Türk başbakanının ' 'bu konuda Almanlarla ilişki kurmak üzere gaynresmi olarak bazı kimselerin görevlendirileceği"ni söylediği bir mesajdan söz etmektedir. Artık bu konuda okuyucunu kendisi bir sonuca varmalıdır. (80) Zeki Kuneralp ile yazar arasındaki özel bir görüşmeden.

Ağustos 1 94 1 'de, Alman Dışişleri Bakanlığında Weiz Sac ker' e yanaşarak, Kafkasya'daki Türk halklarını tek bir kukla hükumetin yönetimi altında toplamanın imkanlarını tartışmak istemişti (8 1 ). Gerede'nin bu ve öteki teşebbüsleri, yazarın gö rüşüne göre, Ankara'dan aldığı resmi talimattan çok, kişisel duygularını yansıtmaktadır. Krecker de, "ne kadar inanılmaz bir şey gibi görünürse görünsün" Gerede'nin tek başına hare ket ettiğini açıkça söylemektedir (82). İşin ilginç yönü, Gere de'nin 25 Ağustos 1 94 1 'de Ribbentrop'la yaptığı bir görüşme sırasında, Alman Dışişleri Bakanı 'na, "ülkesinin bugünkü sı nırlan dışında hiçbir toprak isteği olmadığını kesinlikle" ifa de etmiş olmasıdır (83). Bundan Gerede'nin kişisel nedenler den ayn olarak Kafkasya'da bağımsız bir Türk devleti kurul ması için Berlin'de genel bir heyecan havası yaratmak istedi ği düşünülebilir. Krecker, Türk hükftmetinin gaynresmi ola rak bu tutumu desteklediğini ileri sürmektedir. Ancak bu id diasını doğrulamak için gösterdiği kanıt rasgele olup, yalnız ca İnönü, Menemencioğlu ve Saraçoğlu'nun, Gerede ve öbür Turancılarca girişilen teşebbüslerden haberli olduklarını, bir süre bunu sürdürmelerine göz yumduklarını göstermektedir. Gerçekten de, eğer Almanya, Rusya'yı yenmiş olsaydı, her hal de durum değişecekti. Hochstetter'in dediği gibi, Turancılık fikirleri, "patlamaya hazır tomurcuklar gibiydi." (84). Türk dış politikası, kuşkusuz, Alman egemenliğinin yaratacağı ye(8 1 ) Bak: Devlet Bakanı 'nın (Weizsacker) memorandumu; Berlin, 5 Ağus tos 1 94 1 , Alman Dış P. B., cilt: XIII, s. 284. (82) Krecker, önceki kitap, s. 2 1 O. (83) Bak: Dışişleri Bakanı'ndan (Ribbentrop), Türkiye'deki Büyükelçi'yc (von Papen), Berlin, 25 Ağustos 1 94 1 , Alman Dış P. B., cilt: XIll, s. 373-375. (84) Yazarla arasındaki özel bir görüşmeden.

ni şartlara ayak uyduracaktı. Ancak böyle bir durumu nasıl ida re edebilirlerdi konusu, tartışılabilecek bir sorundur ve arşiv lerde İnönü, Menemencioğlu ve Saraçoğlu'nun Turancılık emellerini gerçekleştirmek için Alman yardımından bir şey ler umduklarını gösteren hiçbir belgeye rastlanmamıştır. Belgelere dayanan kanıtlar, elbette ortaya çıkartılama yanlar dışında, Turancılık hareketiyle Ankara'da iktidar ara sında herhangi bir ilişki olduğu kanısını vermektedir. Von Pa pen'in 1 94 1 Mayısında Ribbentrop 'a gönderdiği uyarı gibi, "Türk hükllmetinin temiz saygınlığını çıkarları için sürdürme ye kararlı olduğu yolu . . . toprak vaatleri ile ... etkilemeyi dü şünmek yanlış olur"du (85). Anlaşıldığı kadarıyla Ribbentrop da, Ankara'daki elçisinin uyarısını dinlemiş ve von Papen'e, Türk yetkilileriyle Turancılık sorununu tartışmaktan kaçınma sını bildirmiştir. İşte bu konuda yazdığı şunlardır: Türkiye'nin genel politikasını, bizden yana olan savaşçı ülkelerin yararına değiştirmek için bu konuların yeterince çe kici olmadığını hesaba katınca, bizim için Türkiye'nin istek lerine ve özlemlerine katılmamıza ya da garanti vermemize bir neden kalmamaktadır (86).

(85) Türkiye'deki Büyükelçi'den (von Papen), Dışişleri Bakanı'na (Rib bentrop), Ankara, 29 Mayıs 1 94 1 . Alman Dış P. B., cilt: XII, s. 9 1 3-91 5 . (86) Dışişleri Bakanı'ndan (Ribbentrop) Türkiye'deki Büyükelçi'ye (von Papeıi) , Bedin, 12 Eylül 1 942, Gizli Belgeler, s. 105-106. / Almanların, Sovyetler Birliği içindeki Türk unsurları bağımsız bir devlet unda birleştirmeye niyetli olmadıklarının en erken belirtilerinden \liri de, d ı;erek Rus ordusunda çarpışırken tutsak aldıklarına, gerekse Sovyetlere karşı fa )ıliyetlerinden ötürü Rus çalışma kamplarına sürülmüş olanlara karşı aynı dere , cede sert davranmalarıdır. Eğer Almanlar ayn bir devlet kurmaya yönelecek et kili bir direniş hareketi yaratmaya niyetlenselerdi, önce hoşa gitmekle işe başlar, ,

ufım

Hostler'in haklı olarak belirttiği gibi Turancılık hareke tindeki başarı ihtimalinin zayıflığı daha Ruslar Almanları ye nilgiye uğratmadan önce ortaya çıkmıştı (87). Her şeye rağmen Nihal Atsız'ın yayınladığı açık mektup ların hazırladığı fırsatı kaçırmak istemeyen İnönü'nün, Sov yetler'i ya �ıştırma çabası, yine de başarısızlığa uğradı . İnönü, Turancıları ezerken, önceden de belirtildiği gibi, Sovyetler'in Türkiye'ye karşı takındığı tutumu etkilelemek istemiş, ancak bunda da hayal kırıklığına uğramıştı . Ruslar, Almanlar'ın işi ne yarıyor diye Türk tarafsızlığına saldırmayı sürdürüyor. Tu rancıların yargılanmalarını maskaraca bir oyun olarak niteli yorlardı. 1 944 yılı ortalarında yalnızca iç politikada yapılan değişiklik, işlerin üstesinden gelmek yeterli değildir. Türkiye, dış politikasını da yeniden çizmek zorundaydı.

adil davranır ve aslında ayaklanma durumundaki bir grubun enerjisine yön ver meye çalışırlardı. Türkistan ve Kafkasya'daki Alman tutsak kamplarının hangi şartlar içinde bulunduğunu anlamak için bak: Talıir Çağatay, Türkistan: Kurtu luş Hareketiyle İlgili Olaylardan Sahneler (İstanbul, "Yas Türkistan" Yayım, 1 959), s. 24. (87) Hostler, önceki kitap, s. 1 84; Hostler, aynca bu konunun ve genellikle Türkiye'nin tarafsızlığının SSCB 'ndeki ganimetleri kimseyle paylaşmamak: he defini güden Nazi küstahlığı ve niyetleriyle kışkırtıldığını öne sürmektedir. Bu tez, Türkiye'nin İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyetler Birliği'ni istila etmeyi tasarladığım ileri süren Rus görüşüyle aynı doğrultudadır. Türkiye 'nin, Turancılık fikirleri ardında Sovyetler Birliği 'ne saldırmayı as la planlamadığını görmek için bak: Ömer Rıza Doğrul, ' 'Turkish Foreign Polic� Since tlıe Revolution" (Devrimden Bu Yana Türk Dış Politikası), Pakistan Ho-\ rizon, Haziran 1 95 1 , s. 6 1 - 67.

TÜRK DIŞ POLİTİKASININ YENİDEN DÜZENLENMESİ Türk yetkilileri, özellikle İnönü, bir yandan iç politika daki değişiklikleri gerçekleştirirken, öte yandan da ortaya çı kan yeni gerçeklere ayak uydurabilmek ve 1 944 yılı başların da Türk dış politikasını da buna uydurmak için dört önemli adım attılar. Türkiye, İngiliz ve Amerikalıların çağrılarına uyarak, Almanya'ya kromit cevheri ihracını durdurdu, Mih ver gemilerine Boğazları kapattı, Dışişleri Bakanı Menemen cioğlu'nu görevinden aldı, Almanya ile diplomatik ve ekono mik ilişkilerini kesti. Almanya'ya Krom İhracının Sona Ermesi - Ocak ve şu bat aylarında Türkler, Almanya 'ya yaptıkları krom ihracını ar tırmışlardı. Amerikan Elçisi, Dışişleri Bakanı 'nın Sovyet aleyh tarı uğraşılarına bağladığı bu tedbirsizce hareketi, İngiliz mes lektaşıyla birlikte protesto etmekle yetinmeyip, kromit cevhe rinin taşınmasında kullanılan demiryolunun geçtiği ve Bulga ristan'la Türkiye'yi birbirine bağlayan Meriç köprüsünün de uçurularak "gerekli işlem"in yerine getirilmesini istedi ( 1 ). ( 1 ) Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanına, Ankara, 1 8 Şubat 1 944, Dış ilişkiler, 1 944, cilt: V, s. 8 1 9.

Mart ayında İngilizler ve Amerikalılar, daha başka eko nomik kısıtlamaların yararlı olacağını düşündüler. Batılı Müt tefikler tercihli satın almayı kesebilir ya da Türk limanları nı abluka edebilirlerdi. Steinhardt ve Hugessen, ilk fikre kar şı çıktı. Bunun Türk ekonomisi üzerinde birdenbire etkisi ol mayacağı gibi, Almanların Türk piyasasında denetimi elle rine almalarına yarayabilirdi. Türk ekonomisi ablukadan da etkilenmeyecek gibi görünüyordu (2). Bunun üzerine Dışiş leri Bakanlığı şu sonuca vardı: "Türkiye'deki hayat şartları nın bir abluka hareketi karşısında ekonomik yönden etkilen mesi şüphelidir" (3 ). Aynca abluka, Türkleri Mihver' e daha bağımlı bir duruma getirebilirdi. Dışişleri Bakanlığı böylece Türklere karşı kullanılabi lecek silah deposunun "acınacak derecede boş" olduğuna ka rar verdi (4). Bu aslında, yüzde yüz doğru bir kanı değildi; çünkü, Türkler de Sovyetler'in ilerlemesi karşısında gittikçe daha çok İngilizlerin ve Amerikalıların iyi niyetlerine sanl1 944 Nisanında Türk Dışişleri Bakanı, artan ihracata bir kulp takmayı de nemişti. Büyük Millet Meclisi'nde yaptığı konuşmada, ilk olarak l 940'ta İngi lizlere bütün Türk kromit cevheri üretiminin yirmi yıllık bir süre için verilı...ısi önerildiğini, ancak bunun kabul edilmediğini söyledi. Sonra 1 943'te, İngilizle rin de onayı alınarak, Alman silfilı yardımına karşı Almanya'ya kromit gönderil meye başlandığını açıkladı. Menemencioğlu, "Avrupa ile ticaret ilkemiz, mala karşılık maldı. Biz bu ilkeyi uyguladık ... Hatta o kadar sıkı uygulamadık ki, sat tığımız malın karşılığı gelmeden kendi mallarımızı göndermedik bile ... " dedi. Türk Dışişleri Bakanı, Türkiye'nin Alınanya'ya kromit ihracatının artmasına, Al manların da Türkiye'ye gönderdikleri mallann çoğalmasına bağladı. Bak: TB

MM Zabıt Ceridesi, 20 Nisan 1 944, ciltt IX, s. 96. ((2) Türkiye' deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, An kara, 5 Nisan 1 944, aynı yerde, s. 820-825. (3) Dışişleri Bakanlığından, Türkiye'deki Büyükelçi 'ye (Steinhardt), Was hington, 30 Mart 1 944, aynı yerde, s. 820-822. (4) Aynı yerde, s. 82 1 .

dıklarını seziyorlardı. Batılıların hedefi, Türkleri kendi po litika çizgilerine çekmek, bunu mümkün olduğu kadar çabuk gerçekleştirmek için gereken baskıyı yapmak, fakat, bu bas kının, Türkleri Almanlara yaklaştıracak kadar kuvvetli olma masına dikkat etmekti . 1 9 Nisan 1 944'de İngiliz ve Amerikan Büyükelçileri, Al manya'ya gönderilen kromit cevheriyle ilgili protesto nota larını Menemencioğlu'na sundular (5). Hugessen, haftalar dan beri ilk defa Türk Dışişleri Bakanı ile karşı karşıya ge liyordu; birlikte, "buz gibi bir on dakika" geçirdiler (6). Amerikan notasının içeriği İngiliz notasınınkiyle hemen he men aynı olduğu halde, Menemencioğlu'nun Steinhardt'la buluşması daha dostça bir hava içinde geçti. Steinhardt, Dı şişleri Bakanlığına gönderdiği telgrafta, "Numan (Mene mencioğlu), notayı dostça bir hava içinde, işbirliğine yatkın bir anlayışla kabul etti" diyor ve "Almanya ile pazarlık için özel bir isteği yoktu", diye ekliyordu. Menemencioğlu ayrıca, Müttefiklerin, " kendisini çık mazdan" kurtarmak için Türkiye ile Almanya arasındaki ula şım imkanını yok etmeye neden kalkışmadıklarını bir türlü anlayamadığını" da söylemişti (7). Ayrılırlarken, Menemencioğlu Steinhardt'a notayı "dik katle inceleyeceğini" söyledi. Ertesi gün Ameri.kan Elçisi'ne şubat ayında ihraç edilen 6.752 tona karşılık ayda 4.000 ton (5) Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, An kara, 1 5 Nisan 1 944, aynı yerde, s. 825-826. (6) Cümle, Hugessen'indir; aynca bak: Türkiye'deki Elçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığı'na, Ankara, 1 5 Nisan 1 944, aynı yerde, s. 827. (7) Bak: Aynı yerde, s. 825-826.

Türk kromit cevheri ihraç edilmeye b�şlandığını bildirdi (8). Beş gün sonra, 20 Nisan'da da, Almanya'ya kromit cevheri ih racının bütünüyle durduğunu açıkladı. Menemencioğlu Büyük Millet Meclisi'nde yaptığı açıklamada tarafsız bir devletin, sa vaşan iki tarafa da fark gözetmeden mallarını satmak zorun da olduğunu bildirdi. Ancak, "dış politikamızın çekirdeği ve temeli olan" Britanya ile arasındaki ittifak gereğince, Türki ye'nin tarafsız sayılamayacağını ekledi. Bu nedenle de, Mih ver' e yapılan kromit cevheri ihracatının duracağını bildirdi (9). Bir başka sorun da, Türkiye ile Mihver'den yana olan Balkan ülkeleri, yani, Macaristan ve Romanya arasında ya pılan stratejik mal alışverişiydi. 3 Mayıs 1 944'e kadar Müt tefikler, Türkiye'nin Macaristan'la yeni bir ticaret anlaşma sı imzalamasına engel olmuşlardı. 1 O Mayısta Steinhardt ve Hugessen, yeniden Menemencioğlu'na protesto notalarını dayadılar. Türk Dışişleri Bakanı, ülkesinin "Mihver'le tica ri ilişkilerini kesmek gibi bir lüksü göze alamayacağı" kar şılığını verdi ( 1 0). Bunun yerine Birleşik Amerika ve lngil tere' nin, Türkiye'nin Mihver ülkelerinden aldığı mallan sağ layarak "stratejik malzemelerin ihracatını her zaman için önleyebileceklerini" bildirdi. Sözgelişi, İngiltere ya da Bir leşik Amerika, Mihver' ce sağlanan oranda akaryakıt vere bilselerdi, Türkiye, Romanya'ya bir ton bile stratejik mad de göndermeyecekti ( 1 1). (8) Türkiye'deki Büyük.elçiden (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, Anka ra, 1 5 Nisan 1 944, aynı yerde, s. 826-827. (9) TBMM Zabıt Ceridesi, 20 Nisan 1 944, cilt: IX. s. 98. ( 1 0) Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, Ankara, 1 2 Mayıs 1 944 Dış 1lişkiler, s. 841-842. (i l ) Aynı yerde. ·

Müttefikler, Dışişleri Bakanı'nın, Türkiye'nin egemen liğini ihlal iddialarına rağmen diplomatik baskılarını sürdür dü (12). 26 Mayısta Türk hükfunetine, İngiliz ve Amerikalı lara, Mihver' e kromit cevheri ihraç etmeme niyetiyle ilgili bir anlaşma taslağı sundu ve gelecek yıllarda öteki sratejik mal larının miktarını da yan yarıya düşüreceği vaadinde bulundu (13) Steinhardt ve Hugessen, bazı ufak tefek değişikliklerle, bu taslağın kabul edilmesini salık verdiler. Yalnız Steinhardt' a, anlaşma imzalanıncaya kadar Türklere "sürekli baskı" yapıl masını isteyen İngilizlere durumu açık.laması bildirildi. Bunun

kabul edilmemesi halinde, aslında gergin olan İngiliz-Türk ilişkilerinin bütün bütün gürültü kopartacağı hatırlatıldı. Ste inhardt, öneri kabul edilmediğinde Türk Dışişleri Bakanından "kısa zamanda daha başka isteklerde bulunulacağını hatırlat tı (14). Steinhardt'ın bu görüşü haklı bulundu. Anlaşma im zalandı ve Müttefikler gerçekten de Türk hükfunetinden yeni

( 1 2) Türkiye' deki Elçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, Ankara, 23 Mayıs 1 944, aynı yerde, s. 848. ( 1 3) :fürkiye'deki Elçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, 26 Mayıs 1944, aynı yerde, s. 851-852. (14) Türkiye'deki Elçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanlığına, Ankara, 2 Haziran 1944; aynı yerde, s. 857-859. Steinhardt, Dışişleri Bakanlığı 'nın 3 1 Ma yıs 1944 tarihli bir mesajına karşı tepki göstermişti, aynı yerde, s. 856. Bu me sajda, "Almanları tehdit altında tutabilmek için şu andan İkinci Cephe açılınca ya kadar Türklere sürekli baskı yapılması üzerine İngiliz görüşü için ne yorum da bulunacağını" soruluyordu. Steinhardt şu karşılığı verdi: ' 'Numan'ın (Mene mencioğlu), kendisinden istenen şeyin Almanya ile ilişkilerin kesilmesi olduğu nu önceden söylemesi, İngilizler saldın başlayıncaya kadar bunda diretecekleri ne göre, sonra da bu sürekli isteklerden ve baskıdan karşısında pek hayrete düş tüm. Saldın başladıktan sonra Numan'a (Menemencioğlu), Almanya ile ilişkile rini kesmesini söylemekle İngilizlerin ne kazanacaklarını anlayamıyorum. Bunu ansı! olsa aralık ayından beri tekrarlıyorlar."

isteklerde bulunmaya başladılar. Bunlar arasında Mihver ge milerine Boğazlardan geçiş izni verilmemesi de vardı. Menemencioğlu'nun İstifası ve Mihver Savaş Gemi lerinin Boğazlardan Geçişlerinin Durdurulması Montre ux Anlaşması'nın 4. maddesi uyarınca, savaşta eğer Türkiye savaşan taraflardan biri değilse; bütün ticaret gemileri, hangi bayrağı taşırlarsa taşısınlar, Boğazlardan serbestçe geçebile cekti ( 1 5). Bu hüküm, anlaşmanın 3. maddesinde belirtildiği gibi kullanılabilecekti ve Türkler, Boğazların giriş ya da çı kışlarında kuracakları sağlık denetleme istasyonları ile, gemi leri durdurup denetleyebileceklerdi ( 1 6). Bu denetleme mümkün olduğu kadar çabuk yapılacak tı. Başka hiçbir nedenle, gemiler transit geçişten alıkonula mayacaktı. Feridun Cemal Erkin, 3. maddedeki sağlık denetimi hak kının Montreux'de Türklerce, birçok delegasyonun karşı çık masına rağmen elde edildiğini ve ancak Türkiye'nin bu de netlemeyi, formaliteleri en aza indirip en kısa zamanda bi-

( 1 5) Montreux Anlaşması'nın 3. maddesinin ilk cümlesi şöyledir: "Ege Denizi'nden ya da Karadeniz'den Boğazlara giren bütün gemiler, Boğazların gi riş yerindeki sağlık istasyonunda, Türk yasalarınca gösterilen sağlık denetimi ve uluslararası sağlık tüzükleri uyarınca durdurulabilir." Bak: Uluslar Cemiyeti, Tre aty Series, (Anlaşmalar Dizisi), cilt: CLXXIII, No. 4015, "Montreux'da lınza lanan Boğazlar Rejimiyle llgili Konvansiyon, Ekleri ve Protokol," 20 Temmuz 1 936, s.213 - 24 1 . Türkiye v e Boğazlar konusunda kusursuz bir araştırma olarak bak: James T. Shotwell ve Francis Deak, Turkey at the Straits: A Short History (Türkiye Bo ğazlarda: Kısa bir Tarihçe), (New York, Macmillan Company, l 94 l ). Harry H. Howard'ın bu konudaki araştırmaları da başarılıdır. ( 1 6) 4. Maddenin bir bölümü şöyledir: "Savaş zamanında Türkiye, sava şan yanlardan biri değilse, hangi bayrağı taşırlarsa taşısınlar ve yükleri ne olur sa olsun, ticaret gemileri Boğazlar' dan serbestçe ve transit olarak geçebilir... "

tirmek için söz vermesinden sonra onaylandığını belirtmiş tir ( 1 7) . Yoksa, Türk resmi makamlarının serbest geçişe mü dahale imkanı sıfıra indirilmiş olacaktı. Erkin, Türklerin sağ lık denetlemesi konusundaki diretmelerinin, aslında "sağlık denetimi adı altında" , durumları şüpheli görülebilecek ülke lerin gemilerini aramak ve gemilerin gerçekten savaş tekne si olup olmadıklarını tespit etmek amacı güttüğünü söyle mektedir ( 1 8). Türkiye'.nin tarafsız kalacağı savaşlarda, Montreux Anlaş ması, savaşan devletlerden birine ait savaş gemilerinin özel şartlar dışında Boğazlar'dan geçmesini yasaklanmaktaydı ( 1 9). Anlaşmanın 8. maddesinde ve Ek I I 'de, savaşan tarafla rın Boğazlardan geçmesi yasaklanan savaş gemilerinin tonaj ları, mürettebatı, hızları v e görevleri d e belirtilmiştir (20). Ta nımlamaya l 00 tondan aşağı gemiler alınmamış ve küçük ge miler için belirsiz ifadeler kullanılmıştır. Bunlar, asıl savaş gemilerine eşlik eden ve yapıları gereği ticaret ya da savaş gemisi olup olmadıkları belirsiz teknelerdir (2 1 ) Tanımlama .

( !.'.?)_Erkin. önceki kitap, s. 272. ( 1 8 ) Aynı yerde. s. 272 - 273. ( 1 9) Montreux Anlaşması 'nın 19. maddesi. savaşta taraf olmayan devlet lerin savaş gemilerinin de Boğazlardan geçmelerine izin vermekte, fakat. Ulus lar Cemiyeti Sözleşmesi uyarınca girişilecek ortak bir askeri harekat ya da Ulus lar Cemiyeti Sözleşmesi çerçevesi içinde imzalanmış, Türkiye'yi de bağlayan bir karşılıklı yardım anlaşması gereğince, "saldırıya uğrayacak devlete yardım" şartını koymuştur. (20) 8. Madde, Ek II'de, gemilerin kategorilerinin belirtildiğini göster mektedir. (2 l ) Montreux Anlaşmasının Ek Il,,C bölümünde, yardımcı gemiler, 1 00 tonu aşan, normal olarak filo görevlerinde ve asker taşımakta kullanılan. bazen savaş gemisi görevi de gören ve özel olarak savaş gemisi diye yapılmamış tek neler biçiminde tanımlanmaktadır.

sorunu savaşta çok daha karışık bir duruma giriyordu; çün kü, savaşan tarafların ticaret gemileri de genellikle saldırıla ra karşı silahlandınlmaktaydı. 1 944 yılı ocak ve şubat aylarında İngiliz Büyükelçisi, "refakat gemisi" olduklarını ileri sürdüğü Alman savaş ge milerine Boğazlardan geçiş izni verilmesini protesto etti. Her seferinde de Türkler, bu gemilerin 20 ile 40 ton arasında kü çük tekneler olduklarını ticaret eşyası taşıdıklarını söyleye rek tatmin olduklarını ileri sürdüler (22). İngilizler ise bu ge milerin Ege denizindeki savaşta kullanıldığını, çeşitli silah lar taşıdıkları ve top yuvalan olduklarında direttiler. Türkler savaşan tarafların ticaret gemilerinde top yuvaları bulunma sının normal olduğu, bunun, gemilerin ticaret teknesi niteli ğini değiştirmediği karşılığını verdi (23). Mayıs ayı sonunda İngiltere Büyükelçiliği, E.M.S. sını fından 5 Alman gemisinin Boğazlardan geçeceğini Türklere haber verdi; bunların top ve derinlik ölçme araçlarıyla dona tıldıklarını bildirdi. 26 Mayısta, gemiler Türklerce durdurul du. 29 Mayıs'ta Alman Elçiliği, 1 1 geminin daha Boğazların bir ucunda, altısının da öbür ucunda durdurulmasından yakın dı. Almanlar bu gemilerin ticaret gemileri olduğu, kereste, ku ru ot ve kömür taşıdığını söyleyerek geçiş için izin verilme sinde diretti. Türklere bakılırsa, yapılan araştırmada gemiler de olağanüstü bir şey bulunamamıştı. Bunun üzerine gemile rin geçmesine izin verildi (24).

(22) Erkin, önceki kitap, s. 274-275. (23) Aynı yerde, s. 275. (24) Aynı yerde, s. 276.

Haziran ayının başında İngiltere Elçiliği yeniden Alman "taşıt" gemilerinin ve E.M.S. sınıfından üç geminin daha Boğazlara doğru yöneldiğini bildirdi ve durdurulmalarını is tedi. Bunlardan biri, Kassel, arama için yapılan isteği kabul etmedi. Bunun üzerine geminin Karadeniz'den çıkmasına izin verilmedi (25). Türkler bu kez çıkmaza girmişlerdi. Erkin, Menemencioğlu'na, Montreux Anlaşması'nın uygulanma sında Türklere ağzı sıkılık hakkı tanıdığı biçiminde yorum lanmasını mümkün kılan 24. maddesini hatırlatarak, bundan yararlanmasını salık verdiğini yazmaktadır. Ancak Dışişleri Bakanı, "Anlaşmaya sıkı sıkıya bağlı kalmayı tercih ederek" buna karşı durdu (26). Ardından, von Papen'i kabul ederek, Alman Büyükelçisinden, gemilerin savaş teknesi olmadıkla rı üzerine kişisel güvence aldı. Bundan sonra da Boğazlardan geçmelerine izin verdi (27). İngilizlerin buna karşı tepkisi pek insafsız ve çok haksız oldu (28). Parlamentoda bir konuşma yapan Dışişleri Bakanı Eden, "bu doyurucu olmayan davra nış "tan söz ederek, "Majestelerinin hükumeti, Türk hükume tinin bildik manevralara kalkışmasından ötürü derin bir te dirginli!c duymuştur..." dedi (29). (25) Aynı yerde. (26) Aynı yerde, s. 279. (27) Esmer, Türk Dış politikası, s. 1 67. (28) İngilizlerin savundukları dava, kendilerinin uzun bir süreden beri Türk hükfunetinin zoraki onayı ile Türk tarafsızlığını çiğnemiş olmaları bakımından, kuramsal olarak güçsüz kalıyordu. Kraliyet donanmasından Albmay Stephen W. Reskili resmi tarih belgesinde şöyle demektedir: " 'Mihver savaş gemileri ile il gili' protestolarımız... Kendi hatif tonajlı gemilerimiz de, düşmanın Ege'deki gar nizon ve gemilerine karşı savaşırken Türk tarafsızlığını pek dikkate almadıkları için, hafif kalıyordu." Stephen W. Roskili, The War at Sea 1 939 - 1 945, (Deniz de Savaş 1939-1 945), cilt: IIJ, The Offensive (Saldın), (Londra, 1960), s. 3 17. (29) Büyük Britanya, Avam Kamarası. Parlamento Görüşmeleri (Resmi Raporlar), Beşinci dizi (londra, 1 944), cilt: 400, sütun: 1987.

Türk yetkililerinin Alman gemilerinin " yetersiz biçim de ve acele aramalarını" özellikle eleştirdi. Bu protestolar, Menemencioğlu'nun, İngiliz hükumeti nin Boğazların yalnız Montreux anlaşması uyarınca yasak lananlara değil, bütün Alman gemilerine kapatılmasını iste diğini anlamasına yetmişti. Oysa, Türklerin uygulaması, Montreux'de benimsenmiş bir tanımlama sorunuydu ve an laşmayı imzalayanlardan artık hiçbirinin işine gelmiyordu (30). Türk Dışişleri Bakanı, İngiliz hükumetine, küçük tonaj lı refakat gemileriyle ilgili Ek II'nin tarafsız bir yabancı hu kukçuya, sözgelişi, bir İsviçreliye incelettirilmesini, hukuk çu konu üzerine görüşlerini hazırlayıncaya kadar da, şüphe li gemilerin Boğazlardan geçişinin durdurulmasını önerdi. Gerek Almanlar, gerekse İngilizler, bu yolun çok ağır işleye ceğini ileri sürerek, karşı çıktılar. En sonunda Türkler, Kas sel ' in baştan aşağı aranmasında diretti, Almanlar dabunu ka bul etmedi. Sonunda geminin 9 mm 'lik zırhı, tank taşımak için otuz bir ton kapasitede maçunaları, beş makinalı tüfeği, iki topu, denizaltı tespit aracı ile, 65 sandık cehanesi olduğu ortaya çıktı (3 1 ). Erkin, " Kısacası, yapılan denetleme İngi liz Elçisi 'nin istihbaratının doğruluğunu onaylamış oluyor du" diye durumu özetlemektedir (32). Türkler, Montreux An laşması 'nı çiğnemek isteyen Almanya'yı protesto etti. Ardın dan bütün E.M.S. ve " Mannheim" sınıfı gemilerin Boğaz(30) Erkin, önceki kitap, s. 276. Menemencioğlu'nun bu düşünce tarzı Ya yınlanmamış Anılar'ında onaylanmaktadır s. 293. (3 1 ) Bak. ayın Tarihi, cilt: 127, Haziran 1944, Hadiselerin Takvimi'nde, s. 6-7. (32) Erkin, önceki kitap, s. 277.

lardan geçişini yasakladı. Aynca bundan böyle Boğazlardan geçecek Alman gemilerinin sıkı bir biçimde aranması emri ni verdiler. Bu kararlar, Başbakan Saraçoğlu'nun Dışişleri Ba kanlığı görevini de üzerine aldığı gün, kendisince açıklandı. Menemencioğlu ise "Türk - İngiliz ilişkilerinin daha çok bo zulmaması için" istifa etmişti (33). Müttefikler, genellikle Mihver yanlısı olarak bilinen Me nemencioğlu 'nun istifasıyla, rahatlamıştı (34). Dışişleri Ba kanının görevinden ayrılması, Türk dış politikasının yeniden düzenlenmesinin bir unsuru olmı;ıktan çok, simgesiydi. Me nemencioğlu'nun dış politikası, İnönü'nün dış politikasıyla bağdaşıyordu. Aslında savaş yıllarında, Almanların ağır bas tıkları dönemde, Türkiye'nin tarafsız kalmasını isteyenler, hep bu politikadan yana olmuşlardı (35). Müttefiklerin durumu düzeldikten sonra, daha az katı bir (33) Baltalı, önceki kitap, s. 1 2 1 . (34) Keesing's Contemporary Archives, (Keesingin'in Çağdaş Arşivleri), 1943-1946, cilt: V. (Londra, Keesing Yayınlan Ltd.), 24 Haziran 1 Temmuz 1944, s. 6526'da şu durum belirtilmektedir: "Londra'da ileri sürüldüğüne göre, Türkiye'nin Müttefiklerinin yanında savaşa katılmamasının başlıca sorumlusu, Bakan olarak Menemencioğlu'dur... (35) Turgut Menemencioğlu dış politika �orunlannda amcasının görüşü nün genellikle ağır basmakla birlikte, Türk dış politikasını çizenler arasında sık sık görüş aynlıklanna rastlandığını belirtmektedir. Aynca Menemencioğlu'nun politikasından ayırmak da imkansızdır. Turgut Menemencioğlu bu konuda şöy le yazıyor: '.'Numan'ın bağımsız olaraka politika belirleyemeyeceğini söylemek istemiyorum; ama, Bakanlık mutlak denetimi altındaydı ve açık seçik tutumu, Türk hükumeti, Cumhurbaşkanı ve Parlamento üyeleriyle ilişkilerinde, kaypak lıktan uzak davranışlarıyla politika üzerinde doğrudan doğruya etkili olabiliyor du. Kabine toplantılarına katılıyor ve çözümlemeleri ya da açıklamalarıyla ağır basıyordu. iyi bir talih eseri olarak, Cumhurbaşkanı, Başbakan ve ordu, görüşle rini paylaşıyorlardı. Bazen özellikle yeni olaylar ortaya çıkınca, anlaşmazlıklar da görülüyordu. Sonuna doğru da, pek seyrek birkaç çatışma olmuştu. Ama, g-

tarafsızlık anlayışı içinde İngilizlerle işbirliği yapmış, Sovyet lerin Balkanları istila etmesini önlemek için, Batılıları Türki ye ile işbirliği yapmaları konusunda uyarmak istemiştir. An cak, artık bu politikanın yararlılığının sonu gelmişti. Alman lar yenilmiş, Sovyetlerin Doğu Avrupa'yı "kurtaracakları" açıkça belli olmuş, İngiliz ve Amerikalıların da Doğu Akde niz'de önemli bir saldırıya başlayacak durumda olmadıkları an laşılmışı.. Sürekli ve hemen hiç değişmeyen Türk politika çiz gisine yeni bir yön vermek için, İngilizlere ve biraz da Ame rikalılara yanaşmak gerekiyordu . Yoksa,Türklerin artık önle mekten umutlarını kestikleri Doğu Avrupa'daki olaylar karşı sında, Türkiye tek başına kalabilirdi. Demek ki, bir politika değişikliği gerekli olmuştu. Üste lik bu dramatik ve görünür bir değişiklik olmalıydı. İnönü bu nun üzerine, Dışişleri Bakanından istifa etmesini istedi (36). Menemencioğlu'nun, Boğazlardan geçen Mihver gemi leri konusunda İngilizlerle anlaşmaya yanaşmaktan kaçınma sı ve isteksiziği, bu değişikliğin simgesi durumuna gelmesi ne yetmişti. Y ine de Dışişleri Bakanı'nın bu konudaki istek sizliği, kendisinin aslında Mihver yanlısı olduğu anlamına eneilikle Türk politikası son derece uyumlu bir biçimde yönetiliyordu.'' (Yaza ra gönderdiği özel bir mektuptan.) Zeki Kuneralp da bu çözümlemeyi onaylamaktadır: "Numan Menemen cioğlu, Müttefikler savaşta ağır basmaya başladıktan sonra, İnönü tarafından Türkiye'nin yüzünü ak çıkarmak için bütün suçun omuzlarına yüklendiği adam olarak kullanılmıştır. Menemenci oğlu hiç bir zaman İnönü 'ye danışmadan önem li bir karar almamıştı ve dolayısıyla izlediği politika ile İnönü 'nün politikası ay nı şeydi." (kuneralp ile yazar arasındaki özel bir görüşmeden.) (36) Feridun Cemal Erkin, yazarla yaptığı özel bir görüşme sırasında, Me nemencioğlu 'nun istifa ettiği gün geçen olaylan anlatmıştır. O gün, gerek İnö nü, gerekse Menemencioğlu için öfkeli bir gün olmuştıır.

gelmez. İstifasına kadar dayanan olaylar karşımda beslediği fikirleri, gerek bu konuda, gerekse başka belli başlı bunalım larda, Menemencioğlu'nun asıl düşüncesinin Sovyetler Bir liği olduğunu göstermektedir. İşte yazdıkları: " Müttefikleri miz diye kolladığımız devletler, Montreux Anlaşması 'nın kendi ulusal politikamızın aracı olmasına göz yumuşumuz. karşısında, bir gün aynı şeyi Türkiye'ye karşı kullanabilir." Ardından, "tek bir yanlışımızı kollayan düşmanlanmız"ın, bundan yararlanarak, Türkiye'nin anlaşmayı uygulamaya cak, sorumluluk almayacak kadar güçlü olmadığını, öne sür mezler mi?" diye soruyordu. "Anlaşmayı bir kere için bile olsa İngilizler adına bozarsak, bir daha Ruslara karşı kendi mizi nasıl savunabiliriz? Elbette Ruslar da, politikaları gerek tiği zaman, anlaşmanın feda edilmesini isteyebileceklerdir (37). Menemencioğlu'nun Alman gemilerinin Boğazlardan geçmesiyle ilgili anlaşmazlıktaki tutumunun, tek bir ihlal ola yında bile bunun Sovyetler B irliği üzerinde uyandıracağı et ki korkusundan esinlendiği anlaşılmaktadır. Menemencioğ lu, anlaşmanın Türkiyece en küçük bir ihtilalin bile, ilerde Rusların Boğazlar rejiminin yeniden gözden geçirilmesini is temelerine neden olacağı biçiminde bir mantık kuruyordu. Ya da hiç olmazsa Boğazlarda devriye bulundurmayı istemele rinden çekiniyordu. Menemencioğlu, Sovyet tehlikesinden başka hesaplan ölçmeye hazırlıklı değildi. (37) Yayınlanmamış Anılar, s.294; Cevat Açıkalın ve Nihat Erim, hukuki deyimlerle, Menemencioğlu 'nun 19. maddenin hükümlerini yorumlarken, küçük, silahlan kısmen sökülmüş refakat gemilerinin Boğazlardan geçebileceklerini sa vunmakta haklı olduğunu öne sürmektedirler. Sonradan CHP Genel Sekreteri olan Erim, o zamanlar Dışişleri Bakanlığı 'nda genç bir hukuk danışmanıydı ve duru mu incelemek için kurulan bir komisyona başkanlık etmişti. (Yazarla arasında ki özel bir görüşmeden.)

Bunalımın doruğuna erdiği bir sırada, İngiliz Büyükel çisi, Churchill'den İnönü'ye gönderilen kişisel bir çağrı için Menemencioğlu 'nu ziyarete geldi. Hugessen, Müttefiklerin davasının asıl ateşli bir öfkeyle savunduğunu hatırlamakta dır. Hugessen, yazara, "Bir saate yakın, hemen hiç durma dan konuştum" demiştir. "Ve en sonunda İnönü başını salla dı. Kazandığımı anlamıştım." (38) Gerçekten de Hugessen kazanmıştı. P rofesör A. Suat Bilge, "İnönü, İngilizleri yatıştırmak için Menemencioğlu'nu harcadı" demektedir (39). Dışişleri Bakanı artık hükumetin öteki üyelerine açıktan açığa ters düşmüştü. Açıkalın'ın hak lı olarak belirttiği gibi, "Numan, günün siyasal şartlarına ayak uydurmayı becerememişti." (40) Almanya ile İlişkilerin Kesilmesi Menemencioğlu ar tık ayrılmış, Türkiye'den Mihver ülkelerine kromik cevheri ih racatı durmuş, Türkiye'nin Mihver ülkelerine ihraç ettiği öbür maddeler, bir yıl öncesine oranla yarı yarıya azalmıştı. 23 Ha ziran'da Eden, Türkleri Almanya ile ilişkilerini kesmeleri için zorlamak üzere Hull'i ortak eylertıe geçmeye çağırdı. Hull, Türk hükfunetine yapılacak öneride İngilizleri desteklemeyi kabul et ti ve 28 Haziran'da Steinhardt'ı bununla görevlendirdi (4 1 ). -

(38) Sir Hughe Knatchbull-Hugessen ile yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (39) Yazarla arasındaki özel bir görüşmeden. (40) Yazarla arasındaki özel bir görüşmeden. ( 41) Türkiye'nin seçtiği yeni politika yoluyla ilgili bu ve başka konularda Dışişleri Bakanı Eden'in sert bir tutumdan yana olduğu görülmektedir. Amerika Dışişleri Bakanlığı'na gönderilen bir muhtırada, Eden'in, Menemencioğlu'nun is tifasından sonra Batılı Müttefiklerin "birtakım somut öneriler ... getirmelerini is tediği anlaşılmaktadır. Eden, Türklerden, Almanya ile ilişkilerini kesmeleri ya da savaşa girmelerini istemek için Sovyetler Birliği'nden "geride kalmamalarını" salık veriyordu. Bak. Memorandum, lngiltere Büyükelçiliği 'nden Dışişleri Bakan lığı 'na, Washington, 23 Haziran 1944, Dış İlişkiler, 1944, cilt:V, s.860-863. • '

Aynı gün Büyükelçi Harriman bu konuda Molotov'un görüşünü öğrenmek için kendisine başvuruyordu. Molotov bir "yarım tedbir" olarak gördüğü bu teşebbüs karşısında pek et kilenmedi. Harriman'a şöyle dedi: " Türkiye'nin savaşa 1 943 'te katılmasını beklemiş olsaydık, nasıl olsa Türkleri ik na edecek olan askeri başarılarımızdan sonra çabalarımızı azaltmak herhalde mantıklı bir davranış olmazdı" (42). Rus ların karşı duruşlarına rağmen, 1 3 Haziran'da Müttefiklerin Normandiya'ya çıkmalarından bir hafta sonra, Hugessen, Başbakan ve Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu'na, Türki ye'nin Almanya ile diplomatik ilişkileri konusundaki İngiliz isteğini sundu. Saraçoğlu, İngiltere hükfimetinin Türkiye'den "onursuzca" bir eyleme girişmesini isteğini öne sürerek bu na karşı çıktı ve Büyük Millet Meclisi'nin bunu kabul etme yeceğini söyledi. Hugessen'in, Saraçoğlu'na Türk hükfime tinin "Londra'da talihsiz bir etki uyandıracak" tutumunda üstelemeyeceğini umduğu yolla bir karşılık verdiği söylenir (43). Görüşme sırasında Saraçoğlu, İngiliz-Türk ortak kuv vetlerinin Bulgaristan'a girmeleri önerisini öbürlerine tercih ettikleri bir alternatif olarak yeniden ortaya attı. İngiliz Elçi si buna, Müttefiklerin, Balkanlar'ın istilası konusundaki plan lan üzerine bilgisi olmadığı, olsa bile bunu tartışacak durum da bulunmadığı karşılığını verdi (44). Bu dönemde İngilizlerin Türkiye'yle olan ilişkilerindeki (42) Sovyetler Birliği'ndeki Büyükelçi'den (Harriman), Dışişleri Bakan lığı'na, Moskova, 28 Haziran 1 944, Dış ilişkiler, 1 944, cilt:V, s.863-865. (43) Türkiye'deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışişleri Bakanı'na, Anka ra, 30 Haziran 1 944, aynı yerde, s.866-867. (44) Aynı yerde.

durumu, Almanya'yla diplomatik ilişkilerin kesilmesinin çok yararlı olacağı, Almanya üzerinde derin psikolojik etkiler ya ratacağı ve hemen uygulanabileceği görüşüne dayanıyordu. Si yasal ve iktisadi ilişkilerin kesilmesi isteği "hiç geciktirilme den uygulanabilirdi; çünkü ... askeri hiçbir yükümlülüğü ge rektirmiyordu ve gerek Almanya, gerekse Balkan ülkeleri üze rinde, bir savaş ilanı kadar moral çöküntü yaratabilirdi." ( 45). İngilizler, Türklerin "son olaylar sırasında karanlık ve karışık olan" politikalarını "açıklığa" kavuşturmaları için, bunun bulunmaz bir fırsat olduğunda diretme yolunu seçti ler. İngiltere aynca bir Alman saldırısı olursa Türkiye'nin yardımına koşmak için söz de veriyordu (46). 1lişkilerin ke silmesinin Türk ekonomisine vereceği zararları karşılamayı da İngiltere vaat ediyordu. Birleşik Amerika da, İngilizlerin bu tutumunu genellik le destekledi ve Türklere, özellikle Ruslara, diplomatik ilişki lerin kesilmesinin "etken bir biçimde savaşa katılmaya doğ ru atılmış ilk adım" olarak görüldüğünün belirtilmesini iste di (4 7). Onlar da böyle bir ilk adımın yarar sağlayacağına ina nıyorlardı: Alman personelinin ve Mihver ajanlarının Türki ye'den çıkartılması, Türk topraklan üzerinde uçuş hakkı, Türk havaalanlannın kullanılması ihtimali (48) . Fakat, General (45) Hull'in bir sözü, bak. Hull, önceki aynı kitap, s. 1 374. (46) Memorandum, İngiltere Büyükelçiliği'nden Dışişleri Bakanlığı'na, Washington, 12 Temmuz 1 944, Dış llişkiler, 1 944, cilt:V, s.879-88 1 . (47) Hull, önceki kitap, s. 1 374. (48) Stratejik Planlama, s.505. Ortak Komuta Heyeti Strateji Şubesi, Tür kiye'nin savaşa sokulmaması konusunda Marshall'a salıklarda bulunmasını sür dürüyordu. Bir Türk saldırısının başarılı sonuçlar verebilmesi için Birleşik Ame rika 'nın geniş malzeme ve teknisyen yardımında bulunması gerekliydi. Penta gon' daki planlamacılar da, Bulgaristan' a yöneltilecek bir Türk saldırısının siya sal tehlikelerinden çekinmekteydiler. Strateji şubesinin mantığına göre "Türk-

Marshall yeniden Türkiye'ye ve müttefiklerine, Birleşik Ame rika'nın, "Balkanlar'daki bir harekata askeri, deniz ya da ha va desteği yardımında bulunamayacağının hatırlatılmasını" is tedi (49). Marshall bu karşı duruşunu, halen Akdeniz'de sür mekte olan harekatı aksatmada amacına bağlıyordu. Sovyet hükumeti bütün bu manevralar karşısında ilgi siz kalmaktaydı. Tutumları, Türkiye'nin ya savaşa girmesi ya da tek başına bırakılması yönündeydi (50). Churchill, Sta lin'i bundan döndürmek için diplomatik ilişkilerin kesilme si konusunda üçlü bir teşebbüs yapılmasını ileri sürdü. Sov yet önderine, " Türklerle arasındaki ittifakın Almanya için çok önemli olduğunu" hatırlattı. Türkiye ile ilişkilerin ke silmesi, "Almanların ruhunda yas çanlarının çalması" anla mına gelecekti

(5 1 ).

Stalin'in buna karşılığı

Temmuz'da

Londra'ya ulaştı: Bildiğiniz gibi Türk hükftmetinin teşebbüsü üzerine ken dileriyle geçen mayıs ve haziran aylarında görüşmelerde bu lunduk ve üç Müttefik hükftmetin geçen yılın sonunda ileri sür dükleri öneriyi tekrarladık. Bundan hiçbir sonuç çıkmadı. Şu sırada l'ürkiye'nin gönülsüzce atacağı bir adımın Müttefikle re ne yarar sağlayacağını anlamıyorum. Türk hükumetinin Aller Bulgaristan' a saldıracak olurlarsa, Sovyet kuvvetleri de güney Balkanlara sar kabilirdi. Oysa ne Türkler, ne de lngilizler, böyle bir şeyin gerçekleşmesini iste miyordu. " (49) Hull, önceki kitap, s. 1 375. (50) Aynı yerde, s. 1373. ( 5 1 ) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği, Dışişleri Bakanlığı, 1941 1 945 Büyük Vatan Savaşında SSCB Bakanlar Kurulu Başkanı ve ABD Başka nı ve Büyük Britanya Başbakanı Arasındaki Mektuplaşmalar. (Moskova, Yaban cı Diller Yayınevi, 1957), Başkan' dan Başbakan'a, Moskova, 1 5 Temmuz 1944, s.236.

manya ile olan ilişkilerinde benimsediği kaypak ve kaçamak tutum karşısında en iyisi, Türkiye'yi tek başına bırakmak ve üzerinde daha başka baskılardan kaçınmaktır. Elbette, Alman ya ile savaşmaktan kaçınan Türkiye'nin savaş sonrası sorun larında söz sahibi olması da, bunun içindedir (52). Büyükelçi Harriman, Sovyetlerin, Türkiye'nin Alman ya ile ilişkilerini kesmesinin Sovyetler Birliği'nden imtiyaz koparma amacını gütmesine dikkat ettiklerini bildirdi. 1 3 Haziranda Harriman, Vişinski ile d e görüşüktükten sonra, gönderdiği yeni bir raporunda, Sovyetlerin Türkiye'nin Al manya ile ilişkilerini kesmesine, etken muharipliğe doğru atılmış ilk adım gözüyle bakmadıklarını da duyurdu. Vişinski, Türklerin hareketinin pek önemsiz olduğunu ve çok geç kaldığını ileri sürmüştü. " İkinci bir adım atmaya aslında za man yoktu." Harriman doğru olarak, Sovyetlerin bu neden le "çekingen" kaldıklarını, Türkiye'ye karşı hiçbir yüküm lülük altına girmeden, bir yarar sağlamayı ummadıklarını tahmin etmektedir (53). Askerleri artık Romanya sınırına gelip dayanmış olan Sovyetler, Türklere bir tercih hakkı tanınmasının kendilerine bir kazanç sağlayamayacağını kavramışlardı. Bu nedenle de Türkler, 2 Ağustos 1944 'te Almanya ile siyasal ve iktisadi iliş kilerini kestiklerini açıkladığı zaman, "Pravda" gazetesi bu . nu "hesaplı bir oportünizm" diyerek, çok soğuk bir biçimde karşıladı ( 54). Buna karşılık B irleşik Amerika 'dan yeni bir ya(52) Aynı yerde. (53) Sovyetler Birliği'ndeki Elçi'den (Harriman), Dışişleri Bakanı'na, Moskova, 30 Temmuz 1 944, Dış 1lişkiler, 1 944, cilt: V, s. 894-895. (54) Bak, Times gazetesi, Londra, 1 2 Eylül 1 943, lngilizce çevirisi.

kınlaşma belirtisi haberi geldi . 4 Ağustosta Ortak Genelkur may Heyeti, Balkanlarda bir harekatı geliştirilecek olursa, "Birleşik Amerika'nın . .. yardımcı bir Türk birliğinin hazır edilip edilemeyeceğini bilmek istediğini" açıkladı (55). 2 Ağustosta Büyük Millet Meclisi'nde bir konuşma ya pan Başbakan ve Dışişleri Bakanı Saraçoğlu, Almanya ile dip lomatik ilişkilerin kesilmesinin aslında Türk politikasının be lirli çizgilerini yansıttığını söyledi (56). Türkiye hiç de taraf sız olmamıştı ve bütün savaş boyunca Büyük Britanya'nın ya nında yer almıştı. Şimdi de İngiltere ve Birleşik Amerika hü kfunetleri, Türkiye 'den böyle bir adım atmasını istedikleri için, kabul etmişlerdi. Saraçoğlu, bunun yalnızca bir " istek" oldu ğunu özellikle belirtti ve karşılığında da, diplomatik ilişkile rin kesilmesi yüzünden uğranılacak ekonomik zararların İn giltere' ce karşılanması konusunda anlaşmaya varıldığını ek ledi. Başbakan, Türkiye'nin kararından ötürü İngiltere'nin "çok hoşnut kaldığını da açıkladı. Aynca milletvekillerine, "Bu karar ... bir savaş ilanı değildir" güvencesini de verdi. Meclis 'Jeki 492 üyeden 4 1 1 ' inin oylarıyla, C.H.P.'nin başlıca üyelerinin verdiği karar örneği kabul edildi (57). Tasan, C.H.P.'nin Ali Rana Tarhan başkanlığındaki Bağımsız Gru-

(SS) Stratejik Planlama, s. SOS. Aynca bak: Ortak Kurmay Heyeti Başka 'ndan (Marshall), Dışişleri Bakanı Yardımcısı 'na (Stettinius), 4 Ağustos 1 944, Dış llişkiler, 1 944, cilt: V, s. 897. (S6) T.B.M.M. Zabit Ceridesi, 7. dönem, 2 Ağustos 1 944, cilt: 1, s. 6. (S7) Bunlar: Hasan Saka (Trabzon), Kazım Özalp (Balıkesir), M. Ş. Esen dal'dı (Bilecik). tlişkileri kesme karan (teknik yönden) alınmıştı; çünkü olum suz oy veren yoktu. Öbürleri ya oy vermemiş ya da toplantıya katılmamıştı.

nı

bunca da desteklendi ve Tarhan yaptığı konuşmada, grubunun, "bu davranışın ittifakımızın bir gereği olduğu görüşünü pay laştığını ..." belirtti (58). Böylece Türkler, dış politikalarını Müttefiklerin istedik leri çizgiye getirmiş oluyordu. Şimdi, Müttefiklerin söz ver dikleri biçimde davranıp davranmayacaklarını görme.k için bekleyeceklerdi.

(58) T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, 7. dönem, 2 Ağustos 1944, cilt: l. s. 6.

XII

TÜRKİYE, Y ENİ ORTAYA ÇIKAN KUTUPLAR ARASINDA 1944 Yılı Yaz ve Sonbahar Aylarındaki Müttefik Za ferleri Menemencioğlu'nun istifasını izleyen aylarda, sava şın başından beri Mihver denetimi altında bulunan bölgelerin silinip süpürüldüğü görüldü. Manş'ı aşarak gerçekleştirilen İkinci Cephe saldırısından sonra, İngiliz ve Amerikan birlik leri Eeylülde Kuzeybatı Avrupa'ya iyice sokulmuşlardı ve ar tık durumları güvenlik içinde görünüyordu. 1 Kasımda İngi lizler aynca Yunanistan' a da yerleşmişti. Tito'nun, Alman bir liklerini· geri çekilmeye zorlayan partizanlarına yardıma baş lamışlardı. Sovyetlerin ilerliyişi de, aynı biçimde göz alıcıy dı. Eylül sonunda gerek Finlandiya, gerekse Romanya teslim olmuştu. Ekim başında Sovyet ordusu Macaristan'a saldırmış ve Macar hükfuneti çok gecikmeden barış istemişti. Polonya savaşı ise daha uzun sürmüştü. Üç ay boyunca, eylül, ekim ve kasımda, Sovyet kuvvetleri Vistül nehri boyunda takılıp ka lırken, Polonyalılar Almanlarla kanlı savaşlara girişmişlerdi. Sovyet işgal kuvvetleri aralık ayında Varşova'ya girdiklerin de, Polonya'da aslında pek az bir direniş kalmıştı. -

Türkler her zamanki gibi bu gelişmeleri karışık duygu larla izliyordu: Mihver işgali altındaki ulusların özgürlükleri ne kavuşmalarından ötürü sevinç duyuyor, fakat, bir işgal kuv vetinin almasından korkuyorlardı. İnönü, Türkiye'nin, Müt tefiklerin yanında yer almasını sağlamak için giriştiği davra nışları arasında, önceden de gördüğümüz gibi, Batı ile özel likle İngilizlerle, iyi ilişkiler kurmayı umut etmiş, Ruslarla da bir modos vivendi'nin (geçici uzlaşma) temellerini atmak is temişti. Dışişleri Bakam Menemencioğlu'nun Sovyetlerle kar şılıklı anlaşmayı gözeten görüşme teşebbüsünün başarısızlığı üzerine, Tür�lerin İngilizlere ve Amerikalılara yanaşmaları da ha da kaçınılmaz olmuştu. İnönü bu konuda gerekli adımları attı. Öte yandan, hem Ruslarla aralarındaki ilişkilerin gerek tirdiği sakınganlık nedeniyle, hem de Amerikalıları ve İngi lizleri güç duruma düşürmek istemediği için, gelişmeler kar şısındaki Türk tepkisini ve Türklerin korkularım belli etme meyi uygun buldu ( 1). ( 1 ) Selim Sarper'le yazar arasında, 2 1 Temmuz 1 968'de Ankara'da yapı lan özel görüşmede Sarper, bu çözümlemeye katkıda bulunan bazı şeyleri açık lamıştır. Sarper, 1 943 yılı Mart ayından savaşın sonuna kadar, Sovyetler Birli ği'nde Türkiye Büyükelçisi olarak bulunmuştu. Fahir Armaoğlu da, önceki kitap, s. 36-37'de, "Almanya'nın yıkılışının yakın olduğunu ve Avrupa' daki dengenin bundan dolayı bozulacağını sezen Türk hükumeti, Sovyetler Birliği kozunu oynamanın gereğini hissetmişti," diye yaz maktadır. Birleşik Amerika ve İngiltere için de bu söz konusuydu. Sözgelişi, 1 2 Eylül 1 944'te Saraçoğlu, Büyükelçi Steinhardt'ı makamına çağırmıştı. Stein hardt, Başbakan'ı biraz "kafası dağınık halde" bulmuştu. Türkiye başbakanı, ln giltere' de ve Birleşik Amerika'da Türkiye'ye karşı gösterilen aleyhte tutumu an lamayı başaramadığını, lngiltere'nin Almanya ile ilişkilerini kesmek için yaptı ğı isteği yerine getirdikleri halde, "Londra'nın Türk hükumetinden hiilii hoşnut olmadığını gösteren bir öfke içinde bulunduğunu' ' söyledi. Steinhardt, bunun bel ki de Türkiye'nin hiilii savaşa girmemiş olmasından doğduğunu ileri sürdü. Sa-

Gerçekten de bir süre, umutlanmak için ortaya epeyce neden çıktı. Sovyetler Birliği ılımlı bir politika izleyecekle rini gösteren çeşitli davranışlara girişmişti. Sözgelişi, 1 943 yılı aralık ayı ortasında imzalanan İran'la ilgili Üçlü Mütte fik Deklarasyonu, savaştan sonra İran'ın bağımsızlığını ga ranti altına alıyor ve Rusların bu ülkede savaştan sonra da ka labileceklerini düşünerek Türklerin duyduğu endişeyi orta dan bütünüyle kaldırıyordu. 1 2 Aralık 1 943 'te imzalanan Çekoslovakya-Sovyet Rus ya anlaşması da, aynı biçimde güven vericiydi. Anlaşma ko nusunda görüşmek için Moskova'ya giden Eduard Benes, Stalin ve Molotov'u sözden anlar kişiler olarak görmüştü: Rus işgal kuvvetleri Çekoslovakya'nın iç sorunlarına karışmaya cak ve mümkün olduğu kadar çabuk sivil yönetimi Çek yet kililerine teslim edecekti. Türk basını bu belirtileri yürekten alkışladı ve Moskova'nın iyi niyetini gösterdiğini, Sovyetle rin İngiliz ve Amerikalılarla sıkı bir işbirliği içinde çalıştık larını ispatladığını ileri sürdü (2). Bu görüş, Sovyetlerin Romanya'ya karşı davranışları ko nusundı! doğruydu. Rus orduları 2 Nisanda Prut nehrini aşar ken, Molotov uzlaştırıcı bir demeç vererek Sovyetler Birli ği 'nin Romanya'nın sosyal yapısını ve toprak bütünlüğünü koraçoğlu sertçe, Türlerin son birkaç aydan beri İngiliz ya da Amerikalılardan özel bir istek bekledikleri, fakat bu isteğin daha gelmediği karşılığını verdi. Türk hü kumetinin kendi teşebüssüyle buna kalkışmasının ''salık verilemeyeceğini ' ' söy ledi. Saraçoğlu, İngilizlerin ve Amerikalıların isteklerini yerine getirmeye hazır olduklarını açıkça anlattı. Bak: Türkiye' deki Büyükelçi'den (Steinhardt), Dışiş leri Bakaıu'na, Ankara, 1 2 Eylül 1 944, Dış tlişkiler, 1 944, cilt: V, s. 899-900. (2) Bak: Ulus, 1 5 Aralık 1 944; Tanin, 1 6 Aralık 1 944; Cumhuriyet, 18 Ara lık 1 944.

rumak için söz verdiğini bildirdi. Rus orduları en sonunda Ro manya 'daki Antonescu hükumetini devirdiklerinde, Sovyetler Molotov'un demecine uygun hareket edeceklermiş gibi gö ründüler 23 Ağustosta Kral Mişel, Sovyetlerin barış şartlarına boyun eğdi: 25 Ağustosta da Mihver'e savaş açtı. Ayrıca Ge neral Constantin Sanatescu'yu, ılımlı unsurlardan oluşan bir ko alisyon hükfımetinin başkanlığına atadı. Aynı gün Molotov, ni sanda açıkladığı cömert şartları onaylayan bir demeçle, geliş melere rıza gösterdiğini resmen belli etti. Sovyetlerin yumu şak davranışları ve tutumları, Türk basınında Moskova'nın si yasetinde umut verici bir değişiklik olarak yorumlandı (3 ) . Türkler bir yandan Rusları kızdırmamak için ellerinden geleni yapıyor ve Ruslara alkış tutuyordu ama, bir gözlemci nin ifade ettiği gibi, hala, "Almanya 'dan korkmadıkarı kadar Ruslardan korkmaktaydılar." (4). 1 944 yılı eylül ayında Türkiye'nin Sovyetler Birliği'nin amaçları ile ilgili endişlerini artıran olay, onların Iran, Çekos lovakya, Finlandiya ve Romanya'ya karşı ılımlı tutumu ile hiç bağdaşmayan Bulgaristan'ın işgali oldu. Sovyetlerin Bulgaristan 'ı İşgali ve Türk Tepkisi Türk-

(3) Bak: tanin, 5, 6 Nisan ve 30 Haziran 1 944; Akşam, 4 Nisan ve 27 Ağus tos 1 944; 1 5 Eylül ! 944'te Saddak, Akşam gazetesinde, " Romanya Mütarekesi ve Sovyetler Birliği'nin Harp Sonu Sulh ve Emniyet Tertipleri" başlığı altında bir makale yayınladı. Sadak makalesinde, yalnız Sovyetler Birliği'nce imzala nan bu anlaşmanın, üç Müttefikin de niyetlerini yansıttığını ileri sürüyordu. Her şey hesaba katıldıktan sonra, Romanya 'ya koşulan şartlar ''yenik bir düşman için hiç de sert ve ağır sayılmaz," diyordu; bak. Ayın Tarihi, Eylül 1 944, cilt: 1 30, s. 254-255. Bu dönemde Türk basınının, Sovyetler Birliği 'nin Finlandiya 'ya karşı da yumuşak davranışı ile ilgili haberler yayınladıını belirtmek gerekir. (4) Richard M owrer, Chicago Daily Mail gazetesi, 14 eyyül 1 944; Mow rer bu sırada Ankara 'yı yeni ziyaret etınişti.

ler, Rusların Romanya 'daki ilerleyişlerini izlerken, ardından Bulgaristan'ın da düşmesinden korkuyorlardı. Dolayısıyla, bir Sovyet istilasını önlemeleri için Bulgarları harekete geçmeye çağırdılar. Temmuz ve ağustos aylarında, sözgelişi, Hüseyin Cahit Yalçın, Asım Us ve Ahmet Emin Yalman gibi Türk ya zarları, Bulgarlara politiklannı acele değiştirmelerini, Mihver yanlısı rejimi devirerek Almanya'ya savaş amaçlarını salık verdiler (5). Bulgaristan'a, Sovyetler Birliği'yle savaşmamış olmasından yararlanılabileceğini hatırlattı. Bulgarlar 29 Ağustosta Rusların savaş açmalarına kadar bekledikleri halde, bir aralık Türklerin söylediğini yerine ge tirmeyi planlar gibi oldular. Eylül ayı başlarında Mihver yan lısı hükfunet düşürüldü, sağcı Ziraatçiler Partisi üyesi Kons tantin Muraviev başkanlığında yeni bir hükfı.met kuruldu.

da Müttefiklerle, özellikle Ruslarla ilişkilerini düzeltmek üze re çaba göstermeye başladı.

4 ve 5 Eylül akşamlan Muraviev,

yayınladığı bir bildiriyle, Nazilerle her türlü işbirliğine son ve receğini, barış şartlan için İngiliz ve Amerikalılarla görüşme ye hazır olduğunu açıkladı; hükfı.metinin Rusya ile de dostça ilişkiler kuracağını belirtti. Ancak, Tass Ajansı hemen buna karşı çıkıp, teşebbüsü yetersiz ve hileli bir davranış olarak ni teledi.

Eylülde Muraviev hükfımeti Rusları yatıştırma tela

şı içinde, Almanya ile diplomatik ilişkilerini kesti ve Sovyet ler Birliği'ne banş çağrısında bulundu. Ancak, Sovyet birlik leri Mareşal Tolburkin'in komutası altında Bulgaristan'ı çok tan istilaya başlamıştı.

9 Eylülde Sovyet yanlısı

ve Anavatan

(5) Bak Tanin, 7 Temmuz ve 5 Agustos 1944; Vakit, 5 Temmuz, 5 ve 1 1 Ağustos 1944; Vatan, 1 8 Ağustos 1944.

Cep hesi önder i Geo rgiev, Kral II. Si mon 'u yeni bir rejim i ka bule zorlayan hükfune tin başı olarak ortaya çık tı . Böylece Türkler , bir anda kendilerini , uzun süre Tr akya ve Makedon ya 'ya yayılma emeli beslemiş , Ege d' e bir limana sa hip olma peşinde koşmuş , yalnız Bulgar milliye tçiliğinin değil , Sovye t yayılma siyase tinin de aracısı durumuna gelen bir komşuyla yan yana buluvermiş ti . Tü rkler i özellikle tedirgin eden şey , Bulgar yayılma si yase ti ile, S ovye tle rin des tekleyeceği bir Komünis tsaldısı ara sında k urulacak uyum ih timaliydi . Bulgaris tan d' a çok eskiden beri Ruslara bir y akınlık duyulmak taydı ; Bulgarlar , Sovye tler Birliği 'ne savaş bile açmamış tı. Almanlar da , bozguna yol açacakla rı korkusuyla , Bulgar birlikler in i Rusl ara karşı sür mek ten çekinmiş ti (6). Şimdi ise So fya d' a Sovye t yanlısı bir hük fıme tkurulmuş , Rusla rın bü tün Balkanları is til aya hazır land ıkları bir sırada ik tidara geçmiş ti . Tü rkler , Rusların Sel a nik 'i ele geçirmele ri için Bulgarlara yardım edip etmeyecek lerini de merak e tmek teydi . Bulgaris tan'daki olaylar karşısında halkın tepkisi hemen gö rüldü : K arartma tedbirle ri,al tına saldı n,geniş çap ta bir göç hareke ti (7) . Türkiye 'nin de Sovye tler Birliği' nce is til a edi (6) Türkiye 'nin Bulgaristan üzerine beslediği şüphelerin kısa bir açıkla ması ve nedenlerinin çözümlenmesi için bak: A. Akşin, Atatürk'ün Dış Politika l lkeleri ve Diplomasisi, (İstanbul, İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1966), s. 126, Türklerin görüşüne göre, Bulgaristan'daki nifakın nedeni, bir bakıma Bulgarla rın tarihleri boynuca Ruslara karşı duyduğu dostluk ve doymak bilmeyen yayıl ma istekleridir. C.L. Sulzberg de son olarak şu gözleme vamııştır: "Bir Bulgan kesin, kanında kesinlikle genişleme eğilimi olduğunu görebilirsiniz; "The New York Times gazetesi, 1 Kasım 1968. Türkler de bu fikirde görünmektedirler. (7) Daha ayrıntılı açıklama için bak: Geoffrey Lewis, önceki kitap, s. 120121.

leceği haberleri hızla yayılıyordu (8). Her şeye rağmen An kara, soğukkanlılığını korumaya çalıştı. Türk basınının hü kumete yakın bazı organlan, Rusların Bulgaristan' ı istiliisı na iyimser bir anlam vermeyi denediler. Sözgelişi, Necmet tin Sadak, Sovyetler Birliği'nin, İngiliz ve Amerikalılarla an laşarak hareket ettiğini, istila hareketinin yalnızca Rusya'nın yenik Mihver ülkelerine karşı aynı davranışlarda bulunma kaygısından doğduğunu ileri sürdü (9). Daha sonra, Bulgar ların birçok yanlış yaptığını ve "büyük ağabey" Sovyetler Birliği 'nce köteklenmeyi hak ettiğini yazdı (1 O). Bulgaristan dünyayı aldatmak istemiş, fakat, Sovyetler dünyanın bunu yutmadığını göstermişti. Sadak böylece, Sovyetlerin Bulgaristan' ı istilasına iyim ser bir açıdan bakmış oluyordu. Ancak Türkiye'den yükselen her ses, Rusları yatıştırma amacını gütmekten uzaktı. Hüseyin Cahit Yalçın, Sovyetlerin Bulgaristan'a savaş açmalarını anlamanın çok güç olduğu ile ri sürülen nedenlerin " inandırıcı ve yatıştırıcı" sayılmayacağı görüşündeydi (1 1 ). Bulgar hükümetinin ve politikasının dos tu olmadığını kabul eden Yalçın, yine de Bulgarları, Sovyetle rin savaş açmasını gerektirecek kadar büyük bir suç işlemedik leri kanısındaydı. Yalçın, Sovyetlerin Bulgaristan'a savaş aç(8) Aynı yerde. (9) Necmettin Sadak, " Sovyet Rusya'nın Bulgaristan'a Harp Notası", Akşam, 7 Eylül 1 944; ayın Tarihi, Eylül 1944; Ayın Tarihi, Eylül 1 944, cilt 130, s. 269-270. ( l O) Necmettin Sadak, " Sovyet Rusya Ordularının Bulgaristan'ı lstilii Et meleri Hadisesi", Akşam, 10 Eylül 1944 ve aynı yerde, s. 27 1-273. ( 1 1 ) Bak: "Rus-Bulgar Harbi Oldu-Bitti", Tanin, 7 Eylül 1944 ve aynı yerde, s. 270-271 .

makla, İngiliz ve Amerikalılar gibi davrandıklarını da kabul et miyordu. Tersine, bu savaşın açılması, Rusların, İngilizlere ve Amerikalılara "Balkanlar'da birtek etki olacaktır, o da Rus et kisidir" kavramını göstermek olduğunu belirtiyordu. Yalçın, ayrıca şunu ekliyordu : "Sovyetlerin, Anglo-Saksonlara anlat mak istediği şudur : Balkanlar, yalnız Sovyetler Birliği' nin at oynatabileceği bir alandır." (12) . Yalçın bu fırsattan yararlana rak, Rusların Boğazların denetimini ele geçirmek, Ege' ye in mek, mümkün olursa Yunanistan' a sıçramak isteyeceklerini be lirtip, tehlikenin önemini İngilizlere anlatmayı denedi. Sovyet ler Boğazlara doğru sarkacak olurlarsa, savaşın getirdiği yeni stratejik imkanlar gereğince çevrede sağlam bir dayanak ara malarının şart olduğunu öne sürüyordu. En sonunda da, "Churchill bunu kolay kolay yutmayacaktır ama, ağzını da açamayacaktır," sonucuna varıyordu. Böylece, Yalçın, 1943 yı lı ortalarında Türkiye' nin Balkanları ya da başka bir yeri işga le g örevlendirilmesine aldırmadan, İngilizlerin yanı sıra sava şa girmelerini savunan ilk Türk y azarıdır. Bu kezde Boğazlar da v e Ege'de denetimi ele almadan önce durdurulmaları gerek tiğini Churchill' e ilk hatırlatan yazar oluyordu. Yalçın, Rusların kışkırtmamak gerektiğini de anlamıyor değildi. 15 Eylülde, Rusların, Bulgaristan' ın istilasını tamam lamalarından sonra, Yalçın, Rus gazetelerinin ve radyolarının Türklere karşı yayın yapmalarına rağmen, Türk ve Sovyet hü kUmetleri arasındaki ilişkilerin "son derece normal, hatta dost ça olduğunu" belirtti (13). Yalçın, iki ülke arasındaki resmi ( 1 2) Aynı yerde. ( 1 3) Bak: "Türldye'de Endişe ve Türkiye'de Sükfuı ve itimat", Tanin, 1 5 Eylül 1 944; aynı yerde, s. 78-79.

ilişkiler iyi kaldığı sürece bu yayınların anlamını umursamı yordu. Yalçın, Bulgar temsilcileri K.ahire'de Müttefiklerin is teklerini yerine getirmek için bulunurken Sovyetler İngiltere ile Amerika'yı dirsekleyip geçtikten sonra Balkanları ve Bul garistan'ı istilaya kalkışmamış olsalardı, bu hareketin hiç bir zaman endişe uyandırmayacağını öne sürüyordu. Böylece Sovyet emelleri üzerine durmadan endişeler besleyen Yalçın bile, Bulgaristan'ın işgaline mutlu bir olay gözüyle bakmasa da, yine de hafifletici bir kulp takmış oluyordu. Bulgar hükU metinin kuvvetlerini Yunan ve Yugoslav topraklarından çek meyi reddetmiş olması ise, bu çabanın şükranla karşılanma dığını göstermektedir. Artık Sovyetler Birliği'nin Bulgar sorunlarına egemen olacağı anlaşılmıştı. İngiltere'den gelen raporlar ayrıca,·gerek Churchill, gerekse Eden'in demeçleri, Batılı Müttefiklerin de Bulgar tümenlerinin işgal ettikleri yabancı topraklardan ha men çekilmeleri konusunda aynı görüşte olduklarım göster mekteydi. Bun rağmen Bulgar birlikleri eylül ve ekim ayla rında da, bulundukları yerlerde kaldılar. Türkler, Bulgarlarla imzalanaçak mütarekenin şartlan konusunda İngilizlerle Rus lar arasında anlaşmazlık çıktığını tahmin ettikleri zaman ya nılmamışlardı (14). Bu nedenle de Bulgar kuvvetlerinin geri çekilmeleri için gereken emir verilemiyordu (15). Asım Us, (14) Selip Sarper'le Yazar arasındaki özel bir görüşmeden. ( 1 5) Cevat Açıkalm'la yazar arasındaki özel bir görüşmeden. 1 5 Ekim 1 944 'te Necmettin Sadak, Akşam gazetesinde yayınlanan "Bulgaristan' dan Ge len Acayip Haberler Karşısında" başlıklı makalesinde, Başbakan Churchill ve Dışişleri Bakanı Eden tersini söyledikleri halde, Bulgar kuvvetlerinin neden bu lundukları yerlerden geri çekilmediğini anlamanın mümkün olmadığını ifade ediyordu. "Biz anlamadığımız gibi, lngiltere'de de anlayan bulunduğunu san-

bir makalesinde açıkça, Bulgaristan, İngiltere ve Amerika ara sında mütareke imzalanamamasının nedenini, İngilizlerin, Bulgar kuvvetlerinin Trakya ve Makedonya 'dan hemen çekil melerini isterken, "Bulgarların, Rus ordularının Bulgaristan 'da bulunmasından yararlanarak birtakım karışık komplolara gi• rişmelerine" bağlıyordu ( 1 6). Gerçekten de bu sorunu ilerde ancak Cuhurchill 'le Stalin arasında varılacak özel bir anlaş ma ile çözümlemek mümkün olabilecekti. Ekim ayı sonunda Bulgar kuvvetleri en sonunda işgalle ri altında bulundurdukları Selanik ve Doğu Yugoslavya'dan çe kildi. Çekilme emri, 9 Ekim - 1 8 Ekim tarihleri arasında, Churchill ' in Moskova 'ya ziyaretinden sonra, Sovyetlerle var dığı anlaşma uyarınca, Sovyetlerce verildi. Churchill ve Sta lin, Bulgar hükumetinin askerlerini geri çekmesi ve Rusların Bulgar sorunlarında tek söz sahibi olmaları konusunda anlaş maya varmışlardı. Anlaşmanın bu ikinci bölümü kamuoyuna açıklanmamıştı ve bu nedenle de Türkler, Bulgarların artık "Büyük Bulgaristan" hayallerinden vazgeçeceklerini uma rak, mütareke şartlarından ötürü çok hoşnut olmuşlardı. Yal çın, Bulgaristan'a koşulan şartların çok "yumuşak" olduğu nu belirterek, "kendisini talihli sayması gerektiğini" yazmış-

mıyoruz," diye de ekliyordu. Sadak bundan sonra asıl önemli soruyu soruyor du: ''Bulgaristan, Müttefiklerin kararını çok iyi bildiğine göre, işgal altında tut tuğu topraklarda hala kalabilmek için bin bir türlü balıane icat ederken, acaba ne ye güvenmektedir?" Sadak buna, "yüzyıllık emellerini gerçekleştirmek için", Bulgarların Sovyetlerle aralarındaki iyi ilişkilere güvendiklerini söyleyerek kar şılık veriyordu. Bak: Ayın Tarihi, Ekim 1944, cilt: 1 32, s. 348-350. ( 16) Bak: AsımUs, "Bulgaristan Mütarekesi", Vakit, 6 Ekim 1 944 ve Ayın Tarilıi, Ekim 1 944, cilt: 1 3 1 , s. 350-3 5 1 .

tı ( 1 7). Yalçın, Bulgarların anlaşmayı imzalamakla, Ege deni zine çıkmak ya da Makedonya'ya yerleşmek gibi hayellerin saçmalığını değerlendireceklerini umut ediyordu. Sadak, Sof ya'daki Sovyet yanlısı gösterileri yorumlarken, Bulgaristan 'da ki devrimin Balkanlar'da "genişleme ve emperyalist fırsatçı lık zihniyeti"ne karşı bir "büyük kazanç" olacağını umuyor du ( 1 8). Ne var ki, bu konudaki Türk umutlan pek kısa bir sü re sonra Georgiev'in ve onun Dışişleri Bakanı Stainov'un ge nişleme siyasetinden yana demeçleri, Tito'nun Pan-Slav so runu üzerine konuşmalarıyla dağılıp gitti. Georgiev'in iktidara gelişinden sonra Türkiye'de beliren endişe, Bulgarların uzlaşmaz tutumunun, Rusların Slav dev letleri arasında bir fedarasyon kurma planlarından doğduğu şüphesi çevresinde toplanmaktaydı. Bu plan gereğince, Ka radeniz 'den Adriyatik' e kadar, Selanik' i de içine alan ve Sov yet işgali altında bulunan topraklar, federasyona katılabilir di ( 1 9). Mütarekenin imzalanması ve Bulgarların Selanik'le Yugoslavya'dan çekilmeleri, bu kötü tahminlerin bir bölü münü ortadan kaldırmıştı. Ama, 1 945 yılı Ocak ayında mu zaffer Tite, Georgiev'le birlikte Pan-Slavizm sorununu bir ke( 1 7) Bak: Hüseyin Cahit Yalçın, ''Bulgaristan Mütarekesi", Tanin, 4 Ka sım 1 944 ve aynı yerde, Kasım 1 944, cilt: 1 32,.6. 267-268. ( 1 8) Bak: Necmettin Sadak, ''Bulgar Mütarekesi ve Balkan Milletlerinin Emniyeti", Akşam, 8 Kasım 1 944 ve aynı yerde, s. 269-27 1 . ( 1 9) Cavit Oral'la yazar arasındaki özel bir görüşmeden, 1 9 Ocak 1 945'te Haber gazetesi, Hüseyin Cahit Yalçın 'ın "Kahire Yolu Moskova' dan Geçermiş" başlıklı bir makalesini yayınlamıştı. Yazar makalesinde Bulgar Dışişleri Bakanı Stainov'un Kahire'de lngiliz ve Amerikan temsilcileriyle Bulgar mütarekesi için çalışıp ortaya koydukları şartların, Rusların onayına sunulacağını anladığını ile ri sürmekteydi. Yani, Kahire'de olup bitenler, Moskova'da kararlaştınlanlardan çok daha önemsizdi. Bak: Aynı yerde, Ocak 1 944, cilt: 1 34, s. 434.

re daha ortaya attı. Bunun, Türkiye'deki tepkisi birdenbire ve sert oldu. Sözgelişi, Yalçın, Tito'yu Slav uluslarının kardeş liğinden söz ettiği için "ahmaklık" yapmakla suçladı

(20).

Yugoslav önderine, ülkesinin Almanlardan olduğu kadar, Bul gar işgalinden de kurtarıldığını.hatırlattı. Yalçın, Tito'nun, Yu goslavya'nın Bulgaristan'la yalnız coğrafi komşu olma yö nünden değil, ikisinin de Slav uluslarından olmaları bakı mından sayılacaklarını söylediğini yazdı. "Bundan güdülen amaç açıktır: Balkanlar'da Bulgaristan'ın da üyesi olacağı bir Slav bloku oluşturmak." Yalçın, Yugoslavya ve Bulgaris tan'daki Pan-Slav fikirler esmesini, oportünist bir görüşe bağ layarak yorumluyordu. " Kendilerini cezadan kurtarmak ve savaştan kazançlı çıkabilmek için Bulgarlar, Slav kardeşliği kavramına yatırım yapmaktadır... "

(2 1).

Yalçın daha da iler

de, Bulgarlarla Yugoslavların neyin peşinde koştuklarını be lirli bir biçimde ortaya koydu: Tito'nun Yugoslavya'sında en önde gelen akımın genel bir Slav duygusu olduğu artık inkar edilemez. Bu konuda atı lacak ilk adım, Bulgar-Yugoslav kardeşliğidir. Bağımsız Ma kedonya sorunu, Slav unsurlarca bir blok halinde Ege denizi ne inmek, Türk-Yunan birliğini parçalamak ve Balkanlar'da egemenliği sağlamak için kullanılacaktır Türkler

1 945

(22).

yılı ocak ayında, hala birtakım umutlar

beslemekle birlikte, Sovyet emperyalist emelleri ile Bulgar

(20) Bak: "Balkanlarda Kendisini Gösteren Tehlike'', Tanin, 13 Ocak 1945. (2 1 ) Aynı yerde. (22) Bak: "Davayı Kaybeden Bir Kral", Tanin, 25 Ocak 1945 ve aynı yer de, s. 1 84-1 85.

ve Yugoslavların Pan-Slav akımlarınca kuşatılmış oldukları nı hissettiler. Böylece, İngilizlerin Yunanistan' ı kurtarıp ül kede dengeli bir hükumet kurma çabaları, gözlerinde daha da büyük bir önem kazandı. İngilizlerin Yunanistan'ı işgali: Bunalım Dönemi Sovyetlerin Avrupa 'daki hızlı ilerlemesi karşısında İngilizler, Balkanlar'da bir köşe tutmayı denediler ama, Arnavutluk' u ele geçirme istekleri hiç olmazsa biraz Kim Philby'nin çabaları yüzünden boşa çıktı. Fakat, İngilizler 1 5 Eylülde Yunanistan'ı kurtarmak için, uzun bir süreden beri kurdukları hayali ger çekleştirmek üzere ilk adımı attı. İngiliz çıkarma kuvvetleri Peloponez yarımadası karşısındaki Kitera adasını işgal etti. 5 Ekimde, Tito ile varılan anlaşma uyarınca Kızılordu'nun Yu goslavya'ya girmeye başladığı gün, İngilizler de Patras'a gir diler. 1 4 Ekimde Atina ve Pire kurtarıldı. Türkler, İngilizlerin Yunanistan'ı işgalden kurtardıkları haberlerini büyük bir fe rahlıkla karşılıyordu. Atay, İngiliz çıkarma hareketinin Bal kanlarda bir ikinci cephe açılmasına doğru başlangıç sayıla cağını ileri sürdü. Yalçın da, Balkan ve Akdeniz ülkelerinin özgürlük.ve bağımsızlıklarını korumanın, lngiltere'nin temel çıkarlarından olduğunu anladığını öne sürdü (23). Bulgar - Yu goslav mihverine karşılık, Türk basını da o günlerde Yunan Türk çıkarlarının aynı olduğundan söz etmeye başladı. Fakat, Kasım l 944'te Atina 'da Komünist gösterilerin başlamasıyle birlikte, ufuklar birden kararı verdi. Savaş boyunca Yunan direniş hareketi, birbirleriyle yarı şan gruplara bölünmüş, bunlar arasında özellikle Albay Na-

(23)

Bak:

Ulus, 28 Eylül 1 944; Tanin, 28 Eylül 1 944.

poleon Zervas'ın yönettiği EDES adlı örgütle, Komünist eği limli ELAM-ELAS örgütü, başı çekmişlerdi. İngilizler, Al manların yenilmesini çabuklaştırmak için bütün Yunan dire niş örgütlerine yardım etmekten çekinmemiş, fakat, bu örgüt lerin aldıkları silahlan düşmana karşı olduğu kadar, birbirle rini kırmak için de kullandıklarını üzüntüyle görmüşlerdi. Churchill, Atina'nın kurtarılmasından aylarca önce, Yunanis tan'da bir iç savaşın patlak vermesinden korkmuştu. Bunun so nucu olarak da General Scobie'nin komutası altındaki İngiliz İşgal Kuvvetleri, son derece güçlü silahlarla İngilizlerin ken di donattığı Komünist çetelere karşı geniş çapta bir askeri ha rekata girişmek zorunda kalmıştı. Churchill, Komünistlerin ye raltı etkinliklerini küçümsediğini üzülerek kabul etmiştir. "Bunların Almanlara karşı savaşmak üzere kurulduklarını sandığımı kabul etmeliyim," demiştir. "Oysa, silahlan alıyor, sonra yan gelip yatıyor ve iktidarı ele geçirmek üzere uygun zamanı bekliyorlardı." (24). Türk basını, Komünist asilere karşı güçlü İngiliz hareka tını hoşnutlukla karşılamıştı. Özellikle Yalçın, İngilizlerin fa şistlikle nitelendirilmekten çekinmeden harekete geçmeleri ne pek sevinmişti. "Faşist sözcüğü özellikle komünistler için (24) Büyük Britanya. Parlamento. Avam Kamarası, Parlamento Görüşme leri (Resmi Raporlar), beşinci dizi, cilt: 407, 1 8 Ocak 1 945, sütun: 402. Ayrıca bak: Hüseyin Cahit Yalçın 'ın, Churchill'in demeci üzerine yorumu, "Mr. Churc hill'in Yunanistan hakkındaki beyanatı", Tanin, 25 Ocak 1 945 ve Ayın Tarihi, Ocak 1 945, cilt: 1 34, s. 1 80- 1 82; bu makalesinde Yalçın, Yunan Komünist kuv" vetlerini Moskova'dan daha aşın Troçkist olmakla suçlamıştı. Savaştan önceki Türk-Yunan ortak savunma hazırlıktan için bak: Aleksandr Papagos, The Batt lc ofGreece: 1 940- 1 94 1 , (Yunanistan Savaşı: 1 940- 1 94 1 ), (Atina; Scazikis "Al fa" yayınlan, 1 949), s. 43-70, 127-1 34.

bir lanetleme durumuna geldi. Kendilerinden olmayan herkes, onlarca faşisttir." (25). Yalçın, bu fırsattan yararlanıp komü nistlerin "demokrasilere karşı kurdukları bir tuzak" olarak ni telendirdiği "müdahale etmeme " ilkesine de karşı çıkmıştır (26). Falih Rıfkı Atay da kendi yönünden Türkiye'nin taraf sız kalmak istemesine rağmen, Türkiye'nin ve Balkanların Yunanistan'daki savaş konusunda çıkarları bir olduğundan, duruma ilgisiz kalamayacağını belirtmiştir (27). Türkler, Yunanistan'daki olaylardan dolayı tedirgin ol dukları halde, komünistlerin asilerin, Stalin 'den bağımsız olarak davrandığı belirtileri karşısında biraz olsun rahatla mışlardı. Türk gözlemcileri, Sovyetlerin, İngilizlerin duru munu bütün bütüne güçleştirmemek için açıkça yan tutmak tan ya da asilere silah yardımında bulunmaktan kaçındıkla rını haklı olarak sürmüşlerdir. Yalçın, Sovyetler B irliği'nin Komintern'i (*) kaldırmasından ötürü duyduğu sevinci dile getiriyor ve bunu dünyanın hiçbir köşesinde kışkırtmalara girmeyeceği biçiminde verilmiş bir söz olarak kabul ediyor du. Yalçın, " Demek ki Moskova'nın dışardaki komünist ayaklanmalarını desteklediği konusunda kaygılanmaya yer yok," diye yazıyordu. " Moskova, kendisini Troçkizm'den Komünist rejimi Sovyetler Birliği sınırları içinde güçlendir(25) Bak: "Komünistler ve Mülteciler' ', Tanin, 5 Aralık 1944 ve Ayın Ta rihi, Aralık 1 944, cilt: 133, s. 284-285. (26) Bak: "Demokrasi Harbinin ilk Kazanılan Muharebesi", Tanin, 1 0 Aralık 1944; aynı yerde, s . 288-289. (27) Bak: "Bir Komşumuzun Acıklı Durumu", Ulus, 8 Aralık 1 944; ay nı yerde, s. 286-287; aynca bak: Asım Us, "Yunanistan'daki Dahili Harp Ha li", Vakit, 8 Aralık 1 944, aynı yerde, s. 285-286.

me yolunu seçmiş ve yabancı ülkelere zorla kabul ettirmek ten caymıştır," diye de ekliyordu (28). Yıl sonuna doğru Yunanistan 'daki durum düzelmeye yüz tutmuştu. Churchill ve Eden, ELAM-ELAS önderleriyle 25 Aralıkta yüz yüze geldi ve 14 Ocakta bu örgütlerle İngilizle rin desteklediği naip Piskopos Damaskinos arasında bir ateş kes anlaşması imzalandı. Öte yandan Türk hükfuneti de On İki Adalar üzerinde hiçbir isteği olmadığını kamuoyuna açık layarak, anlaşmanın yapılmasında küçük, fakat önemli bir rol oynamış oldu. Yalçın'ın bu dönemdeki tutumunu anlamak için, aslında daha ileriye bakmak gerekir. Yalçın, Stalin' in Yu nan iç savaşında etkin bir rol oynamakta kararsız kalmasın dan umutlanmıştı. Yalçın daha da önce, Sovyetler'in istila ede cekleri ülkelere komünist ideolojisini zorla kabul ettirmeye ceklerinden söz etmişti. Sözgelişi, 6 Ekimde şöyle yazıyordu: " ... Sovyetler Birliği'nde Stalin dönemini, komünizmin dünyada bir proletarya diktatörlüğü kurma hedefinden sapıp sosyalizmin kurulmasını Rus sınırları içinde kuvvetlendirme hedefine döndüğü çağ diye düşünmek gerekir." (29). Yalçın bu yorumu, Molotov'un, Sovyetlerin istila edecek leri ülkelerin sosyal kurumlarına dokunmayacakları garantisi üzerine yapmıştır. "Bu garantiden anlaşılıyor ki, Sovyet orduları birçok ül keye bir Komünist ordusu olarak girmeyeceklerdir," diye ya zıyordu Yalçın. Ardından da, bunun besledikleri endişelerden ancak bir bölümünü ortadan kaldırmaya yeteceğini ekliyordu. (28) Bak: "Komünistler ve Mülteciler", aynı yerde, s. 284-285. (29) Bak: "Sovyetlerin Prensipleri '', Tanin, 6 Ekim 1944; aynı yerde, Ekim 1 944, cilt: 1 3 1 , s. 330-33 1 .

Fakat, 1 944 yılı sonunda Yalçın, artık soyut vaatlerini ka bul edilmemesini öneriyordu. Bu Sovyet ordularının Doğu Avrupa ve Balkan ülkelerini, buralarda komünist rejimi kabul ettirmek için istila ettiklerini ileri sürme anlamına gelmiyor du daha, Sovyet ordularının, Rus emperyalizminin aracı ol mamaları da aynı derecede önemliydi. ...Bu istila hareketlerinin bir de yarını olduğunu unuta mayız. Moskov radyosunun öteki uluslara komünizmin zor la kabul ettirilmeyeceği üzerine verdiği açık garantiler, soru nun bu noktasına hiç değinmemektedir. Oysa bu, özellikle Or ta Doğu'daki halkların (Türkiye) zihinlerini kurcalayan bir noktadır. Her ne kadar bir kere daha Sovyet programının öte ki ülkelerin bağımsızlığını tanıdığını öğreniyorsak da, bu il kelerin 'gerçekçi' bir politika alanında uyguladıklarını da gö rüyor ve biliyoruz (30). Bir ülkenin bağımsızlığını tanımanın, büyük bir ulusun ondan büyük bir bölümü koparıp almaya kalkışmasına engel olmadığı da açıktır, diye ekliyordu Yalçın. Sovyetlere gelin ce, "Onlar da stratejik sınırlar ileri sürerek çıkagelmişler ve sağ elleriyle geri çevirdiklerini, sol elleriyle almaya kalkışmış lardır." Yalçın bunları yazarken, zilıninde özellikle bir korku yatıyordu: Avrupa'nın birtakım etki alanlarıyl� bölünmesi. Sovyet orduları Doğu Avrupa'yı Müttefiklerin Nazi Alman yası 'na karşı verdikleri savaş adına istila edeceklerdi. İngiliz ler de bunu onaylayabilirlerdi. Stalin'in amacının sosyalizmi bir tek ülkede güçlendirme yönünde olduğu ileri sürülerek belki avunulabilirdi ama, komünizmin bütün bir bölgeye, özel(30) Aynı yerde.

likle Türkiye 'yi kuşatan bir bölgeye zorla kabul ettirilmesi kor kusu zihinlerden çıkartılıp atılamazdı. Bu, gerek kendisinin, gerekse başka gözlemcilerin, Churchill' e Stalin arasındaki Moskova görüşmesinin Türkiye'deki kavramına bir renk ge tiriyor ve Türklerin, Stalin'in Yunanistan'daki komünist un surlara yardım etmeyi reddedişini nasıl çözümlediklerini gös teriyordu. İngilizlerle Ruslar arasındaki bir anlaşma vardı ve taraflar, bölgeleri aralarında paylaşmış, Rusların Doğu'da, İn gilizlerin de Batı'da egemen olmaları konusunda görüş birli ğine varmışlardı. 1944 Yılı Ekiminde Churchill - Stalin Görüşmesi ve Etki Alanları Kurulması Kararı Yunanistan, Doğu Avru pa ve Balkanlar arasında sıkışıp kalan Türkler, olayları, daha çok birtakım gelişmelerin Üç Büyüklerin siyasal niyetleri ba kımından ne ifade ettiği açısından yargılıyordu. Önceden de gördüğümüz gibi, İngiltere ile Rusya'nın Avrupa'yı etki alan larına bölmek üzere anlaştıkları korkusu, Müttefiklerin Alman ordularını yenilgiye uğratmaya başladıkları ilk günlerden be ri Türkiye'ye egemen olmuştu. 1 944 yılı sonbahar ve kış ay larında bu korku daha da belirginleşti. Rusların doğuda, İngi lizlerin de batıda asıl ağırlıklarını koydukları, gittikçe daha be lirli bir biçimde görülmeye başlamıştı. Bunun böyle olması için coğrafi ve tarihsel nedenler vardı, ama daha 1 944 yılı baş larında Stalin'in, Romanya, Doğu Yugoslavya ve Bulgaristan da içinde, Ruslara Balkanlar'da üstünlük tanıyan, Avrupa'nın etki alanlarına bölünmesiyle ilgili İngiliz önerisini kabul etti ği üzerine söylentiler, Türkiye'de endişe yaratmaya başlamış tı. Anne O'Hare Mc Cormick'in 4 Mart 1 944'te bildirdiği gi bi, " İster mantıklı olarak, ister mantıksızca olsun, Türkler -

Rusya'dan korkuyor. Çünkü . . . Rusya ile komşu durumunda lar ve Moskova'nın sınırları boyundaki ulusları, çevresinde bir 'güvenlik çemberi' yaratmak için yörüngesine katmak is temesinden çekiniyorlar. Bu nedenle de hep diken üstünde du ruyorlar" (3 1 ). Türkler, dünyanın çeşitli etki alanlarına bö lünmesinin küçük ulusların bağımsızlığını tehlikeye düşüre ceğinden korkuyorlardı. Ayrıca, Türkiye'nin böyle uluslara rası bir sistemde nereye düşeceğinden de emin değillerdi. İn gilizlerin, Rus peyki olmalarını önlemek için çaba göstere ceklerine güvenemiyorlardı. Güçlü bir Sovyetler Birliği kar şısında tek başlarına kalmaktan çekinmekteydiler. Üstelik, 1 944 yılı sonunda Pan-Slav akımı da kendileri için iyice si nirlendirici olmaya başlamıştı (32). Bütün bu korkular, Türk lerin İngiliz politikasına hiç güvenmemelerine rağmen, Türk yetkililerinin neden lngiltere 'nin hoşuna gitmeye çabaladık larını ve niçin Sovyet emellerini tartışmaktan çekindiklerini açıklamaya yardımcı olmaktadır. Rusların ve İngilizlerin Avrupa'yı birtakım etki alanla rına böldükleri inancını, Birleşik Amerika maslahatgüzarı Lincoln MacVeagh Kahire'de sürgündeki Yunan ve Yugoslav hükumetlerine duyurmuştu. 1 9 Haziran 1 944 'te MacVeagh, "The New York Times" gazetesinin muhabiri C.L. Sulzberg'e bir haber sızdırarak, "Balkan yarımadasında 'teşebbüs' alan larının kabataslak sınırlarını belirten bir anlaşmanın ilk adım(3 1 ) Anne O'Hare McConnick, Chicago Tribune gazetesi varislerinden di; Sovyetlerin Akdeniz'e ve Balkanlar'a sızmasına yol açan Churchill politika sını şiddetle eleştirmiştir. Yukardaki sözleri 4 Mart 1 944'te The New York Ti mes'te yayınlanmıştır. (32) Selim Sarper'le yazar arasındaki özel görüşmeden. Aynca bak. Er kin, önceki kitap, s.259-260.

lannın İngiliz ve Sovyet hükumetlerince atıldığını ..." duyur muştu (33). MacVeagh' in raporunda, Yunanistan'ın İngiliz koruyuculuğu altına verileceği, Romanya'nın ise Sovyetler Birliği'ne emanet edileceği ileri sürülüyordu. Sulzberger, MacVeagh 'in "Londra ve Moskova arasındaki bu özel pazar lığa çok kızdığı" için haberi kendisine sızdırdığnı ve "Bütün dünyanın gerçeği öğrenmesini istediğini" öne sürmektedir (34). Cevat Açıkalın, Türk hükiimetinin de bu tür haberleri aldığını, İnönü'nün bunların doğruluğundan kuşkulandığını belirtmektedir (35). Gerçekten de haberler doğruydu. Daha 1 944 yılı mayıs ayında Churchill, Üç Büyüklerin birtakım " sorumluluk" alanları tespit etmeleri gereğini Roosevelt ve Stalin'e açmıştı. Churchill bunu geçici bir program olarak sunmuştu. Müttefik orduları çeşitli cephelerde ilerliyordu ve hemen yö netime değin bazı tedbirlerin alınması gerekiyordu. Churc hill, Başkan'a, " Elbette Balkanları da etki alanlan içine kat mak istemiyoruz; bu çözüm yolunu kabul etmekle, sistemin yalnız savaş şartları içinde uygulanacağını açıkça belirtmiş oluyoruz... " demişti (36). Roosevelt ve özellikle Hull, Churchill'in planından çok kuşkulanmıştı. Başkan, İngiliz ve Sovyet hükumetlerine, Bir(33) C.L. Sulzberger, A Long Row ofCandles (Bir Uzun Dizi Murn)'dan bir bölüm, (New York, The Macmilan Co.), 3 Eylül 1 969'da lnternational He rald Tribune'de yayınlanmıştır. (34) Aynı yerde. (35) Yazarla arasındaki özel bir görüşmeden. (36) Winston S. Churchill, İkinci Dünya Savaşı, cilt:VI, Zafer ve Trajedi, (Boston, Hoghton Miffiin ve Co. 1953,s .73-74).

leşik Aınerika'nın "alanlar" anlaşmasını yalnız üç aylık bir deneme dönemi için kabul ettiğini bildirdi (37). Churchill, anlaşmayı cebine indirdikten sonra, Stalin'i görmeye gitti. Churchill 'le Stalin arasındaki Moskova görüş mesi, Churchill'in kaleminden ölümsüzleştirilmiştir: İş için zaman uygundu; bunun üzerine, "Balkanlar'daki sorunlarımızı çözelim" dedim. "Sizin ordularınız Bulgaristan ve Romanya'da. Bizim de bu ülkelerde çıkarlarımız, misyon larımız ve ajanlarımız var. Küçük yollara sapıp, yan önerler le işi uzatmayalım. Yalnız Britanya ile Rusya söz konusu ol duğuna göre siz Romanya'da yüzde doksan, biz de Yunanis tan'da yüzde doksan oranında kuvvet bulundursak, Yugoslav ya içinde yüzde elli-yüzde elli desek, ne düşünürsünüz aca ba?" Bu sözlerim kendisine çevrilirken, ben de bir kağıt par çasına şunları yazdım:

(37) Başkan Churchill'in niyetlerinin tersine bu anlaşmanın Avrupa'nın si yasal bakımdan bölünmesine yol açacağını düşünen Dışişleri Bakanı Hull'e da nışmıştı. Roosevelt önce bu fikre bağlanmış ve durumu Churchill'e bildirmişti. Fakat, 1944 yılı Haziran ayı ortasında, Hull'in Washington'da bulunmadığı bir sırada, Roosevelt, Churchill'e İngiliz teşebbüsünü kabule karar verdiğini bildir di. Başkan'ın görüşünden döndüğünü bilmeyen Dışişleri Bakanlığı ise, Roose velt'in Avrupa'nın ne biçimde olursa olsun siyasal bakımdan bölünmesine göz yumamayacağını düşünerek, bu konuda Britanya Büyükelçiliği'ne bir memoran dum vermişti. Roosevelt, işleri bütün bütün karıştırmak istercesine, Dışişleri Ba kanının Washington'a dönüşünde, Churchill'e bir telgraf göndererek planım ka bul edemeyeceğini bildirmişti. Ancak, bu arada İngiltere hükfuneti, Sovyetlere, Başkan'ın onayını iletmiş ve Avrupa'nın geçici olarak bölünmesini kabul ettiği ni duyurmuş bulunuyordu. Sonunda, 14 Temmuz'da ABD Dışişleri Bakanlığı ke sin onayını verdi, bak. Feis, önceki kitap, s.341-342.

Romanya Rusya: Öbürleri :

%90 %10

Yunanistan Büyük Britanya:

%90

(ABD'nin onayı ile) Rusya: Yugoslavya: Macaristan:

%10 %50-%50 %50-%50

Bulıaristan Rusya: Öbürleri:

%75 %25

Kağıdı Stalin' e doğru sürdüm. O da bu sırada sözlerimin çevirisini dinlemişti. Çok kısa bir bekleme oldu. Sonra mavi kalemini alıp kağıdın üzerine büyükçe bir işaret çiziştirdi ve kağıdı bize geri gönderdi. Her şey, oturmak için geçecek ka

dar kısa bir süre içinde olup bitmişti. Elbette, görüşümüzü uzun uzun ve kuşkuyla hazırlamıştı ve hemen savaş dönemi anlaşmalarının pazarlığını yapıyorduk. Her iki yan da daha büyük sorunları savaş kazandıktan sonraki toplantıda, bir barış masası başında görüşmeyi umuyordu. Bundan sonra uzun süren bir sessizlik oldu. Kalemle işa retlenen kağıt masanın orta yerinde duruyordu. Ardından ben, "Bu anlaşmalarla milyonlarca insanın kaderini çizmiş oluyo ruz; bu, biraz onlarla alay etmek olmaz mı acaba? İsterseniz

atıp yakalım kağıdı" dedim. "Hayır, saklayın" dedi Stalin (38).

(38) Churcbill, Zafer ve Trajedi, s.227-228.

ChurchiWie Stalin arasında varılan anlaşma, Macaristan ve Yugoslavya'yı İngiliz ve Amerikan denetimine açık bıra kıyordu. Bulgaristan, Romanya, Macaristan vb. ülkelerde bu lunan işgal kuvvetlerinin yönetimi Birleşik Amerika, Britan ya ve Rusya'nın katılacağı üçlü bir Müttefik Denetleme Ko misyonu'nun eli altında olacaktı. Her şeye rağmen bu anlaş ma, savaştan sonra dünyanın birbirleriyle anlaşmazlık halin de bloklata bölünmesine doğru atılan ilk adım olmuştur. Mos kova'da Stalin, Churchill'e, Montreux Anlaşması 'nın yeniden gözden geçirilmesini istediğini de söylemişti. Churchill bu öneriyi genellikle olumlu karşılamış, aynntılann gelecek ilk Üç Büyükler toplantısında ele alınmasını önermişti. Churchi ll'le Stalin arasında yapılan görüşmede varılan an laşma, elbette açıklanmad ı; ama Türkler, bu görüşmenin Doğu Avrupa ve Balkanlar'daki olaylarla ilgili olduğunu se zerek, karışık duygu lar içinde tepki gösterdi . Necmettin Sa dak, Sovyetler Birliği'ni "dürüst politikası" için övme yolu nu seçti (39); Asım Us, İrigiltere'yle Rusya'nın birlikte ve dost bir hava içinde çalıştıklarını, ikisinin de Türk tarafsızlığın dan hoşnut olduklarını öne sürdü (40). "Ulus" ise, yayınladığı bir yazı dizisiyle, Türkiye'nin durumunu daha kesinlikle tanımlamış oldu : Küçük uluslar, Üç Büyüklerin kaderlerine hükmetmelerine imkan hazırlayacak

(39) Bak. "Moskova Konuşmalan, Balkan Meselesi ve Türkiye", Akşam, 1 6 Ekim 1 944 ve Ayın Tarihi, Ekim 1 944, cilt: l 3 1 , s.40-42. (40) Bak. "Moskova Müzakereleri ve Türkiye'', Vakit, 1 8 Ekim 1 944 ve aynı yerde, s.42-44.

olan etki alanlan sisteminden asla hoşnut olmayacaklardı (4 1 ). Küçük devletler kendilerini yabancı müdahalelerden ya da büyük devletlerin egemenliğinden korumayı garanti altına ala cak uluslararası bir sistemin yerleşmesinde diretiyordu. "U lus"un tanınmış siyasal yorumcusu Burhan Belge, "Aylık Si yahi llimler Mecmuası"nda yazdığı makalede, "Üç Büyük ler dünyanın siyasal ve idari otoritesi olmak durumunu birlik te ve muzafferane bir biçimde yüklenmektedirler . .'1' diye ek .

liyordu (42). Belge, büyük devletlerin bu yükümlülüğü çeşit li alanlardaki uyrukluk iddialarına karşı belirecek "muhale

feti ortadan kaldrıma" da kullanmalarından korkuyordu. Yal nız Almanya ve Japonya'nın değil, Fransa ve İtalya'nın da dün

ya sorunlarında ciddi söz sahibi devletler olarak aradan çıka rıldıklarını belirtiyordu.

3 1 Aralık 1 944 'te de, Yalçın buna benzer bir çözümleme yaparak Churchill'in bir uyarısını yorumladı. İngiltere Baş bakanı bu uyarısında, komünist gerillalar mücadeleden vaz geçmedikçe, Üç Büyükler'den oluşacak üçlü bir "tröst"ün Yunanistan'ı yöneteceğini belirtmişti

(43). Yalçın gerek Yu

nan partizanlarını gerekse kendi vatandaşlarını "kesin ve ha-

(4 1 ) Bak. Ulus, 14, 1 7, 1 8 Eylül ve 14,24 Ekim 1 944, 3 1 Ekim 1944'te de Falih Rıfkı Atay yine Ulus'ta, ' 'Bulgarlarla Mütareke" başlıklı yazısında, Churc hill 'le Stalin arasında varılan anlaşmayı övmekteydi. Türklerin kuşkularının Mos kova, Londra ve Washington' da yaratabileceği kötü etkileri silme amacı güttü ğü açıkça belli olan yazı, "Moskova görüşmesinde her şey çözümlenmiştir" di yordu. Bak. ayıu yerde, s.21 9-220. (42) Burhan Belge, "Moskova Buluşması", Siyasi 1limler Mecmuası, cilt:XIX, No. 163, Ekim 1 944, s.408-41 3 . (43) Bak. "3 'ler Tröstü", Tanin, 3 1 Aralık 1 944, Ayın Tarihi, Aralık 1 944, cilt: 1 33, s.295-297.

sit" bir tehdide karşı uyarıyordu: "Bir büyük devletin Avru pa'nın herhangi bir köşesinde yönetime karışması, öbür kö şelerinde hemen karşı tepkilere yol açacaktır." Yalçın şunu ek liyordu: "Bu bizi dosdoğru, etki alanlarına, himaye yönetim lerine ve ilhaklara götürecek yoldur" (44). Ancak ne var ki, büyük devletler bu yolu çoktan seçmişti. Olacakları çok iyi tah min eden bir çözümlemesinde de Necmettin Sadak, 5 Şubat 1 944 tarihli "Akşam"da, Avrupa'yı bölen sınırlan çoktan çi zildiğini, geriye bir tek, Almanya'nın nasıl yönetileceği soru nunun kaldığını yazıyordu (45). "Yarının olaylarını bugünün örneklerine bakarak kestir mek mümkündür" diyerek başlıyordu Sadak. "Her şey bu günden kararlaştırıldığı ve çözümlendiğinden, halk ve kurtu luş hükllmetleri çoktan kurulduğundan, herkes bütün bu ül kelerin savaş sonrası hükfunetlerinin ve yönetim biçimleri nin ne olacağını pekala anlayabilir." Sadak, Akdeniz bölge sinin, Adriyatik Denizi'nin, Yunanistan ve İtalya'nın, İngil tere'nin güvenlik alanı içine girdiğini, Romanya, Macaristan ve Çekoslovakya ile Polonya'nın da Rusya'ya düştüklerini be lirtiyordu. Yalta Konferansı'nın başlamasından bir gün son ra yazdığı yazısında da, çözülmemiş tek sorun olarak, Alman ya'da iktidara, Moskova'daki Hür Alman Komitesi'nin mi, yoksa Müttefiklerin seçeceği bir başka hükllrnetin mi geçe ceği sorununun kaldığını yazıyordu. Sadak, kehanette bulu nurcasına, " Karar ne olursa olsun" diyordu; " . . .Almanya 'nın (44) Aynı yerde. (45) Bak. "Harbin Bitişi, Sulhun Gelişi", Akşam, 5 Şubat 1945 ve aynı yerde, s. 1 38-139.

bütün doğu bölgesi Sovyetlerin güvenliği açısından ... uzun bir süre Sovyet işgali altında kalacak, Sovyetler Birliği ile Al manya arasındaki bütün uluslar da aynı biçimde Rus işgali ne uğrayacaklardır." Bu düşünceler, Türkiye'nin savaş sonrası güvenliğini sağ lama ihtiyacını daha kaçınılmaz bir duruma getirmeye yetti.

XIII SAVAŞ SONRASI

GÜVENLİÖİ ARDINDA

Dumbarton Oaks Konferansı Müttefik önderleri Ka -

hire ve Tahran'da, temsilcilerinin gelecek aylarda uluslarara sı bir güvenlik örgütünün kurulması sorununu incelemelerini kabul etmişlerdi. Özellikle Birleşik Devletler, anlaşmazlıkla rın çözümlenmesini düzenleyecek ortak bir güvenlik sistemi kurulması yolunu açmaya kararlıydı. Çin'den ve Sovyetler Birliği'nden gelen delegelerin de katıldığı Dwnbarton Oaks Konferansı,

2 1 Ağustos 1 944 ve 9 Ekim 1944 günleri arasın

da toplandı ve böyle bir örgütün yasasının kesin ayrıntılarım tespit için çalışmalar yaptı. Sonradan Birleşmiş Milletler ör gütü adını alacak örgüt, işte bu konferans sırasında kabatas lak ortaya çıkmış oldu. Konferans sırasında ortaya çıkan başlıca anlaşmazlıklar dan biri, oylama usulleri üzerine belirdi. "Büyük devletler, iz . lenecek politika ve girişilecek eylemler konusunda haklarım öteki devletlerle ne dereceye kadar paylaşacaklardı?" (1). Da-

( 1 ) Feis, önceki aynı kitap, s.43 1 .

ha belirli deyimlerle söylenirse, anlaşmazlık Güvenlik Kon seyi 'ndeki veto sorunu üzerindeydi. Sovyetler Birliği, Güven lik Konseyi'nde alınacak kararlarda her daimi üyenin veto hakkı olması ve kararların oybirliğiyle alınması konularında diretiyordu. Birleşik Devletler, Rus kurulunu, bir anlaşmaz lık durumunda, Güvenlik Konseyi olan ülkelerin, o anlaşmaz lıkla ilgili konularda oy sahibi olmamaları gereğine inandır maya çalışıyordu. Uzun görüşmelerden sonra uzlaşmaya va rılabildi: Güvenlik Konseyi üyelerinin oybirliği karan olma dan da bir anlaşmazlığa barışçı bir çözüm yolu getirilebilecek ti. Konseyin daimi üyeleri, anlaşmazlıkları çözümlemek için kuvvet kullanılmasını gerektiren durumlarda da veto hakları nı kullanabileceklerdi. Tahmin edileceği gibi, buna karşı Türkiye'de çeşitli tep kiler görüldü. Hüseyin Cahit Yalçın, Dumbarton Oaks 'ta ku rulması tasarlanan örgüt gerçekleşecek olursa, bunun küçük ülkelerin güvenliğine pek az katkıda bulunabileceğini ileri sürdü (2). "Yeni örgüt, yalnız küçük ülkelere karşı harekete geçme fırsatı sağlamaktadır" diye yazdı. Büyük devletlerin da ha küçüklerine karşı girişecekleri eylemleri önlemek için ise yapılacak hiçbir şey yoktu. Yalçın, büyük devletlerden biri "hayır" dedi mi, Güvenlik Konseyi'nce alınması tasarlanan tedbirler alınamayacaktır diyerek görüşünü açıkladı. Fakat, Türkiye'deki bütün yorumlar bu derece kuşkulu tepki göstermemişti. Sözgelişi, Nuri Eren, Dumbarton Oaks önerilerini savundu ve Güvenlik Konseyi 'nin güçlü bir rol oy-

(2) Hüseyin Cahit Yalçın, "Dünyanın Sulhunu Koruyacak Yeni Teşkilat", Tanin, 10 Ekim 1944 ve Ayın Tarihi, Ekim 1944, cilt: l 3 l , s.299-230.

1 00

nayabileceğini, "uluslararası bir askeri kurmayın emrinde, he men eyleme geçmeye hazır bir kuvvet bulmanın" mümkün olacağını ileri sürdü (3). Dumbarton Oaks Tasarısının hazır lanışı sırasında Türkiye'deki diyalog bu havadaydı. Gelecekte dünya barışını koruyacak olan örgütün, büyük devletlerin egemenliğinin bir aracı durumuna gelmemesi so runuyla ilgilenirken, Türk siyaseti bir yandan da Birleşik Ame rika ve İngiltere ile iyi ilişkilerini sağlamlaştıracak teşebbüs lerini sürdürüyor, bu ülkelerin dostluk ve koruyuculuğunu arı yordu. 3 Ocak 1 945 'te T ürk hükfuneti, Japonya ile olan dip lomatik ilişkilerini kesmeye karar verdiğini açıkladı. Amiral Leahy'ın bunu, "kesin bir Müttefik zaferinin en güçlü kanı tı" olarak yorumlamasına rağmen, (4) Türkler davranışlarına gerektiği gözle baktılar; yani, bir bakıma yersiz, fakat sembo lik bir davranış olarak 28 Aralık 1 944 'te Steinhardt, yeni Türk Dışişleri Bakanı Hasan Saka'ya, Müttefiklerin Türkiye'nin Ja ponya ile olan ilişkilerini kesmesini istediklerini söylemişti. Saka, Türklerin böyle davranmakta bir avantaj sağlamayı um madıklaonı, "ama, 'Türklerin müttefikleri' böyle bir davra nıştan yarar umuyorsa..." T ürkiye 'nin kesinlikle "peki" diye ceğini belirtti (5). İki gün sonra T ürk hükfuneti aldığı kararı Steinhardt' a resmen bildirdi. Bir başka jest de, T ürk hükfune(3) Nuri Eren, "Dumbarton Oaks Konferansı", Aylık Siyasi İlimler Mec muası, Kasım 1 944, c; cilt: XIX no. 1 64 s. 423-444. Nuri Eren, bu araştırmanın yazıldığı dönemde BM' de Türk baş temsilcisi yardımcısıydı. (4) Leahy, önceki kitap, s. 286. (5) Türkiye' deki Büyükelçi'den (Steinhardt) Dışişleri Bakanı'na, 28 Ara lık 1 944, Dış İlişkiler, 1 944, cilt: V, s. 900; Birleşik Amerika ve lngiltere'nin is tekleri üzerine Türkiye'nin Japonya ile ilişkilerini kesişinin geniş ayrıntıları için bak: s. 900-904.

101

tinin yine ocak ayında Sovyetler Birliği'ne savaş gereçleri ta şıyan Müttefik gemilerinin Boğazlardan geçmelerine izin ver mesi oldu (6). Boğazların açılması, Türkiye'de mutlu bir olay olarak karşılanmıştı, ama İngiltere ve Birleşik Amerika'da ya pılan bazı yorumlar, Türklerin canını sıkıyordu. Sözgelişi, Yalçın, İngiltere ve Birleşik Amerika'da bazı yayın organları nın, Boğazların Türk hükümetinin kararı ile kapatılmış oldu ğu izlenimini verecek yayınlar yapmalarını hiç de hoş karşı lamıyordu. Yalçın, Boğazların bütün savaş boynca açık kaldı ğını, eğer Müttefikler Rusya'ya Boğazlar yolu ile savaş mal zemesi gönderemedilerse, bunun Almanların Ege denizini de netimleri altında bulundurmalarından ileri geldiğini açıkça ortaya koydu (7). Ancak, Üç Büyüklerin Yalta'daki toplantı ları biraz sonra bu konuları arka sayfalara doğru iteledi. Kının Konferansı: Savaş Sona Eriyor 4 şubatta baş layan ve 1 1 Şubata kadar süre Yalta Konferansı, Ankara'da bü yük bir felaketin habercisi olarak karşılandı. Türk hükümeti bu sırada Batılı önderlerin, özellikle de Churchill'in, Montre ux Anlaşması'nın yeniden gözden geçirilmesi için Stalin'in -

(6) Erkin, önceki kitap, s. 284. (7) Bak: Hüseyin Cahit Yalçın, "Boğazların Açılması", Tanin, 1 7 Ocak 1 945; Ayın Tarihi, Ocak 1 945, cilt: 134, s. 58-59. Yalçın, şöyle yazmaktadır: " ... Batı'da, özellikle bazı yayınlan çok iyi ha tırlıyoruz. Bu makaleler, tıpkı Birinci Dünya Savaşı'ndan öncekiler gibi, Boğaz ların gerçek şartlarının ne olduğunu hiç bilmeden konuyu kaleme almanın cahil liğini yansıtınaktadır. Bu arada bu yazılarda Rusların açık deniz ihtiyacıa deği nilmekte ve Boğazlar canımızın istediği zaman açtığımız ya da kapadığımız su pap kapaklan gibi gösterilmektedir." Yalçın bu iddiaların doğru olmadığını söy lüyor ve Boğazların savaşta açık olduğunu, ancak Almanların Çanakkale boğa zı çevresini denetim altına almalarının, Müttefik gemilerinin Boğazlardan geç melerini önlediğini öne sürüyordu

1 02

yanında yer alacakları konusuyla pek ilgileniyordu

(8). Söz

gelişi, Profesör Esmer, "Churchill' in Ruslara taviz verme ih timalinin. . . Türk hükfımetini endişelendirdiğini, çünkü Churc hill' in Türkiye'ye kızdığını, her fırsatta artık Boğazlarla bir ilgisi olmadığından söz ettiğini"

(9) belirtmektedir. Bu, her

ne kadar Churchill'in Türk çıkarlarının öncülüğünü yaptığı Yalta'daki görüşünü yansıtmıyorsa da, Türklerin hala duy makta oldukları yalnızlığı çok iyi gösteriyordu. Türk sorunu Yalta'da öncelikle ele alınan bir sorun değil di, ama varılan öteki kararların pek çoğu, dolaylı ya da dolay sız olarak Türk çıkarlarını ilgilendiriyordu. Pek küçük değişik liklerle veto yetkisi Üç Büyüklerce kabul edilmişti ve barışı ko ruyacak olan yeni örgüte böylece gerçek bir güç kazandırıla cağı görüşü benimsenmişti. Rusya, daimi üyelerden biri bir an laşmazlıkta taraf olursa Amerika'nın oylamaya katılmaması önerisini kabul etmişti; ama, ancak "barışçı çözüm yolu" ko nularında peki demişti. "Yürütme" kararlarında ise Üç Büyük ler yine veto haklarını kullanmakta serbest olacaktı. Polonya konusunda Stalin, gerek toprak sorunları, ge rekse siyasal sorunlarda temel tutumunu Churchill ve Roose velt' e kabul ettirebilmişti. Buna karşılık da Polonya' nın düş man işgalinden kesin olarak kurtuluşundan bir ay sonra, ser best genel seçimler yapılacağına söz vermişti. Gerek Roose velt, gerekse Churchill'in gönülsüzce imzaladıkları son an laşma metninde, " Halen Polonya'da iktidarda olan geçici Hü kfunet, böylece daha demokratik bir ölçü içinde örgütlene-

(8) Selim Sarper'le yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (9) Esmer, Türle Dış Politikası, s. l 69.

1 03

cektir... "

( 1 O)

deniyordu. Bu anlaşma, Varşova 'daki komünist

rejimin varlığını Müttefiklerin onaylaması anlamına geliyor du. Bundan böyle Stalin, haklı olarak Üç Büyüklerin geçici hükumeti yeni ve geçerli Polonya hükumeti olarak tanıdık larını ileri sürebilecekti

( 1 1 ).

Yalta Konferansı, Balkan uluslarının da geleceğini çizmiş oluyordu. Dışişleri Bakanlığının Orta Avrupa ve Balkanlarda ki Müttefik Denetleme Komisyonlarının, Sovyetler Birliği'nin bu yerlerde tek başına egemenlik kurmaya kararlı oluşu nede niyle gerektiği gibi çalışamadıkları uyarısı üzerine Roosevelt, Konfransa "Kurtarılan Avrupa Üzerine Deklarasyon" başlığı ile bir belge sunmuştu. Churchill, Roosevelt ve Stalin' ce im zalanan bu belgeye göre, Üç Büyükler, kurtarılan ülkelerin ge ciktirilmeye gelmez siyasal ve ekonomik sorunlarının demok ratik yollardan çözümlenmesi için yardımcı olacaktı. Biçim bakımından etkileyici, fakat siyasal yönden an lamsız olan bu anlaşmanı üzerine tüy dikercesine, Roose velt' in şaşkınlık uyandıran ve Amerikan kuvvetlerinin Av rupa'da savaşın sona ermesinden sonra iki yıldan daha çok kalmayacaklarını bildiren açıklaması çıkageldi. Elbette Sta lin hoşnut olmakta haklıydı

( 1 2).

Yalta Konferansı'na katılan üç devlet başkanının zihinle rinde önemli bir yer tutmadığı halde, Türkiye sekiz toplantı dan ikisinde, her kez de başkan edenlerle dikkatleri üzerine çek ti. Beşinci toplantıda Stalin, Birleşmiş Milletler'e hangi ülke(10) Feis, önceki kitap, s. 528. ( 1 1) Aynı yerde. ( 1 2) Bak: Yalta Belgeleri, Birinci Toplantı, 4 Şubat 1 945, Bohlen Tutanak ları, Kırım Konferansı, Dış ilişkiler: Malta ve Yalta Konferansları, s. 573-580.

1 04

lerin alınacağı, hangilerinin alınmayacağı tartışılırken, Türki ye 'yi sembol aldı. Başkan verdiği karşılıkta, ancak Alman ya'ya savaş açmış ulusların bir Birleşmiş Milletler statüsü içi ne alınmasını ve hala Mihver'e savaş açmamış ülkeler için de son süre olarak Mart 1945 tarihinin kabul edilmesini ileri sür dü. Stalin yine Türkiye'yi kastederek, "bazı ülkelerin kazanan dan yana olma üzerine yatının yaptıklarını" söyledi (13). Churchill, Türkleri savundu. Şu sırada ilgisiz birçok ülke Al manya'ya savaş ilan edecek olursa, bunun Almanya'nın mo rali üzerinde yıkıcı bir etki yaratacağını ileri sürdü. Türkiye'nin adaylığının "genel bir tasviple karşılanmayacağını" söyleyen Churchill, ardından, Türklerin "çok çetin bir dönemde" ken dileriyle ittifak imzaladıklarını ekledi, "dost ve yardımcı" ol duklarını ispatladıklarını hatırlattı (14). Stalin, şubat sonuna ka dar Almanya'ya savaş çarsa, Türkiye'nin de Birleşmiş Millet ler'e alınmasını kabul edeceğini söyledi. Churchill bunu, "hoş nutluğunu" belirten bir ifadeyle karşıladı. Stalin, hoşgörülü tutumuna rağmen, 1O Şubat 1945'te, sa vaş sonunda Boğazlar rejiminin yeniden gözden geçirilmesi ni bekledjğini ortaya koydu. Stalin, "... Türkiye'nin bir elini Rusya'nın gırtlağına dayamış duran durumunu kabul etmenin mümkün olmayacağını" söyledikten sonra, "Türkiye'nin çı karlarına zarar vermek" niyetinde olmadığını da ekledi (15). Tartışmalara girmeye pek istekli olmadığı açıkça anlaşılan ( 1 3) Yatta Belgeleri, Beşinci Toplantı, 8 Şubat 1945, Bohlen Tutanakları, Dış 1lişkiler: Malta ve Yalta Konferansları, s. 77 1 -782. (14) Aynı yerde. ( 1 5) Yalta Belgeleri, Yedinci Toplantı, 10 Şubat 1945, Bohen Tutanak.la n, aynı yerde. s. 897-906.

105

Başkan ise, Birleşik Amerika ile Kanada arasında 3.000 mil uzunluğunda bir sınır olduğunu, bu sınırda hiçbir silahlı kuv vet ve kale bulunmadığını söyleyerek, isteksiz bir karşılık ver di. Ardından, öteki ulusal sınırların da "kalesiz ve askersiz" olacağı günlerin geleceğini umduğunu ekledi. Başbakan, Montreaux Anlaşması 'nın yeniden gözden geçirilmesini nor mal karşıladığını belirttikten sonra, " ... Rusya'nın bugün Ka radeniz'deki büyük çıkarları ile daracık bir geçide bağlı olma sı düşünülemez" dedi ( 1 6). Churchill bu konunun, Dışişleri Bakanlarının gelecek toplantısında ele alınmasını önerdi. Ay nca durumun Türklere de bildirilmesini ve bağımsızlıklarıy la toprak bütünlüklerinin bozulmayacağı konusunda kendile rine güvence verilmesini öne sürdü. Stalin, bu önerileri kabul etti. Tasarlanan şeyin hemen Türklere de duyurulması öneri si üzerine de Stalin şöyle dedi: " ... Türklerden bir şey sakla mak aslında imkansız . . " ( 1 7). Yalta Konferansı, savaştan sonraki B irleşmiş Milletler Örgütü'nün tüzüğünü hazırlamak üzere 25 Nisanda San Fran cisco'da bir konferans toplanması kararıyla sona erdi. 14 Şu batta Churchill 'le Eden, yeniden Batılıların Balkanlar'daki zor güvenilir ileri karakolları Atina'ya uğradı. Bu ileri karakolun gerçekten de ne kadar az güvenilir ol duğu, Yalta'daki "Kurtulan Avrupa Üzerine Deklarasyon"u ile küçük devletlere yaptığı vaatlerin anlamsızlığı, Yalta'dan bir kaç hafta sonra çok iyi anlaşıldı. 28 Şubatta Romen hükume ti, içindeki komünistlerin ve Sovyet askeri kuvvetlerinin bas kısı altında istifa etti. Vişinski'nin kişisel diretişiyle Kral Mi.

( 1 6) Aynı yerde. ( 1 7) Aynı yerde.

1 06

şel, Pietro Groza' yı 6 Martta komünist denetimi altında yeni bir rejim hükfunetini kurmakla görevlendirdi ( 1 8). İngiliz Amerikan hükfunetleri, Romanya, Bulgaristan ve Macaris tan 'daki Müttefik Denetim Komisyonlarında bulunan temsil cilerin Sovyet yetkililerince dikkate alınmamaları yüzünden Sovyet hükfunetini boş yere protesto ettiler. ABD ve Britan ya, Groza rejimini tanımadı. Ayrıca Yugoslav Komünist kuv vetlerinin İtalyan topraklarından çekilmeleri isteğinde bulun dular; ama Tito'nun kuvvetlerinin, "kurtardıkları" bütün top raklarda kalmakta diretişiyle karşılaştılar. 6 Nisanda Ameri kalıların ve İngilizlerin destekledikleri sürgündeki Polonya hükfuneti temsilcilerinin Sovyet yetkilileriyle Moskova'da gö rüşmeler yaparken kayboldukları, Londra'daki Polonyalı yet kililerce açıklandı. Komünistlerin egemen olduğu Lublin re jimini artık Varşova'da Ruslar açıkça desteklemekteydi. Yal ta Konferansı'nın sonu ile 25 Nisanda San Francisco Konfe ransı 'nın açılışına kadar geçen süre içinde Sovyetlerin Doğu Avrupa üzerine beslediği emeller, umutları iyice azaltmıştı. Buna karşılık Avrupa'daki savaşın son aylarında geçen olay lar, 1 943 yılı başından, yani Müttefiklerin zaferi kazanmala rı ihtimalinin artmasından beri, İnönü ve Menemencioğlu gi bi Türk önderleriyle Yalçın gibi yazarların gelecek üzerine yaptıkları kehanetlere uygun biçimde gelişti. Elbette bu geliş meler karşısında "son derece tedirgin olan" Türkler için hu zur verici bir durum değildi ( 1 �). Türkiye Savaş Açıyor Türkiye en sonunda 23 Şubat -

( 1 8) Feis, önceki kitap, s. 566. ( 1 9) Yazarla Zeki Kuneralp arasındaki özel görüşmeden.

107

1 945 'te Almanya ve Japoya'ya karşı savaşa girdi (20). Büyük Millet Meclisi'nde konuşan Başbakan Saraçoğlu şöyle dedi: "Tehlikenin ilk anından başlayarak Türkiye Cumhuriyeti, sö zü silahlan ve gönlüyle demokratik ulusların yanında yer al mış ve bugüne kadar parlamentosunun ve hükumetinin karar larına uygun bir yol izlemiştir." (2 1 ). Meclisteki görüşmeler sırasında, savaşa girilmesi kararının, "İngiltere ile olan ittifa kın doğal sonucu ve Sovyetlerle aralarındaki dostluğun çer çevesi içinde" alındığı belirtildi (22). Türkiye şimdi, biçim olarak savaşa katılıyordu; ama Müt tefiklerle imzaladığı ittifaktan beri orduları aslında seferber durumdaydı (23). CHP Grup Başkanı Faik Öztrak'ın ifadesi ne göre savaşa girişleri, İngilterc'yle aralarındaki sarsılmaz it tifakın yalnızca son aşamasıydı (24 ). Türk politikasının temel ilkelerinden birinin de Sovyetler Birliği'yle iyi ilişkiler kur mak olduğu ayrıca belirtiliyordu: Arkada kalan beş yıl içinde Türkiye Cumhuriyeti, büyük komşumuz Sovyetler Birliği en karanlık günlerini yaşarken de bu ilkeye bağlı kalmıştır. . . Milli Şef İnönü, bu değerli dosta her olayda ve her zaman bağlı kalmamızı bize salık vermiştir (25).

(20) Almanya'ya ve Japonya'ya savaş açılmasıyla ilgili önergeyi Meclis'e, Ali Rana Tarhan, Faik Öztrak, Kazım Özalp ve Memduh Şevket Esendal vermiş ti; karar 401 üyenin oybirliğiyle alınmıştır. (2 1 ) TBMM Zabıt Ceridesi, 7. dönem, 23 Şubat 1 945, cilt: 1, s. 1 3 1 . Aynca bak: Esmer, Türk Dış Politikası, s. 169-1 70. (22) Şemsettin Ganültay (Sivas), aynı yerde, s. 127. (23) Rasih Kaplan (Antalya), aynı yerde, s. 129. (24) Faik Öztrak (Tekirdağ), aynı yerde, s. 1 30- 1 3 1 . (25) M . Ökmen, (Aydın), aynı yerde, s . 123.

1 08

Almanya'ya savaş açılması hiçbir biçimde Türkiye üze rine yapılan baskıların bir sonucu da değildi (26). Türklerin, Müttefikleri, Türk kamuoyunu ve tarihi etki lemek için belgelere geçirmek istedikleri şeyler bunlardı. Ka rarın gerçek nedeni ise uluslararası bir örgütün temelini atmak için San Francisco'da yapılacak Birleşmiş Milletler toplantı sına Türkiye'nin de katılmasını sağlamak ve Müttefikleri ya tıştırmaktı. Türkiye artık bir şey reddedecek durumda bulun muyordu. Aynca saldırıya uğrama, hatta savaşmak zorunlu luğu bile kalmamıştı. Dışişleri Bakanı Hasan Saka, (27), Mec lis'te yeni İngiltere Büyükelçisi Sir Maurice Peterson'un Yal ta'dan gelen bir mesajı kendisine ilettiğini söylemişti: Konfe(26) E. Erişirgil, (Zonguldak), aynı yerde, s. 1 30. (27) Hasan Saka (Trabzon), aynı yerde, s. 126-127. Türk basınında yayınlanan makaleler de, Meclis'te ifade edilen noktalara yakındı: Müttefik baskısı yüzünden savaş açılması kararı alııunıştı; karar, Tür kiye'yi savaşma zorunda bırakmaycaktı; Türkiye'nin San Francisco toplantıla rına katılmasına ortam hazırlayacaktı. Bak: Falih Rıfkı Atay, "Dünkü Tarihi Karar", Ulus, 25 Şubat 1 945 ve Ayın Tarihi, Şubat 1945, cilt: 1 35, s. 50-5 1 . Asım Us, "Harp İlfuıı Kararımızın Manası", Vakit; 2 4 Şubat 1 945 ve ay nı yerde. · Necmettin Sadak, ''Türkiye Birleşmiş Milletler Arasında' ' , Akşam, 24 Şu bat 1 945 ve aynı yerde, s. 5 1 -52. Hüseyin Cahit Yalçın, "Türkiye'nin Son Kararı", Tanin, 24 Şubat 1 945 ve aynı yerde, s. 52-54. Nadir Nadi, "Tarihi Karar'', Cumhuriyet, 24 Şubat 1 945 ve aynı yerde, s. 58-59. Cavit Oral, ' ' realist Siyaset", Bugün, 25 Şubat 1945 ve aynı yerde, s. 5960. Cavit Oral şöyle yazıyordu: "Siyaset, duyguya dayanmayan biruğraşıdır. Si yasette tembel olan, gerçekçilik ve kendi çıkarlarını kollamaktır. ' ' Etem lzzet Benice; "Hayırlı Oldu ve Hayırlı Olacak", Son Telgraf, 24 Şu bat 1 945 ve aynı yerde, s. 54-55; Benice de savaş kararına, Kırım Konferansı'nda alınan kararlar uyarınca, Son Francisco konferansına katılmak için varıldığını ka bul ediyordu.

1 09

ransa, yalnız 1 Mart 1 945 'ten önce Almanya'ya savaş açmış ülkeler çağrılacaktı. Saka, " İngiliz hükfımetinin bu son öne risi . . . ulusumuzun Müttefik davasına daha güçlü bir katkıda bulunma imkan ve fırsatını vremektedir" dedi.

19 Mart 1945 Tarihli Sovyet Notası

Türkiye'nin sa

vaşa katılmasıyla Sovyet gücünün Balkanlar'a egemen olma çabasının sonuçlanması, aynı döneme rastlamaktadır: Tito ile işbirliği, Georgiev ve Groza'nın iktidarlarıyla komünist rejim lerin sağlama alınması, Macaristan'la imzalanan mütareke. İngilizler, Arnavutluk'u avuçları içine almayı başaramamış, Yunanistan'da komünist olmayan bir rejim kurmak için de an cak zora baş vurmuşlardı. Mihver'den yana olmayan önderler arasında İnönü ve o nun dış politikasını hazırlayanlar, danışmanları, zamanında İn giliz ve Amerikan yetkililerince hiç de hoş karşılanmayan ve gelecekteki Rus niyetleriyle ilgili görüşlerini en güçlü biçim de dile getiren kimseler olmuşlardı. Oysa şimdi aynı görüşle ri Churchill ve 1 2 Nisandan sonra da Başkan Truman payla şacaktı. Şunu da belirtmek yerinde olur ki, Sovyet tehdidin den söz etmek, savaştan galip çıkan Sovyetler Birliği'ne kar şı, Türkiye'nin iyi ilişkilerini güven altına almak gibi bir he saba dayanmıyordu. Bütün sevimsizliğine rağmen, son daki kada Mihver' e savaş açmak bile, Türkiye'nin "yalnızlık duy gusu "nu giderecek çare değildi (28). Sovyetler Birliği savaş sonrası niyetleri üzerine Müttefiklerin şüphesini uyandırdığı ve savaşa girmekte geciktikleri için, Türkiye'ye diş biliyordu. Başlangıçta Hitler' e savaşmama yolunu seçen Sovyetler Bir(28) Bu cümleyi Zeki Kuneralp, yazarla arasındaki özel bir görüşme sıra sında kullanmıştır.

1 10

liği, bunu aynı yolu seçen Türkiye'ye karşı güçlü bir koz ola rak kullanılabileceğine inanıyordu. Rusya, zaferden sonra bu temayı işlemeyi kararlaştırdı. 1 9 Mart 1 945 'te Sovyetler Birliği, Türkiye 'ye karşı uzun süreden beri beklenmekte olan aleyhte kampanyasını, 1 7 Ara lık 1 925'te Paris'te imzalanmış olan Türk - Sovyet Tarafsız lık ve Saldırmazlık Paktı'nı bozarak başlattı. Önce üç yıllık bir süre için imzalanmış olan anlaşma, daha sonra üç proto kolla sürekli uzatılmıştı. Sonuncusu da, 'anlaşmayı 7 Kasım 1 945 tarihine kadar uzatmaktaydı. Son protokol sırasında ge tirilen bir değişiklikle, taraflardan biri anlaşmanın yeniden gözden geçirilmesini isterse, bu durumda, sona ermesinden al tı ay önce bunu ötekine bildirmesi kabul edilmişti. Bunun so nucu olarak 1 9 Martta Molotov, Moskova 'daki Türkiye Büyü kelçisi Selim Sarper'e bir nota vererek, "Anlaşmanın bugün

kü şartlara artık uymadığını, savaşın getirdiği değişikliklere karşılık vremediğini ve bu nedenle, temelden gözden geçirli mesi gerektiğini" bildirdi (29). 2 1 Martta "İzvestia" gazete si aşağıdaki yorumu yayınladı: Savaş sırasında Sovyet - Türk ilişkilerinin belirli zaman larda olduğundan daha iyi olabileceği bir sır değildir. Bütü nüyle başka şartlar altında imzalanmış olan bir anlaşmayı oto matik olarak uzatmak, iki ülkenin de çıkarlarına uymaz

(30).

Dört gün sonra da "Pravda" gazetesi şunları yazıyordu: Savaş sırasında Sovyetler Birliği'nin dostluk anlaşmala rı ile bağlı olduğu öbür devletlerle ilişkileri gittikçe başarılı

(29) Erkin, önceki kitap, s. 287. (30) Review, dizi N. No. 47, s. 5 1 .

111

bir biçimde gelişmiş , Türkiye ile olan ilişk ileri ise , çok tan modas ı geçmiş bir anlaşma uyar ınca düzenlenmiş tir (31). Selim Sar per , bunun üzerine dan ışma için hemen ülke sine çağr ıld ı ( 32). 4 Nisan 1945'te Türk hük fune ti , " Sovye thük fune tinin i ki ülkenin bug ünkü ç ıkarlar ına daha uygun bir anlaşma için ya pacağ ı önerileri dikka t ve iyi niye tle incelemeye haz ır ol _.. duğunu" bildiren uzlaş tır ıc ı ve is teklerine uygun karş ıl ığ ın ı Moskova 'ya ile tti ( 33). Türkler , Ruslar ın anlaşmay ı bo zmak için seç tikleri zamana bak ıp buradan , Türkiye 'yi , Birleşmiş Mille tler 'e ka tılmakla elde edeceği yararlardan yoksun k ılma ve ulusl ararası bir denge düzeninin kazand ıracağ ı güvenlik ten Uzaklaş tırma amac ı gü ttükleri görüşüne vard ılar (34). Bu na rağmen Tür khük fune ti yeni bir anlaşman ın şar tlar ın ı araş tırma ve genellikle Sovye tler, yeni bir anlaşma için görüşme lere başlamak ta acele e tmiyordu. Bunun ye rine , Türklerin öne rilerini beklediklerini bildirdiler. Türk hük fune ti bundan hiç hoşnutkalmam ış tı. Çünküdaha önce Sovye tler 'in ne gi bi öne rilerde bulunacaklar ın ı öğrenmek istiyorlard ı. Demek ki ,şim di to p Rus yar ı alan ındayd ı. İki ulus aras ındaki ilişkilerin ha vas ın ı ıs ıtmak için en somu t öneriyi Büyükelçi Vinogradov yaptı: " Sovye tler Birliği 'ne karş ı Türk bas ın ında aç ılan ye rgi kam panyas ına son verin ve özellikle Yalç ın 'ı sus turun." ( 35). Türkler bu uyar ıy ı yerine ge tirmeye bile kalk ış tı. (3 1 ) Aynı yerde. (32) Selim Sarper'le yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (33) Türkiye'deki maslahatgüzardan (Packer) Amerika Dışişleri Baka nı'na; Ankara 7 Nisan 1945, Foreign Relation VIII 1 . 23 1 . (34) Erkin, önceki kitap, s . 287. (35) Aynı yerde, s. 231 .

112

İnönü ve yardımcılarının ilgisine rağmen, Türk basını, 19 M art 1 945 tarihli Sovyet notasını açıkça tartışma yolunu seç mişti. 8 Nisan l 945'te Mümtaz Faik Fenik'in "Ulus"ta yayın lanan bir yazısında, Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki yakın ve sıkı işbirliğinden söz ediliyor, bunun bir örnek oldu ğu ileri sürülüyordu (36). Fenik, notanın Rus - Türk dostlu ğundan "kuşkusuz esinlendiğini" savunuyordu. 1 925 anlaş masının imzalanmasından bu yana şartlar değişmişti ve Fe nik' in deyimiyle, "aynı nitelikte, Türkiye ve Sovyetler Birli ği'nin çıkarlarına daha uygun, eskisi yerine yeni bir anlaşma istemekten daha doğal ne olabilirdi?" Yeni Sabah, "Rusya ile Türkiye ne zaman kafa kafaya ver seler, hep anlaşmışlardır" diyordu (37). Nadir Nadi gibi, Vakit gazetesinde de Asım Us, yine iyimser bir makale yayınlamıştı (38). "Kuzey tomşwnuzun po litikasının ana çizgilerinin kötü niyet taşıdığını düşünmek, hü kUmetimiz için gereksizdir" diyordu Nadir Nadi. Hüseyin Cahit Yalçın da, Sovyetler Birliği'nin Türki ye'yle dostça ilişkiler sürdürme niyetinde olduğu yorumları na katılırken, birtakım üstü kapalı uyanlarda bulunmayı da el den bırakmıyordu (39). Yalçın, özellikle Sovyetler'in önceden

(36) Mümtaz Faik Fenik, "Türkiye ve Sovyetler'', Ulus, 8 Nisan 1 945 ve Ayın Tarihi, Nisan 1 945, cilt: 1 37, s. 68-69. (3 7) Yeni Sabah, " Rusya ile Türkiye Baş Başa Konuştuktan Vakit Daima Anlaşabilmişlerdir", 8 Nisan 1 945 ve aynı yerde, s. 64-65. (38) Bak: Asım Us, "Türkiye'nin, Sovyetler Birliği'ne Cevabı", Vakit, 8 Nisan 1 945 ve aynı yerde, s. 65-67; Nadir Nadi, "Türk - Sovyet Dostluğunun Y annı' ', Cumhuriyet, 9 Nisan 1 945 ve aynı yerde, s. 69-70. (39) Bak: Hüseyin Cahit Yalçın, "Türk - Rus Münasebetleri", Tanin, 1 4 Nisan 1 945 v e aynı yerde, s . 70-72.

1 13

bu konuda İngiliz ve Amerikan hükftmetlerine haber verme dikleri sorununa değiniyor, Türkiye'nin Mihver devletlerine yeni savaş açmış olduğu bir sırada bu notanın verilişinin pek şanslı bir zamana rastlamadığını hatırlatıyordu. Fakat, bugün bildiğimiz kadarıyla Türk hükı1meti, özel likle İnönü, 1 9 Mart tarihli Sovyet notasıyla yakından ilgile niyordu. Selim Sarper bu dönemde gazetelerde yansıtılan iyimserliğin, hükı1metin uyarısının sonucu olduğunu belirt miştir. Sovyetler'in Türkiye'ye karşı tutumuna mutlu bir fe rahlık havası vermek, Türk hükı1metinin siyaseti gereğiydi (40). Ancak, 1 945 yılı nisan ayının başında bu iş gittikçe zor laşmaya başlamıştı; çünkü Sovyetler, Türkiye'ye karşı bir yay lım ateşi açmışlardı. Sözgelişi,

Nisanda Moskova radyosu

Türk basınına karşı saldırıya geçip, gazeteleri Nazi yanlısı ol makla suçlamıştı (4 1 ). 1 8 Nisanda da " İzvestia" gazetesi, Tu rancıların yargılanması olayını düzmece bir oyun olarak nite lendirmişti (42). Bu sırada Türkiye'de bütün dikkatler, büyük bir içtenlikle, 25 Nisanda San Francisco'da toplanacak.olan Birleşmiş Milletler Konferansı üzerinde toplanmıştı. (40) Selim Sarper'le yazar arasındaki özel görüşmeden. (4 1 ) Bak: Reviex, dizi N, No. 49, s. 75. (42) Aynı yerde, Baltalı, önceki kitap, s. 1 1 O 1 1 1 , bu dönemde Sovyet ler'in Türkiye'ye karşı yönelttikleri suçlamaları şöyle sıralamaktadır: 1 ) Alman ların Rusya'yı istilaya girişmeden önce, Türkiye'nin Almanya ile imzaladığı it tifak, 2) Alman orduları Volga'ya doğru ilerlerken, Türkordularının da Doğu Ana dolu 'ya kaydırılması; 3) Türklerin, ancak Müttefiklerin Almanlara karşı zaferi kesinleştikten sonra Mihver'e savaş açmaları; 4) Rusya'ya yardım gereçleri gö tiiren gemilerin Boğazlardan geçmesine izin verilmemesi; 5) Türkiye'nin savaş ta Almanya ile ticaretini sürdürmesi ve büyük çapta stratejik hammadde satmış olması. Sovyet yazarlarının bugüne kadar Türkleri suçlamak için ileri sürdükleri nedenler bunlardır. -

1 14

San Francisco Konferansı - Türkiye'nin Gelecek Üze rindeki Umutlan San Francisco konferansında Türk Kuru -

luna, Dışişleri Bakanı Hasan Saka başkanlık ediyordu. Kurul da, Birleşik Amerika 'daki Büyükelçisi Hüseyin Ragıp Baydur ile Feridun Cemal Erkin de b ulunmaktaydı. San Francisco 'ya vardıktan sonra Saka, Molotov'la görüştüyse de, Rusların ye ni bir anlaşma için ileri sürecekleri şartlar üzerine aydınlatıcı bir şey elde edemedi (43). Bu yüzden Türk delegasyonu da olanca dikkatini konferansa çevirdi. Yalta Konferansı'ndan beri Türk gözlemcileri, savaştan galip çıkan büyük devletlerin savaş sonrası uluslararası sis tem kurma çabalarına karşı eleştirici bir tutum izlemişlerdi. Sadak, "Akşam"da yazdığı makalede, "Beş Büyüklerin ken dilerinden güçsüzlere asla saldırmayacak melekler olduğuna inanmadıkça, bu sistemin yürüyeceğine bel bağlamak pek zordur" diye yazdı (44). Sadak, yeryüzünde devletler var olduğundan beri, hep büyüklerin saldırdığını ve savaşa yol açtıklarını hatırlatarak yazısını sürdürüyordu. Asım Us ise, " Vakit"te diyordu ki: "Dolaymyla bu formüle dayanılarak kurulacak yeni Birleş miş Milletler örgütü, temelsiz bir yapıdan başka bir şey ol mayacaktır" (45). Beş Büyükler Güvenlik Konseyi 'nde öbür iki üyeyle anlaştılar mı, "herhangi bir küçük devleti harita dan silebilecek oya sahip olabileceklerdi." Buna karşılık bir

(43) Erkin, önceki kitap, s. 293. (44) Necmettin Sadak, "Anlaşılmayan, Fakat ehemmiyetli Birno'kta", Ak şam, 20 Şubat 1 945 ve Ayın Tarihi, Şubat 1 945, Cilt 1 35, s. 280-282. (45) Asım Us, "Kırım Formülünün Sakatlığı", Vakit, 28 Mart 1 945 ve ay nı yerde, Mart 1 945, cilt: 236, s. 228-230.

1 15

tek veto, bir ya da daha çok sayıda büyük devletin saldırısı na uğramış bir ülkenin, öbür üyelerce kurtarılmasını engel leyebilecekti (46). Türkler, San Francisco'da küçük devletlerin başlıca uğ raşısı olan ve tümünce paylaşılan bu görüşleri yansıtan sesin tek sahibi değildi. Ancak kendileri, özellikle büyük bir dev letin saldırısından çekindikleri için, seslerini daha çok yük seltiyorlardı (47). San Francisco Konferansı, Birleşmiş Milletler yasası ta sarısını görüşürken, bu ihtimalleri temelinden değiştiremedi ve Türkler dışında itiraz sesi yükselten olmadı. Türk siyaset uzmanı Mehmet Gönlübol ' un deyimiyle: San Francisco 'da büyük uluslarla küçük uluslar arasında ki anlaşmazlıklar, hep büyük ulusların zaferiyle sonuçlandı. Çünkü, görüşmeler, savaşta başı çeken ülkelerin çizdikleri si yasal çerçeve içinde geçmişti . . . (48). Veto hakkının altında yatan savaş dönemi gerçeği buy du. Buna paralel olarak, küçük ülkeler de Büyük Devletlerin Dumbarton Oaks önerilerini "yumuşatacak" durumda değil lerdi (49). Bir de, özellikle Türkiye, San Francisco Konferan(46) Aynı yerde, buna benzer görüşler için bak: Necmettin Sadak, "Bü yük, Küçük, Ortanca", Akşam, 1 1 Nisan 1 945 ve aynı yerde, Nisan 1 945, Cilt: 137, s. 292 - 294; Sadak şunları yazıyor: "Ülkeler arasında ayrıcalığa yol açtığı kadar, üzerierinde de eşitsizlik yaratan sınıf farkını kaldırmak için, büyük ve kü çük uluslar arasındaki fark gözetilmemelidir. .. Aynca bak: Ulus, 12 Nisan 1 945'te ulusları çeşitli haklan olana kategori lere bölmeye karşı çıkıyordu. Gazete şöyle diyordu: "Yalnızca tek bir sınıf dev let vardır; en küçüğü bile devlet olma haklarına sahiptir." (47) Selim Sarper'le yazar arasındaki özel bir görüşmeden. (48) Gönlübol, önceki kitap, s. 160. (49) Aynı yerde. "

1 16

sının çalışmalarını etkileyçcek durumda bulunmuyordu. Kon feransa bile ancak " son anda" katılmaya hak kazanmıştı ( 50). O da muzaffer büyük devletlerin lütfuyla. Esmer, Türk Kuru lunun konferans sırasında kendisini büyüklerden çok ayn gör düğünü anlatmaktadır (5 1 ). Bu konuda şöyle yazıyor: "Ku rulması tasarlanan örgüt temelde muzaffer ülkelerden oluşa cağı için ve savaştan sonra dünya bu ülkelerin isteklerine ve çıkarlarına göre yönetileceğinden, savaşa girmekten titizlikle kaçınan Türkiye, savaşa katılmayışının olumsuz etkilerinden ciddi bir biçimde çekinmekteydi." (52) İşte bu nedenle Türk ler, yasayı onaylamayı kararlaştırdılar. Türk kurulu ülkesine döndükten sonra, San Francisco 'da yapılan eksik pazarlığın, Türkiye' nin kopartabileceklerinin en iyisi olduğunu belirtti. Mümtaz Soysal, "büyük uluslara ay rıcalıklar tanıyan Birleşmiş Milletler anlaşmasının maddele ri, bazı Meclis üyelerini düşündürmekteydi ve bunlar endi şelerini dile getirmekten de geri kalmadılar. . . " (53) demek tedir. B.M. Yasası'nı Meclis'te savunan Dışişleri Bakanı Ha san Saka, şöyle demişti: Yal�ız biz değil, yalnız öbür küçük uluslar değil, fakat, Dumbarton Oaks tasarısını hazırlayanlar bile, bu çalışmanın kusursuz olmadığını kabul etmektedir. . . Fakat, günümüzün siyasal gerçeklerini düşünürsek, gösterilen çabaların boşuna olmadığını anlarız . . . Uluslararası ilişkilerde olumlu sonuç lar, ancak karşılıklı fedakarlıklarla elde edilebilir. Herkes (50) Esmer, Türk Dış Politikası, s. 1 72. (5 1 ) Aynı yerde. (52) Aynı yerde. (53) Soysal, aynı kitap, s. i l 7.

1 17

kendi görüşünde diretecek olursa, bir anlaşmaya varmak umudu da olmazdı (54). Saka, yasa ne kadar eksikleri olursa olsun, tek gerçekçi alternatifinden, yani anarşiden daha iyidir, diye durumu açık lıyordu (55). Bu kadarı bile mide bulandıracak bir övgüydü ve konuş mayı izleyen görüşmeler, her ne kadar alışıldığı gibi onayla sonuçlandıysa da, umulan heyecandan yoksun kaldı. Anka ra milletvekili M. Okmen, veto yetkisinin anlaşmayı "aksat tığını", ama, büyük devletlerin bunu dürüst kullanacakları konusundaki sözlerinin kendisini umutlandırdığını söyledi. Aslında bu tür vaatlara inanılmazsa, hiçbir an

htşmaya güve

nilemeyeceğini ileri sürdü (56). Her şeye rağmen pek çok Türk, daha başından beri Bir leşmiş Milletler Yasası'nı eksik ve kusurlu bir araç olarak gör dü, büyük devletlerin birlik ve iyiniyetine dayandığına inan dı. Bu iyiniyet ve birliğin gösterilmemesi durumunda, örgü

tün barışı ve küçük devletlerin egemenliğini korumakta çok sınırlı kalacağını sezinledi. Türkiye'nin de, öteki küçük ve or

ta devletler gibi, çok geçmeden savaşa olmasa bile, büyük devletlerden birinin politikasının dümen suyuna sürüklenecek lerini ve Birleşmiş Milletler'in bu durumlarda pek büyük ya rar sağlayamayacağını fark etti. Hüseyin Cahit Yalçın, o gün lerin havasını "Niçin. . . zafere rağmen dünya böylesine me yus?" diye sorarak özetliyor ve şu karşılığı veriyordu:

(54) T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, 7. dönem, 1 5 Ağustos 1 945, s. 1 56. (55) Aynı yerde, s. 157. (56) Aynı yerde, s. 1 59- 1 60.

1 18

Bunun nedeni anlaşılmayacak kadar uzakta değildir: Uğ runda savaşılan amaçlardan hiçbirine erişilememiştir. Na zizm ve faşizmin yenilgiye uğratıldıkları doğrudur; ama, aca ba saldırıya uğrama korkusu ortadan kaldırılabilmiş midir? küçük ülkelerin özgürlük ve bağımsızlıkları acaba garantiye alınabilmiş midir? Bunlar nerede seslerini biraz yükseltecek olsalar, cezalandırılmış ve susturulmuşlardır. Kendilerine, " siz kendinizi savunamayacak kadar zayıfsınız. Ulusların ba rış içnide yaşamalarının sorumluluğu büyük devletlere düşer" denmiştir. Savaş, boşuna verilmiştir. Demokles'in kılıcı hala küçük ulusların tepesinde sallanmaktadır. Kudret, yine dün yaya egemen ·�imaya devam ediyor ( 57). Savaş sona erdiği zaman, Ankara'da esen hava buydu işte.

(57) Bak Tanin, 6 Haziran 1945.

1 19