Sami Krosi - Dasma para gjykimit by blerim krosi

SAMI KROSI DASMA PARA GJYKIMIT /roman/

Editor Azam Dauti Recensent Bujar Hoxha

SAMI KROSI DASMA PARA GJYKIMIT /roman/

Shkupi Shkup, 2003

Kur plaku i brengosur e pyeti për elementet kryesore të fajsisë në aktakuzë, Redaktori u përgjigjë prerë: -Kalaja! - Si! A nuk ishte regjistrimi? S’mund ta kuptoj! – pyeti së dyti dhe shprehu dyshimin xha Dina. -Thash qartë, xha Dinë. Element kryesor për fajsinë, i vënë si argument në aktakuzë, është kalaja. Njëfarë kalaje e nëndheshme, ku jam fotografuar dikur moti. – pak më qartë shpjegoi redaktori. Xha Dina qe stepur para një përgjegjeje dhe shpjegimi të tillë. “Ç’argument mund të jetë një kala, e nëndheshme, madje, vend ku është bërë një fotografim?” Pastaj vazhdoi të thotë me mend: “Po, po. meqë njerëzit për një fjalë goje, të thënë, hidhen në burg, pse të mos bëhet kjo edhe për një fotografi, madje te një vend, ku nën dhe flenë një kala?” Me këtë sikur donte të thotë: “Që kur njerëzit kallen në burg për shkak të “deliktit verbal” pse mos të mund të bëhet kjo edhe për shkak të një fotografie, si korpus delikt për vepër penale?”. Heshtje edhe më e madhe. Zoti i shtëpisë dukej se po bluan diçka në mendjen e tij. Xha Dina e shpërndau atë: - Mos ka rënë dyshimi se fjala është për ndonjë kala ilire? -Pikërisht ajo është? – pohoi edhe me kokë burri me flokë të qethura në “zero”, pasi vetëm një ditë më parë patë dalë nga burgu i hetuesisë. *** Krejt arsyetimi i aktakuzës u nis nga regjistrimi që të dilte te Kalaja. Nga regjistrimi e deri te kalaja, në mes, futeshin edhe shumë vepra tjera “penale” si veprime “armiqësore”. Po ato kishin të bëjnë me pjesën më të madhe të jetës së redaktorit, i cili çdoherë fliste pak më 5

i lirë se të tjerët, sidomos gjatë bredhjeve të tija nëpër Derven. Sherri i regjistrimit të asaj dervenasje “plasi” para një viti e gjysëm, mirëpo, ato ditë ngjarjet arritën deri te vënia në rrezik e jetës së saj. Të gjitha ato që ndodhën pastaj, Dashmirit ia shpalosi letra. Atë letër vajza e shkroi në kushte të vështira. Redaktorin e njoftoi me përmbajtjen e letrës dhe i kërkoi ndihmë. U arsyetuan se ai vetë nuk mund të shkonte në shtëpinë e vajzës. Këtë e dinte redaktori, e dinte se edhe atë e thërritën në “biseda” informative dhe e dërmuan me pyetje, pikërisht lidhur me angazhimin e tij për këtë dhe angazhimet e tija të tjera. Prandaj i tha shkurt: - Do të shihemi në teatër. Atje do të bisedojmë më hollësisht. - Kjo është një punë serioze. Nuk mund të anulohet për asnjë minutë. Më kuptoni, shoku redaktor? – iu drejtua Dashmiri me anë të telefonit. - U morëm vesh! Pikërisht për atë… Në teatër! – ia këputi edhe më prerë. - Kjo ndodhi para një viti. Pikërisht një vit para se gjykimi të të arrinte kah fundi. Mbrëmja erdhi si shumë ngadalë. Erdhi edhe koha për të hyrë në teatër. Dashmiri hyri ndër të parët. Salla filloi të mbushet shpejt. Ai mezi priste, jo që të fillonte shfaqja, por, redaktorin. Mirëpo, ai erdhi me dy mikesha, të cilat Dashmiri nuk i njihte. Redaktori nuk ishte me të shoqen që atë ta linte me mikeshat sa për të dalë që të merrej vesh me Dashmirin. Kështu kjo punë zhagitej edhe më shumë. Dashmiri, megjithatë, i ushqente shpresat se me redaktorin do t’ia bënin disi, pasi lënia e mikeshave nuk është punë që s’mund të 6

bëhej. Pas pak salla e teatrit u mbush ding. Njerëzit pëshpërisnin vetëm me zë të ulët. Burra e gra, pleq e të rinjë, me shprehje të ndryshme në fytyrë e me të gjitha pozat e trupit, lëviznin, duke i kërkuar vendet, pastaj uleshin, duke përshëndetur njerëzit më të afërt. Ai kishte një fytyrë të shqetësuar. Kthehej nga të gjitha anët. Pastaj e rrëzonte shikimin para vetes. E vriste mendjen për një gjë, për të njëjtën gjë që e kishte trazuar shpirtin e tij. Në kokë iu ngulitë po ajo gjë: Konservativizmi! Pastaj i qe shfaqur edhe FANATIZMI! I ra në sy edhe një dukuri… ca gra me shamia në krye. Kjo i solli ndërmend mentalitetin e ulët, siç e quante ai me pa të drejtë traditën e islamit. Shumë vonë e pat kuptuar se kjo ishte ide e huaj, apo, më mirë të themi ide që të huajtë e mbollën në kokat e intelegjensies së re shqiptare në vitet gjashtëdhjeta e shtatëdhjeta. Ndoshta edhe kjo nuk ishte e tëra ajo që Dashmirin e shtyente që vetëm këtyre dy tragjedive t’ua varte sakicën. Aso kohe vetëm kështu mund të mendohej. Të mendohej siç thoshin të tjerët. Këtë e bënin të rinjtë sa për t’i fshehur apo për t’i lënë në alibi padrejtësitë që bëheshin ndaj popullit. Pra, me këtë konzervativizëm dhe fanatizëm, fajet i hidheshin diçkahes që ishte e largët, e padefinuarë, diçkahes që popullin e kishte lënë pa arsim e pa kulturë, në një mentalitet të ulët e që ishte bërë moti e nuk po bëhej. gjoja, tashti. Ja, pra, kaq ka mund të thuhej në këto vite. Këto mendime e mundonin Dashmirin edhe pse në ato çaste duhej që me gëzim ta priste çfaqjen në teatër. Dikur e ngriti kryet dhe sytë i ranë te redaktori. Zemra i gufoi, ashtu siç i gufonte sa herë që e takonte këtë burrë elegant e gojëmjaltë. Ai u fliste mikeshave më 7

shpejt po me zë të ulët. Mund që u përkthente diç. Ata, mikeshat dhe redaktori, ende nuk e dinin se atë po e mundonin skena trishtuese që po zhvilloheshin në dramën e vërtetë në një fshat të Dervenit. Dreqi nuk e linte të qetë edhe këtë, në këtë shtëpi të kulturës. Atë po e dërmonin do ligje të pashkruara. Kjo gjë e preku edhe më keq dhe po e mundonte pamëshirë. Letra e preu shumë keq. Perdet në teatër ende nuk u ngritën. Drama që po zhvillohej në fshat e kishte kapluar tërë qenien e këtij djaloshi flok-zi. Vërtetë, ky student, jo rastësisht, herën e fundit në një natë vere, ndezi edhe më shumë zjarrin në zemrën e vajzës së fshatit /kur e vizitoi atë fshat, te një shok i vet dhe jo rastësisht u pa me vajzën talente të rrallë për muzikë/, së cilës i tha se edhe ajo mund ta vazhdojë shkollimin, si shumë shoqe të tjera. Vallë, ky ishte mëkati që mund të kishte bërë? Në të vërtetë, në atë kohë në Derven shumë pak vajza e vazhdonin shkollimin e mesëm, por ai ashtu i tha Zejnës, sa për ta nxitur edhe më shumë. Mu atë natë i tha ajo atij: “Motra ime, Zela, tash do të ishte studente… Por nuk e lanë që ta vazhdojë shkollimin. Unë, ja, qe një vit e humba… Nuk më lan të regjistrohem. Asaj ia plasën zemrën! Dheu i zi e ka kalbur! Edhe mua më pret i njëjti fat i keq. Po të mos mundem të lirohem nga këto pranga, do të vdes!” – Po këto fjalë shumë kohë i tingëlluan në vesh. Dashmiri, duke dashur që ta qetësoj dhe ta ngushëllonte, pati shtuar preras se ajo mund ta vazhdojë shkolimin e mesëm. Këtë e bëri pa u menduar mirë e sa duhet, seç mund t’i pjellte dreqi 8

pastaj. Fjala i mbeti në maje të gjuhës, kur iu shtrua pyetja se si do t’i dilnin në krye kësaj pune. Një natë tjetër, shumë kohë më vonë, u morën vesh që Zejna, pa lejen e familjes, të shkonte në qytet. Asaj mund t’i ndihmonte edhe vëllau i saj, i cili mësonte në shkollë të mesme të artit figurativ. Ajo qe pajtua. E caktuan edhe natën, kur ajo, me vëllaun e saj, do të dilte, do të ikte. Mirëpo, e mira dhe e keqja, shpeshë, qëndrojnë shumë afër njëratjetrës. Vërtetë, bënë mirë që u morën vesh përfundimisht seç do të bënin, por kishin bërë keq – pse u vonuan aq shumë sa që hëna ua shpalosi hijen e dyshimit atë natë. … Dashmirit, në teatër, mendimet e tilla ia ndërpreu duartrokitja e shikuesëve, që shpërtheu papritur, të shtyrë nga mosdurimi, pasi, me të vërtetë, po vonohej ngritja e perdeve. Salla e mbushur deri në karigën e fundit i ra në sy, si t’kishte dalë gjumi në atë çast. Menjëherë i shkuan sytë te redaktori. Ai bënte do lëvizje për t’i ndërruar vendet. Fliste me drejtorin e teatrit të kombësive. Pranë tij ishin drejtorët e dramave, gjtihashtu me zonjat e tyre të rënda të veshura sipas modës së fundit. Në të njëjtin rend është edhe një burr i trashë, pak më i vjetër. Dashmiri e njihte edhe atë: Ky është drejtori i Teatrit Popullor Maqedonas. Pranë tij, një grua me moshë mesatare. Ajo, siç dukej, ishte ndonjë mikeshë. Më vonë e mori vesh se kishte qenë mikesha nga Sarajeva, e cila mbeti e ndarë nga redaktori dhe mikesha e Zagrebit. Krejt ato lëvizje, siç u pa, po bëheshin që të afroheshin të dyja mikeshat. Atë pamje e mbuloi terri që plakosi në atë çast para se të ngriheshin perdet e të derdhej dria e fortë e 9

reflektorëve të posaçëm, kur më u shuan të gjitha dritat e sallës, përnjëherë. Mu në atë çast u ngritën perdet e gjata. U derdhë edhe drita e bardhë e dy reflektorëve dhe një i tretë u sul me dritën e forte më ngjyrë vjollce, pastaj u zbehën të gjitha. Shikimin spektatorëve ua vodhi aktori i vetëm, që, gjoja, kishte mbetur në skenë rastësisht. Njerëzit, për një çast këputën çdo fjalë. Pëshpërima u shua në atë çast errësire. Dashmiri përsëri u humbë. Ai nuk pa asgjë. As aktorin që gjoja mbeti në skenë, as fjalët e tia nuk i dëgjoi e as se çka bëri në mesin e skenës. I suleshin skena të ngjarjes që ende nuk dihej se vallë do të merrnin fund si tragjedi. Nuk i duhej fundi i tillë kësaj drame. Papritmas filloi t’i shoshitë të gjitha punët. Ato ishin ngatrrua keq. Qëllimi i mirë, por kush e kuptonte atë… E vetmja gjë që vajzën mund ta nxirrte në dritë, ishte vendimi i prerë që ajo përkohësisht ta braktiste familjen. Pikërisht këtë ia tha atë natë, që u panë për herë të fundit. Zejna ishte bindur dhe qe gëzuar si fëmiu kur i premtohet ndonjë dhuratë. Atë natë në lagjen e tyre bëhej një dasëm. Këtë ua tha vajza që posa erdhi. Vajzat tjera të shtëpisë kishin shkuar në atë dasëm. Kjo doli në vendin e ndaluar. Më pastaj, kur ajo filloi të shpjegojë gjërë e gjatë, duke folur për shkolimin, poeti, siç e quante Dashmirin redaktori, e ndërpreu: - Për shkollimin mos u mërzit. Puna më e vështirë është që ti të shkëputesh nga thonjtë e fanatizmit! Kjo shpehje kaq e shkurtër, e prerë, e tronditi zemrën e fshatares së re. Ajo lëshoi vetëm një “ah!”, por kjo nuk u dëgjua matanë gardhit. 10

Ti je e re. Mund të arrish shumë, poqese e merr udhën e mbarë, Zejnë! “Nëse nuk do të arrij të dalë e ta vazhdoj shkollimin, do të bëj vetëvrasje, pasha shpirtin e nënës! Vetëvrasje… Vetëvrasje!…” Cuca këtë e tha me emocion të fortë. Dora iu dridh pandërprerë. Kjo studentin e tmerroi. Ishte një këmbëngulje e madhe. Ashtu, në aso rrethanash, morën vendimin që të aratisej, kah sytë këmbët... Djelmoshat, pas përshëndetjeve, u zhdukën në terrin e natës. Vajza u kthye në shtëpi. Defet e dasmës pushuan. E dinte se tashti do të ktheheshin edhe vajzat tjera në shtëpi. tashti edhe më shumë u dëgjua ushtima gurgulluese e lumit të madh. Fillon të frikohet. Zemra fillon t’i rrehë si zogut të zënë në duart e fëmiut, fryma i ngushtohej. Vërtetë, u bë një hije e zezë e zgjatur para qepallave të saja, duke ikur drejt një shteku. Përsëri u ulë, u fshehë, përgjoi, por hija qe zhdukur. E shkreta vajzë! Parandjente një rrezik të madh, që i shkaktoi një frikë të panjohurë. Tani e tmerronte pyetja, se kush mund të ishte ai njeri?! Hija kishte qenë njeri. Ai njeri kishte qenë vetë zoti i shtëpisë. Babai. Atë e thërriste babë, pasi babai i saj e pati lënë të vogël. Mixha i saj kishte përgjuar. Përvoja e hidhurë nga e kaluara, atë e kishte shtërnguar që kur bëheshin dasma në fqinjësi, të mos shkonte as në xhami e as në ndejë, as për të fjetur. Edhe atë natë patë dalë në rojë. Në dorë e mbante patllaken e vjetër. Kush qe ajo femër që u përvodhë në atë çast dhe ku u zhduk?! Pyeste i tmerruar. Nga zemrimi patllaken e shtërngonte aq shumë sa që dora iu mpi. E patë ngulur shikimin, por nga lotët e imtë që i shpërthyen nga tërbimi, nuk pa qartë. Cila qe ajo femër me shami 11

në dorë?! Kur mixhë e mbesë prisnin njëri-tjetrin, hëna e mbylli syrin e saj të argjendt, sikur me qëllim, u fshehë prapa një shtëllunge të dendur mjegulle. Terri i papritur qe verbues. Zejna më nuk priti rast më të mirë. E theu rrugën. Nga dera tjetër e oborrit, u futë në oborr dhe vrapoi drejt shtëpisë. Përderisa Zejna u gjet në atë hall, studenti-poet, siç e thërriste redaktori, pa ditur gjë, qe përshëndetur me shokun nga ai fsaht, hypi në trenin e natës që u afruar dhe u ndalë, pas një turrje me zhurmë të madhe. Pas njëzet minuta arriti në qytet, ku u përzie me njerëzit e korzos së vonëshme. Plaku u kthye në shtëpi plot tërbim, me kanosjet e çmendura, me ulurimën e madhe tmerruese thoshte: A erdhën nga dasma cucat së bashku?! Erdhën! - u përgjigjë me frikë zonja e shtëpisë. Ori pirsëze, them, a erdhë të gjitha, thitë nënë!… Do t’i grij të gjitha, do t’i bëj sallatë! Do t’i vras, pasha allahin dhe besën! Bërtima në atë kohë, me të vërttë, pa kohë, i trishtoi dhe i ngriti nga gjumi të gjithë njerëzit e shtëpisë së madhe. Me frikë e panë zotin e shtëpisë të bërë zhapi në fytyrë. Ai uluriste i çmendur e thoshte: - Edhe doni ta fshehni! E kam parë… Shaminë e mbante në dorë, kur nga kollomoçishtja i afrohej shtëpisë… Heshtnin burra e gra. Ai ulurinte e gjëmonte dhe prap pyeste: - Cila qe ajo orospi e fëlliqtë, që me atë damkë të zezë don ta bëjë lëvere fytyrën e shtëpisë sonë?! Gratë dhe cucat heshtnin të mbledhura sa grushti. Po këtë e bënin edhe burrat dhe djemtë. Me shikime të shtanguara i ndiqnin lëvizjet gati të pavetëdishme të 12

zotit të shtëpisë. Tek ai nuk mund të dyshonin fare se mos po thoshte diçka që s’është e vërtetë, apo e thënë nga hamendja. Atë e njihnin mirë dhe e besonin. Dashmiri, poeti i Redaktorit, të gjitha këto vetëm mund t’i merrte me mend, duke u mbështetur në ato që Zejna ia patë shkruar në letër. Letra, me të vërtetë ishte shumë tronditëse. Mundohej t’i përfytyrojë ca momente të kësaj tragjedie që kishte filluar natën vonë. Para syve i dilnin skena edhe më të tmerrshme, prandaj u zhytë në heshtje të pafundë. Ç’mund t’i ketë ndodhur e t’i ndodhë edhe mëtutje Zejnës?! Pyeste i trishtuar. Vërtetë vajzën e kishin mbyllur në dhomën-podrum, në fundin e kullës së vetme të atij fshati, mbase edhe në tërë Dervenin. Qe shpallur “mëkatare”. Ajo pangurim e pranoi gjysmën e të vërtetës. Ngulte këmbë se nuk kishte dalë të flet me “djem të ligë”, por me do shoqe për punën e vazhdimit të shkollimit. Natën e parë zoti i shtëpisë e mbajti në dhomën e tij të fjetjes dhe në praninë e zojës së shtëpisë duke e turturuar me pyetje të panumërta. Pasdreke, posa e mbyllën në dhomënpodrum, hyri mixha po me atë fytyrën e vërrenjturë. E gjeti duke qarë me lot të vakët. - Me cilin ke dalë e na e ke korit derën?! - Të thash, babë, se kam dalë te bahçet dhe kam folë me do të shoqe për punë të shkollimit… - Shkollimi yt ka marrë fund! Për këtë gabim ty do të shkojë koka ku ha pula gurë! - Babë, e gjallë do të shkoj në shkollë… Atje ku ha pula gurë mund të më çoni vetëm të vdekur! - Të kam thënë qysh vjet, shkollën e ke sos… Shkollë tjetër për ty nuk ka… S’ka! S’ka!… bërtiti si i çmendur. 13

Dashmiri e pat ulur kokën dhe mendjen po e virste për diçka edhe më të tmerrshme, pa i vënë re të gjitha ato hollësira që po bëheshin në sallën e teatrit. Një vajzë thatanike e kishte pikasur. Gjatë e patë shikuar, duke e vrarë mendjen për atë që i shihnin sytë. “A është ky Dashmiri? Me të jamë ndarë para gjashtë vjetësh. Atëherë qem ndarë pa dëshirën tonë. A thua do të më njehë, kur të kthehet këndej e t’i bijnë sytë në mua? Po, po. Ai është. Ai nuk ka pasur faj për atë ndarje. Një simapti e pati kapluar dhe pati filluar të më dashurojë tinës, pa hile. S’ka mund ta dijë, i shkreti, se kah e ku më flaku furtuna e fatit! Sa do të kishte dashur të mësojë për rrugën e jetës sime nuk e dij, por unë mezi pres të mësojë për një gjë të tillë!” Ajo qe ulur në rreshtin tjetër, prapa Dashmirit, vetëm për një karigë më në të djathtë. Nuk e kishte parë. Ai ishte mbytur në mendimet trishtuese që i suleshin pa e kursyer. Para syve i rrinte letra e vajzës, që aq shumë ishte afruar buzë greminës. Tani më nuk mund as të bënte ndonjë plan për ta shpëtuar. Shpresat i mbështeti te redaktori, por, ja, që puna u ngatrrua. Mikeshat, njëra nga Zagrebi e tjetra nga Sarajeva, kishin hyrë ndërmjet. Redaktorin e patën larguar aq shumë sa që djaloshi në atë çast nuk munbd t’i thoshte asnjë fjalë të vetme. Kur dritat u shuan për së katërti herë, çdo pëshpërimë u këputë. Dritat e pjerrta të reflektorëve u derdhën mbi një pikë të skenës. Djaloshi sikur u trishtua, i ngriti sytë çuditshëm, si të zgjohej nga gjumi. Filloi t’i shikojë lëvizjet e t’i dëgjojë fjalët e aktorëve në pjesën vijuese të dramës, që luhej në skenën e teatrit. Reaktori përsëri filloi t’i pëshpërisë mikeshës nga Zagrebi. Ajo me 14

vëmendjen e kritikut ishte përqëndruar me sy e me veshë. Kur u bë pushimi mes dy akteve, duke veshur mantelin, bëri një “incident” të vogël. E ngriti krahun e djathtë pakujdes e në atë rast e preku në qafë femrën e re thatanike. Atë e befasoi kjo sjellje. Pak edhe e shqetësoi. Nuk mund ta kuptonte se përse u bë kjo. Dashmiri menjëherë kërkoi falje. Femra thatanike, në fytyrë dhe trup sikur e pranoi lutjen. Pas vajzës qëndronte një djalosh. Ai shkonte pas kësaj vajze të lartë e të dobët. Ai gjatë tërë kohës patë ndejtur pranë saj. Ky duhej të ishte ose ndonjë kushëri i vërtetë ose vëllau i kësaj qenie të re femrore. Këtë ide e fitoi pasi shpeshëherë e kishte dëgjuar duke folur pa distancën që u nevojitet të rinjëve që nuk janë farefis. I shikoi edhe një herë. Diçka iu trazua në shpirt. Këtë e bëri ajo që sytë e vajzës iu dukën si shumë të njohur. Në hollin e teatrit, ku bëhej pushimi, ajo ishte vetë. Iu afrua dhe, pa kërkuar që të njoftohen, i tha: Shoqe, nuk të bëra kompliment, për besë, të lutem më falë! S’ka gjë. E pashë se tërë kohës ke qenë i humbur… Edhe pas këtyre sqarimeve, ai nuk iu nda. Filluan të bisedojnë dhe sa më shumë thelloheshin në bisedë, aq më tepër i afroheshin së vërtetës. Cuca, pastaj, i tha që përafërsisht mund ta qëllonte se cila plagë ia shkaktonte atë dhëmbje. Të gjitha fjalët e vajzës e bënë të vetën. Dashmiri disi u ngjallë. Sikur filloi të shërohet mu në atë çast, kur ajo fliste. Menjëherë mori vendim të prerë që të mos kthehej më në sallën e teatrit për ta vënë lidhjen me redaktorin. E shikonte me interesim edhe më të madh fytyrën e vajzës thatanike dhe iu duk se para syve i rrinte një fytyrë e 15

njohur prej shumë kohë më parë. I shkoi mendja se ajo që ishte zhdukur dikur pa nam e nishan, i ishte paraqitur në një kohë shumë të vështirë. Mirëpo, shpejt iu hodhë mendja se kjo mund të ishte kalitur në beteja të jetës. Kjo ide sikur e këndelli përnjëherë. I lindi edhe një ide tjetër. Me të duhej të hyjë në bisedë edhe për atë që po e mundonte aq shumë. - Shoqe, më falni, dua të di se me kend po bisedoj? - Ani, mirë… - Dua të dij se ç’profesion keni e nëse studjoni, çka keni marrë për të studjuar? - Dakord, tha ajo duke buzëqeshur, pasi doni ta mësoni këtë të vërtetë, menjëherë po ua them: Punoj si mësuese në fshat dhe studjoj me korespondencë – biologjinë në Shkollën e Lartë Pedagogjike këtu, në Shkup. - Mrekulli po, por edhe vuajtje! Është mirë të punoni, por është rëndë të punoni dhe të studjoni! - Ashtu është. Ah, të dyja këto gjëra më kanë shkaktuar telashe të mëdha… Dosja ime në organet e sigurimit është bërë shumë e trashë… fjalët e fundit i tha duke e ulur zërin. - Asaj s’kemi çka t’i bëjmë! – tha Dashmiri me zë edhe më të ulët, duke e rrëzuar shikimin. Tevona e ngriti shikimin aq hovshëm dhe vajzës ia tregoi sytë e përlotur. Mësuesja u tmerrua nga kjo që nuk e priste. Buzëqeshi hidhur dhe sikur kërkoi nga djaloshi që të ndriçojë diç nga kjo që i shihnin sytë. Mirëpo, Dashmiri u hodhë, menjëherë, në një temë tjetër, krejtësisht të papritur e tha: - Shoqja mësuese, po të doni, do të më ndihmoni në një punë të rëndë dhe shumë urgjente. Duhet ta 16

shpëtojmë jetën e një vajze nga fshati. Ajo motër është në rrezhik të madh! Në këtë çast erdhi djaloshi tjetër, të cilin tërë kohës e kish dëgjuar duke folur me këtë femër thatanike, që tani doli edhe mësuese edhe studente. Solli dy lëngje. Pahamandje njërin ia dha Dashmirit që e gjeti në bisedë me të motrën, tjetrin ia dha mësueses. Pastaj u kthye për të marrë edhe një lëng për vete. Këta e vazhduan bisedën e posanisur. Ajo i tha: - Është e vërtetë kjo, apo ndonjë trillim prej aktori? - Ç’trillim, pashë zotin?! E vërtetë, shoqja mësuese, e vërtetë! Menjëherë nga xhepi i mantelit e nxori letrën, ku shkruante se drama që po zhvillohej në fshat e ka arritur kulmin e konfliktit. Mësuesja e mori në dorë dhe ia nguli sytë. Dashmiri filloi t’i tregojë se ngjarja ka ardhur deri te caku më i rrezikshëm, ashtu siç shkruhej në letër. Ajo u trondit shumë. Në atë vajzë të panjohurë, në një farë dore, e shihte veten. Ashtu patë luftuar edhe ajo vetë për të dalë në dritë. Me këmbëngulje të mëdha veten e patë nxjerrë nga ai fat i zi. - Xhelë, nuk do të kthehemi në sallë. E kemi një dramë tjetër. Ah, ah! Sa keq! – filloi të ankohet ajo. - Pajtohem! – ia bëri ai i trishtuar. Pata të takohem me redaktorin, por atë s’mund ta takoj. Dashmiri tani sikur e shihte të tepërtë atë takim, prandaj pranoi të dilnin. Do të shkonin në shtëpinë e mësueses. Rrugës u tregoi për redaktorin. Ajo i tha se e njihte shumë mirë atë. Me këtë nuk u morën shumë. Nguteshin të arrijnë në shtëpi, ku do të merreshin vesh, deri në hollësira, për t’u hedhur në aksionin e 17

shpëtimit të Zejnës, e cila tani kishte hyrë edhe në shpirtin e dy të rinjëve tjerë, mësueses dhe vëllaut të saj. Atje e lexuan edhe njëherë letrën me përmbajtje tronditëse. Dashmiri u tregoi se e kishte thërritur vëllaun e vajzës së mbyllur, nga Prishtina, ku mësonte në shkollë të mesme, ai s’mund të vijte aq shpejt, sidomos natën. U tha se edhe atij ia kishin vënë syrin dreqërit e mallkuar. Do të vinte ditën, por koha nuk priste. - Aty është e keqja. Nuk mund të shkojmë natën në fshat të panjohur. Edhe unë nuk mund të shkoj. Mund të më takojë patrulla e milicisë e më hëngër dreqi… edhe ashtu më përcjellin me dyshim të madh. Ma kanë vënë pikën e mallkuar, pika u raftë në zemër! – fliste me nervozizëm mësuesja thatanike. Kjo ishte e kuptueshme për ata. Nuk mund të ecnin e të lëviznin të lirë në teren. ... Kur patë filluar të pushojë së qari, çdo gjë filloi t’i bëhet e qartë: jeta e saj deri aty e kishte pasur cakun! Pastaj filloi të ecë nëpër dhomën- podrum, në gjysëm errësirë. Në një çast i shkoi mendja te më e keqja. Kush do ta merrte vesh seç është bërë me të? I hyri një frikë e madhe në shpirt se do ta shpienin atje ku ha pula gur, siç i patë thënë mixha – katil. Askushi nuk e kuptonte qëllimin e mirë të saj. Kush do t’ia varte veshin të drejtës së saj për shkollim? Vëllau ishte larg, mësonte në Prishtinë. Kush do t’i tregonte atij seç po ndodhte këtu? Dashmiri qe ndarë me shpresë se do të arrinte dita e shpëtimit. Nuk e dinte se çka ka ndodhur, se ç’kurth i kishte kurdisur fati i keq. Kur iu adaptuan sytë në errësirë, në dritën e pakët, që 18

depërtonte nga dritarja e vogël sa një pasqyrë xhepi, kishte frikë e me frikë hodhi shikimin drejt tavanit të lartë. Atje pikasi tërë tmerrin që kishte kurdisur koha e kaluar, madje, e kishte zbukuruar me atë stolinë e zezë të blozës, thirrit, dhe të rrjetave të vjetra e të reja të marimangave. Mes atij zbukurimi trishtues të kohës hetoi edhe një mjet, të cilin e kishte lënë amanet lastësia: Ishte arma e vjetër, ndoshta për t’ia prurë shpëtimin kobëzi në çastet më tragjike, atëherë kur njeriut i ngushtohen të gjitha hapësirat, i mbyllen të gjitha shtigjet, i zihen të gjitha rrugët e jetës; aty, midis trarit të nxirë dhe dërrasave të trasha e të gëdhendura thjeshtë prej drurit të malit, fortë rringulur një jatagan stërgjyshor. Disa herë me radhë e shikoi. Copa e çelikut të nxirë nga thirri i moteve dhe stinëve filloi t’i flet me gjuhën e tij të vdekjes, pasi vetëm arma atë rol e ka. Mixha i saj, me të vërtetë, ishte tërbuar aq keq sa që asnjëri nga të shtëpisë nuk mund t’ia kthente mendjen. Vendimi do të zbatohet me ngutë të madhe. Nuk do ta lejonin ta vazhdojë shkollën, por edhe do ta dënonin keq. E kishin kapluar të dridhura të forta kur i patë rënë ndërmend kjo. I duhej të bëjë diçka. Atë ditë ende nuk e patë shkruar e as e patë lëshuar letrën që po e lexonin ata të qytetit së dyti herë. Çka të bënte? Si t’ia bënte? Ajo diçkahe që duhej të bënte ishte shumë e thjeshtë, mund të bëhej menjëherë, posa t’i mbushej mendja, atë punë do t’ia kryente shpata e vjetër me maje pak si të kthyer, jatagani, që i gjasonte kosës. Me këto mendime trishtuese i kaloi e tërë dita. Në mbrëmjen e natës së dytë qyshse e kishin mbyllur në dhomën-podrum, ia patën shtie një shoqe. Kushërira Bile do t’i bënte shoqëri vetëm natën. Kjo 19

ardhje i dha kahje tjetër zhvillimit të kësaj drame. Ajo e plotësoi dëshirën e Zejnës. Tinës ia solli një tubë letra dhe një laps. Kjo me dorën që i dridhej e mbushi letrën me fjalët më tronditëse, që mund t’i mban letra. Në fillim atë letër e patë mendjen t’ia shkruaj Dashmirit vetëm me qëllim që t’ia shprehë dëshirën e fundit e jo për të kërkuar ndihmë. Prandaj i shkruante: “Shok i dashur, kur do ta lexosh këtë letër të shkurtër, drama jonë do të ketë marrë fund me tragjedi! Atëherë jatagani i vjetër e i ndryshkur do ta ketë bërë punën e tij, do ta ketë shpërthyer gjoksin tim, zemrën time, në të cilën qenë fshehur të gjitha ato dëshira për të jetuar në dritë, si shumë vajza të tjera të kohës, do të jetë shpuar nga hekuri i ftohtë!” Mirëpo, pastaj, filoi ta zgjërojë atë letër. Letra Dashmirit i ra në dorë mjaftë shpejt. Ai i patë mësuar të gjitha. Mirëpo, nuk kishte pasur se si ta zgjatë dorën ndihmëse deri atje. Madje, ishte edhe i papërshtatshëm për atë punë, për të ndërhyrë në at ëfamilje. Mu për këto shkaqe, së pari e kishte lajmëruar me alarm djaloshin që mësonte në Prishtinë, pasi ai ishte edhe njeriu më i afërtë i Zejnës, vëllau i saj. Pastaj e patë kërkuar redaktorin për t’i treguar dhe për t’i lajmëruar që të ndërmirrnin diç. Në fund u gjet edhe mësuesja me vëllaun e vet. Me të u takua në teatër dhe erdhën në shtëpinë e saj. Aty po e lexonin letrën dhe po merreshin vesh se si t’ia bënin. Redaktorit si vonë i kishte rënë ndërmend se poeti i tij e kishte kërkuar për një punë të ngutëshme, shumë urgjente, por kot që e kërkoi me sy nëpër sallën e madhe të teatrit. Edhe ai u shqetësua shumë, por nuk dinte për hollësirat e asaj që po ndodhëte. 20

II Nesër, edhe pse ishte ditë e dielë, mësuesja e re, nuk pati pushim. herët u nis për në fshatin, ku po zhvillohej drama, që mund të përfundonte si tragjedi. Po cila ishte kjo mësuese e re? Afërdita?! Rruga e saj nuk mund të përshkruhet me pak fjalë. E bujshme. Edhe më e rëndë se ajo e Afërditës në roman. E kthyer nga ferri i vërtetë i vendit të huaj, ku qe shpërngulur familja e saj. Prapë e fundosur në një ferr edhe më të zi, më të madh të vendlindjes, ku kushtet dhe rrethanat e reja të krijuar në fillim të viteve të gjashtëdhjeta, të kurdisura nga mbretëria e politikës ditore, e rrënjosur aq thellë në shpirtërat e njerëzve që të mirën e kombit e vënë në fatkeqsinë e të tjerëve. Këto i dinte ajo shumë moti, por nuk bëzante. Tashti e pësonte edhe më keq se sa para se të shkonin në Turqi. Familjen e saj e veçanërisht atë e kishin marrë në sy edhe më keq – pse u kthyen prapë. Ndikonte shumë keq në politikën e fëlliqur të tyre për t’i shpërngulur shqiptarët. Kjo ua prishte planet e ndyra. Të kthyerit mund të flisnin se ç’jetë qeni bëhej në tokën e huaj. Prandaj e mbanin në sy. E përcillnin, e përgjonin, e ndiqnin natë e ditë. Dhjetëra herë e merrnin në “biseda informative”. E pengonin në punë, në kryerjen e Shkollës normale me korespondencë, në regjistrimin e Shkollës së Lartë Pedagogjike… E pengonin veprimtarinë e saj si mesuese. Nuk guxonte ta hap gojën atje, ku nuk e dërgonte pushteti e partia. Po tashti, si do t’ia bënte? Ishte nisur për të kryer një mision konkret. Ngutej e shkonte, pa i marrë parasysh sakrifricat. 21

Papritmas u hodhë në aksion. Atë e nisi pikërisht në shkollën e fshatit. E dinte se të gjithë arsimtarët, pasi nuk ishin nga fshati, patën ikur për në qytet. E gjeti vetëm të shoqen e mësuesit të vjetër i cili banonte në njërën nga dy banesat e shkollës. U takua me një bashkëbiseduese të ndershme e të zgjuar. Atë koha vërtetë e kishte lënë pa shkollë, pa arsimim, por fati i kishte buzëqeshur, kur martohet me një mësues, i cili e ndihmoi të bëhet e ditur. Që në fillim i tergoi mikeshës për të kaluarën e saj dhe të burrit, por mësuesja e ndërpreu duke i thënë se ka ardhë për një punë të ngutshme. Pastaj i tregoi, shkurtimisht, seç po ndodhte në fshat. - Po. Atë familje e di. E njoh edhe vajzën, Zejnën. Qysh vjet është biseduar që vajza e zgjuar të lëshohet për të vazhduar shkollën e mesme. Vjet nuk u bë gjë, fatkeqësisht. Plaku, i zoti i asaj shtëpie, është i mirë por edhe si tepër fanatik. Jeta e saj, e asaj motre, është në rrezik! – tha prerë mësuesja e re. Nuk dyshoj! – ia ktheu gruaja e mësuesit të vjetër. Duhet ta shpëtojm! Prandaj kam ardhë. Çka mund të ndihmojë unë e mjera?! T’i hyjmë punës menjëherë sa s’është bërë vonë! - Burrin nuk e kam këtu… - Mirë. E kuptova, por sëpari, më duhet kurieri i skollës. Për këtë mund të më ndimosh, oj e lume. Pastruesi i shkollës, që e kishte radhën të rrijë në shkollë të dielën, një plak me musteqe të trasha e të thime, sikur ta dinte se mu në atë çast është i nevojshëm, pa e thërritur kushi, ia behu në derë. Mësuesja e re, pa e humbur minutin, as sekundën, u nis me plakun. Te porta e shtëpisë ku duhej të hynin, 22

plaku u ndalë dhe po bëhej gati t’i bier me shkop. Mësuesja nuk e la. Ajo hyri pa trokitur, u gjet në oborr, hypi shkallëve. Në çardak u gjet e rrethuar nga shumë gra dhe cuca me fytyra të trishtuara. - Ku është xha Dina?! – pyeti ende pa u përshëndetur me gratë dhe cucat e shtëpisë. - Pse heshtëni, ç’u bë me Zejnën?! – pyeti me zë edhe më të lartë. I shikonte të gjitha me radhë. Pastaj edhe më e revoltuar tha: Pse nuk përgjigjeni?! Ç’ju ka gjetur?! Cila është zoja e shtëpisë? Unë jam, mos qofsha! – u përgjigjë plaka me sy të mëdhenjë. - Ma jep çelsin! Dua sa më parë ta shohë shoqen time! Për punët tjera do të merremi vesh më vonë. Ajo nuk është e mbyllur!… - Nuk është e mbyllur, por nuk është as e lirë! Ajo nuk është me vajzat-tjera. Ku është, pra? Ajo është e pastër si loti… Nuk është mëkatare… E keni mbyllur pa faj! Asgjë nuk dijmë ne… tha gruaja me sy të mëdhenjë. Ti e ke çelsin. Mos droni, Zejna nuk është çmendur. Ajo din seç kërkon, dëshiron… Ma jep çelsin, oj nënë! … - Ajo është…. – plaka e ndërpreu mësuesen, por edhe mësuesja e ndërpreu atë: - Mos folë ashtu, të lutem! S’dua të dëgjoj marrëzira… Ah, njerëz! E keni marrë në qafë bijën tuaj të mirë… Të paktën ju, gratë dhe vajzat, të mos i pranoni këto brutalitete, këto vrazhdësi të hatashme. Çelësin, ma jep çelësin!… Pikërisht kur mësuesja i qe lëshuar zonjës së shtëpisë për t’ia marrë çelësin, dhe i ngërmohej me tërë 23

këmbënguljen e saj, gratë dhe cucat u tundën nga vëndi, duke e kthyer kokën andej kah u hapë dera e oborrit. Edhe mikesha e ktheu kokën andej. Sytë i ranë në atë pjesë të oborrit, ku çfaqej plaku me kësulën e bardhë, rreth së cilës kishte lidhur një marhamë ngjyrëkafeje, që ia mbulonte edhe veshët. gratë dhe cucat u shpërndanë si pulat e trembura. Mikesha mbeti vetëm me zonjën e shtëpisë. Njeriu me fytyrë të errët nxori krye, po i ngjiste shkallët. Ecte sikur ta priste ndonjë punë e ngutshme. Mësuesja nuk e priti në vend. Ajo u nis në krye të shkallëve. E përshëndeti duke i thënë: “mirëdita!” Plaku ia ktheu përshëndetjen pa i ngritur sytë e futur thellë nën vetullat e trasha. Shkurt i tha: - Hajrolla!? - këtë e tha sikur të mos i patë shkuar mendja fare se për çka mund vinte kjo mikeshë e paftuarë. - Mixha Dinë, jam një mësuese fshati… Erdha e paftuarë… Për punën e Zejnës kam ardhë… Ajo nuk është fajtore! – filloi ajo me zë që ashiqare dukej se po i dridhej nga tendosja e madhe e nervave, siç mund të ndodhë në çdo situatë të tillë. - Zejnës ia kemi këputur kryet si pulës… Puna e saj e ka pas! Plaku u tërbua edhe më shumë nga e keqja. “Ia kemi këputur kryet si pulës!” Tha në vete mësuesja duke e përsëritur shprehjen e vrazhdët të plakut dhe përsëri me mend tha: “Sa shprehje e shëmtuarë! Sa vendim i ashpër! Këtë mund ta bëjnë vetëm fanatikët e mëdhenjë!” Ajo u step keq. E kapluan të dridhurat edhe më të forta, por, përsëri, nuk u dha, nuk u dorëzua, përsëri qëndroi si burrëreshë. Në atë çast u 24

kollit, sikur e paralajmëroi shpërthimin e urrejtjes që i ishte mbledhur në grykë. - Zejna është ende fëmijë. Ju jeni në vend të babës. Ai vendim është shumë i ashpër, ai dënim është i rëndë për moshën e saj. Fundi i fundit, nuk ka bërë asgjë të keqe, po të mendoni më kthiellët. - Asgjë s’ka bërë, por e ka nxirë fytyrën e burrave, e ka shkelur nderin e shtëpisë! Pas këtyre fjalëve nuk tha asnjë fjalë tjetër. Vetëm ia bëri me dorë mikeshës që të hynin në dhomë. Atje, pas një thërmi kohe, shtoi: - Po, zonja mësuese, kjo është një bela e madhe për neve! Mikesha e shikoi fytyrën e zonjës së shtëpis me sytë e mëdhenjë dhe të ajur përfundi. Ajo heshtëte. Dhoma ishte e shtruar me qylyma të ri. Rreth e përqark shtruar me postaqi të shumëta, për muri mbështetur shumë jastëk të vejtur me dorë, me ngjyrëra të forta e me lara të shumëta e të ndryshme. Mikesha bëri të ulet në fund të dhomës, ndërsa zoja e shtëpisë e mori për dore dhe e drejtoi kah kryet e vendit, meqë e dinte se atë e lejonte dhe e dëshironte edhe burri i saj. me atë rast përfitoi mundësinë që t’ia shtërngonte dorën mësueses, sa për t’ia vënë në dukje se zoti i shtëpisë nuk ishte aq i keq sa që paraqitej në fillim. Me këtë i dha zemër. Sikur i tha se ajo do ta mbante anën e saj. Pastaj, plaka e ktheu një jastëk ndyshë dhe ia përgatiti për t’u ulur meqë atë e mbuloi me një çarçaf të palosur në katërsh. Mësuesja u ulë pak më e qetësuar, në fytyrë i shkrepi një rreze shprese. Mendoi se, pasi ta merrnin punën shtruar, do t’ia dilte të ngadhnjente. Mendonte se shpejt do ta 25

mposhte këtë fshatar. Bisedës ia filloi me vetëbesim, kur tha: - Mixha Dinë, do të më falësh pse erdha e paftuarë. Dikur, kur të qetësohet deti i emocioneve, do të ma dini për të mirë dhe, jam shumë e bindur se, kur t’i kuptoni të gjitha punët, edhe do të më falënderoni… - Ani pse ke ardhë. Për miq e mikesha shtëpia jonë derën e ka pasur çelë çdoherë dhe do ta ketë… por për Zejnën, zonja mësuese, s’kemi çka të flasim… ajo nuk meriton… nuk e meriton edhe këtë që keni bërë… Unë jam krejt i vetëdishëm se ç’duhet bërë me të. Nuk jam krejt i prapambetur, nëse mendoni ashtu, jo. E dij se çka mendoni. Neve patjetër duhet të shkojmë kësaj rruge… Neve, po i shkolluam djemtë, boll e kemi. Cucat nuk e kemi ndërmend t’i shkollojmë në këso kushtesh. Ajo ka çue krye… e don të shkollohet mëtutje, të vazhdojë. I kam thënë qysh vjet se s’ka shkollë për të… Mandej, në pikë të natës ka dalë dhe na ka korit, ka folë me djem të huaj! Fytyrën të na e nxijë edhe më keq. Ta them të drejtën, zonja mësuese, nuk bëra kurgjë pse nuk e vrava në vend! Mos e thuaj atë, xha Dinë! Ai është mendim i tmerrshëm. Keni të drejtë të thoni ashtu. Për atë ke mësuar në shkollë… Ma jep çelësin që ta shohë Zejnën e pastaj bisedojmë. Të lutem, xha Dinë! Dua ta shohë sa më parë. – fliste, përsëri, me atë këmbënguljen e mëparëshme. - Zejnën mëkatare s’guxon ta shehë njeri i gjallë për së gjalli sa të jem unë gjallë… Asaj do t’ia këpusim kryet… si pulës! 26

- Çelësin! Ju lutem ma jepni çelësin! – thoshte ajo sikur të mos kishte dëgjuar fjalët e ashpra të fshatarit. Plaku me mustaqe të mëdha e rrëzoi shikimin, jo për të menduar që të lëshonte pe, por filloi ta vriste mendjen për t’ia gjetur fillin se mësuesja prej kah ka marrë vesh se Zejnën e kishin mbyllur në dhomënpodrum. “Si ka mund të ndodhë kjo? Si ka dalë fjala dhe ka arritur deri në fshatin ku është kjo mësuese? Dhash urdhër të prerë që atë gjë ta kallnin nën shtatë pashë tokë! Po kjo mësuese ditka edhe detaje tjera… Hej, dreq i mallkuar! “Mësuesja priste t’ia jipte çelësin, kur plaku me fytyrën e bërë futë, e ngriti kryet me hov aq të madh sa që mikeshën e frikësoi përnjëmend. Ai i drejtoi sytë drejt fytyrës së saj, por nuk tha gjë aty për aty, që të ngutej. Pastaj filloi pjesa tjetër më dramatike e kësaj skene. Përleshja gati u bë e pakontrolluar. Ajo vazhdoi deri vonë, deri pak para darke. Në këtë betejë mësuesja nuk mundi ta nxjerrë çelësin, por arriti ta hedhë dilemën. U siguruan dy gjëra: Do të theheshin shtizat me shkathtësi të madhe për të arritur deri te fitorja, e para, Zejna e mbyllur në podrum, siç kishte shkruar në letër, nuk kishte pësuar asgjë, e dyta, pra ende do ta vazhdonte misionin e saj këmbëngulës. … Njerëzve u kishte hyrë në kokë ai djallë i mallkuar dhe nuk mund të mendonin ndryshe e as që gjërat t’i quanin me terma tjerë. Megjithatë, në fshatrat e Dervenit rrallë kishte ndodhur ndonjë vajzë ta vazhdonte shkollimin e mesëm, por “dreqi i mallkuar” siç e quanin atë pleqt, kishte hyrë thellë në shpirtin e të rejave. U këndonin edhe këngë vajzave që shkonin në shkollë. Të dhembëshme ishin këngët që u 27

kushtoheshin atyre që nuk arrinin të shpëtojnë nga kthetrat e adeteve të mbrapështa. Ideja e re po shndërrohej në njëfare lëvizje. Të rejat dhe të rinjtë sikur ishin dhënë pas një ideali. Edhe më të vjetrit e përkrahnin këtë punë dhe e quanin të domosdoshme për kohët që po vinin. Edhe Biles, kushrirës së Zejnës, i ishte ngulur në tru se Zejnës duhet t’i ndihmohej, duke e vënë edhe jetën e vet në rrezik. Natën doli përsëdyti herë përjashta. E mori atë letër të madhe dhe atë laps të vogël, të fëmijëve që shkonin në shkollë, të gdhendur në të dyja anët. Hatashëm, mund ta merrni me mend se si dolën në dritë atë natë ato dy qenie të pafajshme. Ende ishin fëmijë. Ende frikoheshin të flejnë në një mjedis të tillë, të stolisur nga bloza dhe rrjetat e varura të nxira të marimangës. Gjumi i mori të trishtuara. Kandilin e kishin harruar, apo me qëllim e lanë, të ndezur. ky mjet i vjetër për ndriçim me petrolej, edhe shumë kohë vazhdoi ta kryejë detyrën e tij, bashkë me flakën e pakët dridhëse e tymin e tij të zi të shumtë, atë tymë me erë të rëndë e helmues e lëshoi pakursim. Dhoma e vogël-podrum, shumë shpejt u mbushë me erë, ndërsa blloza filloi të bie kudo, edhe mbi ballin, fytyrat e faqet e vajzave të zbehta, në gjumë. Ndoshta mu kjo pati dorë që gjumi i tyre të jetë aq i turbulltë, të shkaktojë ëndrra shumë trishtuese. Dhëmbshëm lëshuan qepallat, ende të përlotura, palosën buzët e njoma. Zejnës papritur i del përnjëherë parasyshë arma e ndryshkur nga koha. Ajo armë e lashtë vazhdoi të qëndrojë aty, gjer atëherë kur ato i kishte mundur gjumi. Gjumi i keq. Ato i fërkojnë faqet. Bëjnë do vizatime të zeza në fytyra. Këtu zuri fillë edhe ëndrra e gjatë: 28

Vajza tjetër, Bilja, ngrihet në mëngjes herët e delë nga dhomapodrum. Zejnën e kaplon një ndiesi si të jetë e plagosur rëndë, çon sytë drejt tevanit të nxirë me tërë atë barrë të stolisë së zezë. Aty rri e ngulur arma e lashtë, arma e shpëtimit. Ajo qëndron e ngulur fortë, por sikur i flet, e fton që ta marr në dorë. Në mend sikur i vjen kërcnimi që ishte dënimi i saj: “Do ta këpusim kokën e do të çojmë ku ha pula gurë!” E tmerron. Arsyen e njerëzve e ka mbuluar errësira e fanatizmit. Rrugëdalje tjetër nuk ka. Nuk ka bërë kurgjë, as kurvëri as kopil! Kujt t’ia mbushësh mendjen pastaj? Po burri me të cilin do ta martojnë, s’mund të jetë tjetër, veçëse ndonjë plak, sakat, i vejë, me shumë fëmijë pa nënë, apo pa ta, por që do të dëshirojë që kjo t’ia mbushë shtëpinë me shumë fëmijë… Pastaj i ngren sytë kah tavani. Atje, përsëri, i paraqitet arma e lashtë; përsëri me gjuhën e saj të ftohtë i premton shpëtim; i premton një shpëtim të thjeshtë; një shpëtim sa të dhëmbshëm, aq të ëmbël: shkurtimi i vuajtjeve. Ngrihet dhe ecë nëpër dhomën- podrum. E pyet edhe njëherë veten se çfarë faji ka bërë! Ai është një faj-pa faj. A është faj pse ka kërkuar të shkojë në shkollë?! Ç’faj ka bërë ajo pse koha e ka prurë edhe idenë për shkollimin e mesëm e të lartë, shkollën… pse të shkonte kurban i këtyre të gjithave? Përgjigjëje s’kishte. Rrugëdalje s’ka. Fryma i ngushtohet pa mëshirë! Çon sytë drejt tavanit. Çudi! Sikur në këtë shtëpi çdo gjë kishte shkuar mprapshtë. Tavanat e podrumeve të shtëpiave të tjera janë të ulët, ky është i lartë. I paarritshëm. Atje qëndron shpata e vjetër. Shpata! I piptinë sytë. I duket se aty shkruan diçka në një gjuhë që mund të kuptohet vetëm me mend. 29

Rrugëdalja, shteku nga dilet vetëm e vdekur! Po. Aty është shpata! Shpëtimi. Sytë e zgurdulluar rrotullohen në të gjitha anët. Duket se po dëgjon një zë, i duket se dëgjon shumë zëre, zëri i mësueses së parë, zëret e arsimtarëve, zëret e përparimit, zëri i shkollës. Shikon në të gjitha anët, por shikimi i përplaset në muret e ftohëta dhe në heshtjen prej guri, në themelet e kullës fryma po i ngushtohet, po i zihet. Dritarja e vogël, me hekura të kryqëzuar, përsëri në mënyrë orientale. Po edhe shpata orientale. Rrotullohet. Turbullohet. Bëhet një përzierje, një kaos i sendeve të pakta që janë në podrumin e vogël. O Zot! Ç’po ndodh?! Shpata i vjen në duar Zejnës. Prapë ajo mbetet pa të. I ikë. Rrotullohet e endet nëpër qoshet e podrumit, me frymë të ngushtuar, e shehë hamamxhikun me dërrasa të holla. I afrohet. E kap me forcë të fuqishme, shumë të fuqishme, e tund, e shkund, e shkul nga vëndi, e përplas në mes të dhonmëspodrum. Përsëri i bie njëfare mjegullire para syve. Përsëri i zihet fryma edhe më keq. Prap çdo gjë bëhet e qartë. Në mes të dhomës qëndron diçka si ndonjë sëndëk i madh. Ajo hyp mbi të, e ngren dorën drejt armës së vjetër, e arrin, e shkul. E merr në dorë armën e vjetër, shpatën me maje pak si të lakuar. I duket se hekuri fluturon, i ik nga duarët. Edhe më keq i zihet fryma. Arma përsëri i vjen në dorë. Ajo sikur e shikon. Sikur shehë se, me të vërtetë, aty shkruan arabisht apo në turqishten e vjetër. Është e stolisur me vija dhe lara të shumëta… Fryma i është ngushtuar edhe më shumë në krahëror. Po i ngushtohet çdogjë rreth saj, sikur e shtërngon për fyti. Frika! Zëre dëgjohen jashtë. Mundohen të hyjnë brënda, ta marrin e ta çojnë atje ku ha pula gur. Duhet të shpëtojë. Errësira e ka mbuluar tërë qenien e 30

saj, sytë, trurin. Ja, shpëtimi! Do të më gjeni të vdekur! E pështet armën në tokë me maje drejt gjoksit, e shkyen këmishën, e zbulon bardhësinë mu aty përfundi gungës së majtë. Maja si ndonjë send i ftohtë, më i ftohtë se gjarpëri, e prek vendin, pjesën e trupit, mu aty, ku përfundi rreh një çekan i madh. Zemra, me të vërtetë, sikur ta kishte ndie seç po kurdisej për të, ka filluar të rrehë edhe më fortë edhe më shumë edhe më shpeshë. Asaj, vajzës së re, tashmë i duhet të bëjë edhe një hap. Posa të dëgjojë se fillojnë ta hapin derën, të lëshohet me trup mbi majen e shpatës së përforcuar mirë me dorzë në tokë. Rapëllimë e tmerrshme dëgjohet. Ajo atë e bën. Mbledh të gjitha forcat dhe me guxim çmendurie lëshohet mbi majen e shpatës së përforcuar mirë. Tashmë pushojnë edhe të dridhurat, edhe kërcëllima e dhëmbëve, edhe të menduarit. Sikur e ndien një ëmbëlsirë, një terr shumë verbues e mbulon, e ndien një ngushtim aq të tmerrshëm në fyt, sa që s’qe punë e të mos bërtiste, mos të lëshonte një piskëllimë të madhe. Ajo britmë ishte e vetmja gjë që ishte e vërtetë. Britma e mbushi tërë dhomën e ngushtë, tërë kullën. Kushërira qe trishtuar e tmerruar. Qe ngritur edhe Zejna që po piskëllonte edhe mëtutje. Të dyja cucat ishin të tmeruara, të llahtaruara. Ishin përqafuar fortë, por fryma, me të vërtetë, po u zihej. Panë se në këmbë e kishin edhe më keq. “Zejnë, Zejnë, motër, jermë je!” - thërriti Bilja. “Më shkeli ankthi!” - ia bëri Zejna dhe të dyjat përnjëherë u rrëzuan. - Poshtë u erdhi sa pak shpirti. Qenë tërhequr deri te dera. Ajo ishte e mbyllur prej së jashtëmi. Ajo ishte e bërë nga dërrasa të forta e s’mund të thyhej. Ç’të 31

bënin? E vetmja shprsë ishte dritarja e vogël. Bilja e kishte gjuajtur njërën nallane drejt xhamit dhe e patë qëlluar e bërë copë e grimë. Ajri i pastër filloi të depërtojë me ngutë e ta dëbojë atë të prishurin, të helmuarin, tymin e zi. Kandili ende vazhdonte të vjellë. Mendt u mirreshin edhe mëtutje, por s’kishin ç’të bënin. Përpëliteshin, zvarriteshin nëpër dhomënpodrum. Qanin e piskëllonin, por askushi nuk i dëgjonte. Kur qe pastruar ajri nga tymi helmues, filluan që edhe ta shohin fytyrën e njëra-tjetrës, por ç’të shihnin se?! Ishin bërë zezake, që vetëm dhëmbët u zbardhëllonin. Filluan të lahen me atë pak ujë që kishin në kovë. Zejna edhe mëtutje ishte e shashtisur dhe e frikësuar. Nuk i besohej se s’kishte qenë e vërtetë krejt ajo, nuk besonte se kishte qenë vetëm një ëndërr e keqe. Hamamxhiku as që kishte ekzistuar në atë dhomë- podrumi. “Motër, për pak do të vdisnim!” - ia bëri Bilja e trishtuar. “E vërtetë!” - pohoi Zejna. Më nuk i mori gjumi. Ishte ajo nata më e tmerrshme. Mirëpo, atë natë qe bërë edhe kthesa e tërë ngjarjes. U shkrua letra, e cila Dashmirit i ra në dorë shumë shpejt. Në mëngjes Bilja e nxori letrën dhe e dërgoi dorë më dorë. Tani mësuesja patë hyrë në kullë dhe po luftonte si luaneshë. E fitonte edhe një përvojë më tepër. Duhej që gjithëmonë të ishte e përgatitur. Lufta për emancipimin e femrës në Derven duhej vazhduar me forca edhe më të mëdha. 32

III “Vallë mësuesja ka arritur të depërtojë atje, tek ata që janë mbyllur në kullën e fanatizmit?” Këtë pyetje e bënte Dashmiri sepse ngjarjet i mirrte, thuaja me qëllim, një-anëshëm. Sikur nuk donte të mendojë për gjërat tjera, për shkaqet e vërteta të tjera pse ky fanatizëm ende qëndronte këmbëkryq në këto troje, saktësisht, në Derven. Sakicën, si thotë populli, ia kishte varë fanatizmit, po edhe kontervativizmit, sepse kështu e kishte më lehtë të vepronte. Kështu nuk dilte nga binarët e njëmendësisë famëkeqe. Ah, jo pse nuk shihte mëpërtej hundës së vet, por sikur donte të mos hyjë më thellë në atë det shkaqesh e rrethanash. Këtë ia pat thënë edhe redaktori. Ate edhe mendimin e tij e respektonte. Ishte më i vjetër. I kishte shkyer shumë këmisha para tij. Padrejtësitë e mëdha, që kishin lidhje me një ngjarje tjetër, më të keqe se edhe vetë fanatizmi, sikur nuk donte ta shpalojë as para vetëvetes. Prandaj s’shkonte asajde. Prap kthehej te mësuesja dhe, përsëri, pyeste: “Vallë ka arritur të paktën ta nxjerrë vajzën nga podrumi i asaj kulle të mbetur si relikt në atë fshat, mbase edhe në tërë Dervenin? Po a ka mund, të paktën, ta largojë së andejmi atë armë të vjetër, jataganin e ndryshkur?!” atëherë e mundonte edhe më keq përfytyrimi i tmerrshëm për vetëvrasjen e një vajze. Mandej kthehej e fliste se ky nuk është vetëm fanatizëm dhe konzervativizëm. “Ky është krim, një krim i vërtetë!” Pastaj shtonte: “Ç’faj ka ajo pse dëshiron të shkojë krahas me kohën e re? Ah, zemër!! Dëshpërim, mos më ligështo! Fundi i fundit, kush ka faj pse ajo ka dhunti dhe prirje, talent të madh, për t’u bërë njeri i madh? A për këtë qenka dashur të shpërblehet me tërë këtë 33

tragjedi që po ndodh, e kanë mbyllur brënda mureve, në fund të kullës…” Papritmas një djalosh i njohur e përshëndeti me një “tungjatëjeta”. Pastaj shtoi se së largu i ra në sy fytyra e tij e nxirë, se me të nuk është diçka në rregull. Studenti-poet, siç e thërriste redaktori, Dashmiri, nuk ia tregoi krejt hallin konkret, por i tha se e mundon një punë e madhe, por edhe se është pak paqejf. Një mik duhet të vijë këtu para teatrit e të më tregojë për punën që duhet të kryhet. Këtu e ka burimin i tërë shqetësimi im i madh – po vonohet. Po të mos kryhet me sukses ajo punë, or vëlla, mund të bëhet tragjedi… Pra, pasi je me punë, mirë u pafshim! E tha këtë tjetri dhe iku. Bota atypari kalonte me tërë gjallërinë e saj; me të madhe derdhej zhurma e zëreve dhe hapave të njerëzve; ajo nuk mund ta bënte të ndieshëm të shkretin Dashmir. Këmbë e krye kishte rënë në një gropë të zezë dhe shumë pak e ndriçonte një rreze optimiste – mendimi. Fytyrën e kishte aq të pikëlluar, sa që të shkonte mendja se diçka po ia shtypte zemrën me një katillëk të madh, të pa mëshirshëm. Po ia shtypnin ndjenjat e frikës dhe trishtimit. Zejna, mbeteshte talente e shuar përgjithëmonë. Mbeteshin të pazhvilluara me dhjetëra e qindra talente. Po pengohej zhvillimi i një populli të tërë, njësoj si edhe në regjimet tjera antipopullore, nuk thoshte – antishqiptare, të Turqisë dhe Serbisë… Dikur e mbështeti kryet për hekurin e ftohtë para sportelit të arkës së teatrit, aty në fund të shkallëve prej mermerit të bardhë. E priste misioneren, të cilën vetë ai e pat dërguar atje e me këtë e patë shtie 34

ngushtë. Ajo, përveç tjerash, duhej ta përmirësonte gabimin e tij. gabimi ishte i vogël, por kishte shkaktuar një ngjarje të madhe, aq të madhe sa që nuk dihej se si do të përfundonte, me humbje të madhe apo fitore, që në Derven dhe gjetiu do të bënte bujë. Do t’i shpejtonte do procese që në rend të ditës i kishte vënë koha e re. Shprehja e fundit iu ngulë në tru nga ideologjia e komunizmit dhe s’ishte punë që ta shporte, prandaj edhe e përdorte aq shpeshë kur fliste vetë me veten. Në një çast filloi të përfytyrojë se si mësuesja, fliste, se si ajo përleshej me fanatizmin, me zotin e shtëpisë ngarkuar me të gjitha ato paragjykime të trashëguara nga e kaluara e hidhurë. Vajzën e vënë prapa dryrit, si në paraburgim antiligjor, si në izolim, nuk e hiqte nga mendja. Pastaj atë shpatën e vjetër, për të cilën i kishte shkruar nuk mund ta largonte nga sytë. I shpifej se ajo copë hekuri, jatagan i ndryshkur, i shkruar dhe i zbukuruar me ar e argjend, i rrinte mbi krye që moti. Mundohej ta përfytyrojë podrumin dhe bënte pyetje: “A ka jetuar dikushi ndonjëherë aty dhe kur? Në çfare kohërash të frikëshme e në ç’furtuna mund të ishin strehuar njerëzit e shtëpisë edhe në atë pjesë të kullës, që s’ishte rregull asnjëherë për kullat, si në birucë të miut? Pse ajo armë të ketë mbetur e ngulur mes trarit dhe dërrasës së nxirë?…” Ai priste para shkallëve të teatrit, ndërsa ajo s’kishte se si të kthehej duarthatë. IV Djersët i rridhnin rrëke. Qëndronte ballë për ballë me njeriun që shumë kohë kishte qëndruar në krye të shtëpisë së madhe e që fliste në emër të saj, të asaj shtëpie, e cila një kohë të gjatë kishte qëndruar në 35

këmbë si ndonjë kështjellë e ngritur mbi do norma të vjetra e të përziera me ato të fesë islame, që në shumë raste kalonin në fanatizëm. Plaku me mustaqe të mëdha, për një hop, e uli shikimin. Mësueses iu duk se e mundi, se po e shtronte dalëngadalë. Mirëpo, ai, së shpejti, e ngriti kokën aq hovshëm sa që mësuesen e trishtoi dhe frikësoi. Ajo shikoi me frikë, por edhe u habit, kur në sytë e saj ra pamja që kurrë nuk do ta kishte pritur – plakut aq të ashpër i rridhnin lotët rrëke! Lotët e burrit aq energjik e befasuan dhe frikësuan. Çfarë ndjenje mund t’i kishte shkaktuar ata lot?! Po këtë dilemë ia hoqi plaku, që dukej se gjatë asaj bisede aq këmbëngulëse ishte plakur përnjëherë, kur tha: - Më ngushtë, zonja mësuese, kurrë nuk kam qenë… Më ke ngushtuar, zonja mësuese, më ke ngushtuar sa s’kam ku të shkoj!… Nuk është në pyetje vetëm fanatizmi, të cilin pak e pranoj, as konzervativizmi, që nuk e pranoj fare… Në këtë mes ka hyrë një dreq i madh… Një padrejtësi e madhe… e madhe…. një krim që po na bëhet neve, më kupton, shqiptarëve këndej… S’kam dashur të të godas edhe me këto shigjeta… Ku e kemi shkollën tonë të mesme? Sikur ta kishim atë, do të mund të flisnim ndryshe… e ndoshta s’do të kishte pasur nevojë fare të bëhej e gjithë kjo! Më kupton? Këtu e kanë shkakun edhe lotët e mi prej burri. Më beso se kurrë nuk kam qarë me lot, se s’kam qar as si fëmi. - E kuptoj, xha Dinë, tha mësuesja, duke qarë me lotët rrëke. E kuptoj, por neve jemi duke luftuar. Në luftën tonë për t’i fituar të gjitha ato të drejta na duhen ushtarë të diturisë… Duhet të krijojmë kuadro… këtë e thoshtë duke qarë edhe me zë. 36

Pastaj edhe nuk mund të fliste. Sikur filuan të qajnë të gjithë, të gjithë… Dikur, mësuesja shtoi: - E kuptoj, por nuk mund të tërhiqem! Po unë, si mund të tërhiqem? – pyeti plaku, tashmë i qetë. - Mund të ma falësh mua këtë fëmijë! Unë e kam edhe më keq. Nuk mund të lejoj ta shkatrroni fëmijën tuaj. Dëshira e saj nuk ka pikur nga qielli. Atë dhunti ia ka falë Zoti i qofshim falë. Ajo lufton për ta përmbushur atë që prej saj e kërkon natyra apo Zoti, njësoj është. Atë nuk ma lejon ndërgjegjëja ime ta bëj. Të shkoj pa u marrë vesh! Sikur të pësojë keq Zejna, me siguri edhe unë do të pësoj, do të vdes para kohe! Më kuptoni? Nga ana tjetër, xha Dinë, ju nuk mund ta fshehni krejt atë që keni ndërmend të bëni… Të bëni siç kanë bërë në kohërat e moçme. Nuk do të lejoj ta zhdukni “mëkataren” pa fijen e fajit, t’ia humbëni kokën, siç thatë, atje ku ha pula gur… Jo, jo! Kjo është e tmerrshem! Këtë do ta merr vesh krejt bota. Ta dini. Sa i përket asaj që thatë lidhur me atë padrejtësinë e madhe, atë plagë të gjithë e kemi në zemër. Ajo është tjetër punë. Mund të flitet me ditë, javë e muaj. Është temë tjetër, temë e gjërë, dhembje e madhe! Ju lutem, më kuptoni! Pse nuk më kuptoni? Mund të shkoni edhe në burg… Po kjo që na goditi, na duket edhe më e rëndë! - Nuk ju ka goditur asgjë. Krejt tjerat t’i lëmë anash. Nuk ju ka goditur asgjë. Atë vetë e keni krijuar në psikologjinë tuaj. Fjalët e mësueses e lëkundën njeriun me mustaqe të mëdha. Ai bëri një lëvizja gati të pavetëdishme. I mëshoi me grusht dyshemes para vetes. Gratë, të cilat 37

gjatë tërë asaj kohe qëndronin si të nemitura, u tronditën. Ato e dinin se çfarë fortune paralajmëronte një gjest i tillë, se çfarë paralajmëronin lëvizjet e tilla të të zotit të shtëpisë së tyre. Mirëpo, në të vërtetë, nuk shpërtheu kurfarë furtune. Ai vetëm, pas këtij gjesti, fshani thellë e me të madhe. Mësuesja u frikësua. Asaj iu rrënuan të gjitha shpresat se do ta fitonte betejën dhe tërë luftën. Ajo ende, pas çdo përleshje, po zbulonte edhe ndonjë dimension tjetër, të ri, te ky njeri, që në fillim kishte menduar se fjala është për një fshatar kokëfortë. Aty për aty e ndjeu veten të mundur. Mirëpo, pas një trohë kohe, përsëri e filloi betejën tjetër. I tha se Zejna nuk ishte fajtore fare. Këtë po e përsëriste kushedi se sa herë. E përsëriste se nuk kishte folur me djem të huaj, se kishte folur vetëm me atë, se për këtë ishte e gatshme që ta vë kokën nën sëpatë. - Ti, zonja mësuese, mirë e ke. Ashtu të bie të thuash, por ja që unë mendoj ndryshe. Nuk më mbushet mendja se ajo që thua nuk është kurdisje sa për ta shpëtuar situatën. Këto fjalë m’i ka thënë edhe pesdevengëja. Këto fjalë janë shumë të ëmbëla, por s’më duken të vërteta! - Ajo vetëm nuk ka dashur të ma zë emrin. Është frikësuar se mos po më sjell telashe. Nuk ka faj… Fliste e fliste mësuesja, por nuk i bënte punë. Dikur u bë e pamundëshme që plaku ta vazhdojë bisedën. Dialogu ishte i tmerrshëm. U ngrit në këmbë. Gratë e shtëpisë u larguan skajeve të dhomës së miqëve. Ai kokëulur shkoi te dera dhe u kthye kah gratë. Atyre u tha se mësuesja mund të rrinte si mikeshë e t’i gëzonte të gjitha nderimet e shtëpisë sipas zakoneve të të parëve, por në punët e tyre të 38

brëndshme s’guxonte të përzihet. Me këto fjalë donte të thoshte se me gratë nuk duhej të bisedonte për punën e vajzës. Pas këtyre fjalëve, doli e ra në oborr. Edhe mësuesja doli në çardak. Ishte koha kur gratë dhe vajzat përsëri e rrethuan me fytyrat e tyre të pikëlluara. Ato sikur e mbuluan me shikimet plot dashuri e shpresë. Po mësuesja ishte shumë e raskapitur. E dëshpëruar. Tashti po merrej me analizën e të gjitha atyre që kishte thënë. Kjo e mbyste edhe më shumë. Megjithatë merrte frymë më lirë. Pak ishte lehtësuar. Sikur i kishte hyrë në shpirt bindja se do të ngadhnjente. Ky armëpushim, që e bëri vetë i zoti i shtëpisë, pas të gjithë atyre lotëve të derdhur nga të dy palët, ia ngjallte shpresat se lufta do të vazhdonte. Vërtetë, ajo do të vazhdonte në mbrëmje kur të mblidheshin të gjithë burrat e shtëpisë. Tashti ajo kishte mbetur vetëm me gratë dhe cucat. I sollën edhe një kafe me qumësht. I prunë edhe rrush e dardha. Me ato bisedonte pak më ndryshe, më e lirë. dikur e shtruan edhe darkën. Darkoi vetëm me gratë. Hante shumë e heshtur. Dëshpërimi i madh i dukej në sy, në fytyrë... po edhe një fije gëzimi. - Mos u dëshpëro, oj e lumja mësuese, plaku do të lëshojë pé! – i tha në një çast zonja e shtëpisë, duke e prekur në sup me çiltëri e zemërmirësi. Me këtë ajo e befasoi mikeshën. - Këta janë të prapë… ama edhe ti, oj zemër, paske qenë gjuhëshpatë! Udhët ia zure në të gjitha anët. – shtoi plaka. - Po, ju fare nuk më ndihmuat. tashti ma jep çelësin! – ia këputi mësuesja plakës fjalët. Me këtë kërkesë të papritur ajo sikur donte të thoshte se fjalët ishin të tepërta. 39

Ma përpara ma merr shpirtin se çelësin! Çfare shpirti, moj të marrtë e mira?! - Të thash, ai do të lëshojë pé. Atëherë do ta marrësh çelësin. Ai do të mundet. Ti mos u ngut, lum mësuesja! - Si të mos ngutem?! Cuca është në rrezik… - Ajo më nuk është në rrezik. Ia kemi treguar të gjitha këto që po ndodhin në shtëpi. Po dëgjo seç të them! As shkusët, kur vijnë për vajzat tona, nuk kalojnë aq lehtë sa që paske menduar ti, oj e lumja mësuese… Vetëm tashti mësueses i lindi një dëshirë e madhe që ta përfytyrojë Zejnën, vajzën që nuk e kishte parë kurrë, se si mund ta ndiente veten e mbyllur atje në fundin e kullës. Seç iu kujtua dhe pyeti, thuaja pa dashtas, spontanisht: - A është kjo kullë, oj nënë? Kullë. E vetmja në krejt Dervenin, e vetmja… - A ka pasur të tjera si kjo në Derven? – pyeti mikesha përsëri duke bërë me dorë drejt kullës, që përballë shtëpisë ku ishin ato qëndronte në këmbë si nuse kohe. - Ka pasur, por i mori koha. – Kullën e parafundit në Derven e rrënoi dora e një të shituri, e shitoftë zana, me dinamit… - Matanë xhades? - Matanë xhades. - A është fjala për Kullën e Bardhë? - Pikërisht për të. Mësuesja kishte dëgjuar se dora e fshehtë e pushtetmbajtësve, e zgjatur me anë të një të shituri, pas një grindje mes dy familjeve, e kishte shkatërruar Kullën e Bardhë, me dinamit, mu ashtu siç tha edhe plaka. Atë e kishin zbuluar njerëzit pasi kriminelin pushteti nuk e mbajti as tri ditë në burg. Kjo e kishte 40

irituar tërë popullin, por ajo gjë ishte heshtur, edhe pse nuk harrohej aq lehtë. Mikesha do të donte që për këso ndodhishë të bisedonte gjatë, por në atë shtëpi kishte ardhur për një punë konkrete, me një detyrë shumë urgjente. Prandaj, u hodhë përsëri në bisedë për Zejnën. … Mësuesi i vjetër dhe mësuesja e të njëjtës shkollë, që banonin në banesat e shkollës, që ishin kthyer pënjëherë nga qyteti, posa e morën vesh krejt punën, u hodhën në një betejë tjetër të kësaj lufte. - Duhet të dalë menjëherë që të merrem vesh me faktorët e fshatit. Ata nuk dijnë asgjë. Kjo punë nuk pret asnjë minutë. – tha mësuesi i vjetër, duke brofur në këmbë, posa kishte mbaruar rrëfimi, që ua tregoi e shoqja e tij. - Po të jetë e nevojshme, edhe unë do të vij. – tha mësuesja me zë të dridhur. - Ti rri njëherë. Nëse do të ketë nevojë, ti vetë, apo të dytë do t’i bëhemi krah shoqes mësuese, që paska ardhë te Dina. E dinte se hapi i parë që duhej bërë ishte nxjerrja në dritë e të vërtetës së dhelpërisë së vjetër: “T’ia humbënin kryet vajzës pa e ditur askushi!”. Kjo mund të bëhej. Këso marrësirash ishin bërë disa herë, kur Derveni ende ishte në errësirën e trashëguar me shekuj e shekuj. Posa doli, në rrugë e takoi një aktivist të rinisë. Ia shpalosi të gjitha fije e për pé. Në fund ia bëri me dije se aktivi i rinisë duhej të vepronte me urgjencë. Kryesia e rinisë u mblodhën. Vendimi ishte i prerë: Me këtë çështje të rëndë të njoftoheshin organizatat tjera të fshatit, sepse kjo nuk ishte punë, thjeshtë, e rinisë. 41

Pas gjysëm ore, në lokalet e organizatave, erdhën edhe dy burra, kryetarë të organizatave tjera. Ata, pasi i dëgjuan të gjitha informatat, punën e morën si shumë serioze. Menjëherë dërguan një të ri për ta thërritur xha Dinën. Posa erdhi ai, pa shumë fjalë, e shtruan çështjen e vajzës, në përgjtihësi, çështjen e regjistrimit të saj në shkollë të mesme. Plaku qëndroi shumë gjakftohtë. E nxori kutinë e duhanit dhe e mbështillte cigaren duke dëgjuar me vëmendje të madhe. Në fund, assesi nuk pranoi se vajza është e mbyllur, të gjitha i hodhi poshtë. Pranoi vetëm të vërtetën që kishte marrë masa që vajza mos të ikte, por, thoshte, nuk është e vërtetë se e ka mbyllur në kullë, duke shtuar se në kullë më nuk jetonte askushi. Kryetari i organizatës më të madhe të fshatit ia tërhoqi vërejtjen prerë: - Do të marrim masa energjike po t’i ndodhë gjë e keqe vajzës! Këtë ta dini… Ajo është puna e juaj. – u përgjegjë xha Dina. Të tjerët i sollën fjalët, edhe një herë, rreth regjistrimit. Për këtë u kuvendua edhe më gjatë, por s’u bë gjë. Në fund plaku shtoi se ua jipte fjalën që nuk do t’i ndodhte gjë cucës. Pastaj ua dha dorën dhe iku. Ndërsa udhëheqësit e organizatave u qetësuan, pasi e dinin se plaku nuk e shkilte fjalën e dhënë. Patrulla e milicisë kishte ardhur në fshat. Në rrugë e takuan xha Dinën. Ata e ndalën dhe e pyetën për mikeshën që kishte ardhë atë ditë. Plaku u tha se fjala ishte për regjistrimin e njërës nga mbesat. Në të vërtetë, një këlysh i organeve të sigurimit, posa kishte marrë vesh për ardhjen e mësueses së huaj në fshat, u kishte lajmëruar. Ata kishin vrapuar për ta gjetur. 42

Mirëpo, posa e morën vesh se te kush kishte hyrë, për çka kishte ardhë dhe pasi rastin e regjistrimit e kishin të njohur, punën nuk e ngucën më shumë. Këto dy ngjarje plakun e egërsuan edhe më tepër. Në shtëpi u kthye edhe më i vrerërosur, edhe më i tërbuar. Kryetarët e organizatave ende e vazhdonin mbledhjen e përbashkët. U morën vesh se si të vepronin mëtutje, nëse do të kishte nevojë. E mësuan të vërtetën e ardhjes së mësueses së një fshati tjetër, por këtë e pranuan si gjë normale të një punëtori të arsimit. Në fund u shpërndanë të gjithë. Mësuesi i vjetër, i cili i pati informuar për rastin e zejnës, vonë u kthye në shtëpi, në banesën e shkollës ku banonte. Kolegen e tij nuk e gjeti aty, pasi asaj i kishin ardhur do farefis dhe kishte ikur. Këto ngjarje e kishin raskapitur edhe më shumë plakun. “Sa dreqër ka ky fshat!” Thoshte me vete plaku posa hyri në shtëpi. “Kur kanë shkuar dhe kanë lajmëruar se një mësuese ka hyrë në fshatin tonë? Madje edhe kanë treguar se në cilën shtëpi… Tphu, pisat!! Edepsëzat!” Këtë të fundit e tha duke pështyrë për toke. Vërtetë, aso kohe, nëpër fshatrat e Dervenit, si edhe në shumë vise tjera të shqiptarëve etnikë, kishte “kujdestarë” të tillë të fëlliqt. “Bashkëpunëtorë” të ndyrë… Mësuesja, e ardhur mikeshë e paftuar në atë shtëpi, nuk i dinte këto që kishin ndodhur në fshat. Ajo ende rrinte në çardak të shtëpisë përballë kullës së vjetër. Rrinte ulur në një karikë dhe bisedonte shtruar, kokë më kokë me grarërinë. 43

- Dhe ti, nënë, thua se do ta mundi plakun, a? – shtoi më pastaj me zë pak si më të gjallë. - Do ta mund koha! – ia ktheu plaka me pak filozofi. - Koha po, por atë duhet ndihmuar se. Mësuesja fliste e plaka dëgjonte. Dëgjonin edhe gratë tjera dhe cucat. Mësueses dikur i shkoi mendja te Dashmiri, i cili, me siguri, priste para shkallëve të teatrit. I erdhi keq, por s’kishte çka të bejë, ajo do të mbetej edhe natën në fshat. Në fshat ra brëmja e vjeshtës së herëshme. Mësuesën e zuri me ato fjalë në gojë. Fjalët ishin shumë optimiste. Tevona i ra ndërmend seç përleshje të mëdha e prisnin pasdarke dhe u mërrol, papritmas. Nuk mund ta merrte me mend seç ndodhte te burrat. Ata ishin mbledhur në dhomën e miqëve. Darkën e kishin ngrënë më herët se zakonisht. Në dhomën-podrum, tashti më u ndezë kandili i vjetër. Filloi ngadalë të vjellë tymin e zi. Aty po bëhej një bisedë pak më e gjallë se netëve tjera. Bilja filloi t’i tregojë Zejnës për ardhjen e mësueses. Zejna e pyeti: - Po baba Dine, ç’thotë? Nuk pajtohet, por nuk u sha asnjëherë gjatë bisedës me mësuesen e re. Ato bisedonin me zë të ulët, të frikësuar. Frigohem! – ia bëri Zejna kur kushërira filloi të flet më me optimizëm. ... Posa e kaloi pragun në dhomën e miqëve, mësuesja i përshëndeti burrat me “mirëbrëma!”. Ata u ngritën të gjithë në këmbë. Kur i pa bashkë, të ri e pleq, filloi t’i luhatet bindja e mëparëshme se në atë shtëpi mbretëronte vetëm absolutizmi i vjetër patriarkal. 44

Pastaj, këtë bindje ia çrrënjosi edhe sjellja e tyre meq u ngritën të gjithë në këmbë për t’i bërë nderë. Pas përshëndetjeve, plaku ia filloi bisedës menjëherë e tha: - Ato fjalë po i bënin, zonja mësuese. Deshtëm të të thërrasim. Ti na je vu. Me ty nuk e di se si do t’i ndajmë hesapet. Do të kuvendojmë. Unë nuk do të lëshojë pé. - Erdha në kuvend. – tha mësuesja pak si e shashtisur kur e pa veten mes shumë burrave. Plaku fjalën e vet e tha duke ia bërë me dorë që të ulej në shkam, të cilin e pruri njëra nga nsuet. Ajo u ulë duke e shikuar plakun, me të cilin ishte përleshur tërë ditën. Ai e bëri njëfarë njoftimi, kur i thoshte: - Këta janë tre vëllazërit e mi, ky tjetri është kushriri. Këta janë të gjithë djem tanë. Krejt jemi një brum. Ndërsa burrave u tha se ajo ishte mësuesja për të cilën u patë treguar para se ajo të hynte në dhomën e miqëve. Me këtë mësuesja kuptoi se kishin biseduar lidhur me ardhjen e saj në këtë shtëpi. Kur fliste plaku, ajo e shikonte. Fytyra e plakut dukej më e nxirë. Kjo pamje flsite se diçka nuk është në rregull me bisedën e mëparëshme. Vrërësira në fytyrat e burrave e të djelmoshave sikur e paralajmëronte furtunën që mund të shpërthente. Plaku, përsëri, duke i nxjerrë fjalët nëpër qimet e shpeshta e të zverdhura nga tymi i duhanit, foli me zë të ulët: - Dhe ti, zonja mësuese, thua se e vë kryet në cung për Zejnën? Se jemi bërë si të rënë në bela, e sheh edhe vetë, por nuk e din se çka kemi kuvenduar. Nuk duam që më kësaj bushtre t'’a shohim sytë se lëre më ta lëshojmë në shkollë! Do ta martojmë diku larg. Këtë ta thash edhe para darke… 45

- Nuk është e mundëshme! S’do ta lejoni një gjë të tillë! – protestoi mësuesja aty-për-aty. - Tashti më keni hidhëruar edhe më keq. Para darke më thërritën faktorët e katundit dhe më shtërnguan. E kishit kurdisur edhe një marifet tjetër, zonja mësuese. E kishit kallë krejt katundin me këtë hallin tonë. Punën e kishit dhënë në hyqymet! - Për atë punë nuk di asgjë, për besën tonë! Erdha drejt e te juve e nga kjo shtëpi nuk kam dalë. Te shkolla e gjeta vetëm të shoqen e mesuesit. Aspak mos dyshoni në këtë. Asaj i tregova se për çka kam ardhë. Tjetër s’di… - S’ka rëndësi se e din apo jo. Fjala ka dalë. Kjo s’është e mirë për shtëpinë tonë. Kjo na ka goditur edhe më keq! Më ndalën edhe milicët e patrullës… Mësuesja vetëm i ngriti supat në shenjë se nuk dinte gjë. Po edhe nuk kishte ç’shpjegim të jipte lidhur me këtë. Burrat tjerë heshtënin. Heshtëte edhe mësuesja. Sytë i patë pak të përlotur. Sikur i ra shumë rëndë kjo akuzë pa vend. Atë e ndiqnin kudo që shkonte. Për këtë ajo nuk ishte fajtore. Ajo nuk kishte ardhë për të bërë shpifje e çështjen ta zgjidhëte me dhelpëri. Tashti sikur e shihte se do të gjendej përpara turturave të reja. Dëgjonte njësoi si edhe burrat. I zoti i shtëpisë vazhdoi mëtutje: - Po nejse, ta lëmë njëherë atë. Kështu, zonja mësuese, ti, më duket, nuk i din krejt punët. Neve kurrë nuk na ka dalë fjala e keqe, kurrë nuk na është vënë pika e zezë, kurrë nuk na është nxirë fytyra!… Po nëse e bëjmë këtë punë pahije, ta lëmë fajtoren në sallamadi, qoftë faqja e zezë e jotja! Nëse ti e ke nxjerrë vajzën tonë natën e ta shehë bota… Ti na e paske bërë një të zezë të madhe… Çilu, oj tokë e të hyjmë brënda të 46

gjithë sa jemi! Kjo damkë e zezë na është vënë, pasi fjala paska dalë e paska marrë dhénë! - Njerëz, pse nuk më kuptoni, pse nuk më merrni vesh? Edhe unë jam prej katundi, cucë katundi. Nuk jam rritur në Pariz. Edhe unë i di këto punë, këto adete. Vajza juaj nuk ka faj. Më mbytni mua të mjerës! Vetëm pse deshta ta kryej detyrën time si mësuese… Më vritni! Ajo është e pafajshme. Unë e kam vonuar, pse u mashtrova se shtëpia juaj është afër. Ky është gabimi. Po kurkushi nuk do ta mirrte vesh atë gjë, sikur juve të mos e kishit bërë të madhe. – fliste mësuesja e skuqur deri në veshë e pastaj vazhdoi: Sa i përket kësaj tjetrës, gjithashtu s’kam kurfar faji. Ju thash. Nga Shkupi kam ardhë drejt këtu. Vetëm një fjalë ia thash të shoqes së mësuesit, i thash se po vij te ju lidhur me regjistrimin e Zejnës. Nga këtu më nuk kam dalë… Po patrulla e milicisë?!! – e ndërpreu plaku. - E shkreta unë! Nuk pata kohë të ju shpjegoj për çdogjë. Në mua dyshojnë. Kemi kthyer nga Turqia, ku qem shpërngulur, prandaj më mbanë në sy. Kuptohet. Dikushi nga fshati juaj ka vrapuar që ta merr sihariqin… - fliste mësuesja me emocion. - Nejse për këtë të fundit, por për atë të parën që thatë, mendoni se është dashtë që unë atë punë pahije ta fshehi, të pritnim derisa bushtra t’i rregullonte të gjitha për të na e lënë vendin thatë?! - Ta merr mendja se jo në atë mënyrë. Mendova se është dashur ta heshtënit dhe të mirreshit vesh për ta lëshuar në shkollë si shumë shoqe tjera të Dervenit. Derveni është zgjuar nga gjumi. Këtë sikur nuk doni ta pranoni… mësuesja këto fjalë i tha me zë të dridhur nga një emocion i lartë, që po ia zinte frymën. 47

- Puna e shkollimit të saj ka marrë fund qysh vjet, kur i patëm vënë kapak kësaj pune. Kjo që tash ka çue krye, na ka ardhë si rrëfe në qiell të këthiellët! - Xha Dinë, kjo nuk duhet të merret aq tragjikshëm. Këtë e ka krijuar psikologjia juaj. Vetë e keni zmadhuar këtë punë. Aty s’dua të përzihem. Puna juaj është. Faji nuk është aq i madh, sa e zmadhoni juve. Kjo s’është kurfarë e keqje… - vetëm tashti mësuesja foli pak më e qetë. Plaku lëvizi nga vendi. Megjithatë nuk reagoi. Dukej se ra në mendime të thella. Ajo e vuri në dyshim mësuesen. I dukej se ai përgatitej t’i rrëzonte mendimet e saja. Në atë çast njëri nga burrat bëri një lëvizje. Plaku dëgjoi atë që kurrë nuk kishte dashur e as e kishte pritur ta dëgjojë me veshët e tij: - Mixhë, si tha mësuesja, nuk është aq tragjike si po e marrim ne! Plaku edhe njëherë lëvizi nga vëndi, sikur u trondit. Vetëm i ngriti sytë për të parë se cili e dha atë gjykim. Ky qe njëri nga të rinjtë. Pastaj e rrëzoi ngadalë shikimin e ashpër. Heshti thuaja se më kurrën e kurrës nuk do ta hapte gojën. Heshtën të gjithë. Kjo heshtje e rëndë edhe më shumë e frikësoi mësuesen. Më e keqe i dukej ajo që plaku po përmbahej. Kjo veti e plakut ia këpuste të gjithë damarët. Me të nuk mund të luftohej aq lehtë. Edhe pse llamba elektrike ndriçonte njësoj, mësueses iu terrua dhoma. Ajo vetëm atëherë e patë ndie se çfarë gabimi kishte bërë Dashmiri. Po ajo nuk pendohej pse atë gabim e mori mbi vete. Këtë po e bënte vetëm e vetëm sa për ta shpëtuar situatën. Heshtëte edhe ajo. Heshtnin të gjithë. Mikesha edhe heshtëte edhe i shikonte të gjitha fytyrat me radhë. Fytyrat e zymta 48

ishin fundosur në detin e tymit të dendur të duhanit “kaçak”. Fjala e djaloshit i preu të gjithë. Pleqëve u erdhi plumb në zemër. Të rinjtë dronin se mos po shpërthente më e keqja aty për aty e mos po vazhdonte mëtutje! Mësueseja e endëte shikimin mbi fytyrat e nemitura. Në këtë heshtje të llahtarëshme ajo, përsëri, e ndieu veten të dobët. Burrat qenë prerë keq. “Pse kot t’i bëjë të gjitha këto kjo fjalë, pse ta bëjë gjithë këtë kijamet të zi!? Djaloshi nuk foli keq, fare nuk e teproi…” Mendoi mikesha në një çast. Pastaj filloi të bluajë diçka me trurin e saj, por atë mendim trishtues, i cili mund të kishte vluar edhe në kokat e të tjerëve, sidomos të të rinjëve, e ndërpreu një kollitje që zotit të shtëpisë i shpërtheu me të madhe. Mësuesja i ngriti sytë. Dukej shumë e frikësuar. Pas asaj zhurme të kollitjes, heshtja u bë, përsëri, e padurueshme. Mikeshës iu duk se ajo heshtje po e rëndonte edhe më keq, po e mbyste në vënd. Edhe njëherë ua hodhi shikimin fytyrave të vërenjtura, si ta vëzhgonte terenin, ku do të zhvillohej beteja e re. Bëri një lëvizje të vogël. Në atë çast qe bindur se nuk e kishte çare pa folur, pa thënë diçka. Atëherë nuk priti, por ia shkrrepi: - Njerëz, burra, pse nuk ma falni mua këtë faj? ja ku më keni! Dënomëni sipas atyre kanuneve të vjetra, që nuk i nënçmoj! Ju kam ardhë në konak… Ju kam rënë në shtëpi… Ose më dënoni ose më falni. - Ty s’kemi si të të dënojmë. Je femër! Aty zë fillë edhe heshtja jonë. Faji është i pafalëshëm. Atë vetëm pushka e lanë… filloi i zoti i shtëpisë t’i shpjegojë disa çështje. Mandej, pasi u kollit, vazhdoi: - Luftë të vërtetë kemi bërë vetëm me burrat tanë, kundër të paudhëve, në kohën e serpit, kur deshtën të 49

na e koritin derën. M’u vranë dy djem të ri, më të mirët… edhe vëllau, atëherë na u vra… - Po kjo nuk është punë nderi, xha Dinë! Këtë e laj me krye… Vajza juaj po vuan pse dëshiron të shkojë në shkollë e jo të hazdiset poshtë e lartë. Për këtë më kanë bibdur arsimtarët. Këtë ua thash edhe paradarke. – ajo përsëri foli e këndellët. - Në shkollë? Po shkolla nuk është për cucat tona. Boll e kemi sikur t’i shkollojmë djemtë! Feja jonë nuk e lejon të përzihen, shkurt! – ia bëri plaku, sikur ta kishte humbur orientimin në mendim. “Ah, fanatizëm i mallkuar!” – ia bëri në vete mësuesja, por nuk nxori zë. - Po kjo që thua tashti, xha Dinë, nuk është punë fytyre e burrërie. Në këtë mes po përzihet diçka tjetër. Kjo nuk është diç në rregull. - Ashtu është, zonja mësuese. Ju duket se nuk është në rregull pse po përzihet diçka tjetër. Kjo është punë tjetër, por çka t’i bëjmë, si ta shporrim? Edhe ajo e bën të vetëm. Juve disa gjëra nuk mund t’i thoni, as t’i zini në gojë. Prandaj, edhe i heshtni, u bishtëroni. E di. Ua kanë mbyllur gojën me shtatë dryna. Neve përpara njerëzve dhe para Zotit e kemi fytyrën e larë. Në punën tonë, në hakun tonë, kujt s’i kemi vjedhur gjë as sa banë miza në fletë, kend nuk e kemi pështye e shtye. Zoti na e ka dhënë mallin e gjënë, pasurinë e evladin. Dy djem më shkuan në zvicër, tani e morën edhe të tretin, sa për ta blerë një tokë. Po shtëpia çdoherë na ka shkuar mbarë. Ja, edhe djemtë po marrin shkolla. Ç’të them tjetër? Ju atë duhet ta thoni, por nuk guxoni. heshtëni po edhe s’keni faj, s’keni si t’ia bëni ndryshe. ju nxjerrin telashe pastaj. Atë e di. Prandaj ia varni sakicën vetëm asaj që u thonë ata, 50

fanatizmit, fesë… e ata vetë po e mbanë, bile edhe më shumë, fenë e tyre. Këtë, mendoj, nuk e keni vënë re sepse ua kanë verbuar sytë me marsizmin e socializmin. - Mos hyjmë asajde… asaj analize. Nuk kemi kohë për atë. Kemi një rast konkret. Juve e keni mbyllur një fëmijë… pse, vetëm pse do të shkojë në shkollë mëtutje… të shkollohet mëtutje… - Për shkollimin e saj më nuk duhet të flasim. - Për atë kam ardhë. Do ta lëshoni. Këtë do ta bëni për mua. Nëse doni të mbeteni të larë para Zotit, do t’i kushtoni kujdes. Do ta mbikëqyrni që të mos shkojë udhë e pa udhë. - Ajo është punë e vështirë. – tha plaku me zë të ulët dhe ra në mendime. Pastaj filoi të flet edhe më mirë. Aq më keq për bashkëbiseduesen - pse paraqiste argument pas argumenti. Madje edhe argumente tjera. Mësuesja nuk foli bukur gjatë. Të tjerët dëgjonin. Plaku vazhdonte ta arsyetoj qëndrimin se për çka nuk lejonte që Zejna ta vazhdojë shkollimin. Atëherë, kur kjo u zgjatë si shumë, mësuesja edhe njëherë e ndjeu veten të mundur. E uli kryet për një hop. Nisi t’i vë mendimet në vi, por në vend që ta bënte atë, siç patë bërë plaku, asaj mendja i fluturoi dikah tjetër. Në një çast iu duk se i ngjante trimit mendjelehtë mesjetar, kur futet në kështjellën e armikut i vetmuar dhe aty gjendet i zënë nga njerëzit e armatosur dhe muret e larta të kështjellës, kur i mbyllen dyert prapa. Edhe ajo këtu, në këtë shtëpi, qe futur brënda si në ndonjë kala të ndërtuar jo me gurë, por me do norma të posaçëme, që vështirë mund të shkeleshin. Ato dyerë të padukëshme kahdo ishin mbyllur fortë. Për një kohë u lëkund dhe 51

iu duk se kishte ardhur e papërgatitur sa duhet. i dukej se ishte mashtruar. Në këtë fortesë përdoreshin edhe armë të reja, moderne. Këtë nuk e patë pasur parasyshë para se të nisej. Sikur shumë shpejt i ishin sosur të gjitha fjalët, fjalitë, shprehjet e sikur nuk kishte as fjalë e as argumente të forta për të shkuar përpara; tashti iu shpif një skenë trishtuese: Shpata e trimit kalorsiak mesjetar ishte këputur; ai kishte mbetur i rrethuar nga të gjitha anët nga shumë shpata e shtiza, vetëm me shpatën e këputur në dorë aq më keq pse në duart e armiqëve kishte armë të reja, vizëlluese. Atëherë mësuesja shikoi drejt plakut, si ta maste për t’iu hedhur. Mandej e rrotulloi shikimin në të gjitha anët. Dukej sikur po bënte njëfarë plani se si të dilte prej atij rrethimi, që e kishte ngushtuar aq keq. I vijte keq që shpëtimin e vet ta kërkonte pa e shpëtuar vajzën, për të cilën ishte futur në atë kala. Në këso çastesh dukej se nuk po ia dëgjonte fjalët plakut. Ai e kishte pikasur këtë, por vazhdonte t’i nxjerrë të palarat e pushtetit lidhur me arsimin e shqiptarëve, të palarat e partisë e të tërë politikës tinëzare. Kishte folur madje edhe për shkakun e shpërnguljes, që pak më parë e zuri në gojë mësuesja. Sikur po i bënte një analizë edhe kësaj dukurie. Thoshte se agjitimin e shpërnguljes e bëjnë fshehurazi njerëzit e pushtetit, të cilët për një ishin të partisë. Kjo sikur po e ngallte mësuesen. Ajo i hapi sytë. Megjithatë, sikur donte të ndërpritej kjo. Pak më parë i patë thënë se këto janë çështje të përgjithëshme. E vërteta qëndronte në atë se ajo donte t’u ikte këtyre fjalëve që ia sillnin ndërmend tmerret e ferrit. Shumë ua kishte frikën sepse e kishin përvëluar e djegur. Nuk donte t’i vijë ndërmend e tërë ajo që e kishte përjetuar, kur një herë ishte 52

shpërngulur e pastaj ishte kthyer prapë e tani e konsideronin, pushtetmbajtësit, si lugatin. Pikërisht për këtë e kishin në sy më shumë se këdo- tjetër. Me vete thoshte se ka ardhë për një punë konkrete. Këtë edhe plakut ia patë thënë disa herë. Prandaj, pa ndërhyrë në bisedë, si të ishte e mahnitur nga ëmbëlsira e fshehtë e atyre fjalëve, vazhdoi ta endë shikimin nëpër dhomën e mbushur me tym duhani. Sytë i ranë në fytyrat e burrave tjerë, në ato të të rinjëve dhe, mu atëherë, i shkrrepi një ide. Kjo ide përsëri e trimëroi, i dha një forcë të re. Iu dukë se trimi kalorisar do ta merrte edhe njëherë në dorë shpatën, do ta merrte në dorë fatin e tij. Këtë do t’ia afronte ndonjë njeri i kështjellës. Atëherë iu duk se burrat tjerë nuk ishin të gjithë të një mendimi me zotin e shtëpisë dhe të disa të tjerëve në atë tubim, kuvend. Vërtetë, derisa plaku po merrej vesh me mësuesen, disa nga burrat dhe gati të gjithë të rinjtë, kishin menduar me kokë të vet. Ata filluan të luhaten e të ndërrojnë qëndrimin, të ndërrojnë mendjen. Aq më tepër kur dëgjonin vetë fjalët e zotit të shtëpisë, që i përdorëte për argumente se për çka kishte vendosur që vajzën të mos e lëshojë në shkollim të mëtutjeshëm. Tashmë, me të vërtetë, pas një beteje që zgjati aq shumë, diçka ishte luhatur e tundur e lëkundur në zemrat dhe mendjet e shumë burrave të kësaj shtëie. Këtë e pa mësuesja në fytyrat e tyre. Ajo filloi të flet me argumentet e saja edhe më konkrete, më të thjeshta, duke thënë se si dhe sa vajza të fshatrave të Dervenit e kanë vazhduar shkollimin dhe se udhë të gabuar kishin marrë vetëm ato që nuk kishin shkuar me një disciplinë e edukatë të mjaftueshme të mirë familjare. Shumica nga burrat dhe të gjithë djemtë, patën filluar 53

t’i japin të drejtë mësueses, pra të anojnë kah ajo, por këtë ende e mbanin të fshehtë. Në kokat e tyre kishin lindur shumë arsyetime, veten e ndienin pak më të lehtësuar, më të çliruar nga ai ferr që ua ngulfatëte jetën ajo ngjarje lidhur me Zejnën, ashtu si ua paraqiste zoti i shtëpisë. Njëri nga burrat, papiritmas, u kollitë. Sikur paralajmëroi se do të merrte pjesë në bisedë. Atij në kokë i ziente mendimi: “Për t’i fituar ato të drejta, që po i zë në gojë Dina, duhet luftuar e për të luftuar, do të duhen ushtarë e eprorë… Lufta në këtë drejtim duhet bërë me njerëz të ditur, me shkollarë. Po t’i lëshojmë në shkollë vetëm djemtë, do të thotë se do të kemi në këtë fushë të luftës gjysëm ushtrie…” Mësuesja dikur heshti sepse patë heshtur edhe zoti i shtëpisë. Atij nuk i shkonte për shtati heshtja e burrave të shtëpisë. Me asgjë nuk e patën përkrahur, duke i miratuar mendimet e tij. Mësuesja, pas një copë here, kur iu duk se çasti e kërkonte, përsëri lypi leje që të shkonte për ta parë zejnën. Në atë rast e theksoi argumentin se jeta e saj, e vajzës, ishte ende në rrezik, se asaj nga e keqja mund t’i plase zemra. Zoti i shgtëpisë, përsëri tha: - Kjo është gjë e pumundshme! - Po unë nuk e pranoj atë qëndrim. Pse të jetë e pamundsahme? Nëse dyshoni se me të mos po merrem vesh për diçka të keqe, mund të më përcjellësh, xha Dinë. - Nuk bën! – plaku tha prerë e pastaj, me zë të ulët shtoi: - Atëherë do të bëhej si thua ti, zonja mësuese! Në këtë kohë, një burrë i hyrë në moshë, me një lëvizje gati të pavetëdishme, të gjithëve ua bëri të ditur se kishte për të thënë mendimin e vet. Mësuesja e pikasi 54

atë lëvizje. E shikoi. Fytyrën e saj sikur e ndriçoi një rreze gëzimi. Kjo nuk i erdhi nga hamendja. Burri në moshë ia bëri me krye që të mos shqetësohej. Nuk mund t’i shpalonte ndjenjat dhe mendimet që shpreheshin me atë fytyrë të nxirë po edhe me fytyrat e heshtura. Shikimi fluturoi e ra mbi fytyrat e burrave tjerë dhe të djelmoshave. Të gjitha dukeshin edhe të lodhura. E hodhi atë shikim të trishtuar edhe mbi fytyrën e nxirë të zotit të shtëpisë. Ky ishte i vetmi kundërshtar që fliste. Kundërshtarët tjerë nuk i dinte. Filloi t’i analizojë, për t’i deshifruar, vijat e fytyrës së burrit që pak më parë paralajmëroi se do të fliste e që ende nuk pat folur, ishin gjithashtu enigmatike. Pikërisht kur ai po bëhej gati për të folur, në dhomë ia behi një nuse e re. Ajo derën e la të hapur për të dalë tymi i duhanit dhe iu drejtuar plakut: - Baba Dinë, a mund ta bijmë çajin? - Bile e keni vonuar… Bilja ku është? - Këtu është. - Le të ndihmojë! V Sikur të gjithë ishin gëzuar që po bëhej ky armëpushim. Dera që u la edhe mëtutje e hapur i gostiti me ajr të pastër. Tani pritej që të derdhet çaji. Mësuesja doli përjashta për nevojat e saj për t’u kthyer pa vonesë. Kur nusja me Bilen i sollën çajet, në dhomë përsëri, u tubuan të gjithë. Pat hyrë edhe mësuesja. Edhe asaj i ofruan gotën me çaj. U përhap një zhurmë trringëlluese, kur me lugët e vogëla prekeshin muret e gotave dhe bënin sikur po binin zilet e gjësë së imtë, më tepër u ngjanin zileve të qengjave të njomë. 55

Dy herë u mbushën dhe u zbrazën gotat e çajit, për të gjithë, kurse të tretën herë çaj u prunë vetëm atyre që e lypën. Prap u ndie heshtja. Sikur tashti ia kishin frikën t’ia nisin bisedës. Instiktivisht i ngritën sytë drejt burrit që duhej ta merr fjalën. Ai nuk i la në dilemë se do të flista apo jo, filloi të flet: - Or Dinë, or vëlla, kjo e keqe na ka gjetë, por duhet t’ia gjejmë ilaçin! Mësuesja nuk meriton një maltretim kaq të madhë. Ç’faj ka kjo mësuese e re pse ne duam ta ndalim kohën? Ajo duhet ta shehë Zejnën. Le ta shehë e pastaj vazhdojmë të merremi vesh… - Ah, dreq i mallkuar! – gati klithi e tha kështu zoti i shtëpisë. Pastaj gati të gjithë të tjerët i shikoi, një nga një, me radhë, sikur prej tyre kërkonte përkrahje. Kjo nuk po ndodhëte. Në një çast ndodhi edhe diç më e rëndë për të. u bë edhe një goditje tjetër: - Mixhë, burrat falin gjaqe! Jo, jo! Kjo nuk është punë gjaku… - Mirë, mirë e ke! Miiiirëëë e keeee! – psikëlloi, duke e ndërprerë me irono djaloshin i zoti i shtëpisë dhe vazhdoi: Fjalë burrash fole! Të lumtë! – bërtiti si i çmendur dhe prap e uli zërin kur tha: - Po ti nuk ke faj. Ne kemi faj që filluam t’u thërrasim në kuvend… Këtë shpërthim rrebeshi fjalësh të thëna nga goja e zotit të shtëpisë e ndërpreu burri i shtyrë në moshë, që foli pak më parë, kur foli përsëri e tha: - Unë thash një fjalë. Po e them edhe një tjetër. Nuk do të bëhet kijameti i zi, nëse mësuesja shkon dhe e shehë Zejnën. Na ka ra në konak dhe e meriton nderin e mikeshës… Këto fjalë zotin e shtëpisë e bënë zhapi në fytyrë, e bënë gurë e dru. Pas pak e ngriti shikimin drejt 56

fytyrave të burrave. Dukej si i hutuar. Bënte përshtypje se kërkonte që dikushi të dilte në anën e tij. Mirëpo, asnjëri nuk jipte shenjë se do ta bënte një gjë të tillë edhe pse kishte edhe nga ata që luhateshin midis mendimeve të tij dhe të mësueses. Një disfatë dhe një fitore po nxirrnin krye në dhomën e burrave. Në atë dhomë, ndër burrat kishte hyrë vetëm një femër, një mësuese e re, shumë e dobët në trup dhe fytyrë, aq e dobët sa që dukej se mund ta merrte era. Ajo edhe heshtëte edhe frikësohej se mos po ndodhë ndonjë e keqe më e madhe, mos po plaste dreqi e mozot më keq, copëtoheshin burrat mesvete! Mirëpo, nuk ndodhi kurgjë e kobëshme, siç frikohej ajo në atë çast. Pas disa sekondave, ndodhi diçka edhe më e papritur. Zoti i shtëpisë nxori diçka nga xhepi i brëndshëm i palltos së shajakut të hollë, e vuri para vetes, duke e ngritur shikimin drejt mikeshës. Pastaj, me zë të ulët, sikur të qe bërë njeri tjetër, tha: - Pse heshtëni? Pse nuk flitni!? U nemitët të gjithë! Nuk më njihni si duhet? Kjo nuk është e mundëshme! Mirëpo, njerëzit, sikur të ishin bërë një, me të vërtetë, kishin ulur kryet të gjithë, në të njëjtën kohë, heshtënin e heshtën deri sa heshti edhe mësuesja. Ajo heshtëte me keqardhje të madhe pse i dukej se po e rrënonte apo pse po rrëhohej ajo kështjellë që aq bukur kishte qëndruar qysh prej kohërave. Mirëpo, i vijte mirë pse nga ajo kullë do ta nxirrte vajzën e mbyllur me pa të drejtë në fundin e saj, në atë dhomën- podrum. - Pse nuk flitni?! Pse u nemitët të gjithë?! – përsëri tha zoti i shtëpisë. Njerëzve të tjerë kjo u kumboi si ndonjë melodi e mallëngjyerë, sikur komandimi të kishte rënë në atë 57

çast, e ngritën shikimin e tmerruar përnjëherë. Zoti i shtëpisë vazhdoi: - Ja pra, nëse s’flet askushi, unë po flas. Deri në këtë dekikë e paskam pasë. Prej sonte e tutje secili në të vetën! – këtë pohim sikur e nxorri me tërë helmin e shpirtit. Burrat u tundën dhe filluan të shprehin mospajtimin e tyre me zëre të ulëta. Plaku u tha që të mos dëgjohej asnjë zë. Ai, pastaj, e mori sendin që e kishte lënë më parë para vetes, kjo ishte kuleta, të cilën e kishte mbajtur me dekada, e hodhi si para këmbëve të mësueses. Kuleta vajtueshëm qëndronte gjysëm e hapur. Dukej sikur ta kishta hapur gojën për të thënë diç të pikëllueshme. Të gjithëve u erdhi keq, por tashtimë nuk kishte kthim prapa. Sikur të gjithë e dinin këtë të vërtetë. U vijte keq që njeriu që i kishte udhëhequr me sukses afër katërdhjetë vjet, shtëpinë flakë e kishte shpier përpara, po e lëshonte atë pozitë, pa ia kthyer fjalën, më parë, asnjë anëtarë i familjes. Secili filloi të bluajë diçka të ngjajshme në kokën e tij. Kjo, që u bë e kishte paçare të bëhej. Ishte bërë, vërtetë, gabim që patën lejuar të mbyllej cuca në atë mënyrë primitive. Secilit i kalonte nëpër tru skena që e kishte përshkruar mësuesja lidhur me helmimin e cucave, për shkak të asaj se s’kishin pasur si ta hapnin derën, për pak sa s’kishin vdekur, nga tymi dhe helmi i kandilit. Do bluanin edhe shumë kohë, ashtu në heshtje, por i ndërpreu edhe njëherë një lëvizje tjetër e zotit të shtëpisë, kur u bë edhe një përplasej e diçkahes tjetër që e bëri ai. Ky send u pa në mes të dhomës. Ishte grumbulli i çelësave, të cilët ai i kishte mbajtur po aq kohë sa edhe kuletën. Fytyra e tij ishte shumë e pikëlluarë, shumë e dërmuar, e 58

dëshpëruar, madje edhe e mallëngjyerë. Megjithatë nuk jipej aq lehtë. U ngrit si në gjunjë, dorën e madhe e zgjati drejt çelësave, i mori ata, me gishtërinjtë që i dridheshin e ndau njërin prej tyre dhe duke ia ofruar, Mësueses, me zë që fare pak dëgjohej, i tha: - E po, ja, zonja mësuese, merre çelësin dhe shko e shihe, po edhe lëshoje Zejnën! Nga kjo minutë ajo, pra, është ytja… Merre, le të bëhet si thua ti… fjalët i thoshte duke qarë edhe me zë. - Edhe mësuesja filoi të qajë, me lot e me zë. Ajo, me dorën që dridhej si purteka në ujë, gjithashtu nga një ndjenjë e thellë, e mori çelësin dhe u ngritë. U ngritën të gjithë burrat dhe djelmoshat. Zoti i shtëpisë, në atë çast, ua bëri me dorë që të rrinin aty. Mësuesja ia dha dorën. Siç dukej me të u nda në atë çast. U përshëndet, duke u marrë ngryk me të si të pajtoheshin në atë çast. Kjo edhe një herë i habiti burrat. Qanin të gjithë. Në fund ai ua bëri me dorë burrave dhe djemëve që të ndaleshin. Ata u përshgëndetën me mikeshën një nga një, duke u marrë ngryk, si në pajtime. U pa se me të do ndaheshindhe se do të ndaleshin për të kuvenduar për diç tjetër, që ishte pasojë e krejt asaj që ndodhi në praninë e mësueses apo me ndikimin e saj. Të rinjtë liruan udhë drejt derës. Mësuesja u përshëndet edhe një herë me të gjithë duke e ngritur dorën, sikur ta dinte se me ta më nuk do të shihej, sikur këtë e parandiente. Gratë e vajzat, pasi morën vesh seç ndodhi në dhomën e miqëve, të gjitha qanin edhe nga gëzimi edhe nga keqardhja. U erdhi mirë – pse po i përmbushej dëshira vajzës së tyre më të mençme, por u vijte keq se do të coptohej shtëpia. Këtë minutë nuk e kishin pritur 59

asnjëherë, as që e kishin dëshiruar. Po tashmë patë kaluar mesnata dhe s’kishte kohë për t’u vonuar. … Drita e dobët e dridharake e kandilit vazhdimit i zbulonte dy fytyra të zbehta. Ato ende gjendeshin në dhomën-podrum. Të dyja cucat përpiqeshin që ta qëllojnë me supozime seç po ndodhëte në dhomën e miqëve. Megjithatë kishin frikë. Dronin se mos po bëhej më e keqja, pasi ta kthenin mësuesen me të keq e duarë- thatë. Dikur Zejna filloi t’i tregojë kushërirës, kush e di për të satën herë, se sa shumë i ishte afruar vdekjes – dje. I thoshte se tashmë çfare do ndërmarrje tjetër për të, do të ishte e kotë, se do të ishte vdekjeprurëse, se ajo më ishte sëmurë nga ajo që dikur për të qe vetëm dëshirë për ta vazhduar shkollimin e mesëm. Pastaj shtonte se, po të ndreqej puna nga mësuesja, që kishte ardhë ta lironin për ta vazhduar shkollimin, mund të shpëtonte nga kjo sëmundje e çuditshme. I thoshte, pastaj kushërirës se në ëndërr veten e shihëte nëpër do qytete, të lumtur, por më keq e kishte kur i dilte gjumi dhe veten e shihte të mbyllur brënda mureve. Atëherë, i thoshte, donte të çmendej. - Do të çmendem! Pasha shpirtin e nënës e të babës, pasha shpirtin e motrës, do të çmendem! - Jo, ishallah, jo! – ia kthente Bilja shumë e frikësuar dhe e brengosur nga gjendja e tillë shpirtërore e Zejnës. - Nuk është në pyetje kurfare dashurie ndaj atij studentit! Atë e kam quajtur vëlla. Këtu është futur diçka tjetër. Më ka hyrë në tru se nuk do të mund të jetoj poqese nuk do ta vazhdoj shkollën, Bile, më kupto! 60

- Ishallah, do të plotësohet dëshira! – ia kthente Bilja. Pastaj ajo fliste për mësuesen që po merrej vesh me burrat e shtëpisë. Ndërsa dy kushërirat po kuvendonin me pëshpërimë si pulat e trembura, atje në fundin e kullës, dikushi i trembi edhe më shumë, kur e vuri çelësin në derë dhe po mundohej ta çelë atë. Ato, në fillim, u trishtuan nga ndonjë e papritur, befasi e kobëshme, pasi nuk kishin pritur fare që në atë kohë të orëve të vona dikushi t’i vizitonte për të mirë e aq më pak se do t’i lironte. Zejnës për pak sa nuk i ra të fikët, kur i shkoi mendja se mos kishte ardhur çasti që ta mirrnin me rrëmbim për ta dërguar atje ku ha pula gurë, siç i patë thënë dhe i qe kërcnuar, disa herë me radhë, baba Dinë! Ah! Bëri, kur i shkoi mendja se tashti më nuk do të kishte kohë që ta kërkonte ndihmën nga jatagani i vjetër dhe i ndryshkur. Për punën e mësueses sikur nuk u shkonte mendja fare. Atë sikur e patën harruar në atë çast. Të dyja cucat, si zogjë të trembur, u ngritën me trishtim dhe shkuan drejt derës, por atë dilemë e frikë shpejt ua largoi hapja e derës, kur në të u dha fytyra e përlotur e mësueses, prapa së cilës ishte zoja e shtëpisë. Mësuesja menjëherë thërriti: - Zejnë, Zejnë motër e dashurë! Mos u frikëso! - Ah, oj zemër e dashur! – ia bëri Zejna dhe pa një pa dy u hodhë në krahërorin e mësueses, sikur të shiheshin së dyti apo për të satën herë, por pas një kohe shumë të gjatë. Mësuesja nuk kishte gabuar pse, gjykuar sipas përshkrimeve të trupit dhe të fytyrës së saj që ia kishte bërë Dashmiri, i qe drejtuar pikërisht asaj e jo vajzës tjetër, që i ngjanin njëra tjetrës si të ishin bineqe. Gjatë u përqafuan sikur të mos ishte punë të çmalleshin. 61

Plakën nuk e habiti as kjo e as loti në faqet e të dyja qenieve femërore. - Tragjedi, fanatizëm i mallkuar! – ia bëri mësuesja më pastaj, kur u shkëput nga Zejna dhe i hodhi sytë drejt tavanit të lartë të dhomës - podrum e sytë i ranë në jataganin e vjetër. Pastaj u përqafua edhe me Bilen. Ajo, mësuesja, e dinte se kjo gëzonte një meritë të madhe për zbulimin e kësaj të vërtete të hidhurë dhe për atë që erdhi deri te ky përfundim fatlum. Sytë e mësueses tashmë ishin mbytur në lot. Kjo po i ndodhte edhe nga gëzimi edhe nga tronditjet e mëdha që kishte përjetuar e që po e mundonin ende. Këto ishin çastet më të vështira, më tronditëse të asaj dite më të gjatë në jetën e saj të bujëshme. Kaq nuk e kishin munduar as edhe qentë e UDBËS në bisedat e tyre, shpeshë-shumë të gjata. - Po. Keni të drejtë, mësuese e dashur. Unë kam qenë e rrezikuar për vdekje. Varri im këto ditë ka qenë i hapur… - pëshpëriste Zejna si e shashtisur dhe ende e frikësuar, sikur të mos i besonte realitetit. - O, vepër e Zotit të madhë, i kofshim falë! O, fat i zi! Ç’faj ke pasur ti motër e dashur? Kujt i bërë keq me dëshirën tënde të madhe e të zjartë për t’u bërë e ditur?! – ia priti mësuesja gati pavetëdishëm seç po thoshte në atë çast tronditjesh të mëdha shpirtërore. Pastaj, pasi e mori veten, shtoi: - Shpirti i motrës! Mos u frikëso! Do të bëhet mirë. Xha Dina të ka lënë në dorën time. Do t’i rregullojmë të gjitha, por, keq më vjen se nuk është dashur të vijë deri te kjo që erdhi… - Ju falemnderit juve dhe Zotit, zonja mësuese! – Zejna këtë e tha pasi nuk i kujtoheshin fjalë dhe shprehje të tjera. 62

Nuk humbën më kohë në atë dhomë-pudrum, të ndriçuar dobët nga kandili i moçëm. Duke dalë mësuesja i shpejgoi se lirimi i saj ishte bërë me ndihmën e qëndrimit të drejtë të burrave tjerë, aq më tepër, me heshtjen e tyre, thuaja filozofike. Lirimi ishte bërë pakurfarë kushti. Pastaj ia kumtoi edhe atë që s’kishte pas çare pa u bë: copëtimin e shtëpisë së tyre të madhe. Zejna sikur këto të fundit nuk i dëgjonte. Ajo edhe njëherë ia puthi dorën mësueses, të cilën po e shihëte për herë të parë në jetën e saj. … Studenti-poet, siçe e thërriste redaktori, Dashmiri, edhe më i vrarë në shpirt, tërë ditën vazhdoi të priste para shkallëve të mermerit të bardhë, nën këmbët e godinës së teatrit. Fytyra e tij ishte edhe më e zbehtë seç patë qenë pak më parë, më herët. I hyri frika se misioni i mësueses mund të mbaronte pa fije suksesi. Dielli vjeshtorë po përshëndeteste qytetin e madh me rrezet e pjerrta, qelqet e kthyera kah perëndimi, flakëruan në mënyrë madhështore, kur më ai nisi të shkojë andej kah do ta shpienin këmbët, me shpresa të këputura se do të kthehej mësuesja, me të cilën ende nuk njihej sa duhet. Një fije shprese i shkrrepi, kur i shkoi mendja se po të mos kishte arritur kurfare suksesi e po të mos kishte pasur kurfarë gjasash, mësuesja do të ishte kthyer me kohë. Iu ngjallë shpresa se ajo mund të jetë ndalur në fshat për të luftuar deri në fund, derisa të dilte fitimtare. Pastaj mendja i shkoi te më e keqja: mund që ta kenë hasur patrulla e milicisë vonë duke dalë nga fshati apo duke u endur nëpër të dhe e kanë marrë në stacionin më të afërtë të milicisë. E dinte se atë e kishin në sy, e ndiqnin në çdo lëvizje. 63

Ecte duke i sjellur ndërmend edhe njëherë të gjitha ato që e turturuan tërë ditën dhe u jipte hapave përpara. Në një çast iu dukë se dëgjoi që dikushi e përmendi emrin e tij. E ktheu kryet në të djathtë. Vërtetë, e kishte thërritur me zë të ulët redaktori, i cili qëndronte në këmbë para një vitrine. Posa iu afrua, ai i tha: - M’u duke se te ti ka diçka që s’është në rreugll! Më thuaj, poet, nëse është e lejueshme ta di, ku qëndron shkaku i gjithë atij pikëllimi që duket në fytyrën tënde. Këtë bindje po ma forcon edhe ajo që në brëmje më ike nga teatri, dole si të ndiqnin katërqintë drëqër… As nuk më tregove për punën e asaj vajzës, për të cilën vetëm më fole në telefon, kur më the se ishte një punë shumë serioze. - E zgjate shumë, shoku redaktor! - Të lutem! Ç’janë këto halle, desha të them, sjellje? A mos të trembën hijet e zeza të gjuajtësve të shtrigave? Po më habitë, vëlla të paça! - Të gjitha janë të vërteta. Po ju, zotëri redaktor, as që e kishit mendjen të ndaheshit, të paktën, për një çast, nga ajo mikesha… - Edhe kjo që po thua është më se e vërtetë. Mirë, disi do t’ia bënim. Brëmë më the se po largohesh se je i sëmurë, por tashmë nuk besoj se ke qenë i sëmurë! T’i lëmë anash të gjitha. Më falë, a kisha mund të mësoj për vuajtjen e madhe të mikut tim të dashur?! - Po si jo, zotëri redaktor?! Dashmiri filloi t’ia rrëfejë të gjitha fije e për pé, duke folur me një stil pak si më të lartë poetik. Redaktori, tashmë, kur ishte bërë serioz, menjëherë ia këputi fjalën dhe ia la në maje të buzëve, duke i thënë: - Lëre poezinë, pashë Zotin! Më thuaj shkurt, duke folur në prozë, ç’është puna?! 64

- Shkurt? Prap e kam ngatrruar punën me një vajzë fshati… Pasi e tha këtë, filloi t’ia shpejgojë punën deri në hollësira. Kur i mori vesh shumicën e punëve, redaktori shpërtheu gati me të keq: - Po ajo është një punë shumë serioze. Madje edhe e rrezikshme! Nuk të shohin sytë se në ç’kushte po luftojmë për t’i shkolluar fëmijët në gjuhën tonë? UDBA po na ndjekë në çdo hap dhe çdo veprim tonin e shpallë armiqësor. Po nejse. E çka u bë mëtutje? - Nuk ju thashë, zotëri redaktor? E kam dërguar atë mësuesen, me të cilën më patë në hollin e teatrit… - Ju pashë dhe mendova krejtësisht ndryshe… thash mos i je pikur e vardisur asaj për dashuri… - Jo, jo për dashuri, por atë e përfitova dhe e binda që t’i hyjë kësaj punës së shpëtimit të vajzës. Ajo ka shkuar në fshat për t’u marrë me shpëtimin e vajzës, por nuk erdhi. Tërë ditën e lume e kam pritur, por nuk u kthye. Prandaj u nisa për në konvikt. - O Zot, o Allah! Oiii! Po si mundet me aq mendjelehtësi të ngucet gjarpëri në kokë, të ngucet dreqi i mallkuar mu aty ku përleshen dy botë! Të thash se edhe koha është e keqe, shumë e keqe. Në kohën kur po luftojmë me aq droe kundër shpërnguljes së imponuar nga propaganda e paparë e s’na lënë ta bëjmë asnjë hap pa na vëzhguar… Me aq papërgjegjësi i ke hyrë një pune shumë delikate, por edhe me naivitet të pashoqë… Bëmirësi duhet t’i matë punët mirë. Të veprojë me konspiracion të plotë e koncepcione të qarta, në mënyrë të organizuar. Nuk na ke treguar fare neve, aktivistëve. – këtë të fundit e tha 65

me zë edhe më të ulët duke shikuar në të gjitha anët për t’u siguruar se nuk e dëgjonte njeri. - Edhe juve, zotëri redaktor, ia nisët me parulla e konferencalizëm të tepruar… - Mos më ndërpre, të lutem, se kam marrë hov! Kam pirë pak më tepër dhe jam qejfli dhe kam dëshirë të flas. Ç’ke bërë ti? Ç’ke pasur të bësh ti, mik i dashur, me atë vajzë të gjorë? Ani të fshatrave të Dervenit? Ç’dreqi të ka shtyrë t’i hyshë kësaj pune të ngatrruar? Ç’heroizëm ke pandehur prej krejt asaj pune të vështirë në këso kohërash? E di se Dervenin e ka rrokë njëfarë enthusiazmi, por ai ende është i plagosur rëndë nga shpërngulja e madhe për në Turqi. Pse nuk paske shkuar e të merresh vesh me arsimtarët e tetvjeçares së atij fshati e tok me ta, në mënyrë legale, të veprosh?! Të paktën të vepronit në mënyrë “legale” siç e quan atë Partia. Tonët jemi. Të flasim më çiltër. Ti e din se këto punë mund të lindin edhe dyshime të mëdha tek organet e sigurimit, më kupton? Kështu, redaktori, i cili i njihte mirë punët, vazhdoi t’i shtrojë pyetje dhe t’i bëjë sqarim pas sqarimi, duke e rënduar me një dozë bukur të madhe qortimi. Po Dashmiri dukej se nuk ia dëgjonte të gjitha fjalët. Ai tashmë ishte hedhur në një teren tjetër. mendimet e tij bredhnin shumë larg. Mirëpo, megjithatë, dikur erdhi në vete dhe tha: - Mjaftë, më, zotëri redaktor! Këto pyetje qindra herë ia kam bërë vetes. Ah, më kanë torturuar gjatë tërë ditës së gjatë, sa e kam pritur mësuesen, i mbërthyer si Prometheu, te shkallët e teatrit sepse e patëm lënë fjalën që aty ta pritsha kur të kthehej nga fshati, por nuk u kthye! Nga ana tjetër, ju kam thënë se ndaj pyetjeve jamë shumë alergjik. Më kanë dërmuar me 66

këso pyetjesh nëpër ato bisedat informative qent e mallkuar. Atë e dini. Edhe juve nuk ju kanë kursyer, megjithëse keni qenë në luftë... dua të them se keni do merita nga Lufta... si korier partizanësh që keni qenë... - Po, po. E di, e di! Vërtetë pak e teprova. ke të drejtë. Për të gjitha ke të drejtë. Më falë! Sinqerisht të lutem, poeti im, më falë! Mirepo, ia fillova ashtu sepse edhe ti ia fillove me poezi… Ah, më falë se edhe unë u humba! - Po. gabimet bëhen, Edhe unë u humba… - Gabimi mund të bëhet kur njeriu punon. Ky gabimi yt qenka bërë, por qoftë për hajr! – i uli fjalët redaktori. - Dhashtë Zoti e u ktheftë puna kah e mbara! – tha poeti. Redaktori, pas një heshtje fare të shkurtër, vazhdoi me zë të ulët: - Mos u mërzit! Mësuesen e re e njohë mirë e jo rastësisht. Ajo njihet me shumë aktivistë. Ajo nuk do të largohet pa e nxjerrë vajzën në dritë, në rrugën e emancipimit. – sikur mori hov redaktori. - Të çlirohemi njëherë e përgjithëmonë prej këtyre shprehjeve të imponuara! – e ndërpreu Dashmiri si të ishte revoltuar aty për aty. Redaktori, edhe pse e kuptoi se ku e kishte fjalën, nuk e bëri fjalë këtë gjë. E dinte se djaloshi me ato fjalë donte të thotë diçka që nuk e kishte thënë asnjëherë më parë. Mirëpo, u përmbajtë dhe e la fjalën përgjysëm. Në shtëpinë e redaktorit u hodhën në një bisedë të gjatë. Nëna e redaktorit kishte shtruar meze dhe pie sikur të festonin për diçka. Redaktori pinte ngapak, kurse Dashmiri thuaja fare nuk e vinte në buzë, por vetëm ia bënte qejfin mikut. Bisedonin seriozisht. Për të shkuar në fshat, nuk mund as të mendonin. Jo se 67

fshati ishte larg dhe se rruga ishte e keqe për të shkuar me veturë, por as që kishin veturë të mirë e as që mund të shkonin e të futeshin atje, ku ishte mësuesja. Pas një bisede bukur të gjatë rreth kësaj pune, u pajtuan me një vendim të një-anëshëm. Mësuesja do ta kryente atë detyrë me sukses. Për rregjistrimin ende ishte herët. Mikeshat, ajo e Zagrebit dhe tjetra e Sarajevës, kishin shkuar te do miq të tyre, veç e veç, prandaj redaktori ishte i lirë atë natë dhe, siç dukej, kishte apetit për të folur e biseduar. - Po të shkojmë natën me tren, do të zgjojmë dyshim te pisat e klyshtë “udbashë”. Do të na lajmërojnë menjëherë e na hëngri dreqi! Kështu. Më kupton? – ia bëri në një çast redaktori thua se kishte harruar se atë e kishte thënë kush e di se sa herë. - Po edhe s’kemi si të hyjmë në atë shtëpi. Mësuesja ka shkuar me kohë dhe dhashtë Zoti e i shkoftë puna mbarë! – shtoi Dashmiri. - Ishallah! Mos bëftë më shumë, të paktën, do ta nxjerrë nga rreziku. Për këtë të jeshë i bindur. E njohë mirë atë. E shkreta! u kthye nga Turqia… - ia bëri redaktori sikur donte të flet me keqardhje për diçka tjetër, por nuk e tha asnjë fjalë tjetër. - Pse e thua këtë, zotëri redaktor? – E pyeti Dashmiri. - Ngusht e ke shtie të shkretën! Aty më shkoi mendja, por s’deshta të ta prishi qejfin në shtëpinë time. Ajo edhe pa këtë, prapa shpinës çdo ditë i ka zagarët e gjahtarëve të “shtrigave”. S’guxon e shkreta ta hapë gojën për asgjë që do të ishte jashta vijës… e ta luajë këmbën për diçka që nuk është në këtë vijë… Më kupton tashti? Për të kanë bërë një dosje të trashë, shumë të trashë. E përcjellin në çdo hap. Mezi presin ta kapin në shtek. 68

- Cili prej nesh, intelektualëve, nuk ka dosje të trashë e që nuk e përcjellin, nuk e përgjojnë? - Po, po. Mirëpo, ajo e ka më keq. Atë në sy e kanë më shumë sepse ajo u duket si lugati, u është kthyer nga Turqia. u duket se fjala e saj do të ketë peshë më shumë se dhjetë të tjerë… - Edhe këtë e di, zotëri redaktor. Po s’e pata çare pa e angazhuar. Ajo ishte më e përshtatshme për të hyrë në atë shtëpi. Nuk pata njeri tjetër më të sigurtë. Juve qet të zënë me ato mikeshat. - Më ranë në qafë! Po edhe unë nuk jam aq i lirë për t’u hyrë këtyre punëve. Sikur më kanë vënë në një “tefter” të veçantë e më konsiderojnë si prijës i aktivistëve. Më kupton? - Ju kuptoj. - Pra, dëgjo! Për mua janë të angazhuar postafat. Më përcjellin në çdo hap. Një ditë do të ma bëjnë kolaçin. Mund që kanë përgatitur ndonjë skenar. Për këtë nuk jam shumë i sigurtë. Si shumë jam dalluar në përpjekjet tona për ta penguar shpërnguljen. Po edhe pa atë, pisat, ma kanë vënë syrin dhe po ma ngushtojnë rrethin, duan të më zënë me faj. Të gjithë intelektualët… dua të them inteligjencinë tonë të re e kanë në sy. Porse nuk ka edhe inteligjentë që u shkojnë për huji. Poqese nuk bëhesh këlysh i tyre, ta venë syrin, ta venë damkën e të shporrin. Këtu është fjala për një gjenocid perfid që ushtrohet mbi inteligjencinë tonë. - Këtë e dijmë të gjithë. - Mirë që e dijmë këtë, por ka që nuk e dijnë se s’duhet ngrënë njëri- tjetrin për interesa personale… - Këtë nuk e luan as topi! 69

Pastaj redaktori filloi t’i numrojë njerëzit e shkolluar, që gjatë atyre vjetëve, siç thoshte ai, e kishin hëngër, ishin burgosur, disa edhe ishin dënuar me vdekje, të tjerët ishin përcjellur, në mënyra të ndryshme, për në botën e jashtëme për të mos u kthyer më kurrë, sidomos për në Turqi. Këtë e kanë arritur, siç thoshte, duke ushtruar presion të paparë me format më brutale e jocivilizuese. Sikur doli një listë shumë e gjatë vetëm e atyre, që mund t’i numronte redaktori. Tashti edhe Dashmiri gotën e zbrazi disa herë. Sikur ishin bërë shumë pesimistë e prandaj gotat mbusheshin dhe zbrazeshin më shpejt. Dikur Dashmiri pyeti: - Pse po na e bëjnë këtë, zotëri redaktor? - Nuk e din, a? Unë e kam kuptuar këtë qysh moti. Inteligjencia është shspirti i popullit. Pra, dëgjo, dëgjo dhe kuptoje: ata duan ta mbysin popullin tonë, mos thashtë Zoti! Po të hyjmë në filozofi, kjo është punë e vështirë të sqarohet. Elementi shqiptar në këto vise i pengon seriozisht. Gjë e thjeshtë. Duan ta hjekin qafet këtë pengesë. More vesh tashti? Kjo punë e fëlliqur ka zgjatur shumë kohë… Do të zgjaste shumë një bisedë e tillë, por ata as nuk kishin kohë e as që ishin majftë të kthiellët, pasi pija e kishte bërë të sajën, ua kishte trubulluar çdogjë, edhe mendjen, edhe sytë. VI Dashmiri sot nuk ishte aq i shqetësuar si para dy ditëve. Nga gëzimi i madh qe rrëmbyer, pasi mësuesja, herët, e kishte dërguar nga fshati djaloshin që t’ia tregojë të gjitha, pikësëpari se vajzën e ka nxjerrë jo vetëm nga 70

dhoma-podrum, por edhe nga kthetrat e fanatizmit, siç shprehej ajo, pastaj, se ajo më është e lirë që të regjistrohet për ta vazhduar shkollën e mesme, duke theksuar se kjo patjetër duhej bërë. Mësuesen po e priste në stacionin hekurudhor, duke pandehur se ajo me vete do ta sillte edhe Zejnën. Në atë kohë bluante me mend: “Këtë të mirë kurrë nuk duhet t’ia harroj mësueses. Kësaj duhet t’i kushtoj jo një poezi, por një poemë të tërë, ndoshta poemën më të bukur. Ka bërë një vepër të madhe njerëzore!” Do të bluante edhe për një kohë të gjatë, por e ndërpreu zëri, i cili e lajmëronte ardhjen e trenit, që po e priste. Njerëzit u bënë gardh në të dyja anët, duke lënë rrugën që shpiente nga njëra derë e peronit te tjetra, te dera e daljes. - Të uroj, mësuese, të uroj! – për së largu bërtiti posa e pa atë vajzë thatanike. Ajo vetëm sa pak e vuri buzën në gaz dhe çau përpara. Sikur ngutej që sa më parë të dilnin nga tollovia e formuar nga pasagjerët dhe njerëzit që pritnin. Edhe ecte edhe i tregonte diç për atë që kishte ndodhur në fshat. Pa u vonuar i tregoi se regjistrimi tashmë mund të bëhej, pasi vajza ishte liruar pa kurfarë kushti. Ai sikur nuk i dëgjonte të gjitha ato që thuheshin, prandaj pyeti: - A kishte qenë me të vërtetë ndonjë shpatë e vjetër në atë dhomën- podrum? - Vërtetë shpata qëndronte e ngulur mes trarit dhe pllaticës. Mirëpo, Zejna nuk kishte pasur se si ta vë në dorë. Në atë dhomën - podrum nuk ka pasur kurfarë hamamxhiku. tavani ishte shumë i lartë…

Kur dolën në sheshin e madh të qytetit, thuaja se mbaroi tregimi rreth shpatës së ndryshkur. Atëherë Dashmiri tha: - Tashti, më thuaj, të lutem, si ia dole që ta shpëtosh? - Ah, sa gabim të madh kishe bërë! Më shtyre të bëhem edhe gënjeshtare, pasi e kisha pa çare që ta marr krejt barrën mbi vete. Mandej, m’u dashtë të bëhem edhe gojëtare e spikatur. Plaku nuk doli ashtu i thjeshtë, vetëm fanatik e konzervativ, siç na e hante mendja. Mësuesi i vjetër i fshatit, nga ana tjetër, më kishte dhënë krahëun me atë që çështjen e kishte nxjerrë para udhëheqësve të organizatave të fshatit. Kështu, t’i bie më shkurt, puna u bë me shumë vështirësi. Mirëpo, tashti më vjen keq, shumë keq, pse e rrënuam atë shtëpi relikte… - Mos të të vijë keq, mësuese! Atë shtëpi e ka rrënuar koha. Në kushtet e sotëme nuk mund të mbahet në këmbë një kështjellë e tillë mesjetare. Ta lëmë njëherë atë anash. Të lutem, më thuaj, Shpëtime, me çka duhet të të shpërblej për të mirën që ma ke bërë, duke më nxjerrë faqebardhë së andejmi ku pata hyrë aq ngusht? Dashmiri thuaja përherë të parë ia përmendi emrin mësueses. Deri në atë çast çdoherë i qe drejtuar me “mësuese”. kjo ishte një shenjë se miqësia e tyre po hynte në një fazë të re. - Shpërblim më të madh? Shpërblim më i madh imi qe fitorja. Mirëpo, tashti e tutje do ta kemi më pisk punën! Regjistrimi duhet bërë patjetër! Më kupton? - Të kuptoj plotësisht. Kjo edhe mua më frikëson. Pisat nuk zihen besë. Ata ku nuk e zgjatin dorën! Mund të na e punojnë e ta lënë vajzën në rrugë. Ajo, siç e di, nuk do të pranojë të regjistrohet në Normale. 72

- Do shohim e do të bëjmë. Deshta të them diçka tjetër. Tashti, Dashmir, shihë e bëru i pamëshirshëm ndaj asaj qenie të re femrore! Vepro ashtu siç bëjnë shpekulantët, të cilët dashurinë e kanë bërë lojë të ndyrë! Të poshtërit! Shfrytëzuesit e pashpirt… tradhtarët e kombit! - E pse po m’i drejton të gjitha këto qortime pikërisht mua, mësuese?! - Të rinjtë e sotëm janë njësoj, të tillë. Vështirë mund të del që t’i të bësh përjashtim. Jam shumë e sigurtë në këtë që do ta them: djemtë e sotëm më kanë hidhëruar shumë! Me sytë e mij e pashë dhe e vërtetova duke dëgjuar me këta veshë se për çka njerëzit ngurojnë për t’i lëshuar vajzat në shkollë. Dyshoj në ty sepse edhe ti mund të jesh një nga ata qelepirxhi të dashurisë së rrejshme. Në ty kam shumë besim, Dashmir. Më falë. Deshta pak të mahitem. Po ka edhe diç tjetër. Ky nuk është i vetmi shkak – pse nuk i lëshojnë vajzat për ta vazhduar shkollimin e mesëm. Xha Dina shpalosi edhe një të vërtetë tjetër të madhe. Ah, sa gjë e tmerrshme! – ia bëri ajo e llahtaruar. - Don t’i ikësh asaj që ma the! - Lëre atë, të lutem! Dashmiri nuk shkoi mëtutje. Ajo filloi të flet me zë edhe më të ulët, duke shikuar rreth e rrotull se mos po i dëgjonte ndokushi. - Plaku vuri në dukje faktin e vërtetë, kur më tha: “Nuk e kam shkollën time!” Kjo është mjaftë për atë që ka mend esull. Këtë e tha sepse e dinte mirë se Zejna dëshiron ta vazhdojë shkollimin vetëm në shkollën e mesme të muzikës e shkollë të tillë në gjuhën tonë amëtare nuk ka. Neve kemi vetëm Shkollën Normale. 73

Po kësaj njëherë për njëherë, s'kemi çka t’i bëjmë. Këtë as që mund ta zëmë në gojë. Fjalën e pata për atë që mund ta bëjmë. Ta ruajmë nderin e vajzave sepse, për ndryshe, është shumë vështirë që të emancipohen ato të fshatrave. - Ah, mësuese, nuk janë të gjithë të rinjtë ashtu siç po i paraqisni! Po unë edhe në ëndërr nuk kam rënë në një shkallë të tillë. - Thash! Për ty nuk mund të flas konkretisht. Atë do ta tregojë koha. – ia ktheu Shpëtimja me seriozitet të madh. - Të lutem! S’ka çka të vërtetojë koha! Të flasim me letra të hapura. Unë Zejnën e konsideroj si motër… si motrën time më të vogël! – Dashmiri fliste duke qarë edhe me zë, pasi ishte prekur shumë keq. - Më falë, të lutem! Nëse kjo është e vërtetë, atëherë, sinqerisht kërkojë falje, Dashmir! – u trondit edhe Shpëtimja dhe filloi të flet me zë të ndryshuar sikur edhe ajo filloi të qajë. - Plotësisht… Më se qintpërqintë! - Atëherë, t’i lëmë këto fjalë për ndonjëherë tjetër. Të ndahemi menjëherë. Duhet të shkoj në shtëpi që të pushoj se po kthehem nga mundimet e ferrit të një lufte të çuditshme. Pasdreke do të shkoj në punë. Në skajin tjetër të sheshit kryesor, aty tek Ura e Gurit, mësuesja ia dha dokumentat e Zejnës për regjistrim. Pastaj u përshëndetën duke i dhënë dorën njëri-tjetrit. Mësuesja foli edhe njëherës: - Të nxitosh sa më shumë. Regjistrimi duhet të bëhet patjetër! Me këtë donte të thotë se vajza nuk guxonte të mbetej në rrugë. Me këtë sikur po hapej skena e re, mbase edhe më tragjike. Mësuesja iku në të djathtë e 74

Dashmiri në të mëngjër. Ky e mori rrugën me hapa të shpejtuar. Po edhe mendjen e vriste se si do të zhvillohej pjesa tjetër e kësaj drame. Po hynte edhe në ujërat e një rreziku tjetër. Ishte shumë i ngacmuar. Një ndjenjë e re po e sulmonte. Mësuesja Shpëtime patjetër të ishte ajo vajza e dikurshme e Normales, që ishte zhdukur atëherë pa nam e pa nishan. Po kjo nuk ishte në rend të ditës. Tashti po i paraqitej një rrezik tjetër. Ky rrezik ishte po aq i madh edhe për vajzën, të cilës ia kishte ndezur shpirtin, duke i premtuar se do ta regjistronte. Tashmë kjo nuk ishte ëndërr. Dokumentet e saj i mbante në dorën e djathtë dhe i shtërngonte fortë. Nuk ishte më vetëm ide, por realitet, një realittet shumë i hidhur. Shkollat patën filluar me mësim qysh para tri javësh. Po hynte java e katërtë. Regjistrimet më ishin harruar. Kujt t’i qasej në derë? Këtu do të fillonte të ngatrrohej edhe më keq fija e lëmshit të quajtur REGISTRIM. U trondit aq shumë sa që për një kohë të gjatë s’mund t’u jipte këmbëve për të çarë për dikah. Te një udhëkryq u ndal. Një dilemë e madhe e mundonte. Kishte edhe punë të tjera. Cilës punë t’i hynte më parë? I vetoi në tru se më së pari duhej t’i paraqitet redaktorit. Sa më parë duhej t’i tregonte se mësuesja nga fshati ishte kthyer me fitore, se vajza do të arrinte nesër ose pasnesër me vëllaun e vet. Ajo do të regjistrohet patjetër, për të mos mbetur as në tokë as në qiell. Për të më, thoshme me mend, s’ka kthim prapa. I la të gjitha punët tjera dhe shkoi për të folur në telefon. Redaktori i tha të shkonte më vonë. Prandaj u nis për në shkollën e mesme të muzikës. Në drejtori iu paraqit drejtorit me dokumentat në dorë. 75

- Djalë i mirë, me keqardhje të madhe konstatoj se ajo vajzë e talentuar për muzikë qenka në rrezik. Mirëpo, duhet të më kuptosh. Kjo shkollë është speciale… dua të them – rast specifik. Këtu pranohen nxënësit vetëm me testime e ajo punë është kryer qysh në gusht, qysh në afatin e parë. - Zotëri drejtor, ju thash se si e ka pasur punën kjo vajzë. Një vit më e ka humbur… - E kuptova. I shohë edhe dokumentat. – i mblodhi supat pedagogu i vjetër. Dokumentat i mori, përsëri në dorë dhe ua hodhi sytë. Dashmiri filloi t’i shpjegojë: - Vitin e ardhshëm, zotëri drejtor, do të bëhet e moshëruar e do të paraqiten edhe pengesa ligjore për t’u regjistruar. - E di. Më vjen shumë keq. Mundësitë dhe dëshirat shpeshë janë të kundërta. Realiteti është i pamëshirshëm. E vërteta e hidhurë! Dashmiri u hutua. Fytyra filloi t’i nxihet. “Realiteti, me të vërtetë, qenka i pamëshirshëm!” Ai sikur u humbë përnjëherë. Drejtori filloi t’i flet: - Djalosh, të thash, për një rast të këtillë do të kisha bërë çkamos. Tashti dëgjo mirë! Do të mundoheni ta regjistroni vajzën në cilëndo shkollë qoftë, kuptohet, të mesme. Kam shpresë, nuk premtoj, në gjysëmvjetorin e dytë, t’ia bëjmë disi. Tjetër rrugëdalje nuk ka. Turrevrap doli dhe shkoi në të gjitha shkollat e mesme, duke mos harruar edhe Shkollën Normale, ku mësimi mbahej në gjuhën shqipe. Kudo e pritën mirë e me fjalë të buta, por askund nuk i mbaruan punë. Kur hyri në një shkollë tjetër, hasi në një qetësi të madhe. Dëgjoheshin vetëm, aty- këtu, zëret e arsimtarëve 76

brënda nëpër kabinete apo salla mësimi, klasa. Zyrën e drejtorit e dinte dhe u nis drejt koridorit të gjatë. U paraqit shumë i shqetësuar. Tashmë i hyri lepuri në bark. Edhe ky drejtor e piriti mirë, si shumë të tjerë. Ky i shpjegoi e ai dëgjoi me fytyrë serioze. Në fund i tha: - Sa më habite, or djalë… Sa mëkat i madh! Pastaj, si edhe të tjerët, i mori në dorë dokumentat, i shikoi me vëmendje, duke i lexuar faqe për faqeje, por, edhe ai, në fund tha: - E shohë. Kjo paska qenë krejt e shkëlqyeshme! Kush e paska penguar atë që e kishte dëshirë aq të madhe?! Kjo pyetje DASHMIRIN e shitoi në vend. Tashti e shihte krejt atë që qe e vërtetë: Drejtori nuk ia kishte dëgjuar fjalët që i patë thënë lidhur me rastin e vajzës. - Ju thash, zotëri drejtor, se familja e saj është shumë fanatike. Kemi hekur të zitë e ullirit derisa arritëm ta nxjerrim nga thonjtë e atij fanatizmi. Mixha i saj është një fanatik i madh, një konzervativ i tërbuar… - këtë ia thoshte drejtorit, kurse në mend i vinte të mendojë: “Krejt këto fjalë janë vetëm arsyetime që mund të thuhen haptazi. Atë tjetrën s’mund ta themi me gojë sepse atë na e kanë mbyllur me shtatë dryna! Ah, ç’prapësi! S’je i lirë ta thuash mendimin tënd që e ke në kokën tënde!’ – Brënda kësaj kohe sikur ishte fundosur në heshtje, pasi edhe nuk kishte folur përderisa po mendonte. - Dreq i mallkuar! – ia krisi drejtori me zë shumë të lartë. Kjo piskëllimë e trishtoi Dashmirin. Aq më tepër u trembë sepse iu duk se tjetri ia kishte lexuar mendimet. Një droje e tillë mbretërontë aso kohe. Fjalën, drejtori, e tha si me vonesë. E pati mendjen te 77

fshatari “fanatik” që paska qenë edhe “konzervativ” i madh. Ai pa i ngritur sytë pyeti: - A është këtu edhe propozimi apo rekomandimi i arsimtarëve? - Aty është, zotëri drejtor. Drejtori, një burrë në moshë mesatare, krejt i qetë, e gjeti fletë- rekomandimin, e ngriti drejt syve e pastaj, duke i ngritur sytë kah djaloshi, i cili ishte ulur para tavolinës së punës, tha: - Ky është mëkati më i madh i njerëzve! Kështu shuhen talentët që na i dhuron natyra e që ne duhet t’u ndihmojmë për t’u zhvilluar. - Jeta e saj ka qenë në rrezik! Ndërhyri Dashmiri i mashtruar se përgjegjëja e drejtorit do të ishte pozitive, pas atyre fjalëve që ia tha. - Më the më parë. Kështu lindin edhe tragjeditë. Mendimet, ndjenjat dhe dëshirat përparimtare, kur vijnë në konflikt me kushtet e këqia, konzervative, të themi, personalitetet me talente të posaçëme ose shuhen dalngadalë ose përfundimisht e humbin jetën tragjikisht. Këto fjalë djaloshin edhe e pikëlluan edhe e ngjallën me shpresë se puna mund kryhej. mirëpo, shpresat menjëherë i këputi drejtori kur tha: - Po çka t’i bëjmë?! Është vonë, dreqi e marrtë! Ky rast më ka prekur shumë keq. Më ka tronditur sa asnjëherë më parë. - Pranojeni, zotëri drejtor, ju lutem! – gati klithi Dashmiri me zë si shumë piskëllues. - Jo, jo. Nuk e di sa mund të jesh i informuar për disa punë. Unë më pak se çdo drejtor tjetër mund ta bëjë një gjë të tillë. Qent e bir qenit më vijnë e më 78

kontrollojnë… Mezi presin të më zënë në ndonjë gabim e të më marrin… Në fund ai vetëm i ngriti supat. Kudo e priti e njëjta përgjegjëje, i njëjti dëshpërim. Është vonë! Ky ishte arsyetimi më i butë, fjala më e ëmbël, në rrethanat e sundimit të një tiranie të madhe, të tiranisë së njëmendësisë së shtetit totalitar. Edhe një herë doli në rrugë i shashtisur. VII Vëllau i Zejnës, Xhemili, të cilit pas të gjitha atyreve që ndodhën ato ditë, dy rrudha i ishin ngritur në ballë, ashtu serioz, u jipte hapave përpara. Shkonte drejt stacionit të trenit. Në dorë e mbante blokun e vizatimit dhe një çantë nxënësish. Shikimin e mbante të rrëzuar para vetes. Dukej se është tretur në mendime të thella. Po. me të vërtetë, kokën ia patë rënduar hidhësira e ngjarjeve të atyre ditëve, që u zhvilluan në familjen e tij më të gjërë, që në këtë fshat të Dervenit po ndodhte për herë të parë, por i rrallë ishte edhe në krejt Dervenin. Një vajzë të jetë aq e flakët për t’u shkolluar sa që ta vë në rrezik edhe jetën e saj. Motra e tij, Zejna kishte bërë njëfarë kryengritje dhe fundi qe – shkatrimi i bashkësisë së madhe patriarkale. Në fillim kjo i vijte si shumë e hidhurë. Pastaj shpirtin filloi t’ia ëmbëlsojë mendimi, kur fajin për këtë rrënim të shtëpisë së madhe ia hidhte vetëm diçkahes së largët. Diku thellë në shpirt i rrinte si bucë ajo që haptazi e kishte shprehur xhaxhai i tij para mësueses, kur kishte thënë: “Po ta kisha shkollën time, ndryshe do të flisnim, apo nuk do të kishte ardhur fare deri te ky muhabet!”. 79

Për njëzetekatër orë u copëtua shtëpia e madhe. Kishte mbetur vetëm me motrën. Të gjitha ishin ndarë në dhjetë pjesë. kushëriri i babës së tij e kishte marrë gjysmën, ndërsa këta mesvete gjysmën tjetër e ndanë në pesë pjesë. U ndanë sendet e tundëshme, toka dhe shtëpitë. Mirë u bë sepse s’kishte se si të bëhet ndryshe. Thoshte me mend. sikur e rëndonte përgjegjësia që do të duhej ta mbajë për motrën. Atëherë tmerrohej. Poqese asaj nuk do t’i shkojë shkolla si duhet dhe, poqese, merr rrugë të prapë, si ajo Mirushja e fshatit në skajin tjetër të Dervenit?! Do të bëhej edhe një mëkat i madh. Rrugën do t’ua mbyllte edhe shumë e shumë vajzave të tjera të kësaj ane. Frika e madhe i hynte në shpirt pa shmangshëm. Ndërsa ecte, kështu, i rënduar nga mendime të këtilla, dikushi nga prapa e thërriti ne emër. Djaloshi e ktheu kryet. Në sy i ra një i ri me rrobe ngjyrëqielli. - Pse po ngutesh, Xhemil? Kemi kohë. - Jam mësuar të eci shpejt. – ia ktheu Xhemili i befasuar. Kur u afrua djaloshi tjetër, pasi e përshëndeti, tha: - Zejna do të mundet të shkojë në shkollë të mesme. - Nëse do të mundet të regjistrohet. - Qoftë përhajr! - Për të gjithë! – ia priti Xhemili. Pas këtyre fjalëve, punëtori filloi të tregojë se populli, siç u thoshte ai fshatarëve, me të vërtetë këtë gjë e çmonte pozitivisht. Xhemilit i vijte mirë që njerëzit nuk kishin qëndrim të kundërt e që e miratonin fitoren e motrës së tij. - Po, po, por ata Zejnën e marrin si rast përjashtimi. Dua të them se këtë mendim e kanë vetëm për të e jo edhe për të gjitha vajzat tona. 80

- Sidoqoftë, fshatarët janë pajtuar me këtë akt. Ata presin që Zejna ta kryejë shkollën e një ditë të kthehet si mësuese e nuzikës. - Dhashtë Zoti e u bëftë siç dëshirojnë! Po ajo ende nuk ka shkuar për t’u regjistruar. - Do të bëhet. – tha tjetri me optimizëm. Së largu dëgjoheshin tingujt e harmonikës së vjetër të Metë Magjupit. Grumbullit po i afroheshin edhe Xhemili me punëtorin e ri. Dikushi, që nga mesi i turmës, u foli të tjerëve e me atë u ndërprenë të folurat e të qeshurat e disponimit të mirë mëngjezor. Si të afroheshin njerëz me peshë të madhe, zhurma u shua. Shumë fytyra u kthyen drejt tyre. Një djalosh bëri me dorë. Një shtek u hap. Ai, djaloshi fytyrëkuqëlosh, u lëshua drejt Xhemilit dhe filloi ta përqafojë me të madhe e përzemërzisht. Kjo e habiti Xhemilin. Po ai e bënte të vetën. Ia mori dorën dhe ia ngriti lartë, duke thënë: - Metë Magjupi, kalle harmonikën, kalle! Ja, sot, ja kurrë! Fliste me zë shumë të lartë e plotë gazmend. Papritmas, pesë- gjashtë fytyra të gëzuara u lëshuan drejt tyre me të qeshura e hare. Xhemilin e ngritën në duar. Harmonika binte, lozte. Shpërtheu kënga. Njerëzit gëzonin. Tashti u afruan edhe më shumë punëtorë e udhëtarë të tjerë. Dikushi hidhte nga ndonjë parullë e tjerët brohoritnin. siç dukej po e festonin rastin e Zejnës. Zihej ngoje thyerja e akullit. Pra, kremtohej, ashtu spontanisht, hedhja e hapit të parë në atë fshat drejt shkollimit të mëtutjeshëm të vajzave. Mirëpo, sikur i frikoheshin kësaj hareje. Mund të ndodheshin spijuna e bashkëpunëtorë të mallkuar 81

edhe në këtë mes. ata edhe mizën e bënin buall. Mund ta hante dreqi ndonjërin prej tyre. Kjo ceremoni e rastit qe jetëshkurtër. Treni i udhëtarëve fishkëlloi në brrylin e fundit para se të arrinte në atë vend, ku ndalej. Harmonika pushoi. Njerëzit u përzien me lëvizje të shpejta. Nguteshin. Ndodhia në stacionin e trenit e frikësoi edhe më shumë. E trishtoi, madje. Zejna, patjetër, do të duhej të regjistrohet, patjetër do të duhej ta kryejë shkollën. Mori vendim që të mos shkonte në shkollë edhe dy ditë të tjera. Do t’i duhej që t’i kushtonte vëmendje punës së Zejnës. Së pari do ta gjente sa më shpejt Dashmirin. Ai i kishte marrë dokumentat e Zejnës. Me ngutje hypi në tren, si të gjithë. … Dashmiri me vrap u gjet në zyrën e redaktorit. Në të i patë lidhur të gjitha shpresat. Heshtja dhe zbrazëtira që mbretëronin me tërë befasinë e pakëndshme edhe e tronditën, e hendikepuan. sikur qe shkruar që atë ditë ta goditnin vetëm befasi të pakëndëshme. Redaktori nuk ishte në zyrë. Nuk u ulë edhe pse qe shumë i lodhur dhe mezi qëndronte në këmbë. Filloi të endet me nervozitëm. “Ku paska shkuar! Ku?!”. Papritmas e sulmuan mendime të zymta. Sikur filloi të dyshojë edhe në sinqeritetin dhe besnikërinë e mikut të tij të madh. Ende pa u zhytur mirë në këso mendimesh, u hap dera. Një punëtorë tjetër i Redaksisë, pa u befasuar, i tha: - Tungjatëjeta, Dashmirë! Menjëherë paske ardhë?! - Tungjatëjeta! Nga zorti erdha menjëherë… por redaktori nuk më paska pritur… më paska ikur!

- Mos u mërzit. Nuk është nga ata që bëjnë lak. Më tha që të shkosh në shtëpinë e tij, në banesë. Aty ta presësh poqese nuk do ketë arritur. A je mir? - Mirë të themi! - E shohë. Zotëri redaktori është angazhuar për atë punën tënde, prandaj është edhe i shqetësuar shumë. I shkurtoi fjalët dhe i ra e doli. Rrugën e mori me ngutje. Para se të shkonte te shtëpia e redaktorit, i duhej të shkojë e të takohet me Xhemilin. Në stacion më të afërt të autobusave nuk u ndal dhe vrapoi në këmbë. Në Sheshin e Lirisë, vërtetë, u gjetë me të dhe u përshëndet e pastaj i tha. - Më duket se më paske pritur si bukur gjatë?! - Jo, jo. Tashti sa erdha, por s’do të mërzitesha edhe sikur të vonoheshe. Më parë më thuaj, ku qëndron puna e regjistrimit, Dashmir? - Ende nuk kemi rezultate konkrete. Vetëm premtime. Ka mbetur që të rregullohet tashti e tutje. Po atje, në fshat, si janë punët? A u qetësuan shpirtërat e njerëzve? - U ndamë! Shpirtërat, ca u qetësuan e ca të tjerë janë shqetësuar edhe më shumë, por nga entuziazmi. Njerëzit po interesohen për shkollimin e Zejnës. - Për atë që jeni ndarë, mos të të vijë keq! - Megjithatë, më vjen shumë keq. - Po ta lëmë njëherë këtë bisedë. T’i kthehemi punës së regjistrimit. Më ka kapluar një frikë e madhe. Këtë deshta të ta them. E din, nuk dua të shkaktoj panikë… por… - Edhe mua më ka kapluar e njëjta ndjenjë frike. Dashmir, fshati po e feston fitoren… regjistrimin. Kjo më ka frikësuar aq shumë sa që mezi prita të të gjej. 83

Dashmiri as që u mundua ta fshehë frikën para shokut të tij më të ri. Ai fshani thellë e pastaj tha: - Kam mund ta marrë me mend. të thash. Rezultatin e regjistrimit do ta marrim vesh më vonë. A do të shkosh në Prishtinë? - Jo. - Humbe disa ditë mësim. Më vjen keq! - Si mund ta lë këtë punë e të shkoj? Pasi ngutesh, ku të takohemi, pra, dhe kur? Tek ura e Gurit. Në ora katër. U ndanë duke ia shtërnguar dorën njëri-tjetrit përzemërsisht, si të ishin dy shokë të vjetër. VIII Edhe ziles i ra me nervozizëm. Në koridor të ndërtesës priste me padurim. I dukej se hapja e derës po vonohej me orë të tëra. Nuk ishte e vërtetë. Plaka, nëna e redaktorit, atë e hapi menjëherë dhe i tha që të urdhëronte brënda. Ai hyri dhe u ulë në vendin ku ulej përherë. Plaka, pasi u përshëndet, doli për t’i bërë një kafe, pasi nusja ishte në punë, ndërsa e bija kishte shkuar në fakultet. Kur u kthye ajo e gjeti shumë të mërzitur dhe, prandaj, menjëherë i tha: - Mos u mërzitë. Meta do të bëjë çdogjë që ta kryejë atë punë. - Kam besim në të, nënë, besoj… Pastaj ajo filloi t’i tregojë: I biri kishte folur e biseduar me shumë njerëz; shumë kohë kishte ndejtur me telefon në dorë; kishte kërkuar dhe kishte folur me shumë shokë e dashamirë; kishte folur për njëfarë promblemi serioz, për njëfarë regjistrimi, duke i lutur që t’ia zgjatnin dorën, t’ia kryenin atë punë. Djaloshit 84

këto fjalë i dukeshin të kota. Sikur ishte humbur për t’ua gjetur fijen këtyre orvatjeve, që i dukeshin shumë abstrakte, por nëna e redaktorit, përnjëherë, e ndërroi temën, kur tha: - Sonte presim për darkë shumë mikesha dhe miq të Metës. Dashmiri këtë pohim kurrë nuk do të kishte dashur ta dëgjojë. Mirëpo, edhe pse kjo më pak se çdogjë në botë do ta kishte interesuar në këso çastesh, përsëri, pyeti: - Cilët na qenkan ata miq dhe ato mikesha, nënëloke?! - Për besë, s’e di mirë, por e mora vesh se për nderë të do mikeshava, djali do të shtrojë darkë. - Unë ika! Më falë, nënë- loke, pse bërtita, por nuk mund të qëndroj as një minutë! - S’ke ku të shkosh! Do të pishë kafen dhe do ta presish Metën. Ai nuk është fëmijë që të mos i merr punët me gjithëmend. Rri! Dashmiri pa s’pa, iu dashtë të pajtohej me fatin. Filloi ta vret mendjen se për cilat mikesha ishte fjala. Për këtë gjë nuk pati nevojë ta lodhë shumë trurin, pasi e dinte se ato ishin mikeshat, njëra nga Zagrebi e tjetra nga Sarajeva, të cilat i kishte parë me redaktorin në teatër. Përnjëherë u hap dera si me hov. U çfaqë njeriu i veshur në mënyrë elegante, me frizurë të rregulluar si është më mirë, trupgjatë e fytyrë vezake, me mustaqe të mëdha. Dashmiri brofi shumë i lehtë, si t’i kishte flakur të gjitha, dhe u përqafuan. Ashtu përshëndeteshin sa herë që të shiheshin, por sikur kjo t’u ndodhëte edhe disa herë në ditë. Pastaj zoti i shtëpisë tha: 85

- Sonte jemi në darkë tek unë, zotëri poet. Edhe ti duhet të vijsh e do të vijsh medoemos. Këtë deshta që ta them, kur të kërkova të më paraqitesh në punë. - Ju falëmnderit, zotëri redaktor! – ia ktheu Dashmiri i befasuar keq, madje edhe i hidhëruar. - Ashtu, pra, të vijsh patjetër. Këto fjalë redaktori i tha, duke ia zgjatur pakon e hapur të cigareve “Virgjinia” dhe ia ndezi cigaren duke i shprehur urime për suksesin që kishte arritur mësuesja në fshat. - U morëm vesh për sonte. Ashtu? - “Ashtu”, por nuk është ashtu sepse nuk u morëm vesh fare! Më thua të vij në darkë e darkës nuk do t’ia ndiej fare lezetin. Jam ngirë me helm gjatë tërë ditën e lume. Tashti sa u ktheva nga rruga e turturave të mëdha, që e bëra nëpër të gjitha shkollat e mesme të qytetit. Mandej, duke u kthyer u takova edhe me vëllaun e asaj vajze këmbëngulëse. Ai m’i shtiu ethet edhe më keq. Më tha se fshati e feston këtë ngjarje si fitore. S’mund ta fshehi frikën. Ata e dinë se vajza është regjistruar, por është pritur vetëm leja nga familja. E kanë shpallur për fitore, pasi kjo vajzë është e para që nga ky fshat po shkon në shkollë të mesme. Një gjë e këtillë më ka çmendur edhe më keq, zotëri redaktor! Si mund të mos shqetësohem, si?! - Ke të drejtë që je i shqetësuar, por mos u ngut, poeti im! Pikërisht për këtë punë kam vrapuar poshtë e lartë. Nga shtëpia me telefon kam folur me të gjithë miqt e mi. Fatkeqësisht përgjigjjet nuk janë për t’u gëzuar. Megjithatë, kësaj pune nuk ia kam frikën. Do t’ia bëjmë çaren, me Allahun përpara.

- Ah, më duket se nuk është e mjaftueshme ajo përpjekje! Me telefon nuk mund të merresh vesh si me gojë. Puna është shumë serioze. - Po ti, zotëri poet, nuk prite që të të tregojë deri në fund. Nuk e lashë vetëm me atë që e bëra me anë të telefonit. Kam shkuar dhe kam biseduar në katër sy gati me të gjithë ata që ke folur ti. Njësoj më janë përgjegjë. S’ban se s’ban! Kam biseduar, madje, edhe jashta qytetit, me shkolla të mesme, mendoj. Po edhe jashta Republikës, madje. Përgjigjja e shkurtër – “është vonë” – m’i ka shkatrruar nervat, për besë. – thoshte redaktori duke i fshirë djersët me fasoletën e bardhë që gjatë tërë kohës e mbante në dorë. - Dhe më thua që patjetër të vij në darkë, pashë Zotin! Nuk më thua të shkoj e të mbytem në Vardar! Kjo do të jetë disfatë edhe më e madhe sesa vajza të mbetej në shtëpi. Është vdekje për mua po edhe për të gjithë aktivistët! E vërteta e shëmtuar do ta merr dhénë… Dashmiri u ulë. Lëshoi bryllin në suprinën e tavolinës së ulët, ballin e mërrolur e mbështeti në shuplaka. Redaktori e shikoi me keqardhje të madhe. Këto ishin të vërteta. Sa e madhe do të ishte e keqja sikur vajza, e nxjerrë nga shtëpia, të mbetej në udhëkryq! Pa u menduar sa duhet seç do të thotë, ia shkrrepi: - Njëqintë herë të kam thënë, mos u bën pesimist, poet! - Ju thashë, çështja është shumë serioze! Do të dështonte krejt puna jonë edhe në përpjekjet e mëtutjeshme. Çka do të thonë fshatarët atëherë? Fjala do të bartet gojë më gojë e do t’u shkojë të gjitha fshatrave. Ç’do të bëjë vajza, po ta humbë edhe këtë vit shkollor?! 87

- Mos u nxehë kaq shumë, poet! Mu për këtë të thash se patjetër duhet të vish në darkë. – sikur iu ngërmua redaktori Dashmirit. - Për të ma hequr mërzinë?! - Mos folë me ironi, të lutem! Jo për ta hequr mërzinë, por aty, në darkë, e kemi shansën më të mirë e ndoshta edhe të fundit. Këtë e them se, me siguri, kur në darkë, para njerëzve më eminentë të arsimit e të kulturës, do të shtrohet kjo çështje, do të gjendet edhe zgjidhja fatlume. A dëgjon, të lutem?! Nuk po fantazoj. Kjo nuk është imagjinatë. Ky është realiteti i sotëm, në këto rrethana, kur punët kryhen me njohësi e lidhje. A kupton? - Tashti sikur më duket se jam në ëndërr. - Mos thuaj ashtu! Dëgjo mëtutje. Zonja nga Zagrebi, po edhe ajo nga Sarajeva, sinqerisht janë të prekura prej çështjes dhe gjendjes së vajzës, Kur u largove ti nga teatri, u tregova pak për punën e saj. Me këtë dua të them se kam punuar në këtë drejtim. Këtë çështje e shtrova edhe dje në drekën që e shtroi në hotel drejtori i Operës. Të gjithë dëgjuan me vëmendje dhe interesim të madh për atë që ka ndodhur në fshat. Madje, zonja nga Zagrebi nuk e hiqte nga goja vajzën. Në këtë mënyrë tregonte se sa ishte e prekur. Ndoshta kjo ndodhte pikërisht pse fjala është për një talente të rrallë për muzikë dhe për art në përgjithësi… - Çka mund të bëjë me atë interesim abstrakt?… - Mos më ndërpre, të lutem! T’i bie më shkurt Zejna duhet të vijë në darkë. E ka kërkuar zonja nga Zagrebi. A mund të vijë ajo sonte? - Mundet. Me vëllaun e saj e kemi lënë takimin në ora katër. - Mrekulli! Mrekulli! – bërtiti redaktori. 88

Shumë i gëzuar shkoi drejt vitrinës për të marrë pije. Pak para se ora të bëhej katër, Dashmiri u gjet në vendin e caktuar. Aty e priste Xhemili. - Si është puna? – pyeti ai posa u ulën së bashkn skaj sheshit. - Ende nuk dihet, por do të bëhet. Ka shumë gjasa… Redaktori më tha se Zejna patjetër duhet të vijë sonte në shtëpinë e tij. Kjo bëhet sipas kërkesës së një drejtoreshe nga Zagrebi. - Lidhur me regjistrimin? - Po, po. Pikrëisht për të. - Si ngatrrohen këto punë?! - Ngatrrohen, por edhe shkatrohen. Mos ta zgjatim. Ti, nëse ke tren, sa mëparë duhet të shkosh e ta marrësh motrën. - Kam tren dhe ika menjëherë, pra! - Shko e udha e mbarë! Djaloshi me çantë në dorë u dha këmbëve në të djahtë, kurse tjetri në të mëngjër. Ky shkonte duke e vrarë mendjen lidhur me darkën te redaktori. … Telashet, sikur janë të prira, ta ndjekin njëra- tjetrën. Nuk i bëri as dhjetë hapa tutje, kur qe, një burrë i veshur me pallto po edhe pantalona bojë-kafeje i doli përpara. Atëherë i ra ndërmend se atë e njihte mirë. Tipi i tillë kurrë nuk ia kishte prerë rrugën për të mirë, për t’ia ndrequr ndonjë punë, por vetëm për t’i prishur. Ishte njëri prej atyre që shumë herë e patën thërritur në biseda të gjata e të mundimshme. I shkoi mendja se edhe kësaj here, në aktivitetin e mundimshëm për ta nxjerrë në dritë një vajzë fshati, e kanë përcjellur. O Zot i madh, o Prendi! Ia bëri në vete. Pa një pa dy, burri me mustaqe të shkurtëra, i tha: 89

- Të kam lyp e kërkuar në qiell e të gjeta në tokë. Pikërsiht në qendër të qytetit. - Nuk më the, së pari, një “miredita”! – ia priti Dashmiri thuaja se nuk po dronte fare. - “Miredita!”. Këtë e pata ndërmend dhe pa e bërë nuk do ta lerësha. Duhet të bisedojmë. - A bën ta lëmë për një ditë tjetër? Sot jam edhe i lodhur. Kam pas një ditë shumë të mundimshme, kam vrapuar pas një pune shumë të ngutëshme. - E di. Mund ta marrë me mend. Je zhytur në do ujëra, ku s’është dashtë të hyshë. patjetër duhet të bisedojmë, - tha burri, të cilit fytyra i mori një pamje shumë serioze. “Ka mundësi që ta dijnë! Këta qen çka nuk merrin vesh. Po kjo nuk është diçka që i prek punët e tyre”. Mendoi Dashmiri. - Thash. Po të mos bëjë, mund të bisedojmë. Nuk e pranoj se jam zhytur në asofarë ujërash, që thua. Prita që të më pyetni për punën e studimeve. Kam kërkuar do shënime për një provim për të cilin mungojnë tekstet universitare. Po edhe jam lodhur përgjithësisht. Kjo është e ditur për studentët. Mandej edhe jam i ftuar në darkë te një mik. Mos ta zgjas. Po të mendoni se biseda jonë nuk do të jetë e gjatë, mund të ulemi diku, në ndonjë kafene. - Nuk mund as ta anulojmë e as të ulemi. Bisedën do ta bësh me kryeshefin e sektori tim të sigurimit. Kjo bisedë duhet të bëhet në zyrën e tij. Me të do të bisedoni në katër sy. Mbase ai mund që edhe të ndihmojë në çështjen për çka je angazhuar dhe po e fshehë prej meje… - Për çka e keni fjalën, shoku Hilmi? 90

- Bah! Sikur nuk të shkon mendja! Për regjistrimin e asaj vajzës së Dervenit. - Po, po. Më doli mendësh. Ai mund të më ndihmojë edhe në këtë gjë. E di. Mirëpo, unë sikur nuk dua që ndonjëri prej jush të më ndihmojë. Ju, një e jipni, dhjetë i kërkoni, si kundërvlerë. Këtë ua kam thënë. S’dua të bëhem spijun… Pikë! - Jo spijun, por bashkëpunëtor! Këtë shtet duhet të gjithë ta ruajmë. Të gjithë. Në këtë s’ka dyshim. T’i lëmë anash këto e të shkojmë që të mos vonohesh për në darkë te redaktori Metë. Dashmirin e përshkuan mornica të ftohëta. “Edhe këtë e paskanë marrë vesh klysht!” Tha në vete. Pastaj pohoi: - Ashtu është. Te zotëri redaktori Metë. Ftesa gojore për në organet e sigurimit, Dashmirit i erdhi si rrufé në qill të këthiellët. - Kemi shumë të dhëna se ka marrë hov një aktivitet shumë i gjërë në këto anë, duke vepruar jashta vijës së Partisë po edhe të programit të pushtetit, që punon sipas Kushtetutës, ligjeve dhe dispozitave ligjore. – ishin fjalët e para të kryeshefit, kur më qenë përshëndetur dhe Dashmiri qe ulur në karrike. - Më thuani pak më qartë, shoku kryeshef, ku e keni fjalën dhe çka duhet të bëj unë? Këtë njeri, gjithashtu me mustaqe të shkurtëra, ai e njihte mirë, me emër dhe mbiemër. Kush e di se sa herë e patë thërritur në këso bisedash. Shpeshë i patë caktuar edhe detyra konkrete edhepse Dashmiri asnjëherë nuk ia kishte kryer. - Na duhen njerëzit, që po e bëjnë këtë punë armiqësore. Po e fajsojnë pushtetin dhe Partinë për shpërnguljet e turqëve, ndoshta edhe të ndonjë 91

shqiptari, për në Turqi. Pastaj edhe për shkollat në gjuhën e pakicave si shumë e kanë ngritur zërin jashta asaj që e ka rregulluar shteti dhe Partia. - Për të gjitha këto tashti, për herë të parë, po dëgjoj. Se dikushi ka agjituar për t’u shpërngulur për në Turqi, kam dëgjuar. Mandej, kam dëgjuar se është folur se pushteti ato agjitatorë nuk i pengon. Edhe për këtë kam dëgjuar. Sa është e vërtetë, nuk e di. Për dërgimin e vajzave në shkolla fillore dhe të mesme, gjithashtu, kam dëgjuar se arsimtarët u flasin prindërve. Një rast edhe vetë po e përjetoj. U angazhova edhe unë, por mendoj se kjo punë nuk është as kundër Partisë e as kundër shtetit e pushtetit. Ne po luftojmë kundër fanatizmit, konzervativizmit… - E di edhe atë. Mirëpo, e keqja qëndron pikërisht në atë se për këto punë është caktuar se kush çka duhet të bëjë e jo kujt si t’i kujtohet. E kemi luftuar dhe do ta luftojmë anarkinë. Aty mund të bëhen edhe punë armiqësore. Pas një copë here, sa u morën vesh lidhur me këto punë të përgjithëshme, kryeshefi kaloi në punët konkrete. Menjëherë pasuan pyetjet për emrat e shumë të rinjëve intelektual shqiptarë. Me atë Dashmiri kuptoi se fjala ishte për një kundëraksion. Duhet të pengoheshin aktivitetet, që kishin nisur në mënyrë jo të organizuar, por dita me ditë i afroheshin edhe punës së organizuar. Në atë çast i faktoi në tru: “Tridhjetë e tri shkolla të mesme… me një” sa kishte për ata e një për shqiptarë. Mirëpo, nuk shkoi mëtutje, pasi edhe mendimit të tillë ia kishte droen në një vend të tillë, ku e patë thërritur. Ndoshta për një kohë të gjatë kishte qenë i humbur, por bashkëbiseduesi nuk e 92

kishte pikasur atë gjë. Kur kishte heshtur kryeshefi, Dashmiri, tha: - Krejt në rregull. Siç thatë në fillim, mund të bëhen edhe punë armiqësore! Por, nëse nuk më kapni në fjalë, edhe disa organe të shtetit mund të gabojnë… - Kjo është temë tjetër dhe e gjërë. Ta lëmë anash. Deshta të të pyes edhe për njërin… Ah, po, po. Më duket se e njef redaktorin Metë. Është apo s’është kjo e vërtetë? - E vërtetë. Madje sonte tek ai jam i ftuar në darkë. Do të shtrojë darkë për nderë të dy mikeshave, njërës nga Zagrebi e tjetres nga Sarajeva. Të tjerët nuk i di. Më tha se do të vijnë eminentët e kulturës dhe arsimit të qytetit e të Republikës. Besoj se aty nuk do të fliten fjalë armiqësore… Kryeshefi i sektorit përkatës të shërbimit të sigurimit sikur nuk ua vuri veshin këtyre fjalëve, jo se nuk e interesonin, por të tillë e kishte metodën e punës. Ai u hodhë në një bisedë tjetër, thua se i harroi ato të mëparëshmet. Në atë çast pyeti: - A është e vërtetë se fshatarët nuk i lejojnë vajzat të shkojnë në shkolla të mesme po edhe, aty- këtu, në shkollat fillore? Për në shkolla të mesme, ka dalë fjala, nuk i lëshojnë pse nuk ka shkolla në gjuhën amëtare, a është kjo e vërtetë? - Nuk e di, për besë! Por mund të jetë e vërtetë. Feja tek ata ka kaluar në fanatizëm. - Mirë. Ç’deshta të them, të të pyes për diçka tjetër? Hë, dëgjova se ke nevojë për një ndihmë. Për regjistrimin e një vajze nga fshati. Tashti është bërë vonë, por ma merr mendja se do të arrijmë ta ndreqim atë punë. E din. Do të angazhohesha sikur edhe ti të 93

angazhohesh për punën tonë. Neve na duhen ndihmës, na duhen bashkëpunëtorë. Ti je i mirë për këtë punë… - Jo! – e ndërpreu Dashmiri dhe kur pa se ai nuk reagoi, shtoi: - jam shumë i zënë me punë si student i vitit të katërtë dhe më duhet t’i kryej studimet. Dua të them se nuk kam kohë për angazhime të tilla. Po të doni, mund të më ndihmoni. Asaj pune nuk duhet dhe s’dua t’i kushtoj më shumë kohë. Ajo vajzë e ka vëllaun e vet nxënës të shkollës së mesme dhe ai mund ta bëjë atë punë. - Mirë, mirë! – ia priti kryeshefi si me inat. Pas një trohë kohe ai e ngriti kryet drejt fytyrës së zymtë të djaloshit dhe filloi të flet thuaja se nuk qe prekur fare nga reagimi i rrëmbyeshëm me të cilin e bëri refuzimin Dashmiri e pastaj tha: - Do të mundohem. Do të bisedoj me disa miq. Është mjaftë vonë. Megjithatë, shpresoj se do ta mbarojmë atë punë. Edhe ti do të angazhohesh që t’i mbledhësh ca të dhëna që na duhen. Sot një javë eja pa të ftuar. U morëm vesh. Mos vonohesh për në darkë. - Siurdhëroni, shoku kryeshef! - Ashtu. Mirë. – ia bëri shkurt kryeshefi. Pastaj ia dha dorën dhe në vend se ta përshëndetëte, e uli përsëri djaloshin që qe ngritur në këmbë i bërë gati për të dalë. Atëherë pasuan detyrat më konkrete. Thënë shkurt e trup: emrat e të rinjëve, që i kërkonin ata për “të biseduar” për qëllime “informative”. Po edhe kjo nuk e habiti Dashmirin. Ata ishin këmbëngulës në kërkesat e tyre. Dëgjonte i ulur, por rrinte si në therra. IX Tri orë më vonë, në banesën e redaktorit, njerëzit u mblodhën për darkë. Ata filluan të pinë. Biseda e 94

përzierë me të qeshura të zëshme shpërtheu që në çastin e parë sikur u derdh një thes me arra të thata. Mikesha nga Zagrebi, që në fillim, përpiqej ta përfytyrojë Zejnën, vijat karakteristike të fytyrës së saj të njomë, trupin, zërin dhe pak nga pak, i doli para syve një tërësi mahnitëse, buzët e njoma, sikur mundoheshin të thotnë diçka, të luten për diçka, të kërkojnë ndihmë për ta realizuar njërën nga të drejtët më elementare të njeriut të ri të bashkëkohësisë. Prandaj, edhe mëtutje, rrinte e menduar, por edhe e shqetësuar. Kjo plagë e vjetër e patë ngacmuar shumë. Edhe më keq u ngacmua, kur i ra ndërmend për atë që mësoi lidhur me talentin e rrallë të saj. herë-herë hidhej dhe e vriste mendjen edhe për fatin e keq të qenies së re femërore. Pastaj, fillonte që, përsëri, ta përfytyrojë atë vajzë nga fshati dhe ta krahasojë me veten, ashtu siç kishte pas qenë në ditët e paraluftës, kur kishte hequr të zitë e ullirit deri sa nuk e pat arritur qëllimin për ta marrë rrugën e mbarë, të ulej në bankat e shkollës. Disa herë mendja i ike nga ajo se vallë kjo vajzë i ngjanë asaj të dikurshmes nga Banja Lluka? “Kam qenë një vashë syzezë e shumë simpatike. Vallë do të jetë e tillë edhe kjo, që më ka hyrë kaq shumë në zemër e në tërë shpirtin, ende pa e parë?” Pastaj hidhej në diçka tjetër. Vrerërosej, kur i ikte mendja se mos fshatarja, për të cilën qe bërë fjalë aq shumë, ishte ndonjë talent i grumbulluar në ndonjë trup të pazhvilluar, të djegur e të rritur si mos më keq, si kullosa nën gur, me ndonjë fytyrë të rreshkur e të zhubravitur, që aspak nuk i ngjanë asaj qenies së re të dikurshme nga Banja Lluka. Këto mendime herë-herë e tmerronin. Ato ishin vetëm vëgime që i paraqiteshin si fytyra të zbehta, si nëpër një mjegullirë apo si pas 95

gotës së mbushur me një pije të ngjyrosur sa pak mbi tavolinë. Hidhëte shikimin rreth e rrotull dhe pa ndalë shikonte mobiljet më moderne e të rregulluara sipas fjalës së fundit të modës, por kjo nuk e çudiste. Ajo e njihte mirë redaktorin. Në fund atë shikim të trishtuar e përplaste te dera e salonit. Diku mbi vitrinë e ngacmonte një harmonikë që pushonte e mbyllur fortë në kutinë e saj të zbukuruar, po edhe një violinë e futur në futrolë. “Nuk erdhi. Pse nuk erdhi?” Pyeste në vete sepse ende nuk i shkonte mendja se ende nuk është koha për t’u shqetësuar. Nuk qe bërë vonë. Prandaj këtë pyetje nuk ia shtronte zotit të shtëpisë, nikoqirit. Redaktori, siç dukej nga ajo që shpesh ia hidhte sytë, e kishte pikasur se për çka mikesha nga Zagrebi rrinte si në therra. Tevona u shtruan edhe supa, sallata dhe gjellërat. Njëra pas tjetrës u mbushën edhe gotat e birrës. Miqt e mikeshat filluan të hanë e të pijnë duke folur e qeshur zëshëm. Bisedonin gjithënjë e më lirë. Ende vazhdonin nën ndikimin e asaj tragjedie njerëzore, si temë psikologjike që patën, pak më parë në bisedën e gjatë. Kjo ishte tema që kishte të bëjë me shuarjen e talenteve, të cilët mbeten të pazhvilluar e të pazbuluar fare nëpër dhiaret e kohës. Në mënyra të ndryshme, kush si mundej, thurnin rrëfime të prekëshme, të gjata apo të shkurtëra, lidhur me ngjarje të tilla, që kishin të bëjnë me shuarjen e talenteve. Mikesha nga Zagrebi, si të ishte mërzitur prej të gjitha këtyre fjalëve, hante e pinte në heshtje, ngathtë, si paqejf. Kohë pas kohe në vete pyeste: “Pse nuk erdhi Zejna?!” Ajo tashmë ia kishte mësuar dhe ia kishte mbajtur mend edhe emrin. 96

Nuk zgjati shumë. U dëgjua zilja. Pastaj u hap dera e jashtëme e banesës. Mandej u dëgjuan edhe ca zëre njerëzish. Motra e redaktorit e hapi derën e salonit dhe ia bëri me krye vëllaut që të dilte. Ky u ngrit menjëherë dhe pasi mori leje doli me nxitim, sikur të dyshonte se mos kishte ndodhur diç e pa dëshirueshme. Tashti më edhe ai vetë patë filluar të shqetësohet nga vonesa e ardhjes së të rinjëve nga fshati. Motra në paradhomë i tregoi se vajza erdhi me Dashmirin dhe me një djalë tjetër. Ata kishin hyrë në dhomën e fjetjes së saj, pasi do ta pritnin edhe vajzën tjetër, mësuesen. Mikesha nga Zagrebi nuk priti shumë. Edhe ajo u ngrit dhe doli. Në paradhomë hasi në redaktorin, i cili i tha: - Zejna me vëllaun e vet dhe me poetin paskanë ardhur! - Ku janë? /Ku është fshatarja e re?/ - pyeti ajo me një zë jo të rëndomtë. - Në dhomën tjetër. – ia priti duke bërë me dorë, redaktori, drejt një dere. Në dhomë u gjetë ballë për ballë me tre të rinjtë, që ende rrinin në këmbë. Vajza ende dukej e shashtisur. Ajo ishte e veshur me një fustan të zi e me jakë të bardhë, mu si nxënëset e shkollave të mesme, kur marrin pjesë nëpër grupe kënduese apo në kor, në krye nuk mbante shami, flokët i kishte zënë gërshetë në një bistek të trashë e që i varej shpinës si gjarpër i zi dhe dukej sikur kokën e kishte futur në shtëllungën e dendur të flokëve; fanelën e kishte në dorë; në këmbë kishte do çorapë të bardhë dëborë. Mikesha nga Zagrebi u step e mahnitur, kur në sy i ra një vajzë e lartë, e drejtë si selvi, e zhvilluar si balerinë e stërvitur gjatë kohë. Cuca shikonte pa u turpëruar. Mikesha nga Zagrebi, në fillim, u befasua: para syve të saj 97

qëndronte një qytetare e vërtetë. Iu duk se në të shihte pikërisht atë vajzën që kërkonte, mu atë që dikur kishte qenë ajo vetë. - Ti je Zejna. – i tha pahamendje. - Siurdhëroni zonjë, unë jam Zejna! – ia ktheu ajo, duke e shikuar drejt e në bebëza të syve. - Zejna! – thërriti zëshëm, duke ia dhënë dorën dhe shtoi: - ti më ke mahnitur! Cuca nga fshati, pa i thënë gjë, u përkul për t’ia puthur dorën që e kishte zgjatur drejt saj mikesha. Mandej, u tërhoq sa u ngritë në këmbë drejt dhe, si të kishin qenë të njohura prej kohës, u përqafuan. Mikesha nga Zagrebi disa herë po e përsëriste të njëjtën shprehje: “Ti më ke mahnitur… ti më ke tronditur!” Askush nuk e kuptonte se çka donte të thotë me këtë shprehje. E shikoi gjatë Zejnën dhe vetëm pas një kohe u kthye t’u fliste e të përshëndetej me djelmoshat. Menjëherë u kthye kah vajza dhe po e shikonte, sikur po ia analizonte çdo vijë e veçori karakteristike të fytyrës. Fytyra e cucës nga fshati dukej si hëna pesëmbëdhjetë, sikur vuajtja dhe loti të mos kishin kaluar kurrë nëpër të; buzët i dukeshin sikur ishin në gaz e sikur kurrë të mos ishin dridhur për të qarë; duart i kishte të buta sikur kurrë të mos kishin kapur shat apo drapër. Të gjitha këto, me virgjiritetin e tyre, njomësinë dhe pastërtinë, vajzën e bënin edhe më simpatike, më të dashur, më të ëmbël. - Dhe ti je Zejna?! – pyeti edhe njëherë mikesha nga Zagrebi si të kishte luajtur menç. Vajza vetëm e uli kryet, duke u përgjegjur më ze fare të ulët: - Siurdhëroni, zonjë e dashur! 98

Në dhomën e pritjes, që për kah madhësia i ngjante salonit, biseda e njerëzve, burrave dhe grave, gjysëm të pirë, ishte shuar thuaja deri në fjalën e fundit. Padurimi qe kthyer në nervozizëm. Njëri nga miqt, ky ishte drejtori i Teatri Popullor, u ngrit, e hapi derën, doli nëpër koridor dhe nëpër paradhomën e heshtur, pastaj, pa trokitur në derë, e hapi atë dhe pa hyrë brënda, u tha: - Ne tashmë kemi ndërprerë çdo gjë në tryezë dhe me nervozizëm po presim. Nuk dijmë se çka u bë përjashta. A ka ardhë ajo vajza nga fshati? Pse nuk po vini brënda? Ja, unë po kthehem brënda sepse ashtu më kanë thënë të tjerët, të mos mbetem edhe unë si juve. - Na falni, zotëri drejtor, ja, tashti po kthehemi të gjithë! – i tha redaktori, zoti i shtëpisë. Në të vërtetë, do të ktheheshin, në atë çast, vetëm ai dhe mikesha nga Zagrebi, pasi vajza dhe djelmoshat do ta pritnin të vijë mësuesja. … Mosardhja e shpëtimes i kishte shqetësuar të gjithë. Ia kishin frikën kësaj vonese. Ç’nuk mund të ndodhëte? Ndërsa ata u kthyen te miqt e mikeshat dhe kërkuan falje pse u vonuan, në dhomën tjetër po bëheshin edhe do përgatitje tjera sidomos kur erdhi mësuesja, Shpëtimja. Ajo mori ta rregullojë edhe më mirë Zejnën. Dukej e shqetësuar. Edhe punonte edhe fliste me emocion: - Më kishte pritur te dera e shtëpisë sime një agjent. Më tha se do të më merrte me vete dhe më mori e më çoi drejt e në Sekretariat, apo UDBË. Atje më vonuan. Më ndalën një copë herë të mirë, duke më marrë në pyetje e fjalën e kishin pikërisht për punën tënde, 99

Zejnë e dashurë! Kjo duhet të mbetet në fshehtësi. Asnjë fjalë s’duhet të dalë para miqëve e mikeshave. - I shitoftë zana, i shitoftë! – ia priti motra e redaktorit posa i dëgjoi fjalët e para. - Po kjo nuk më frikësoi shumë. Nuk është hera e parë. Ata më ndjekin në çdo hap. – shtoi Shpëtimja. Nuk ishte e rastit kjo marrje në pyetje. Mësuesen e kishin futur në lsitën e aktivistëve të kërkuar ndër të parët. Atë sikur po e mbikëqyrnin edhe më shumë se të tjerët. Ndërsa këta po vonoheshin, duke e përgatitur zejnën, atje, brënda, ata, të tjerët, menjëherë pyetën se a kishte ardhë vogëlushja nga fshati. Ndërsa mikesha nga Zagrebi, si të qe ofenduar, ua priti: - Çfarë vogëlushje, ore?! Ajo ishte një vajzë e bëshme, e rritur dhe e zhvilluar, një qytetare e vërtetë! Me këto përshkrime të tjerëve ua shtoi edhe më shumë kërshërinë dhe për një hop i stepi. Pas pak, të ngacmuar nga ato përshkrime që i bëri mikesha nga Zagrebi, u hodhën në një pëshpëritje të përgjithëshme. Redaktori u tha se së shpejti, së bashku me të do të hynin edhe të tjerët, vëllau i vajzës, studenti dhe mësuesja me vëllaun e vet. Miqtë e mikeshat u ngazëlluan, kur mikesha nga Zagrebi u tregoi seç kishin parë sytë e saj dhe ç’zë të bukur kishit dëgjuar veshët e saj. Pastaj të gjithë filluan të pyesin. Një tjetër e bëri edhe këtë pyetje: - Po si do merremi vesh me të? - Vajza fliste mirë serbokroatisht dhe maqedonisht. U tha mikesha nga Zagrebi.

100

- Si paska arritur ta mësojë gjuhën në një fshat të papërzier? – pyeti drejtori i Teatrit popullor Maqedonas. - Këtë nuk e di. Do ta marrim vesh kur të vijë brënda. Tash për tash duam ta shohim atë. Ku është vajza? Pse nuk po hynë brënda? – pyeti njëra nga mikeshat tjera, sikur të mos kishte dëgjuar asgjë lidhur me shpjegimin e mëparshëm, që e patë bërë redaktori. Kur hynë brenda të rinjtë, u hap një skenë pak e besueshme. Të gjithë u ngritën në këmbë. U përshëndetën në mënyrë të barabartë. Këtë e bënin duke qëndruar në këmbë gjatë tërë kohës që ua zgjatnin dorën të rinjëve. Mikesha dhe miq sytë i kishin ngulur në çdo gjë të cucës nga fshati. Vonë, pasi disa herë qe ndezur dhe shuar biseda, vajzën e lutën që me harmonikë të lozëte një melodi. Ajo atë e lozi me elegancë të plotë. Pastaj kërkuan që t’i bie violinës. Vajza e lozi një melodi të cilën e kishte mësuar përmendësh. Të gjithë qenë bërë sy e veshë. aq shumë u mahnitën sa që gjatë tërë kohës mbetën gojëhapur. Zejna tashmë i binte violinës zëhollë e njerëzit i zgjatnin sytë kah ajo dhe secili e shikonte në aspektin që e interesonte: Drejtori i shkollës së mesme të muzikës shikonte se si e mbante veglën muzikore dhe se si i lëvizëte gishtrinjtë e gjatë; ai i shkollës së baletit gjatë tërë kohës i kishte zgjatur sytë dhe po ia shikonte trupin, këmbët, krahët, duart, po e çmonte se ajo mund të bëhej balerinë e përsosur, pastaj ia shtonte edhe zhvillimin harmonik të mëtejshëm të trupit nën përkujdeshjen profesionale gjatë ushtrimeve dhe thoshte me vete: “Kjo mund të bëhet balerinë e hatashme!” Pastaj shtonte se kishte për të bërë 101

gjithëçka që ta kishte në bankat e shkollës së tij; drejtori i Teatri Popullor ia shikonte trupin dhe fytyrën e bukur e të njomë shtalb dhe në vete thoshte: “Kjo do të mund të bëhet artiste e madhe. Ah, do të ishte bërë, shumë shpejtë, primadonë!” dhe u humbë në imagjinatë, duke filluar ta përfytyrojë se si ajo gjendej në skenë duke interpretuar një rol kryesor. Gjatë kësaj kohe edhe gratë e tyre shikonin me admirim e të mahnitura. Ia kishin lakmi se sa bukur i lëvizëte gishtrinjtë, gjymtyrat tjera, kur i jipte harkut dhe i prekte telat me majet e gishtrinjëve të gjatë të dorës së majtë. Zejna, violinës i binte aq bukur sa që s’mund t’i bëhej kurrëfarë vërejtje profesionale. Ashtu me qafën pak të lakuar në të majtë, dukej edhe më e bukur seç ishte kur qëndronte drejt në këmbë. - Po kjo vërtetë qenka melodi origjinale! – ia bëri në fund mikesha nga Zagrebi. Të tjerët heshtën. Zonja nga Sarajeva sikur u lëvizë në vend. Zejna, kur mbaroi melodinë, i lëshoi duart me instrumentin që e mbante dhe miqt i përshëndeti me një përkulje të lehtë, si të ishte në skenë, para publikut, kurse miqt e mikeshat ia dhuruan një duartrokitje të gjatë, frenetike. Po edhe nuk ishin pak. Ishin më se njëzetë veta. Vajza i lëshoi mbi suprinën e tavolinës skaj dhomës harkun dhe violinën e pastaj u drejtua për të shkuar në vendin, ku duhej të ulet. Mirëpo, mikesha nga Zagrebi u ngritë që me kohë dhe e para ia zgjati dorën për t’ia uruar lozjen me sukses në të dy instrumentet. Donin s’donin, atë e bënë edhe miqt e mikeshat tjera. Vajzës i kishin dalë ca bulëza djerëse dhe ashtu, pak si e skuqur, qe bërë edhe më 102

simpatike, më e dashurë. Mikesha nga Zagrebi e mori në anën e saj të djathtë dhe posa u ulë, i tha: - Na trego, oj vajzë e urtë, nga e nxore këtë insert që e loze në violinë? Zejna e uli kryet, si të ishte turpëruar. U skuq pak më shumë. Pastaj, pas një grimë kohe, i ngriti sytëfilxhan, së pari kah ajo që e pyeti e pastaj i shikoi edhe të tjerët dhe, duke e përqëndruar shikimin në një pikë para vetes, filloi të tregojë: - Këtë melodi, zonjë e dashurë, nuk e kam gjetur askund të komponuar. E kam bërë vetë, duke e marrë si shembull një këngë vajtuese. Mëtutje nuk mund të fliste. Shpërtheu në vaj. Me këtë i preku të gjithë të pranishmit. Vajza, pastaj, i mblodhi të gjitha forcat dhe i ngriti sytë e kthyer kah shumica e miqëve dhe mikeshave. Ata edhe më shumë i tronditi. Në sytë e saj lotët rridhnin rrëke. Tashmë as që mund të shtrohej pyetja se cila mund të kishte qenë ajo qenie njerëzore, që e kishte kënduar atë këngë të prekëshme, që mund të kishte vajtuar për fatin e vet duke kënduar apo kënduar duke vajtuar. Atyre më u qe ngulur në tru se ajo qenie mund të ishte vetë vajza, vetëm kjo vajzë, e cila kishte përjetuar tërë atë tragjedi të tronditjeve shpirtërore gjatë kohës që kishte ndejtur e mbyllur dhomën- podrum, në fundin e një kulle të mbetur relikte nga mesjeta. mirëpo, vajza nuk i la që të mendonin më gjatë. Ajo menjëherë, sikur ta kishte ditur se çfar i mundonte, e përbiu lëmshin që ia patë zenë frymën në grykë, i ngriti sytë e mëdhenjë, u tha se ai ishte vajtim i të motrës së ndjerë, e cila kishte vdekur para katër vjetësh. Pas kësaj që tha, përsëri nuk mund të fliste, mundohej ta mbajë vajin. Vetëm i shikonte miqt dhe mikeshat e redaktorit. Në fund 103

shikimi iu step në fytyrën e gruas nga Zagrebi. Kjo e fundit qe hutuar edhe më shumë se të tjerat. Kësaj gruaje të vjetër lotët i shkonin rrëke teposht faqeve. Të tjerët, të gjithë për një, heshtnin me dhëmbshmëri. Cuca e ndjeu për detyrë se duhej të thoshte diçka, të mos i linte njerëzit në atë gjendje. Prandaj, e shtërngoi veten dhe ia filloi: - Edhe motra ime qe sëmurë pse dëshirë të madhe pati që ta vazhdojë shkollimin. Edhe ajo kishte prirje e talent për art. Ajo një vit të tërë ka vajtuar dhe atë vajtim të gjatë e bënte në formë kënge ishte kjo që e loza në violinë. Zejna fliste me të folurën që shumë i ngjante asaj të Hercegovinës. Atëherë, si të ishte zgjuar nga gjumi në atë çast, brofi në këmbë mikesha nga Sarajeva dhe tha: - Si dhe prej ku e mësove këtë të folur, oj vajzë e mbarë? - Nga një grua e martuar në lagjen tonë. Është nga Hercegovina. Nga Bosnja. – u përgjegjë Zejna me zë të ulët. - Nëse është ashtu, atëherë, nuk na e ke thënë të vërtetën për burimin e melodisë! – ia këputi zëshëm mikesha nga Sarajeva sikur t’i qe vjedhur diç asaj. Vajza për një hop e uli kryet. Po edhe u skuq si të qe zënë në rrenë. Mikesha nga Sarajeva u zu ngusht. Ajo sikur e ofendoi muzikanten e asaj mbrëmje, që të pranishmit e adhuronin me gjithë shpirtë. Ajo përsëri e mori fjalën dhe filloi të flet: - Më falë, oj vajzë e urtë! Ti na e tregove të vërtetën ashtu siç e din. Mirëpo, mua ma ha mendja se e vërteta e burimit të melodisë qëndron në atë se ose ti 104

melodinë e ke huajzuar drejtpërsëdrejti ose motra yte e ndjerë e ka marrë nga fatëkeqja hercegovase. Më kupton tani? Njerëz, më falni pse ndërhyra në këtë mënyrë, iu drejtua pastaj ajo të tjerëve, melodia vërtetë është origjinale, sepse nuk qëndron ndokundi e komponuar me nota, por është nxjerrë nga nënvetëdija e komponueses sonë. Kështu vajtojnë vetëm hercegovaset muslimane. - Po, tha vajza, e vërtetë është se ajo gruaja ka kënduar vajtueshëm gjithëmonë. Saherë që e kam vizituar në shtëpinë e saj, e kam gjetur me një këngë të tillë në gojë. - Në rregull. Dakord! Të gjithë duhet të pajtohemi se burimin kjo melodi e ka në shpirtin e vuajtur të hercegovases së martuar në këto anë. Zejna e ka marrë edhe nga e motra e ndjerë edhe nga gruaja fatëkeqe dhe e ka stilizuar. – shpjegoi mikesha nga Sarajeva. - Nuk e di! – ia bëri cuca nga fshati dhe u duk se më nuk e ka mendjen as te komponimi e as ta komentonte as ta kundërshtonte atë që thoshte mikesha. Pas një diskutimi të gjatë, që shpërtheu lidhur me “teorinë” e mikeshës nga Sarajeva, ata sikur u kthyen, përsëri, te “rendi i ditës”, që e patën qysh para se të paraqitej mikesha nga Sarajeva. Mikesha nga Zagrebi e pyeti zejnën se a dinte me mota t’i binte violinës. Natyrisht, shtoi ajo, pas një ushtrimi të shkurtër s’mund të bëhet. Vajza pohoi me kokë dhe me zë të ulët. Ajo, posa u qetësua nga ajo tronditje kujtimi i dhëmbjes për të motrën e vdekur, u ngrit, shkoi dhe e mori violinën në dorë. Mikesha nga Zagrebi prej çantës së vet nxori një letër të mbushur me shenja muzikore. Në atë çast dikushi e lëshoi edhe një si mahi, e cila, pa leqe, kishte të bëjë edhe me një të vërtetë, kur tha: 105

- Vajza talente, nëse do ta lozë me suskes edhe këtë komponim, do ta jep provimin pranues për në shkollën e muzikës! Zejna sa pak e vuri buzën në gaz. E mori letrën me nota e shenja tjera muzikore dhe doli për ta ushtruar atë fragment. Ndërsa ajo ngutshëm e ushtronte pjesën në solo me violionë, brënda patë shpërthyer një bisedë e nxehtë pranë gotave që mbusheshin dhe zbrazeshin me shumë apetit, po edhe të ushqimeve që nuk kishin të sosur. Dikushi, në një çast tha: - Kjo vajzë, vërtetë, paska qenë talente e rrallë për muzikë! Dashmiri dhe mësuesja, Shpëtimja, gati përnjëherë e shikuan dhe e panë se ky që foli ishte drejtori i shkollës së mesme të muzikës. Ai e hodhi shikimin nga të gjitha anët, sikur nga të tjerët të kërkonte miratimin e pohimit të tij. - Vajza, si balerinë, shumë shpejt do të mund ta fitonte karierën. Njeriu që ka kuptim për muzikë po edhe vesh për të, mund të bëhet shpejt primadonë e vërtetë, pasi edhe Zoti i kofshim falë ia ka dhuruar një trup kaq të bukur. – ishte ky drejtori i shkollës së baletit dhe fliste duke shikuar me zili dhe nervozizëm në të gjitha anët thuaja se tutej se mos po del dikushi për t’ia rrëmbyer vajzën me talent të rrallë. - Vajza mundet t’ua kalojë edhe të gjitha artisteve të operës. Ka edhe zë të bukur. – ndërhyri drejtori i Operës. - Unë mendoj që, si artiste teatri, ka mundësi që shumë shpejt të afirmohet. – u përzie në bisedë edhe drejtori i Teatri Popullor dhe shtoi: - Unë qysh ditët e para do t’i kisha caktuar ca role të merituara ashtu që 106

sa më parë të afirmohet për rol kryesor – desha të them të aftësohet… Kështu, brënda vitit do ta fitonte të drejtën që të shkojë drejtpërdrejt në Akademinë për Artin Skenik. Kështu, me radhë, u paraqitën edhe ca drejtorë dhe udhëheqës tjerë të organizatave të kulturës e të arsimit, duke e shpier ujin secili në mulli të vet. Një bisedë e tillë do të zgjaste e të bëhej tërkuzë edhe shumë më e gjatë, sikur të mos qe paraqitur mikesha nga Zagrebi, duke i hedhur fjalët që shprehnin revoltimin e saj të madh: - Më falni të gjithë! Juve nuk duhet të më përziheni mua. Vajza është imja. Do të ishte edhe e zonjës Mimozë, bëri me dorë drejt mikeshës nga Sarajeva, por ajo ka mbetur pak prapa meje sepse kjo nuk e ka kërkuar që sonte të vijë vajza këtu në darkë. Ju të tjerët keni ardhë në këtë darkë për nderë tonin dhe – stop! E natyrëshme është që edhe ata që folën edhe ata që nuk folën por e patën mendjen të flasin, u prenë menjëherë. Fytyrat e tyre flisnin sikur u qe prishur qejfi nga kjo që u tha mikesha nga Zagrebi. Ata heshtën. Heshtnin edhe të rinjtë, Dashmiri, Xhemili, vëllau i mësues, Xheladini, po edhe vetë mësuesja, deri atëherë nuk patë folur dhe nuk fliste. Redaktori i cili patë pirë pak më shumë se të tjerët, gjatë kohës që i nxite mysafirët që të pinin, foli i pari: - Zonjë, është e vërtetë ajo që thua ti! Keni kërkuar që ta shihni se vallë janë të vërteta fjalët për talentin e rrallë të kësaj vajze… Këtë e dëshmoj… - Hë- hë, të lumtë! Atëhere, më bie vetëm mua, mua! Këtë e tha dhe i shikoi gati të gjithë si me mburje, thuaja se i kishte mundur të gjithë në një konstest të 107

paqenë. Po edhe të tjerët flisnin gati të pa kontrolluar sepse ishin gati të pirë nga dy gjëra: nga alkooli dhe nga mahnitja, që e kishte shkaktuar vajza me të gjitha ato që tregoi. Në një çast biseda gati qe shndërruar në njëfarë grindje të vogël e në një pazarllëk të madhë. - Siurdhëroni zonjë, ia bëri redaktori, ty të takon e tëra! Mikesha nga zagrebi i ngriti sytë e stërkuqur nga pija dhe vazhdoi: - Vajza din edhe të këndojë bukur. Ka zë të mrekullueshëm. Luan edhe role skenike. Këto i ka provuar në aktivitetet e lira të nxënësve. Mund t’i bëjë të gjitha ato që vërtetoni juve, zotërinjë, por më vjen keq që do të dëshpëroheni, më takon mua dhe unë do ta marr. Pikë! Fund! Njerëzit, burra e gra, ashtu të pirë siç ishin, me mendje të turbulluara, heshtën të dëshpëruar, si të ishin mundur me të vërtetë. Brënda dëgjohej hollë-hollë melodia në solo me violinë. Vajza e ushtronte atë që e kishte marrë nga mikesha nga Zagrebi për t’i hedhur një sy e për ta ushtruar një çik. Brënda, përsëri, shpërtheu biseda dhe të gjithë iu vardiseshin mikeshës nga Zagrebi, e cila luftonte: Një kundër të gjithëve! Po edhe mësuesja ishte pirë. Ajo pat pi vetëm dy-tri gota, por nuk ishte mësuar të pijë dhe ishte shumë e dobët ndaj alkoolit. Alkooli menjëherë i binte në kokë dhe s’mund ta kontrollonte veten. Ajo në një çast kërceu gati pavetëdijshëm dhe filloi të flet me zë të lartë: - Më falni, mysafirë të nderuar! Më harruat mua… U bëtë, me të vërtetë, grabitës së të drejtës të tjetrit! Nuk jam e nivelit tuaj, por edhe pse jam vetëm një mësuese fshati, duhet patjetër të paraqitem e të flas. U bëtë 108

egoistë të mëdhenjë! Secili mendon për vete. E harruat se edhe unë kam hise në këtë vajzë. E harruat se çka kam hequr për ta nxjerrë këtë vajzë nga thonjtë e fanatizmit dhe të konzervativizmit. Unë e nxora në dritë, unë e askush tjetër! - Po çka kërkon, zonjë e re?! Pyeti njëri prej eminentëve të kulturës së qytetit. - Dua që të mos më harroni! – tha prerë Shpëtimja. - A mos dashte ta bësh mësuese fshati këtë talente kaq të rrallë?! – pyeti me ironi mikesha nga Zagrebi e bërë tym e flakë. Të tjerët, të gjithë, shpërthyen në qeshje ironike. - Uzurpatorë! – bërtiti Shpëtimja sa e pati zërin. Pastaj vazhdoi të flet shumë e nxehur: S’është e rëndësishme se çka dua ta bëjë, jo! Juve po ia uzurponi të drejtën personale vajzës që të zgjedhë se çka dëshiron. Miq dhe mikesha të nderuara, më duket se e harruat faktin e pamohueshëm se Zejna ka virtyte shumë të larta njerëzore. Ajo është shumë e ndieshme dhe për të çdo kufizim i vullnetit të saj është tragjikë në vete. Këto që po i thoni, s’mund të merren ndryshe përveçse si kufizime të vullnetit. Unë supozoj, sa mund të rezonoj kështu që jamë e turbulluar nga alkooli, se vajza nuk do ta pranojë që ta merr ndonjërën nga rrugët, që po ia trasoni juve, zonja dhe zotërinjë! – kah fundi Shpëtimja fliste pak më e qetë. - Po ç’thua ti, zonjusha mësuese? – pyeti njëra nga gratë e burrave që flisnin pak më parë. - Them që vajzën ta lëmë të zgjedhë vetë, sipas dëshirës dhe vullnetit të saj! - Drejt e ka zonjusha mësuese! – tha mikesha nga Zagrebi e zbutur deri në pikën e fundit, sepse, siç e mora vesh, shtoi ajo, vajza dëshiron të shkojë në 109

shkollë të mesme të muzikës. Për këtë e ka vënë kokën në rezik. - Është gjë e ditur. – u përzie Dashmiri që deri atëherë s’patë folur asnjë fjalë. - Pse? – pyeti një mikeshë. - Sepse për këtë e patë vënë jetën në rrezik. - Ç’rrezik?! - pyeti një mikeshë tjetër, pasi nuk i dinte të gjitha punët rreth ngjarjes së vajzës nga Derveni. - Familja patriarkale nuk ka dashur ta lëshojë që ta vijojë mëtutje shkollimin kjo talente e rrallë. vajza ka dashtë t’i shkel normat e kësaj familje. I zoti i shtëpisë e ka mbyllur, kur e ka zbuluar se vajza do ta braktisë shtëpinë… - vazhdoi mëtutje Dashmiri të rrëfejë deri kur erdhi te rasti i vetëvrasjes. - Sa gjë e tmerrshme! – gati klithi njëra nga mikeshat. - Neve këtë sikur e harruam. Po mos ta harrojmë se vajza është mjaftë e vetëdijshme për t’u orientuar seç profesion do të zgjedhë. - Unë nuk pajtohem me atë! – ia priti drejtori i Operës dhe shtoi pak më i nxehur: - Kemi organ të veçantë për orientimin profesional të të rinjëve! Këtë sikur e kemi harruar. - Për këtë vajzë nuk ka nevojë një organ i tillë. E ka të qartë se ç’i duhet bërë. – ndërhyri mikesha nga Sarajeva, që nuk ishte përzier fare deri në atë çast, prej kur foli për melodinë. Mikesha nga Zagrebi krëceu nga vëndi dhe tha: - Tashti po e shohë se të gjithë paskim qenë subjektivë! Zonjusha mësuese dhe poeti kanë të drejtë. Ata i dijnë punët më mirë. juve zotëri drejtor i Operës, shprehët një mendim shumë subjektiv… - E pse po nxehesh kaq shumë zonja Lubicë?! 110

- Sepse, për pak, sa nuk e bemë të njëjtin gabim, të cilin e ka bërë edhe xhaxhai i vajzës që nuk e ka lëshuar të shkojë në shkollë të mesme. Për këtë! - Po mendimet tona ishin vetëm propozime e supozime. – u dëgjua një zë nga fundi i tavolinës. - Nejse. T’i lëmë këto mendime e supozime. Përfundimi le të jetë ky: Nëse vajza ka shprehur dëshirë për të shkuar në shkoillë të mesme të muzikës, detyra jonë le të jetë që t’i ndihmojmë për t’u regjistruar në një shkollë të tillë. – tha mikesha nga Zagrebi. Të tjerët me heshtje e pranuan mendimin e saj. Zejna hyri. Ata filluan të shikojnë dhe dëgjojnë. Pas kësaj, kur vajza e kishte mbaruar interpretimin e tekstin me nota e shenja tjera muzikore, ata kaluan në propozime konkrete. Drejtorit të shkollës së mesme të muzikës iu drejtuan se ai do ta pranonte vajzën në shkollën e tij. Ai nuk dha përgjegje të prerë. Nuk iu lëshuan që ta shtërngonin. Kishin një tjetër punë. Nguteshin për të shkuar në mbrëmjen gazmore. Biletat i kishin me vete. Të gjithë do të shkonin. Edhe atje mund ta vazhdonin këtë bisedë. X Salla e madhe qe mbushur deri te dera. Kur hyri grupi i tyre, salla dridhej nën këmbët e vallëtarëve. Ngjyrërat e ndryshme sa vinin e bëheshin më flakëruese e t’i merrnin sytë. Vallëzimi e arriti kulminacionin. Muzika e gjallë, me rritëm të shpejtë ushtonte. Ata u ulën në tavolinat e bashkuara që me kohë. Gotat e para u zbrazën në atmosferë tjetër. Aty ishte edhe Zejna e veshur me fustan ngjyrëvjollce. Pranë saj rrinte ulur Syzana e bukur, motra e redaktorit. Mëtej djemtë, Dashmiri, Xhemili dhe 111

Xheladini. të gjithë heshtnin, heshtëte edhe Shpëtimja. Ajo dukej se, përsëri, qe thelluar në detin e mendimeve. Nuk pritën shumë dhe të rinjtë u ngritën e u kapën me partneret dhe filluan rrotullimin. Zejna u kap me vëllaun dhe silleshin ngadalë sikur numronin hapat. - O Zot! – ia bëri mikesha nga Sarajeva dhe shtoi: Çka nuk bën talenti?! Jam më se e bindur se në fshat kurrë nuk ka pasur rast që të merret edhe me këtë punë. Po shihni se sa bukur e kap taktin e muzikës! - Plotësisht e vërtetë! Me shumë precizitet e përcjellë vëllaun. Duket se ai është vallëtar i mirë. Pas këtyre vlerësimeve, të gjithë u kapën secili me partnerin e vet. Muzika binte. Çifte të panumërta rrotulloheshin nëpër kolonadat e sallës. Shumë njerëz, pas pak, filluan ta braktisin sallën. mbrëmja gazmore po merrte fund. Tashti u pa se ata erdhën mjaftë vonë. Grupi u ulë me mikeshën nga Zagrebi dhe atë nga Sarajeva. Erdhi dhe u ulë edhe Shpëtimja. Pas saj u ulën edhe djelmoshat dhe vajzat. Në një çast fjalën e mori mikesha nga Zagrebi dhe u tha: - Së shpejti do të ndahemi! Unë nesër, siç u morëm vesh, do ta marrë Zejnën me vete. Ju bëni çka mund të bëni. Është vonë dhe ajo sa më parë duhet të ulet në bankat e shkollës. Kur ta rregulloni punën për ta regjistruar këtu, le të kthehet. Njerëzit sikur u stepën. Kjo zgjidhje u vinte mirë. Mirëpo, pasi do të duhet të shkojë largë, prishej krejt puna. Nuk ishin në gjendje të mendojnë më këthiellët, pasi i kishte rënduar pija dhe lodhja. Po edhe vendi nuk qe i përshtatshëm për të hapur dialog të ri. Muzika ende binte e përzier me bubullimë. Megjithatë 112

nuk mbeti pa u thënë e vërteta. Në atë rast shpërtheu një pëshpëritje e lehtë. Në një çast dikushi e ngriti zërin pak më shumë e tha: - Nuk e konsideroj se puna e regjistrimit ka mbaruar vetëm me atë që vajza dosido të regjistrohet… të shkojë aq larg. Po, po!… - Thash. Derisa të merreni vesh e të gjeni zgjidhje. Njëherë po e marrë unë. – u tha zonja nga Zagrebi. Këto, si të kishin qenë fjalët e fundit, njerëzit brofën në kembë. Po ndaheshin në atë vend. U kapën duar me duar. Përshëndeteshin. Falënderonin. Ftonin. Shpëtimja e kapi Zejnën përdore. Me këtë po e bënte me dije se do ta merrte në shtëpinë e vet. … Të rinjët, atë natë, thuaja, nuk bënë gjumë fare. Në fillim, darka dhe të gjitha ato që ndodhën në të dhe pas saj, u dukeshin si një ëndërr e gjatë. Mirëpo, ajo nuk qe ëndërr. Këtë ua vërtetonte fakti se Zejna duhej të përgatitet. “Ç’u bë?!” – pyeti në vete Zejna, pasi patë rënë në shtrat në shtëpinë e mësueses. I dukej si punë ëndrre. Do ta merrte me vete një zonjë e Zagrebit. Ku do ta shpiente, ku? Shpëtimja deri vonë, në shtëpinë e saj, Zejnën e patë përgatitur për rrugë të gjatë. Edhe asaj nuk i besohej se kjo ishte diç që kishte lidhje me realitetin. Pastaj edhe e këshilloi se si të ruhej, si të sillej, duke i thënë se djemtë, zakonisht, janë të asdisur. Po ajo duhej të shkojë rrugës së vet, drejt dijes. Të nesërmen, herët në mëngjes, Xhemili dhe Dashmiri erdhën te shtëpia e mësueses Shpëtime për ta marrë Zejnën, pasi mikesha nga Zagrebi u kishte telefonuar se ishte bërë gati për rrugë. Dolën nga shtëpia thuaja me ngutë. 113

Në stacionin e trenit e pritën ekspresin “Athinë- ShkuParis”. Në stacionin e madh kishin dalë edhe shumë të tjerë që do ta përcillnin zonjën e Zagrebit, pasi ajo e Sarajevës do të udhëtonte më vonë, me tjetër tren. Nuk voni e treni i tyre erdhi me tërë zhurmen e tij të madhe, me frenimin e tmerrshëm, me dëbimin e pluhërit e të letrave, të cilat si zogjë të trembur fluturuan në të dyja anët e binarëve, me fishkëllimën e konduktorëve se arritën në Shkup. U takuan duart, u bënë përshëndetjet me përqafime dhe puthje, u derdhën lotët për ndarjen, u derdhën fjalët uruese për “udhë të mbarë!!” dhe për falënderime. Më në fund u ngritën duart, kur më qe nisur treni me kërcëllimë të mëdha. Nga treni që u nisë me ngadalë, zbriti Xhemili, që kishte hypur për t’i ndihmuar të motrës dhe mikeshës. Shpëtimja më nuk qante. Ajo me të vëllanë, Dashmirin dhe Xhemilin qëndruan pak në këmbë e pastaj u tha ta lëshonin peronin. Mirëpo, të tjerët sikur nuk donin të largohen aq shpejt. Ata heshtnin për një kohë. Heshti edhe ajo. Atë heshtje e prishi Dashmiri: - Qoftë për hajr, Xhemil! Zejnës i dëshiroj fat në regjistrim dhe sukses në mësime! - Përhajr! – thanë gati përnjëherë vëlla e motër, Shpëtimja dhe Xheladini. - Ju falemnderit të gjithëve? – ia bëri Xhemili, me një zë që haptazi shprehte një pakënaqësi të thellë e që atë nuk mund ta thoshte me fjalë. - Tashti edhe ti u bëre rehat dhe mund ta vazhdosh shkollimin shumë më i qetë. Mund të jesh më mirë i disponuar. – thoshte vëllau i Shpëtimes, Xheladini, gjithashtu i pakënaqur me një zgjidhje të këtillë të çështjes së regjistrimit. 114

Papritur shumë, u dhanë këmbëve përpara. E lëshuan stacionin e trenin pa e thënë asnjë fjalë tjetër. Nuk u jipej ta fillojnë ndonjë bisedë tjetër. Pas një thërmi kohe, Xhemili e theu atë heshtje të thellë, kur tha: - Me tokën i qërova hesapet për pesë vjetë me radhë. Të gjitha arat dhe livadhet i mori me qesim mixha më i vogël. Ai ka fëmijë të rritur dhe vetë është ende i ri dhe mund ta punojë. - Mirë. Gëzohem! – ia priti Dashmiri prerë sikur të mos ishte i interesuar më shumë për një gjë të tillë. - E kam fjalën për çështjen materiale. Me paratë që do t’i marr nga qesimi mund të mbahemi edhe unë edhe Zejna. Unë kam edhe një burs të vogël. Dashmiri me vëllaun e Zejnës pastaj shkuan në fakultet për një punë të vogël dhe nuk u vonuan shumë për të shkuar në shtëpinë e Shpëtimes. - O, mirëdita e mirë se erdhët! – ua priti ajo me zë të lartë posa i pa duke hyrë në derë të oborrit. - Mirëdita dhe mirë se të gjetëm! – ia kthyen gati njëzërit. Xhemili atë shtëpi e shihte për herë të parë. Shtëpia ishte në një lagje të vjetër të Shkupit të vjetër. Aty qenë vendosur vetëm ajo dhe vëllau i saj. Pse ndodhte ashtu, ishte histori në vete. Këtë shtëpi të vogël e patën blerë me paratë që nuk i shpenzuan në Turqi. Në fshat shtëpinë e tyre e patën lënë pa shitur. Atë shtëpi ligjërisht e kishin bartur në emër të një kushëriri të babës së tyre, por ai, me t’u kthyer të shpërngulurit, tregoi mirëkuptim dhe shtëpinë ua lëshoi. Babai, nëna dhe vëllazërit tjerë e motrat ende jetonin në fshat, pasi edhe disa ara që i patën lënë pa shitur u kthyen prapë. Kjo në qytet ishte një shtëpi e vogël në kat, me një oborr të ngusht të cilin duart e mësueses e patën 115

shndërruar në një kopsht të mrekullueshëm lulesh të llojllojshme. I kishte dy dhoma lartë, në kat, dhe dy në pjesën përdhese, kurse banjën e patën bërë ngjitas me shtëpinë. Kuzhinën në gjysmën e prapëme të koridorit të ngusht. Djelmoshat u gjetën të habitur e të befasuar nga mrekullia dhe pastërtia që u ra në sy posa shkelën në oborr. - Mirë se erdhët! – u tha edhe një herë Shpëtimja e qeshur thuaja se nuk i kishte përjetuar të gjitha ato të këqia ditë më parë. - Mirë se të gjetëm! – ia kthyen edhe ata për së dyti me zë pak më gazmor. Ata u ulën, ndërsa Shpëtimja, tashti zojë shtëpie, doli për të rregulluar edhe ndonjë punë tjetër të vogël. Kur u kthye, buza i qeshte dhe e tëra ishte shend e verë. - Erdhëm që të shihemi edhe njëherë. – iu drejtua Xhemili, që gjithënjë kishte fytyrë serioze. - Erdhëm që edhe njëherë të të falënderojmë! – ia bëri Dashmiri, ende pa e mbaruar fjalën djaloshi tjetër. - Ju falemnderit që keni ardhë! – ua ktheu zoja e shtëpisë me buzën në gaz. - Po vëllau, ku është? – pyeti Dashmiri. - Punën e ka paradite. Në klasat e larta mësimi mbahet gjithënjë paradite sepse nxënësit vijnë edhe nga fshatrat tjera përreth. - Mirë do të ishte ta takonim edhe atë. – tha Dashmiri duke i ngritur sytë. - Po, se edhe ai ka marrë pjesë aktive në punën e Zejnës. – ndërhyri duke shpjeguar Xhemili. - Nuk e kemi mendjen të ikim, të shpërngulemi edhe njëherë për në Turqi. Do të vini prap. – tha Shpëtimja dhe vazhdoi: - besoj se kjo nuk do të jetë hera e fundit që po shkelni në këtë shtëpi. 116

- Jo, ishallah! Ashtu është, por Xhemili menjëherë do të shkojë në Prishtinë sepse ka humbur shumë ditë mësimi. - E di. Po, Prishtina nuk është përtej detit. Xhemili mund të vijë e të kthehet në mëngjez që ta mbërrijë mësimin. Në shtëpinë tonë të vogël ka vend majftë. S’ka se për çka të ngushtohet… të mërzitet… Pas këtyre fjalëve filloi të flas Dashmiri: - Sikur duan të na marrin nëpër duar organet e sigurimit!… - Edhe ajo na mungon! – kërceu e tha Shpëtimja e shqetësuar. - Më thërritën pardje dhe kërkojnë disa emra e mbiemra të të rinjëve e me adresa. Në gojë e kanë zënë edhe redaktorin. Mua ma kanë tërhequr vërejtjen se s’është dashur fare të përzihem në punën e regjistrimit të Zejnës. - Qentë, atë punë e kanë! Duan t’i pengojnë aktivitetet tona. S’u shkon për huj rritja e numrit të inteligjencisë. – thoshte Shpëtimja tepër e shqetësuar dhe e hidhëruar. Po, atëherë filloi të flas edhe Xhemili: - Për këtë s’kemi faj. Ata do të bëjnë ç’mos që në emër të fanatizmit, fshatarët t’i lënë edhe më tutje të rrijnë në gjumë. Atë e dimë të gjithë, por nuk ka të ndaluar. Do të punojmë edhe mëtutje. Nuk e kemi mendjen të ngrihemi kundër askujt, por për ti përmbushur të drejtat tona. Mësuesja Shpëtime ndërhyri: - T’i lëmë anash ato që mund të vijnë. Për këtë që u bë deshta të them diçka. S’u bë mirë që Zejnën e përcollëm për të shkuar aq larg, por më vjen mirë që 117

bota do t’i shehë të palarat e sistemit aktual të arsimit. Për këtë edhe e flaka sado pak hidhërimin. - Çka t’i bëjmë, kur s’patëm zgjidhje tjetër më fatëlume! Zejna, në filim, mund të mërzitet, por shpejt do të mësohet. – thoshte Dashmiri. - Ajo është e pjekur dhe shumë e zgjuarë. Nuk ia kam dertin. Do të mësojë si duhet. Gjuha e huajë do ta pengojë pak, por fundi i fundit, ky është fati ynë! /i keq! tha në vete/ - fliste Xhemili. - Është e vërtetë. Po, kjo u bë si në ëndërr. Pastaj, u hodhën në një bisedë tjetër: - Ç’qe puna e asaj hercegovases, Xhemil? Ishte gjë e vërtetë, apo vetëm shkas për filozofim? – e ndërroi plakën Dashmiri. - Ajo është një e vërtetë e hidhurë! Nëna Zejnën e ka lënë shumë të vogël. Për gjiri. Kjo, me të vërtetë, ka thithur tek ajo hercegovasja. Është grua e një fqiut tanë. Kur u rritë, Zejna përditë shkonte tek ajo, në shtëpi. Madje e thërriste nënë dhe s’mund ta ndante kushi prej saj. Ajo është një grua e mirë, por shumë e vuajtur, e shkreta. Shumë vështirë adaptohej, për të mos thënë se fare nuk u adaptua, fare. Vajtimi i saj, shok i dashur, nuk shkaktohej nga varfëria e familjes me shumë fëmijë, por nga diçka tjetër. Diçka edhe më e thellë. Diçka e madhe, që i kishte rrënjët në tragjedinë boshnjake gjatë Luftës së Dytë Botërore. Histori nuk dua të ju tregoj. I dini punët e ushtashëve dhe të çetnikëve… Edhe mua, kur isha i vogël, më ka rënë që ta dëgjoj duke e kënduar atë këngë vajtimi. Ishte shumë e dhimbëshme. Nuk e dinte gjuhën tonë mirë dhe kurrë nuk e mësoi si duhet. I mblidhte fëmijët e lagjes dhe mundohej që t’ua mësojë gjuhën e saj… 118

- Ç’don të thotë kjo?! – sikur u prek Dashmiri. - Kjo është gjë normale. I përgatiste për të pasur me kend të flasë. Atë e mbyste vetëmia. Në atë çast hyri Shpëtimja me kafet në tepsi. Ato avullonin, duke e shpërndarë aromën karakteristike. Ua afroi filxhanat dhe menjëherë u hodhë në bisedë e cila ishte më aktuale. Ajo përsëri buzëqeshte. Sikur me atë fliste për një fshehtësi në vete. Edhe ajo, përsëri, fjalën e nxori te Zejna. Mirëpo, Dashmiri, me leje, i tha se patën qenë duke biseduar për diçka tjetër dhe se duhej ta mbaronin atë bisedë – për hercegovasen. Shpëtimja i tha se mu aty donte ta nxirrte fjalën. Kësaj pune nuk i kushtuan shumë kohë. E kishin të njohur punën e muslimaneve nga Bosnja e Hercegovina që ishin martuar nëpër shumë fshatrat tona, sidomos të Dervenit. Kështu, menjëherë u hodhën në një teren pak më tjetër. Këtë e bëri vetë zoja e shtëpisë, kur pyeti: - A fole me xhaxhain Dinë, pasi u ndatë, Xhemil? - Fola, por shumë ftohtë. - Do të thotë, nuk u pajtuat. - Po, zoja mësuese, nuk u pajtuam. Me të edhe nuk është aq lehtë të pajtohem. - Po mos harro se xhaxhai yt është njeri shumë i mençëm. Punët i kuptonte shumë shpejt dhe me tërë thellësinë e tyre. - Po edhe për dënimin e Zejnës nuk ka pasur kurfarë vendimi. Krejt atë ua ka thënë që ta kuptonit madhësinë e fajit. Nuk do ta dënonin fare, por vetëm përkohësisht do t’ia kufizonin të gjitha liritë e lëvizjes. - Ky është një lloj dënimi në vete… - kërceu e tha Dashmiri me hidhërim. 119

- Po, po, por përsëri nuk është i njëjtë me atë të vërtetin… ta martonin atje ku ha pula gurë… Atë nuk do ta bënin. Nuk ka zemër të tillë xhaxhai Dinë… - Sa më vjen keq për të! – ia bëri Shpëtimja duke e ndërprerë Xhemilin. - Ai po mërzitet shumë, por e fshehë, e mban në zemër. Me të vërtetë na ka dashur si fëmijët e vet. Atë e kemi pasur si babë e zojën e shtëpisë si nënë. Tashmë e dini se prindërit na kanë lënë të vegjël… shumë të vegjël. - E di. – tha Dashmiri. - E di. – ia bëri edhe Shpatimja dhe shtoi: - Deri në fund mbeti i patundur, Shtëpinë e rrënoi, por pé nuk lëshoi. Sa më tronditën lotët e tij prej burri të ashpër! Nuk e dija se nga inati i rridhnin apo nga ndonjë ndjenjë e thellë njerëzore e shpirtit të ngacmuar. Thoshte Shpëtimja duke i fshirë lotët, pasi edhe tashti filloi të qajë, kur iu kujtuan ato çaste të prekëshme. - Mos të ju vijë keq, tha Dashmiri, ai deri në fund ka mbetur fanatik dhe konservativ… - Na lodhe me ato shprehje të imponuara ideologjike, Dashmir! Jam e sigurtë se këtu, nuk ka arritur dora e qenëve që të vendosin mikrofonët e përgjimit dhe prandaj mund të flasim me fjalorë të lirë. Më falë pse të thash kështu, Dashmir! Dashmiri sikur i pranonte mendimet e Shpëtimes dhe, prandaj, nuk foli lidhur me këto vërejtje. I hynë një analize të thellë të shkaqeve psikologjike se për çka prindërit nga fshati nuk i lëshonin vajzat në shkollë të mesme. Tevona Shpëtimja doli përsëri te xha Dina, kur tha: - Sidoqoftë, Xhemil, duhet t’i luteni që të pajtoheni.

120

- Atë mund ta bëjmë, kur të vijë Zejna. – tha Xhemili i qetë thuaja se ishte shumë i sigurtë se e kishte me vend atë që e tha. Pastaj, Xhemili u tregoi se xhaxhai i tij ka filluar t’u ik njerëzve të fshatit, se nga dita e parë që ishin ndarë, e ka marrë shkopin e bariut në dorë dhe që me natë i lëshon dhent e veta, poashtu në fshat kthehet, përsëri, me natë, pasi djemt i ka lëshuar për në Zvicër, që të fitojnë pare për ta blerë një tokë që e ka blerë për krejt shtëpin bashkë. - Nuk është i mirë ky qëndrim e tij! – sikur u ngut e tha Shpëtimja dhe foli me zë të dridhur sikur e ndjente njëfarë faji mbi vete për rrëzimin e njeriut që katërdhjetë vjetë kishte qëndruar në krye të një shtëpie të madhe. XI Treni ekspres ushtonte me të madhe. Zejna dhe mikesha nga Zagrebi rrinin të ulura në një kupe të klasit të parë. Aty u gjetën me dy burra dhe dy gra të ulura. Zonja nga Zagrebi fliste vetëm me vajzën, të cilën e mori me vete për ta regjistruar. Atë e pyeste për diçka, por ia përsëriste pyetjet vazhdimisht sepse Zejna me vështirësi e kuptonte, sidomos kur ajo fliste shpejt. I thoshte se ç’lidhje ka me djaloshin, të cilin redaktori e quante poet. Vajza, e qetë, i tregonte se me të nuk kishte kurfarë lidhje. Ai vetëm qe angazhuar për regjistrimin e saj. Mandej, e pyeste se vallë kishte lexuar literaturë nga historia dhe teoria e muzikës e kjo i përgjigjej se ka lexuar do libra, duke ia përmendur titujt e librave dhe emrat e autorëve. Zonja, në një çast, bëri siskur po kotej. Fjalët dalngadalë po shuheshin. Ndoshta atë e bëri me qëllim për t’i dhënë 121

mundësi fshatarës së re që t’i hidhte sytë, për t’i parë vendet që po fluturonin me shpejtësi çmendurake e që vetëm për së largu dukeshin pak më mirë. Zejna, me të vërtetë, donte t'i shehë ato vende të panjohura. Mikesha nga Zagrebi iu dorëzua gjumit. Rrotat e trenit, në fillim, bënin një zhurmë shurdhuese, pastaj sikur formuan njëfarë melodie që përsëritej. Në një çast vajzës iu rrënqeth trupi. Vetëm atëherë i shkoi mendja te regjistrimi. Po të mos e bënin atë, ç’do të bënte e shkreta vajzë?! Si të kthehej prapa. Ku të shkonte e të mbytej?! Kur filloi t’i merr me mend të gjitha, iu duk se sytë nuk i shihnin. Ata i mbuloi me të dyja shuplakat e bardha dëborë. Atëherë sikur e pa fytyrën e gruas energjike. Ajo flente duke u lëkundur në kupenë e trenit të shpejtë. Sikur prapë iu rritën besimin dhe shpresat që i kishte mbështetur në të iu ngjallën. Java e fundit e shtatorit dhe e para e tetorit i ikën në shoqëri me atë zonjë. U mbushën plotë dy javë qysh se Zejna patë shkuar me zonjën e Zagrebit, por as që qe paraqitur, as me letër, as me telefon te redaktori. Kjo i brengosi të gjithë. Veçanërisht Shpëtimen. Disa ditë ishin mbledhur dhe patën biseduar për këtë gjë, por asesi nuk mund t’ia lidhnin kryet kësaj pune. Thjeshtë vajza u zhduk. Dy letra i patën dërguar një në Zagreb, një në Sarajevë e asnjëra nuk qe kthyer. Kërkuan edhe me telefon, por i njëjti dëshpërim. S’qe punë t’i kapin mikeshat, as ndonjë mik apo mikeshë të tyre, apo njeri të shtëpisë së tyre. Patën edhe pak kohë të pritnin. Kjo pritje në pasiguri, Dashmirin filloi ta luhatë, ta lëkund që nga fundi i shpirtit. Kudo që gjendej, dukej si i sëmurë, i humbur, i zhytur në mendime të thella, kjo gjë u ra në sy ca 122

“bashkëpunëtorëve” të organeve që mereshin me mbrojtjen e shtetit, socializmit e sigurësisë. Ata kishin vrapuar që ta paraqesin dhe kishin marrë instrukcione që ta përcillnin edhe më me syçeltësi. Dyshimi i madh i kishte kapluar zagarët dhe të zotët e tyre. Një javë pasi e patën thërritur, e bisedën e bëri vetë kryeshefi i seksionit dhe i kishte caktuar detyra konkrete dhe kohën për t’u takuar, nuk patë shkuar. Tashti nuk e patën thërritur por dendur e përcillnin, e përgjonin. Edhe natën, kur mendonte apo merrte të lexonte për t’i përgatitur provimet, i paraqitej fytyra e vajzës së re dhe tronditej edhe më keq. Nuk dinte ç’rrugë ka marrë fati i saj. Mandej i paraqiteshin fytyrat e njerëzve që e patën marrë në pyetje, në “biseda informative”, prap i rrënqethej trupi. Një natë vonë i erdhi një ide. Në tru i vetoi pyetja: “Po sikur të mbetet Zejna rrugëve?!” Pas kësaj pyetje i erdhi një mendim tjetër, edhe më tronditës: “Ndoshta Zejna atje vuan edhe sikur të jetë regjistruar!” Pastaj i qe shpifur vajza me sy të mbytur në lot. Një natë tjetër e pa një ëndërr. I qe paraqitur një fytyrë shumë e përzierë. Sikur, nëpër një mjegullirë, në një korridor të ngushtë, i doli përpara Zejna, por nuk e njihte. Kjo i qe përsëritur disa herë. Ajo sikur qante e qeshte pandërprerë e s’kuptohej se kur qeshte e kur qante. Këtë ëndërr ia tregoi redaktorit. Ai e pa ndër sy dhe pa një pa dy, ia priti: Ti poeti im, mos je dashuruar në atë vajzë? - Pse po ma thua këtë, zotëri redaktor? – ia ktheu ai i prekur. - Sepse po mërzitesh më tepër se të gjithë ne tjerët. Të gjithëve na ka prekur e po na frigon. Nuk erdhi kurfarë letre. Atë e di dhe e kuptoj, por ti, disi, po e tepron. 123

- Është e vërtetë se mërzitem shumë, por nuk është e vërtetë se jam dashuruar në atë vajzë, siç po thoni. Atë e kam si motër. Mërzitem se ia kam frikën dështimit të regjistrimit. Kjo mua do të më rëndojë edhe më tepër se çdo gjë tjetër. – ia ktheu Dashmiri shumë u pezmatuar. - Mirë. I kuptoj të gjitha. Ato halle janë të një natyre tjetër. Po halli tjetër, që ka plasur dreqi e na janë vënë në shpinë ata qent e “shtrigave”… Sikur duan të na e kurdisin një kurth. Më tha një i njohur se do ta bëjnë të madhe. E kanë dërguar këtë ngjaje në organet e Komitetit Qendror. Mua do të më rrokin përpara… Pastaj të gjithë të tjerët që kanë biseduar, të paktën, vetëm njëherë me mua… - Atë e di. Mua të dytin… Më patën thërritur… pata detyrë që, pas një jave, të shkoj e nuk shkova. Tashti e kam edhe më keq, po ajo është punë tjetër. Jemi mësuar me ato telashe. Regjistrimi nuk duhet të dështojë kursesi… - Po pikërisht nga regjistrimi do të nisen, por e bëftë Zoti si është më mirë! - Dhasht Zoti e u bëftë mirë! - Më shumë më dhimbëset Shpëtimja! – tha pastaj redaktori, duke e ngritur fytyrën shumë serioze e të mbuluar me një pamje të dhëmbëshme, që ia patë shkaktuar e tërë situata. - Ajo, ajo! – ia bëri Dashmiri, duke e luajtur kokën me keqardhje të madhe Po edhe kishin të drejtë. Shpëtimes mund t’ia zinin edhe më shumë për të madhe sepse ajo ishte me një njollë të madhe.

124

Kjo brengë sikur i hante dhe frikën ua shtonte prej ditës më ditë. Çështja e Zejnës sikur po ua zbehte të gjitha dhe i vinte nën hijen e saj. … Zejna vërtetë, në fillim, qe mërzitur. Edhe ajo atje nuk e patë lehtë. Pikërisht nga këto halle ra në depresion të madhë. Nëpër rrugët e qyteteve, pas zonjës nga Zagrebi, ecte shumë e raskapitur. Për një kohë të gjatë qe ndjerë si e humbur, si e katandisur në fundin e zhurmës së madhe të atyre qyteteve të panjohurë. Dy ditë u vonuan në Beograd. Atje, në të vërtetë, zonja nga Zagrebi kishte kthyer te një i njohur e te do miq të saj për t’u parë. Vajza kudo shkonte pas saj sepse e patë marrë me vete, si bisht prapa. Në Zagreb, dy- tri ditë qenë endur poshtë e lartë. Zonja patë hyrë e patë dalë nëpër të njohur e dashamirë, ndërsa vajza, kudo, patë pritur me orë të tëra nëpër koridore. Kohëve të fundit e rroki një mërzi dhe mallëngjim i hatashëm. Aq më tepër pse ata njerëz flisnin disi ndryshe dhe shpejt, por me zë shumë të ulët, prandaj me shumë vështirësi mund të kuptonte. Mandej, të kota i qenë dukur të gjitha ato të qeshura shumë të zëshme të zonjës nga Zagrebi, kur takohej me gra e me burra, të cilëve ua thoshte edhe emrat dhe mbiemrat. Nga të gjitha këto të folura e të qeshura, vetëm një gjë e patë kuptuar qartë: Puna e regjistrimit nuk do të bëhej në Zagreb. Kjo gjë edhe e patë këputur në shpirt. Dyshimet i rriteshin vazhdimisht. Këto ia shkaktonin një frikë të madhe. Në Sarajevë, ç’është e vërteta, në një shkollë të mesme të muzikës, e gjetën zonjën, të cilën e patë parë në Shkup, në darkën e redaktorit, pikërisht ajo gruaja e ditur, që u kishte premtuar se Zejnën, po të ishte nevoja, do ta pranonte në shkollën e vet, drejtoreshë 125

legjitime e së cilës ishte. Mirëpo, qysh në fillim, ajo nuk i priti mirë. Në zyrën e saj e pranoi vetëm zonjën nga Zagrebi. Zejnën e la në koridor. Pritja e gjatë, përsëri, ia dërmoi trupin dhe shpirtin e njomë. Vuri veshin dhe zbuloi se ato, dy mikeshat e redaktorit, po ziheshin me fjalë zëlarta. Fundi, me të vërtetë, doli shumë i dëshpëruar. As që e përcolli mikeshën nga Zagrebi përtej derës së drejtorisë. Zejnës, kuptohet, as që iu afrua për ta përshëndetur. Ç’u bë?! Pyeti veten Zejna e tmerruar. - Vogëlushja ime, ëngjëllusha ime, mos u mërzitë! – i tha zonja nga Zagrebi posa patën dalë në oborr të shkollës. - S’e kam çare pa u frikësuar, zonjë e dashur! Më mirë të kisha bërë vetëvrasje në fundin e kullës se sa të mbetem në rrugë. Fliste vajza duke qarë me dënesje të thella. - Nuk ke arsye të frikësohesh. Vetëm nëse vdes unë nga infarkti… por edhe atëherë nuk do të mbetesh në rrugë… - Mos e dhashtë Zoti! – ia bëri vajza edhe më e tronditur. - Mos u mërzit! Me këtë kolegen time nuk munda të merrem vesh. Ajo, nga ana tjetër, na doli shtrigë! Shtrigë e urryer! – pasi e tha këtë të fundit më nuk foli për një kohë shumë të gjatë. Menjëherë u dha këmbëve përpara me nxitim. Për Zejnën nuk mbeti dilemë. E dinte se më nuk do të ndaleshi askund. Do të niseshin për në Banja Llukë. Në atë qytet arritën herët. Zonja nga Zagrebi nuk shkoi te miqt e dashamirët, por drejt e në shkollën që u duhej për regjistrim. Në zyren e drejtorit të shkollës u gjetën të dyja. Zejnës sikur përnjëherë iu çelë fytyra, iu 126

bë si hëna- pesëmbëdhjetë. Bisedat u bënë në praninë e saj. Vonesa u përmend edhe në atë drejtori. Mirëpo, Zejna më sakicën nuk ia varte vetëm vonesës. Problemin sikur tanimë po e shihte në një padrejtësi të madhe, e cila i qe ngulur thellë në vetëdije. I dukej se qe bindur se xhaxhai i saj, xha Dina, është i drejtë dhe i mirë. Filloi ta merr malli për të. Sikur zemra i thoshte se duhej që sa më parë t’i kërkojë falje, duke e përqafuar, ashtu si bënte saherë që takoheshin hophop në oborr apo në çardak të shtëpisë. Ai veçanërisht e donte atë, që vëllau ia patë lënë jetime. Tanimë ishte shumë larg prej të gjithëve dhe kjo e bënte të vetën. Regjistrimi u bë dhe zonja nga Zagrebi u nda prej saj, duke ia lënë atë drejtorit, mikut të ngushtë që nga fëmijëria. Disa ditë me radhë s’patë pasur kohë as mundësi që t’u shkruante letër të vetëve, as në fshat as në qytet. … Letra, prandaj, arriti me aq vonesë sa që të gjithë filluan të mërziten e të frigohen. Dashmiri sikur mërzitej edhe më shumë. Ai e ngriti atë çështje dhe mendonte se vajza ishte sëmurë për ta vazhduar shkollimin, pikërisht pse ai e patë nxitur në këtë drejtim. Barra e tij, në këtë drejtim, do të ishte edhe më e rëndë. Një ditë në mëngjez, duke e dëgjuar radion, përsëri, u fundos në detin e pesimizmit. Iu duk se qe sëmurë. I paraqiteshin do fytyra të përziera. Një fytyrë vajze sikur dallohej nga tjetra. herë i dukej se ishte e mësueses e herë si e Zejnës. Cila ishte e vërteta? Kjo e mundonte deri në pakufi. Gjatë ditëve, sa qe vonuar letra, nuk e përgatiti as të dhjetën e provimeve. Në një çast e kapi një nostalgji tmerruese. I dukej se po fundosej dikah. Mirëpo, nga ajo gjendje e 127

nxorri ardhja e papritur e një shoku nga shkolla e mesme. Ky studjonte teknologjin. Pasi u përshëndetën, ende pa u kthyer që ta sjellin ndërmend të kaltrën, ai, pakurfarë hyrje, ia priti: - Ti, shoku Dashmir, ose je sëmurë ose qenke dashuruar! - As njëra, as tjetra! Dashurinë as që e kam në rend të ditës. Po edhe i sëmurë nuk jam. - Po si jo? Në sy të duket më tepër shenja se je dashuruar. Po edhe në qëndrime dhe lëvizje… Dashmiri u skuq në fytyrë edhepse me djaloshin tjetër ishin moshatarë dhe për aso fjalësh nuk kishte pse të turpërohet. Menjëherë filloi me arsyetimet se, gjoja është duke e shkruar një poezi të gjatë e në formë të një poeme, që ka lidhje me dashurinë e protagonistëve, se këtë po ia kushton një vajzës së re që është shpërngulur për në Turqi qysh moti, fytyrën e sëcilës nuk e kishte pikturuar sa duhet, se ato ditë, për këtë punë, kishte soditur shumë fytyra vajzash, se tashti, kur rrinte vetë, i suleshin shumë fytyra të femrave të reja dhe e mundonin. Megjithatë, nuk mund t’i bishtëronte të vërtetës. Shoku i tij qëndronte fortë në të vetën. Pastaj ia tregoi punën e Zejnës, prej së cilës nuk kishin marrë letër. Nuk e dinin se ku mund të ishte ndalë, në Zagreb, në Sarajevë apo në Banja Llukë. Në atë çast, djaloshi tjetër e ndërpreu: - Mirë, nuk po të kuptoj fare, kjo a është ajo poezia, si më e gjatë?… - Po ta tregojë ngjarjen e vërtetë. Poezia është gjë tjetër. Kur ia tregoi deri në fund dramën e Zejnës, studenti tjetër ia bëri i habitur: - Me të vërtetë paska qenë duke bërë vetëvrasje! 128

- Mësuesja e kishte parë shpatën e vjetër në tavanin e dhomës podrum të ngulur mes trarit dhe dërrasës së trashë. - Shyqyr që e paskit shpëtuar! Po pse vajza shkoi aq larg për t’u regjistruar? - Shkaqet mund t’i marrësh me mend. - E di. – tha tjetri me zë të ulët e dëshpërues. Pas një heshtje të shkurtër tjetri e ngriti shikimin e tha: - Krejt në rregull. Mirëpo, nuk e di as vetë. Ti, më duket po më ndihmon. Më ndihmon për ta zbuluar dhe definuar të vërtetën e dashurisë që po më kaplon. Këtu ka një të vërtetë që ende nuk mund ta dij. - Hë- hë! – ia bëri shoku që nga bankat e shkollës së mesme. - Dëgjo. Mësuesja, Shpëtimja, që e shpëtoi vajzën, jo rastësisht më ka hyrë në zemër. - Mandej? - Si, mandej? - Çka nuk din? - Ende nuk e di se si është bërë rruga e pastajshme e mësueses. - Nuk qenka punë e vështirë! As mësuesja e as ti nuk jeni më të rinjë që të mos mund të merreni vesh. - Ashtu, Dalip? - Pikërisht ashtu. Sa të shihesh me mësuesen, paraqitja çështjen dhe hyni në bisedë. Ç’ka këtu për të fshehur? XII Edhe Zejna qe mërzitur. Ajo nuk dinte seç kishte ndodhur me njerëzit e saj, si në qytet, poashtu edhe në fshat. Ia kishte frikën shëndetit të xhaxhait të saj. Ai 129

mund të ishte sëmurë nga mërzia e madhe. ishte edhe në moshë dhe përnjëherë mund të binte në shtrat, nga nervoza, poashtu edhe nga mallëngjimi i fshehur që mund ta ketë rrokur për të. Kurrë nuk mund të besonte se ai e ka flakur nga zemra. Qe menduar gjatë dhe ia shtroi për detyrë vetes që edhe atij t’ia shkruajë një letër të gjatë. Po vajza nuk i dinte edhe shumë punë të tjera që patën ndodhur brënda asaj kohe. Çështja e regjistrimit të saj sikur qe bërë shkak i një fushate të madhe. Redaktorit, më së pari, madje edhe më shumë mandej edhe të tjerëve ua patën lëshuar zagarët, si Shpëtimes, Dashmirit, studentit nga fshati i saj, Hajrunit, vëllaut të saj, si dhe vëllaut të mësueses, Xhemilit që mësonte në Prishtinë dhe Xheladinit që punon në një shkollë fshati dhe shumë të tjerëve që kanë pasur lidhje me redaktorin, u shkonin në vizita të paftuara dhe hynin në biseda, gjithënjë duke e sjellur fjalën rreth aktivitetit konkret që ishte bërë lidhur me regjistrimin. Kjo sëmurje, si murtaja, kishte arritur edhe deri në fshatin e saj dhe patë shkuar duke kapur, si epidemi e mallkuar, gati të gjithë fshatrat e Dervenit. Një ditë e patën thërritur edhe xha Dinën, siç thoshte ai, në Sekretariat. Atij i kishin shtruar shumë pyetje, gjithnjë duke u sjellur rreth e rrotull mësueses Shpëtime, redaktorit Metë, studentit Dashmir. Nuk ishin ndalur me aq. E patën shtërnguar edhe më shumë që të nxirrnin edhe emra të tjerë. Ai i kuptonte gjërat shumë shpejt dhe patë deklaruar haptazi se përveç mësueses njeri tjetër nuk njihte, se mësueses nuk ia dinte as biografinë e as gjë tjetër lidhur me të. Patë deklaruar se mësuesja nuk kishte folur asgjë që mund të ishte e keqe apo e dyshimtë. Nëse ka folë dikushi diç për 130

ndonjë padrejtësi, ishte ai vetë, por nuk mund ta merrte në qafë mësuesen. Ajo as që e kishte përsëritur atë që disa herë ky vetë e patë thënë. Po edhe ai nuk patë thënë gjë armiqësore. Vetëm kishte thënë, në një rast, se po ta kishte shkollën e vetë, ndryshe do të bisedonim. “Këtë nuk e mohoj!” I qe drejtuar atij që e merrte në pyetje. “Po të jetë kjo për t’u dënuar më shpieni në burg!” – këtë e patë thënë, atëherë kur më i qenë terratisur sytë nga mbajtja në këmbë pa bukë, pa ujë, pa duhan, një pasdite të plotë. Nëpër ndeja, dhoma e rrugë apo fushë, ku mblidheshin, njerëzit e fshatrave të Dervenit, patë filluar të vlojë muhabeti gjithë duke u sjellur rreth ngjarjes që, për pak, sa nuk kishte bërë vetëvrasje vajza – pse nuk e kishin lëshuar për ta vazhduar shkollimin në shkollë të mesme! Sikur nëpër Derven po frynte një erë e zgjimit nga një gjumë i rëndë. Mirëpo, kjo i tërbonte ata që ishin vënë në anën tjetër. Ata e kishin marrë përsipri që t’ia gjenin fillin apo burimin kësaj ere të zgjimit. Këta ishin klyshët e UDBËS, siç i quante populli “bashkëpunëtorët e urryerë” të zemrës dhe trurit të shtetit. Zejna as erë as shi për këto të gjitha. Ajo përnjëherë i kishte lëshuar pesë letra: për xha Dinën, për vëllaun, për mësuesen, për redaktorin dhe për studentin – gjë mjaftë karakteristike për qent e sigurimit. Ajo pandehte se letrat, njerëzit e saj, tashmë do t’i gjenin pak më të shqetësuar vetëm për shkak të vonesës së kësaj paraqitjeje. E vërteta ishte fare tjetër. Për atë nuk do të ndalemi në këtë rast. Shkurt, letrat, me vonesë të dyfishtë, arritën njerëzve në dorë. Dashmiri bisedonte me studentin e teknologjisë, kur erdhi një student tjetër, i cili banonte në konvikt dhe, pasi i 131

përshëndeti, zgjati letrën në kovertë të bardhë. Ai e mori, duke e falënderuar kolegun me zë të ulët. Mandej, menjëherë, i hodhi sytë drejt adresës së dërguesit. - A është prej saj? – pyeti Dalipi. - Prej saj. Paska vulën e postës së Banja Llukës! – ia ktheu duke e hapur kovertën. Posa e nxori letrën e shkruar me dorë, filloi të lexojë me zë: “I dashuri shok dhe vëlla imi, Dashmir! Pardje erdhëm me zonjën e Zagrebit nga Srajeva në Banja Llukë. Ajo, zonja e Zagrebit, pasi ma rregulloi punën e regjistrimit, u kthye në Zagreb. Tashti më falë pse kaq kohë të kam lënë në dyshime e mërzi për punën time pse e vonova këtë letër. Mirëpo, edhe unë i kam pasur arsyet e mia: nuk kam pasur kohë që të shkruaj letër, po edhe nuk ka pasur seç të shkruaj. Kam qenë shumë e pasigurtë dhe e frikësuar sa i takonte regjistrimit. Po regjistrimi u bë. U ula në bankën e shkollës së mesme të muzikës, për çka e pata vënë jetën në rrezik. Kjo u arrit duke falënderuar zonjën e Zagrebit dhe mikun e saj, drejtorin e kësaj shkolle në Banja Llukë. Sot kam dëgjuar tri orë mësim teorik dhe dy orë ushtrime praktike me instrumente muzikore.” - Ah, sa e gëzuar që jam! Ky gëzim të gjitha plagët e hidhërimeve m’i shëroi. Lidhur me dokumentet nuk pati pengesa. Tashti edhe më kanë shkruar në ditar, e fundit me radhë. Me të vërtetë jam bërë nxënëse. Tjetër…” Dashmiri mori frymë lehtësueshëm dhe e ngriti kryet drejt kolegut të tij, i cili ia priti: 132

- Qenka regjistruar?! - Sa jam i gëzuar, s’mund ta marrësh me mend! Pasi e tha këtë vazhdoi të lexojë mëtutje. Sapo mbaroi së lexuari, dy studentët dhe ai shoku tjetër, që e pruri letrën, u ngritën dhe shkuan në byfenë e studentëve në ndërtesën tjetër të konviktit. Atje u gjetën të ulur pranë një tavoline dhe bisedonin, duke pritur që t’u vinin pijet që së bashku ta festonin regjistrimin e Zejnës në një qytet të largët – atë fitore apo disfatë. Kjo dilemë i mundonte shpirtërat e djelmoshave. Edhe në atë gëzim, studenti- poet, siç e quante redaktori, me vete thoshte: “Pse të shkojë aq largë. Pse?!” Mandej, të tjerëve u tha: - Më vjen mirë që është regjistruar, por më vjen keq, dua të them, nuk u bë mirë pse shkoi aq larg. Mirëpo, nuk duhet ta fillojmë një bisedë të tillë këtu, në këso rrethanash. Po na ndjekin, na përgjojnë… E dini! - Mirë e ke. Të gëzojmë vetëm për fitoren. – ia ktheu tjetri. - Po. Mirë e ke. Sidoqoftë, kjo është për t’i kushtuar kujdes – shtoi studenti i tretë, ai që edhe e patë sjellur letrën. Ende nuk patën arritur lëngjet, kur, me një letër në dorë, në byfe ia behu vajza thatanike, që kishte vrapuar sa më parë t’i tregojë Dashmirit për letrën e marrur nga Zejna. Të tre studentët u ngritën në këmbë për ta pritur. Asaj i kishte rënë në fytyrë një nur. Qe bërë edhe më e bukur. Merrte frymë shpeshë sepse qe ngutur. Pastaj, kur pushoi pak, filloi të flet e qetë: - Më në fund, qëllimi u arrit. Tashti t’i lëmë anash ato gjërat tjera se tashti duhet të festojmë vetëm për fitoren! 133

- Paske qenë e një mendjeje me neve! – ia priti Dashmiri. - Sa jam gëzuar, pak mund ta merrni me mend. Më falë shoqja mësuese, shtoi pastaj Dashmiri, se nga gëzimi i madh, harrova të ju njoftoj. Ky është Dalipi, student i teknologjisë, e ky, Demiri, i historisë së artit. Kjo është Shpëtimja, mësuese dhe studente me korepoencë në Shkollën e Naltë Pedagogjike! - Gëzohemi! – thanë studentët. - Gëzohem! – tha mësuesja, duke e zgjatur dorën. Edhe ata ia zgjatën dorën sipas bontonit. Në këtë kohë ia behi edhe një djalosh tjetër, i cili hyri me fytyrë të gëzuarë. Vëllau i Zejnës, që gjithënjë shihej me çantë në dorë e herë- herë edhe me një blok të madh vizatimi. Xhemili vetëm që nuk fluturonte. Edhe ai kishte vrapuar që sa më parë të vijë për t’i treguar për letrën që edhe ai e kishte marrë prej motrës. Ai, si edhe Shpëtimja, Dashmirin e patë kërkuar në dhomën e tij në konviktë. Një student i tregoi se ka shkuar në byfen e konviktit dhe, kështu, u gjetën të gjithë tok. Nuk shkoi as disa minuta e tavolina e tyre u mbush me shumë shishe e gota lëngjesh. Pije alkoolike, më tepër për shkak të Shpëtimës, nuk patën porositur. As nuk filluan të këndojnë. Dashmiri pak ishte edhe i menduar. Ky manifestim nuk zgjati shumë, sepse filluan të gostiten edhe me ëmbëlsira. U derdhën edhe lëngje tjera dhe fjalë tjera urimi. Më vonë, u bë shkak njëri nga studentët, dhe e lëshuan byfenë e me atë u shpërndanë. Mësuesja, studenti i teknologjisë dhe Dashmiri u gjetën në dhomën e tij, ndërsa studenti i historisë së artit dhe Xhemili shkuan në qytet, secili në punën të vet. Në dhomë u ulën ballë për ballë pranë 134

tavolinës së ulët e të vogël. Dalipi, nuk po ia hiqte sytë mësueses dhe, posa qenë ulur, tha: - Sa u gëzova që u njoftuam! Ti qenke mësuesja shpëtimtare, për të cilën aq gjërë e gjatë më tregoi, pak më parë, Dashmiri! Me të vërtetë qenke e mirë, shoqja mësuese!… - Po mirësia më ka sjellur shumë telashe dhe… ma ka humbur edhe bukurinë, më ka dobësuar aq shumë sa që mund ta marrë me mend se jam bërë edhe antipatike. – me këto fjalë Shpëtimja e ndërpreu djaloshin, si të kishte reaguar pse ai i tha: “Me të vërtetë qenke e mirë!” e në këtë shprehje mungonte edhe fjala “e bukur”. - Ah, mos e thuaj atë, shoqja mësuese! Nuk e thash fjalën dhe fjalinë e lashtë jo të plotë. Përkundrazi, dukeni edhe shumë e bukur. Këtë po e them pa kompliment. Njeriut të ri i mbeten sytë në fytyrë tuaj, në trupin tuaj. Ju lutem, nuk pata ndërmend që të bëj farë koplimenti, jo, jo, për besë! Fjalën e pata te vepra juaj e madhe. – flite djaloshi me seriozitet të madh. U pendua pse fjalia e tij doli, kështu, nxitëse. - Po. Kam kryer detyrën time si mësuese që jam. Në këtë mision timin nuk ka pasur dorë as nacionalizmi as patriotizmi. Këto vetëm mund të m’i ngjesin! Mirëpo… më shkon mendja se kjo nuk don të thotë se asaj vajze ia kam pakësuar vuajtjet. Do t’i viheni ju të rinjtë dhe do t’i shkaktoni vuajtje të reja me tradhtitë… - Gaboheni, shoqja mësuese! – thanë gati të dytë përnjëherë, të prekur nga fjalët e saja të fundit. - Jo. Nuk gaboj. – ua priti ajo dhe shtoi: - Është më se e sigurtë ajo që them. Asaj vajze vetëm ia kam ndërruar formën e vuajtjeve sepse, ja ku po them e po flasë me letra të hapura, ky shoku ytë mund ta 135

uzurpojë… Rreziku mund të zë fillë mu aty. Ky një ditë edhe mund ta tradhtojë… - Protestoj shumë energjikisht, shoqja Shpëtime, kundër kësaj akuze pa bazë! – kerceu e tha i revoltuar Dashmiri, i bërë spec në fytyrë megjithë veshë. - Nuk e keni me vend atë që thatë, shoqja mësuese! – reagoi edhe Dalipi dhe shtoi: Ajo, që e thatë, nuk është fare e vërtetë. Po mësuesja patë ngulur këmbë dhe donte të shkojë fjala e saj. Këtë mendim donte ta mbajë deri në fund dhe thoshte: - Posi? S’na qenka e vërtetë! - Shumë e pa kuptimtë, bile! - Do të na tregojë koha. U pa se Shpëtimja u tërhoq dhe dha shenjë se mahitej. Pas këtij “incidenti” të vogël, Dashmiri filloi ta shikojë Shpëtimen më me kujdes, thuaja se po e shihte për herë të parë. Në të gjente shumë shenja njerëzore, të mira, të bukura. Nuk voni shumë dhe Dalipi e ndërroi bisedën, e nxori në një temë tjetër. - Më falë, shoqja mësuese, a shkon me ndonjë djalë? - Jo. Nuk kam shkuar e as nuk shkoj. Në kujtim e ruaj ende një kohë kur kam bërë do bëlbëzime dashurie në mituri në këtë drejtim. E lashë atë kohë shumë prapa dhe iu dhash punës për t’u kualifikuar. Aty sikur u ndërpre biseda. Ajo e uli kryet. Loti, si me ngut i rrodhi faqeve. Atëherë djelmoshat u prenë. Rrodhën pyetjet në trurin e secilit. Dashmiri nuk mund të duronte. Doli në ballkon gjoja se do t’i kthente teshat që i kishte varur për t’u tharë. Mirëpo, në të vërtetë, ai i mbante veshët e hapur seç do të 136

flitnin Danlipi dhe Shpëtimja. Vërtetë, s’vonoi shumë dhe u dëgjuan fjalët e kolegut të tij, kur tha: - Më falë, shoqja mësuese, më falë! Fillova kështu sepse e kamë parim të flas me letra të hapura. Jam shumë i sigurtë se me pa të drejtë vuani. Në pyetje është kompleksi i inferioritetit. Po edhe pse nuk e dini se sa e lumtur duhet të jeni. Njeriu që ju simpatizon po edhe ju don pa kufi, është një student i mirë, më i miri i gjeneratës së vet. Dalipi sikur e zgjati shumë këtë e mësuesja ia priti: - Besoj se nuk e meritoj gjithë këtë shaka! - Jo! Nuk dua të bëj shaka. Flas megjithë mend. Ai filloi t’i numrojë anët pozitive të saj, si kah bukuria poashtu edhe për kah ana njerëzore. Dashmiri, gjatë kësaj kohe, rrinte në ballkon sepse nga një ndjenjë e posaçëme patë filluar t’i rrehë zemra më me hov. Dronte që të mos i ndodhte që nga kjo të bënte ndonjë gjest naiv. Dëgjonte. Para syve i erdhi një e kaluar e bukur. Iu fanitë vogëlushja me një bistek të trashë e të gjatë të flokëve të zeza, ashtu modeste, po shumë e gjallë e që premtonte se do të bëhej nxënëse e shkëlqyeshme. Shpejt i kaluan nëpër mend ditët që kishin kaluar afër njëri-tjetri duke biseduar dhe shpalosur ëndërrimet për një ditë të lumturë. Iu shpalos edhe çasti, kur vajza i propozoi që ta lidhnin fatin për të mos u ndarë më kurrë. Ajo patë qenë shumë e qeshur, shumë e gëzuar. Dy javë më vonë ishte zhdukur për të mos e parë më kurrë dhe nuk u panë për shumë vjet me radhë. E patën çregjistruar. Qe humbur. Mendimet ia ndërpreu zëri i lartë i Shpëtimes kur tha:

137

- Të lutem, Dalip, më thuaj prej kah i ke mësuar të gjitha këto. Po më trondit! Nuk mund të duroj më shumë! - Nuk mahitem, të thash! Beso! Këtë e kam zbuluar vetë. Posa e pashë njeriun që të don, e zbulova me intuitë. Këto janë të vërteta e jo përralla e kopalla! - Kjo punë nuk shkon kështu! Më trego cili është ai djalë, të lutem shumë? - Dashmiri… - E pamundëshme! Atij ia ka rrëmbyer zemrëm Zejna e re! - Edhe ti e do shumë Dashmirin, prandaj në këtë mes i ka futur hundët xhelozia që të ka verbuar! Dashmir, Dashmir, eja shpejt! Dashmiri hyri pak si i shashtisur. Pati fytyrë shumë të skuqur mbase nga turpi sepse i kishte dëgjuar të gjitha fjalët. Shpëtimja iu u hodhë me fjalët: - Ç’është i gjithë ky aktrim?! - Ç’aktrim? – ia ktheu Dashmiri me zë të dridhur. - Janë trillime këto apo…? - Të vërteta. S’mund ta fshehi. Ç’mund të thuash? Ç’ke të bësh? - Jo, tha Shpëtimja, jo, jo! S’kam as çka të them as çka të bëj kundër dashurisë së vërtetë! Dalipi, pasi ia zgjati dorën Shpëtimes për t’ia uruar, e ndjente se atë duhej bërë edhe me Dashmirin. Nuk shkoi shumë dhe kërkoi leje për të shkuar. Posa mbetën vetëm ata dy, Shpëtimja i buzëqeshi duke ia hedhur shikimin Dashmirit. Në atë çast Dashmirit sikur iu zgjidhë gjuha dhe tha: - Posa të pashë atë natë në teatër, të njoha menjëherë, por s’guxova të të paraqitem, pasi nuk e dija rrugën 138

tënde të mëtutjeshme të jetës. Tashti, kur të gjitha i mora vesh, s’ka forcë njerëzore që mund të më ndaj nga dashuria ime e moçme!… - Lëre atë romantizëm, Dashmir. Nuk duhen shumë shprehje në poezi, të lutem. Menjëherë iu hodhën në krahëror njëritjetrit. U puthën dhe u shtrënguan fortë. Tashmë nuk ishin çilimi të dashurisë. Ajo ishte njëzetekatër vjeçare, kurse ai kishte vetëm tri vjet më shumë. Të nesërmen e asaj dite, Zejnës ia shkruan një letër të parbashkët për tia uruar regjistrimin dhe për ta gëzuar edhe me një lajm të ri se ata dy kishin vendosur që së shpejti të fejohen. Nuk shkuan as gjashtë ditë të plota, kur në dhomën e studentit- poet, siç i thoshte redaktori, hyri një koleg i konviktit me një letër në dorë. Ishte letra që ua kishte kthyer Zejna. Ai me vrap u nis për në shtëpinë e Shpëtimes, ku tashmë shkonte çdo ditë, pasi për dashurinë e tyre patë mësuar edhe vëllau i saj. Pas pesëmbëdhjetë minutash ai u gjet atje. Ajo në shtëpi ishte vetëm me vëllaun e vet. - Zejna na e ka kthyer letrën! – tha Dashmiri posa u përshëndetën që të tretë. - Shyqyr prej Zotit! Paska arritur shumë shpjet. Ani, ta lexojmë. Xheladini ngutej sepse nuk do ta priste motrën për të shkuar në punë e prandaj i dëgjoi vetëm fjalët e para të letrës dhe iku. Këta vazhduan ta lexojnë me zë: “Këtë letër po ua shkruaj me lotë gëzimi nga ndjenja e motrës për juve, që u konsideroj si vëlla, ty Dashmir, dhe motër, ty zonja mësuese. Mua motra ime më e madhe më ka vdekur, ty të kam motër në vend të saj e dashura mesuese; vëllaun e kam, por Dashmir, ty të 139

konsideroj si vëlla të dytë. Oh, sa jam e gëzuar! Me fat ju qoftë! Pres që të fejoheni e të martoheni sa më parë!” Më poshtë shkruante për shumë çaste nga jeta si nxënëse. Në fund Dashmiri tha: - Sa e meçme është kjo vajzë! - Edhe unë e ndaj këtë mendim. Me sa precizitet është shprehur ta mbushë mendjen se ka logjikë të fortë. Nuk e zgjatën shumë këtë bisedë, kur Dashmiri doli në një temë tjetër e tha: - Patjetër duhet t’i tregoj zotëri redaktorit! - Nuk e ke vështirë ta bësh këtë gjë. -Patjetër! Kur e tha këtë, u mërrolë përnjëherë, sikur t’i kishte rënë në mend diç e tmerrshme. Kjo u pa edhe në fytyrën e mësueses. Ata kishin një dhëbmje tjetër edhe më të madhe. Këtë thikë në korriz ua kishte ngulur politika ditore e mbretërisë së madhe të njëmendësisë. Po edhe kjo e fundit nuk ishte e tërë ajo që na mundonte neve, shqiptarëve, edhe në atë kohë. Prapa asaj fshehej një dreq edhe më i madh. Mirëpo atë plagë sikur nuk donin ta lëndojnë. Gjithnjë e linin ashtu sikur të kishte zënë një dregëz të trashë. Prandaj, djaloshi tha:Një ditë zotëri redaktori më tha se ka biseduar me telefon lidhur me regjistrimin e Zejnës. Dhe do miq kanë konstatuar se ky gabim është bërë nga ngutja. Fajin sikur ia kanë hjedhur mikeshës nga Zagrebi, duke e arsyetuar atë se ajo nuk u ka lënë kohë për të menduar më shumë e më mirë. “Ajo, kishin thënë, na e mori vajzën ndërduar! - Gjejnë arsyetime sa të duan! – tha Shpëtimja e revoltuar. - Nuk them se kjo nuk është e vërtetë. Por, sido që të jetë, këtë punë e kanë nxitur, që të bëjnë diçka tjetër. 140

- Kush e ka nxitur? - pyeti mësuesja me padurim. - Më duket se më aktiv në këtë drejtim është treguar drejtori i Operës. – tha Dashmiri i menduar thuaja se mendjen e kishte tjetër kundi e jo në atë që flisnin. - Ka këtu shumë të vërztetë. Njerëzit atë natë ishin edhe të pirë edhe të mahnitur. Po edhe ajo tjetra. Njerëzit atë natë sikur u mashtruan. Zonja e Zagrebit pak u ngut. Po edhe koha nuk priste fare për t’u hamendur. Ajo, në këtë drejtim, pati të drejtë. Nxitimi qe i arsyeshëm. Frika e fshehtë, megjithatë, nuk i linte të bisedojnë në këtë mënyrë. Shpëtimja frikej më shumë. Asaj i shkoi mendja tek ajo që lexuan në letër. Në letër, Zejna, edhe pse e re, kishte prekur një të vërtetë të madhe: “… këtu nuk dua fare ta vras mendjen për padrejtësinë e madhe!!!!” Pas kësaj fjale s’kishte shkruar asgjë tjetër. As që e kishte sqaruar mëtej se cila ishte ajo “padrejtësi e madhe”, as se a vuante nga ajo, as se po e fshehte e as se po e ruante thellë në zemër një ndjenjë të tillë që mund ta shkaktonte një “padrejtësi e madhe”, që po e ushtronte një mbretëri e tërë e absolute, sa që mund të quhej – tiranike! Këta e patën kuptuar se për çka e kishte bërë atë. Edhe ata vetë nuk mund as ta zinin në gojë një gjë të tillë. Madje as edhe në bisedat intime. Frika u patë hyrë në palcë. Mirëpo, ende nuk e dinin se ai djallë kishte formë konkrete pikërisht në ato mote: Rankoviqizmi, i cili e patë zgjatur dorën e madhe kudo! Në atë çast ra një heshtje e madhe mes dy të rinjëve të dashuruar rishtazi. - Po ata e pranojnë, siç duket, një të vërtetë të tillë. Megjithatë, nuk janë të kënaqur. Më duket se edhe UDB-ëja po e shqyrton këtë çështje. Ia kanë frikën 141

regjistrimit të bërë në atë mënyrë. – tha Dashmiri pas një copë here. - Po, po. Mendoj se edhe njëra edhe tjetra janë sukses i madh yni. – Shpëtimja filloi të flet me njëfarë filozofie të vetën. Pas pak, ajo vazhdoi: - Pse ka shkuar Zejna të mësojë aq larg, është bërë mirë sepse është regjistruar e s’ka mbetur rrugëve të dynjasë dhe, pse kthehet dhe regjistrohet këtu, mendoj, do të bëhet edhe më mirë, sepse do të jetë sa më afër familjes dhe në mesin tonë. - Ashtu është… - dashti të thotë diçka Dashmiri. - Dëgjo! – e ndërpreu Shpëtimja dhe vazhdoi: - Me atë që shkoi dhe u regjistrua aq larg, është bërë edhe një e mirë. Mund që bota sado-kudo, do ta merr vesh punën e padrejtësisë që na bëhet. Mirëpo, megjithatë, këtë bisedë nuk e zgjatën shumë, pasi duhej që secili të shkojë në punë të vet. Shpëtimja duhej të përgatitej për në mësim, ndërsa Dashmiri, do t’i kryente edhe do punë të vetat para se të shkonte te redaktori. Nuk mund të duket qartë, por punët shkojnë gjithnjë e duke iu afruar asaj që përmban titulli i rrefimit: afrohet dasma, por afrohet edhe gjykimi e dasma, vërtetë, do të bëhet para gjykimit. XIII Dashmiri donte që çështja e regjistrimit të zgjidhej sa më mirë por edhe sa më parë, pasi tashmë i ishte paraqitur një punë tjetër. I duhej që kësaj, punës tjetër, t’ia kushtonte një kujdes edhe më të madh, prandaj, nuk i mbetej kohë që të merrej me regjistrimin e Zejnës: për çdo ditë e priste Shpëtimen 142

dhe e përcillte deri te stacioni i autobusave, te stacioni i trenit, të dilnin në qytet, si të rinjtë tjerë, të shkonin në kinema, në teatër, të shkonin në parkun e qytetit kur ishte koha e bukur, të shkonin në fshat, te familja e tij apo te familja e saj. Gjatë takimeve të dy të dashuruarëve koha u kalonte duke biseduar më pak për të kaluarën e më shumë për të ardhëmen. Për të tashmen e tyre ditore flitnin vetëm kur ishin në shoqëri me të tjerët. Ato ishin çështje tjera, që nuk dëshironin t’i futnin mes vete në kohën e çasteve të dashurisë. Në këso rastesh më shumë u pëlqente të hidheshin në krahët e imagjinatës për një jetë pak a shumë romantike, të bukur e më shumë të idealizuar, t’i themi - ideale. Mu për këso shkaqesh, Dashmiri donte të ngutej që sa më parë të shkonte te redaktori, në Redaksi. Po, nga ana tjetër, ai njeri e tërhiqte me një dashuri të madhe të mikut të ngushtë, pasi tashti më nuk hynte mes tyre vetëm marrëdhënia poet- redaktor i një reviste apo gazete, por edhe ajo e bashkëpunëtorëve në një fushë shumë të gjërë, në aksionin e shkollimit të vajzave të Dervenit, të propagandës që populli të mos binte në kurthin e propaguesëve se ishin turq. Me të ishin afruar edhe më shumë, sidomos, dy muaj e gjysëm më parë, kur ishte bërë çështje e madhe puna e regjistrimit të Zejnës. Redaktorin e gjeti në zyren e tij. U hodhë në krahëror të tij, si të mos ishin parë shumë kohë e që shiheshin në atë çast. - Ne po gëzohemi pse regjistrimi u bë - shikuar në aspektin individual apo personal. - tha pastaj redaktori, duke ia zgjatur pakon e hapur të cigareve “Virgjinia”. 143

- Ky hap u bë sepse qe i domosdoshëm të bëhet. – ia ktheu studenti- poet, duke e marrë cigaren e ofruar. - Kjo është më se e vërtetë. Mirëpo, eminentët e kulturës dhe të arsimit të Republikës e të qytetit nuk e konsiderojnë si të zgjidhur. Më kupton? – tha dhe pyeti redaktori dhe pasi e uli zërin shtoi: - Të gjithëve na ka cukatur në kokë Sigurimi! Më duket se do të bëhet e madhe! Ata qen birë qensh, nuk janë në zor pse nuk është bërë zgjidhja e drejtë, por kanë hallin e tyre. Mua më kanë ftuar disa herë dhe më kanë ndalur në biseda maratonike e të mundimshme. Më kanë marrë nëpër duar krerët e jo klyshët e tyre! - Në UDBË? - Po ku mendove, poeti im?! Mua më kanë pasur në sy edhe më parë, qysh moti dhe s’e di se deri ku do të shkojë puna me ta. Po nejse, ta lëmë këtë njëherë. Ç’kemi nga vajza? - Na ka shkruar letër, mua dhe Shpëtimes. Është shumë optimistë e shkreta Zejnë! - Ashtu? - Siurdhëroni zotëri redaktor! Dhe ishte gëzuar pa masë që jemi dashuruar dhe se do fejohemi… - More, hajrsëz! Po pse nuk më ke treguar?! Ah, çka je ti… Ti ti…. - Ashtu erdhi. - tha Dashmiri pak i skuqur në fytyrë. - Urime! - ia bëri redaktori duke ia zgjatur dorën dhe e tërhoqi për ta përqafuar. Atë sikur e lanë. Në atë çast redaktori u ngrit për të shkuar te telefoni, pasi kafeja u vonua si tepër, por në atë çast, mu atëherë u hap dera dhe hyri edhe era e kafes bashk me njeriun, që i solli filxhanat. Ai u kthye dhe filloi ta qortoj: 144

- Po mirë, bre, Galip, sa kohë të duhet për t’i bërë dy kafe?! - Me rend shkon, shoku redaktor. Pata edhe disa porosi para juve. - Më të madhit duhet shërbyer më parë! – i tha me të qeshur, duke dashur të bëjë shaka. - E di. – tha shërbyesi, por nuk e zgjati më shumë. Ai ishte mësuar me njerëz të artit dhe të kulturës. Më përpara kishte punuar në teatër dhe atje ia kishte dalë në krye edhe me aristët, siç u thoshte ai, njerëz gjysëm të çmendur. Redaktori e mori filxhanin dhe, pasi doli burri i buzëqeshur bëri sikur donte ta cakrrojë. Pastaj qeshi dhe e lëshoi filxhanin në suprimën e tavolinës dhe i ra me dyja duart kokës dhe tha: - O Zot! Pse jam hutuar kaq shumë?! - S’është gjë. – i tha Dashmiri i shashtisur. Mandej, që të dytë qeshën me të madhe. Kafet filluan t’i pijnë duke folur se së pari ishte dashur që të pinin ndonjë gotë nga ai uji i trimave, siç thoshte redaktori, atë që e mbante në vitrinë. - T’i lëmë njëherë këto fjalë, dua të them, t’i lëmë fjalët lidhur me atë që më ka ndodhur me mësuesen, e të kapemi për këtë punën tjetër, të Zejnës. – propozoi Dashmiri. - Pajtohem! – tha prerë redaktori. - Më duket e çuditshme! -Diçka është punuar në atë drejtim. Këtë e kanë nxitur të mëdhenjtë. Duan ta heshtin këtë gjë. Duan ta fshehin. Mos të bëhet shkak për nxitje të mëtutjeshme te populli, sidomos i Dervenit. Nuk duan t’u delë gjumi. - Me këtë nuk e keni zbuluar Amerikën. 145

- E kam zbuluar, s’e kam zbuluar, kështu qëndron puna. - Mendoj se për këtë nuk është aq e rëndësishme për ta bërë fjalë shumë e të humbim kohë. - Ti je i kuptueshëm. Mirë që i kupton gjërat shpejt, gëzohem. – tha redaktori. - I kuptoj, por nuk i kuptoj si duhet. A është e sigurtë se do të mund të rregullohet? - Po si nuk qenka e sigurtë?! Njerëzit kanë biseduar dhe janë marrë vesh konkretisht. Ua ka zënë rrasa bishtin. I kanë dhënë detyrë drejtorit të shkollës së mesme të muzikës dhe atje janë krijuar kushtet. - A qëndron në fjalën e dhënë? - Poeti im, tashti do të dëgjojmë nga goja e tij. – tha redaktori dhe iu drejtua telefonit. Pasi foli, u kthye duke bërtitur: - Mrekulli! Mrekulli!! Menjëherë i mbushi gotat dhe i cakrruan, duke shtuar: - Qoftë për hajr edhe kjo! - Ç’do të thuani me këtë, zotëri redaktor? - Qoftë për hajr! Zejna do të kthehet. Pas kësaj ata u ngritën me gotat në dorë dhe, si të ishin të mbushura me raki i cakrruan për të gëzuar për suksesin e ri. Posa i lëshuan gotat, u përqafuan dhe u puthën të dalldisur. U ndërruan edhe gotat, u ndërrua edhe pija. Po u ndërrua edhe biseda. - Do të flasim edhe për fitoren edhe për disfatën! – tha redaktori pas një copë here. - Kjo e fundit, gjatë tërë kohës, ma ka hëngër shpirtin. – ia bëri si nëpër dhëmbë Dashmiri. - Të urojmë! - tha redaktori pa ia përfillur atë që tha tjetri. 146

- Të urojmë! - ia ktheu Dashmiri. - Tashti edhe do të pijmë edhe do të merremi vesh për t’i shkruar vajzës. - e tha këtë dhe u ngritë për të marrë letra. Kur u kthye, redaktori në dorë e kishte edhe një numër të gazetës. Ia dha Dashmirit duke i thënë: - Mendoj se nuk e ke lexuar këtë reportazh. Ka të bëjë me regjistrimin. Ka bërë bujë të mahe. E ka kallur botën tonë. Kudo flitet për këbëngulljen e madhe të vajzës, për mbylljen e saj, për copëtimin e shtëpisë së madhe, e ka trazuar nga gjumi një krahinë të tërë. Më kupton? - Ju kuptoj, zotëri redaktor. Këtë e kam lexuar dy- tri herë, por harrova t’ua uroj këtë sukses të madh që kishit bërë. Ju u uroj. - Të falemnderit! – i takuan duart. Djaloshi e shikonte fotografinë në faqen e gazetës dhe fliste: - Çka do t’i shkruajmë Zejnës, zotëri redaktor? - Vajzës do t’i shkruajmë që brënda mundësisë, ta kërkojë fletëçregjistrimin me notat që i ka marrë. - Mendoni se definitivisht është bërë puna? - Definitivisht. E sheh, kur bën – bën, kur s’bën – s’bën, siç ka thënë samarxhiu. - E shohë, ia ktheu Dashmiri, po, ju, zotëri redaktor, nuk më treguat çka ju tha drejtori. - E kuptove. Më tha se ajo nxënësja e kësaj shkolle e ka lëshuar shkollën. Madje e ka marrë edhe fletëçregjistrimin. Vendi i saj ka mbetur i zbrazët dhe se është rezervuar për Zejnën. Ç’don tjetër të të them? - S’dua tjetër, jo. Po m’u duk se si gjatë biseduat dhe më tha mendja se mos ka paraqitur pengesa që s’mund t’i parashikojë. 147

- Jo, jo. Më tregoi se drejtori i Operës qenka shumë i interesuar për këtë gjë. Mandej më tregoi se për këtë, punën e Zejnës, e paska pyetur gati çdo ditë e pastaj filloi të flasë për karakterin e drejtorit tjetër në fjalë. Pastaj e uli zërin dhe shtoi: - Për atë vështirë se do ta çante kokën, por ia ka zënë rrasa bishtin. Siç të thash pak më parë, organet më të larta shtetërore dhe partiake duan ta mbyllin këtë çështje para se t’u dalin të palarat. Tashti e ke të qartë. - Plotësisht. Edhe pinin edhe merreshin vesh më hollësisht. Zejna nuk do të mund të kthehej vetë. Vendosën që të shkojë, redaktori, për ta marrë. Në letër ia theksuan edhe ditën se kur do të arrinte atje. - Qoftë për hajr! - uroi redaktori posa e mbyllën kovertën. - Përhajr! – përsëriti Dashmiri. - Mrekulli! – thërri pastaj redaktori siç e kishte zakon. Ai e thërriti me telefon korierin që ta çonte letrën në postë për ta lëshuar “rekomande”. Shpalosën një fletë tjetër të halleve të tyre. Përësri e nisën nga çështja e regjistrimit, por arritën deri te një konstatim i dhëmbshëm. Ishin likuiduar shumë intelektual, kryesisht të rinjë, shqiptarë po edhe të tjerë, qoftë fizikisht, qoftë në mënyra të tjera. Redaktori si më i vjetër që ishte, patë hyrë në një histori të tmershme, duke vënë në përdorim edhe statistikën, që /thuaja/ e patë përpiluar vetë. Në fillim e përmendi likuidimin, me skenarë, të ministrit të parë shqiptarë. Pikërisht, kur qe duke ia treguar edhe emrin dhe mbiemrin e tij, në derë ia behu një djalosh. Biseda u shua si me dorë. 148

- A ka “bujrum!”? – pyeti ai posa ua tha atë “mirëdita!” të zakonshme. - Ka e si s’ka! - ia ktheu redaktori si zot shtëpie në atë zyrë ku gjendeshin. - Më ka lënë përshtypje shumë të thellë reportazhi juaj, shoku redaktor. Ju uroj! - Të falemnderit! – tha redaktori, duke ia zgjatur dorën për ta përshëndetur edhe me këtë formalitet. Djaloshin, që posa erdhi, e njihnin që të dytë. Dashmiri edhe më mirë. Ky ishte njëri nga sahanlëpirësit e prishur. Për pesë grosh e shiste edhe gjënë më të shtrenjtë për njeriun, fytyrën. Po si i gjeti që të dytë, studentin dhe redaktorin, sikur nuk donte që të ndalej më gjatë. Për të ishte mjaftë që atyre, me të cilët “bashkëpunonte” t’ua dërgonte këtë informatë. Në këtë ditë, muaj e vit, në kaq ora e minuta, ndoshta edhe sekunda, i kishte gjetur krye më krye filanin e filanin. Prandaj, pasi përmendi se kishte përgatitur një artikulll për gazetën tonë dhe tha se një ditë tjetër do t’ia sillte në dorë vetë redaktorit, i ra dhe doli. - Psisi! – u shfry redaktori i mllefosur. - Thuaj “tradhtari!”. Pse nuk i bie drejt? – ia bëri Dashmiri i bërë tym e mjegullë. - Çdo herë kështu thotë. – “Kam një artikull”. Kurrë nuk ka sjellur gjë. Spijuni i poshtër! - Edhe mua më ka vizituar shumë herë. E keqja është më e madhe sepse të tillë ka shumë. - Fatkeqësisht! – i uli sytë redaktori sikur donte ta fshehë nga djaloshi tërbimin që i ra në ta. Ishte koha e viteve të gjashtëdhjeta, kur organet e sigurimit kishin gjetur “bashkëpunëtorë” me bollëk. Shumë lirë i blenin. Vetëm me premtime, apo pse u jepnin leje për të mbajtur armë. Po e keqja edhe më e 149

madhe qëndronte në atë se nuk ishin të rralla raste kur të tillë bëheshin edhe ca pseudointelektualë. Ky qe njëri prej këtyre të fundit. Student i përhershëm. Sigurisht e gënjenin se edhe punën e provimeve do t’ia rregullonin? Ardhja dhe ikja e shpejtë e këtij mysafiri të paftuar, sikur ua prishi rehatinë. Sikur më nuk kishin apetit për të biseduar. Një frigë e papritur sikur nxori krye në fytyrat e të dyve. Redaktori e manifestoi më shumë. Dashmiri qe mësuar. E patën thërritur shumë- herë, por ende nuk e patën mbyllur, as e patën hedhur në gjygj. E shikoi me keqardhje redaktorin që u step i shashtisur, por nuk foli. - Këto ditë – filloi të flet redaktori - më kanë vizituar nja dhjetë veta, si ky qeni! Sikur ma kanë vënë rrethin. Në organet e brendshme ende nuk më kanë thërritur. Presin që mirë të më shtijnë në shteg. Ndoshta edhe mos po përgatitin ndonjë skenar pak më të përsosur… - Jo, ishallah! tha Dashmiri me dhëmbjen që e ndjeu thellë në shpirt. - Korierin e partizanëve nuk munden me çfarëdo skenari ta vënë prapa grilave! - shtoi redaktori për vete me zë që nuk njihej se bënte shaka apo e kishte seriozisht. Dashmiri e çoi kryet dhe vazhdoi: - Keni dëgjuar për atë përrallën “A të dalë, a të dalë?”? - Kam dëgjuar. – E pohoi redaktori duke i ngritur sytë drejt Dashmirit dhe pyeti: - Po çka ta solli ndërmend atë përrallë, poeti im? - Ajo se edhe me neve po ndodhë e njëjta gjë. A të dalë, a të dalë?! Dil çka ke për të dalë! Tjetër çare s’kemi. Pasi qeshi me zë dhe gjatë sepse e dinte mirë përrallën, redaktori u bë serioz në fytyrë dhe tha: 150

- Po kjo puna jonë nuk është përrallë, or djalë! Ne mund të presim nga disa muaj e deri në pesë vjet burg. Sa për Goli Otok, nuk besoj se jemi. E kam megjithë mend. Ia kam frikën një gjëje. Shumë jemi sjellur nëpër Derven. Ata ia kanë frikën Dervenit. Nëse zgjohet Derveni, mund ta lëkund që nga themeli tërë këtë mbretëri. Nuk na bënë punë, poeti im, jo. Më tha një mik imi, i brëndshëm, se po ndiqen, përgjohen e përcillen shumë të rinjë. Krejt kjo fushatë ka nisur menjëherë pas manifestimit të hapur të gëzimit të të rinjëve për shkak të regjistrimit të Zejnës, por edhe reportazhi... Kur doli reportazhi im në emër të gazetarit, që më patë ndihmuar, sikur u është bërë e qartë se po veprohet jashta binarëve të pushtetit dhe të partisë... Më kupton apo jo? - Përralla thotë: kur fëmiu ka thënë: “Dil çka ke për të dalë!” Nëpër oxhak ka rënë një kafkë kali… Herën tjetër, një asht këmbe të kalit e kështu me radhë, përderisa fëmiu nuk i ka përballuar krejt kësaj sprove të trishtueshme, që, në fund t’i bie, nëpër oxhak, një arkë me sende të çmueshme prej ari, argjendi e diamanteve… Redaktori u shkye së qeshuri. Qeshte edhe Dashmiri. Megjithatë hidhërimi haptazi dukej në fytyrat e të dyve. - Përrallën e kanë krijuar njerëzit, siç kanë dashur. Mirëpo, megjithatë, ajo në vete ka një filozofi të thellë, poeti im. – tha pak më vonë redaktori me zë të dridhur, sikur fliste me shpirt shumë të pezmatuar. - Kush mund ta ketë bërë këtë përrallë? Fëmijët apo të mëdhenjë që kanë dashur t’i trimërojnë fëmijët për të ndejtur vetë në shtëpi kur ata të shkojnë diku në gjini, apo në ndonjë dasëm? – pyeti menjëherë Dashmiri. 151

- Fëmijët. Kanë dashur të bëhen heronjë me qëndresën e tyre ndaj frikës. Fëmiun e kanë lënë vetë në shtëpi natën deri vonë. Ai është frikësuar, por ka qëndruar. Në një çast diçka ka filluar të thërret “a të dalë, a të dalë!”. Kjo mund të jetë përsëritur derisa vogëlushi apo vogëlushja nuk ka thënë: “Dilë çka ke për të dalë!”. Atëherë ka dëgjuar zhurmën nëpër oxhak diçka duke u rrokullisur “Rrapa- da- pa- Rrapa- da- pa!” dhe ka dalë apo ka rënë një gjë e frikëshme, një asht i këmbës së kalit, pastaj, është përsëritur e njëjta gjë, ka rënë një asht tjetër kali, edhe më tmerrshëm e në fund bie rrashta, me plotë zgavra… Edhe atë e ka përballuar fëmiu. Mirëpo, zëri përsëri është dëgjuar: “A të dalë?” “A të dalë?!”. Fëmiu nuk ka rënë në alivanosje nga frika dhe trishtimi, por, përsëri, ka thënë, si më parë ka bërtitur sa e ka pasur zërin: “Dilë, çka ke për të dalë!”. Vetëm atëherë ka rënë shpërblimi për trimërinë e tij. Ka rënë me ngadalë arka, që e përmende, shoku poet. Tashti më ishin bërë serioz në fytyrë. As nuk qeshnin, as nuk qanin! As nuk bënin shaka, as nuk flitnin seriozisht. Sikur ishin bërë gur e dru. Gotat, sikur të ishin penduar pse i kishin mbushur me alkool, i kishin lënë përgjysëm. Nuk i kishin ngritur më për t’i cakruar, as për të pirë. Kjo më së miri fliste se përralla aspak nuk kishte derdhur optimizëm në shpirtërat e lënduar. XIV Zejna letrën e mori pas tri ditëve. Të mërkurën në mëngjez e lexoi dhe e kuptoi se çfare kthese ishte bërë në dobi të saj. E kuptoi edhe se ç’detyrë duhej të kryejë. Ta lypte e ta merrte fletëçregjistrimin me nota. 152

Në pushimin e gjatë shkoi te sekretari i shkollës dhe iu drejtua me lutje konkrete: T’ia jipte dokumentin zyrtar për t’u çregjistruar. Ai e hodhi te kujdestari i klasës e ky i fundit, te drejtori i shkollës. Kur hyri te drejtori, ishte edhe më e shqetësuar. Pa ndonjë hyrje të posaçëme, i tha: - Zotëri drejtor, më falni, kërkoj fletçregjistrim. Dua të kthehem në Shkup. Sekretari më thë që t’i drejtohem kujdestarit të klasës e ai më drejtoi te juve. - Kjo punë më habit, oj vajzë. Prej kah na doli tashti kjo punë?! Nuk kanë kaluar as dy muaj e ti më vjen e më kërkon fletëçregjistrim. - Zotëri drejtor, ia bëri ajo me zë të qarë, unë nuk kam fajë. Me mua… ah! – ia bëri pastaj dhe heshti, duke shpërthyer në vajë. - Folë! Pse qanë? Ç’deshte të thuash? – drejtori kërceu në këmbë si të ishte frikësuar se mos vajzës po i bie të fikët. - Jo, jo! S’kam gjë. Deshta të them se me fatin tim luajnë të tjerët. Edhe fjalët më ikin nga mendja. S’mund të bëhem e qartë. - Mos u ngushto. Shumë e qartë je, por nuk guxon t’i shprehish mendimet e lirë. Këtu qëndron tragjedia… Ulu e pusho pak. Mirë u shprehe. Fatin tonë e kanë në dorë të tjerët. Por kjo nuk na duhet tashti. Kemi një çështje konkret. – thoshte drejtori, por vajza thuaja fare nuk e dëgjonte. Tashmë e ndjeu veten shumë të dërmuar. I’u duk se vetëm asaj i paraqiten ngatrresa të këtilla. Nëpër tru i vetoi se gjithëmonë kishte qenë më e vuajtura edhe pse të gjithë njerëzit e patën dashtë me gjithë zemër. Çdoherë ia patën falur përkëdheljet më të ngrohta, duke i folur me të mirë, mu si ky drejtor shkolle. Këtë 153

ia solli ndërmend sjellja e tij, e butë e shumë njerëzore. Sikur mu në atë çast i erdhi ndërmend se e vogël, shumë e vogël, kishte mbetur pa babaë e pa nënë. Ndoshta pikërisht për këtë shkak njerëzit e shtëpisë e të lagjes së fshatit të tyre, të mëdhenj e të vegjëll, e patën dashur aq shumë sa që të gjithë, për një, e merrnin me të mirë. Kurrë nuk e kishte përjetuar vetëminë. Në rrugë dhe në shkollë, njësoj, ishin sjellur rreth saj njerëz me plotë kuptimin e fjalës. - Nuk po them se je fajtore e as që kërkon të më thuash diçka që nuk të takon, as që lypa të më thuash se kush e ka në dorë fatin tënd. Të kuptohemi. Mirëpo, ja, diçka nuk është në rregull. Sa u bëmë rehat, se e kryem një punë, tashti, po kërkon fletëçregjistrim. - Më falni, zotëri drejtor, unë as atëherë e as tash nuk flas asgjë nga mendja ime. Si më thonë, ashtu edhe unë them. Nëse jam fajtore, duhet të jemë fajtore vetëm pse kam kërkuar që sipas prirjes sime të mësoj në shkollën e mesme të muzikës. Vetëm kjo ka qenë dhe është kërkesa ime…(E tha këtë dhe shtoi) - Ata të mijtë, zotëri drejtor, atje, nuk e konsiderojnë si të zgjidhur problemin e regjistrimit tim kaq larg. Duan të më marrin prap. Tash ka mundësi të regjistrohem atje. Mendoj se nuk duhet të ju prek kjo gjë. - Natyrisht, se kjo gjë nuk do të më prek. Mirëpo, më shumë na mundon një gjë tjetër. Shtrohet pyetja se vallë do të jetë e siggurtë puna e pranimit atje? Ka kaluar një kohë e gjatë, më se dy muaj. Kemi ndërhyrë për punën e asaj banesës. S’di gjë ç’mund të na ndodhë me atë zonjën e shtëpisë. - Zotëri drejtor, asaj do t’ia paguaj krejt muajin. Do të merremi vesh me të vetë. Ma jipni fleteçregjistrimin. 154

Për të tjerat do të orvatem t’i rregulloj vetë. Do të vijë të më merr një daja im dhe ai do t’i rregullojë të gjitha. - Vërtetë je shumë këmbëngulëse! Kjo veti edhe më gëzon. Mirë. Do ta japim. Deshta të them edhe diçka tjetër. Më thuaj, të lutem, a është e vërtetë se ti nuk je ankuar dhe nuk ke kërkuar që të kthehesh? - Plotësisht e vërtetë. Unë as që kam dashur të vijë deri këtu e as kërkova të kthehem. Po unë nuk mund t’ua sqaroj mirë punët. Ja, zotri drejtor, më kanë dërguar letër. – ajo menjëherë e nxori letrën dhe ia zgjati, pasi nuk ishte në gjendje të logjikojë në atë çast se letra e shkruar në gjuhën shqipe s’mund të kryente atë funksion për atë që s’e din këtë gjuhë. Megjithatë, drejtori e mori letrën në dorë dhe e afroi te sytë sikur të donte të lexojë. Pastaj, pa i thënë se nuk e kuptonte, tha? - Mirë. Dakord. Mos u shqetëso, të lutem! Vajza e falënderoi dhe duke e përshëndetur, doli nga drejtori. Atë natë fjeti shumë keq. Pa në ëndërr ndodhi trishtuese. Dy- tri here e shkeli ankthi. Një gjumë shumë i turbulltë e kishte munduar gjatë tërë natës së lume. Gjumi i doli shumë herët dhe më nuk e mori. Filloi të fundoset në një nostalgji të mundimshme. Para syve i rrinte e tërë ngjarja që patë të bënte me lëshimin e saj për të vazhduar shkollimin e mesëm. Po e mundonte edhe më keq fytyra e zymtë dhe shumë e pikëlluar e xhaxhait të saj më të madh, e xha Dinës. Në ëndërr e kishte parë shumë keq – sikur ishte çmendur, e kishin lidhur dhe e shtynin për ta shtie në automobilin e çmendores. Në atë tollovi sikur paraqitej dhe zhdukej mësuesja Shpëtime. Ajo sikur bërtiste sa e kishte zërin: “Lëshonie! Nuk është i çmendur!” Sikur 155

vraponin shumë njerëz. Aty kishte ardhë edhe Dashmiri, edhe vëllau i Shpëtimes, Xheladini, edhe shumë studentë të tjerë, që nuk i njihte. Ishin grumbulluar edhe shumë agjentë dhe policë e milicë. Një frikë e madhe e kishte kapur dhe kapluar. Gjumi i doli nga frika e madhe. Qe dridhur një kohë të gjatë. Sikur s’donte të besojë. Megjithatë një shqetësim i madhë i kishte hyrë në shpirtin e njomë. Ashtu e shqetësuar mundohej ta përfytyrojë ardhjen e redaktorit. XV Atë ditë me vështirësi i ndoqi orët e mësimit. Në brëmje doli për ta pritur redaktorin në stacionin e autobusave. Patë shikuar në të gjitha anët, por nuk e patë parë. - Zejnë! Ja, ku jam! – thërriti redaktori që nga mesi i rrëmujesë së njerëzve, pasi e patë hetuar se ajo nuk e shihte. Vajza u gëzua aq shumë sa që redaktorit iu hodhë në krahëror. U përqafuan dhe u përshëndetën me të gjitha hollësirat. Pastaj u nisën. - Zejnë! Qenke mallëngjyer shumë! Pse je mërzitë? – i tha redaktori kur ishin duke e marrë rrugën. - Ditëve të fundit më rroki një mall i madhë, zotëri redaktor. Pas pesëmbëdhjetë minutash udhëtimi në këmbë, u gjetën në banesën e saj. Gjatë kësaj rruge të shkurtër, Zejna e mbuloi redaktorin me pyetje të shumëta për njerëzit, për ngjarjet, për të priturat e për ta priturat që mund të kishin ndodhur brënda asaj kohe sa qe larguar. Redaktori përgjigjej me maturi duke i thënë: “Mirë! Krejt mirë… në rregull!” 156

Nesër në mëngjez, në shkollë shkuan sëbashku. Redaktori hyri drejt e në drejtori. Zejna hyri në orë të mësimit. Ai, posa u përshëndetë me drejtorin, mik i mikeshës së tij nga Zagrebi, pa një pa dy, hyri në temë, për të cilën patë shkuar: - Pikë së pari, zotëri drejtor, më lejoni të ju falënderoj për të mirën që na e bëtë! Pastaj t’ua përcjellë të falat e kolegëve tuaj nga qyteti i jugut! Po edhe dëshirat e tyre që të keni mirëkuptim e të na e lëshoni vajzën, që shkollën ta vazhdojë atje… - ai i lëshonte fjalët në rafale të shkurtëra e të gjata dhe dukej se nuk e ka mendjen t’u vë pikë fjalive askundi. Drejtori nuk ia prishte qejfin. Priti derisa ky mori frymë e atëherë ia priti: - Ju falemnderit! Thuaji të gjitha i dashur! - Ju falemnderit, zotëri drejtor! Jo. Nuk kam shumë për të thënë, por deshta që të ju lutem që të na e kuptoni realitetin me seriozitet. Më së pari të na falni, nëse ju kemi bezdisur! Njëherë ju kemi lutur, nëpërmjet të zonjës së Zagrebit, që të na e regjistroni këtë vajzë e tashti, që të na e çregjistroni. - Mirë, mirë! – thoshte drejtori duke e shikur në bebëza të syrit redaktorin, të cilin po e shihte për herë të parë, por për të kishte dëgjuar nga goja e mikeshës së tij nga Zagrebi. Biseda për një hop u ndërpre kur u erdhi kafeja. Atë e pinë duke biseduar me zë më të ulët. Gjatë kësaj kohe drejtori e kishte thërritur sekretarin dhe e kishte ngarkuar që ta rregullonte atë punë. Në stacionin e autobusave u gjetën me dy valixhe në dorë. Menjëherë do të niseshin për në Sarajevë, prej kah do të merrnin rrugën e gjatë për t’u kthyer në Shkup. Kur qenë ulur në autobus, redaktori e mori në dorë fletëçregjistrimin e Zejnës dhe filloi t’i shikojë ato 157

pak nota që kishte marrë. E mahnitën notat e larta. Në një çast nuk iu durua pa thënë: - Më duket se po mërzitesh. Pse mërzitesh, Zejnë? Mos u mësove atje e tashti të vjen keq që po e lë atë qytet? - Jo aq për atë. Për një kohë kaq të shkurtër erdha deri këtu…S’e di… Redaktori e shikoi fytyrën e saj. Dukej se vajza po fshehë diç, që i ishte ngulur në tru. Asaj i ishte pikur një dreq i mallkuar. Sikur mendonte, vazhdimisht, rreth një pyetje. Ajo i përsëritej: “Pse po bëhen këto padrejtësi?!” Mirëpo, atë e fshehte nga redaktori. Sikur e kishte të njohur se kjo padrejtësi i bëhej krejt një populli. Ai shtirej sikur nuk e dinte atë që e mundonte atë qenie të re femërore. Në një çast seç i erdhi e i tha: - Për atë, as mos e vra mendjen e as mos e ha veten! - Po, po, ia bëri vajza, atë e di. Mirëpo hidhërohem edhe në fatin tim… - përsëri ajo nuk e tha fjalinë deri në fund. Edhe ajo sikur e dinte se e njëjta dhëmbje ia hante shpirtin redaktorit. Nuk donte ta lëndojë më shumë atë shpirt të madh njerëzor. - Fati! – ia bëri redaktori dhe e bëri një pushim të gjatë. Vajza nuk foli. Ai shtoi pak më vonë: - Ajo është më tepër fjalë! Njerëzit ua krijojnë kushtet njerëzve… - donte t’i jep lak çështjes. Haptazi dukej se për çka e kishte fjalën e për çka e bënte atë lak. E kaluara nuk mund t’i paraqitej e t’i thoshte: Pse po më akuzon?! As që mund të kërkonte logari për delikt verbal! Prandaj patë filluar gjërat t'’ shpjegojë si trashigime nga e kaluara. Në Sarajevë hypën në tren menjëherë. 158

- Nuk e di, zotëri redaktor, tha cuca posa qenë ulur në kupe, se çka e gjeti atë mikeshën tuaj nga Sarajeva. Ajo as nuk na e sosi punën e as nuk na priti mirë. Dua të them, nuk na përfilli fare. - Ajo ishte hënë- hënë, tha redaktori, ndonjëherë ishte aq e mirë sa që s’mund t’ia gjeje shoqen, ndërsa herën tjetër ishte aq e keqe sa bëhej shtrigë! Për ato sjellje më ka shkruar zonja nga Zagrebi. - Po mos e kanë cukatur qentë e…? – pyeti Zejna. - Mos të hyjmë në këso vlerësimesh! – propozoi redaktori sepse ua kishte droen këtyre bisedave. Me këtë sikur e shpalli se kjo temë nuk ishte aq e thellë dhe krijoi kushte për t’u shua ajo bisedë rreth sjelljeve të zonjës nga Sarajeva. Treni vazhdonte t’ia thotë melodisë së rrotave, trokëllimës dhe ushtimës së madhe monotone. Ata e patën ndërruar temën e bisedimit. Redaktori filloi t’i thotë Zejnës që ajo duhej sa më parë të shkojë në fshat sepse të vetët donin ta shihnin. Ai shtoi se të gjitha vajzat, djemt, gratë dhe burrat e shtëpisë, po edhe të fshatit thellë e ndienin mungesën e saj. Nuk e la pa e përmendur edhe atë se xhaxhai i saj, xha Dina, dukej se ishte penduar shumë. Kur iu duk se ajo nuk besonte shtoi: - Kam bërë një reportazh. – e nxori gazetën nga çanta dhe ia dha të hapur në atë faqe ku fillonte reportazhi, duke i thënë: - jam parë me shumë njerëz po edhe me plakun. Reportazhi ka të bëjë lidhur me regjistrimin tënd. E nisa me atë se ti je vajza e parë që ke vazhduar shkollimin e mesëm në atë fshat. Zejna e mori gazetën në dorë. Ishin dy- tri fotografi të shtëpiave dhe ajo e kullës, një pjesë e oborrit të madh. Në njërën faqe të gazetës ishte edhe fotografia e 159

fshatarit, që zejnën nuk e patë lëshuar për ta vazhduar shkollimin. Fytyra e tij iu duk si tepër e mërzitur, sikur sytë i mbante për dhé. Në atë çast Zejna e ngriti shikimin për ta parë titullin e reportazhit dhe pyeti: - Prej kah titulli “Dëpërtoi drita edhe në fshatrat më të largëta të Dervenit” e nënteksti “U regjistrua vajza e parë nga një familje më konzervative”. - Ashtu do të bënte dhe bëri bujë më të madhe. - Po mua nuk më regjistroi “drita”, që paska depërtuar, por diçka tjetër… e vura jetën në rrezik… - Nuk është ashtu, vajzë. Këtë gjë ti nuk e kupton sa duhet. Nuk e din se në gazetë, ne gazetarët, gjërat pak edhe i rregullojmë si duhet… - Mund të thuhet edhe “si s’duhet!” – ndërhyri Zejna. - Po, po. Ke të drejtë. Mandej, është e vërtetë se ka depërtuar drita, përndryshe, shumë kohë më parë, një vajzë si ti nga Derveni, nuk do të kishte luftuar aq shumë për një ide të tillë. Më kupton, tashti? - Tashti po e kuptoj. Punën e reportazhit e torën si gjatë. Vajza duke e shikuar fotografinë e xha Dinës, ia shkrrepi: - Mos është i sëmurë xhaxhai Dinë?! - Nuk mund të thuhet se është i sëmurë. - - ia ktheu redaktori, duke shikuar nëpër dritaren e trenit të shpejtë. Mbase me këtë donte ta fshehë shikimin, që nga ai mos të lexohej e vërteta lidhur me këtë pyetje. Mirëpo, Zejna ishte shumë këmbënguëse. Ajo, përsëri pyeti: - Ju lutem, zotëri redaktor, a është i sëmurë? – Ma tregoni të vërtetën! Kam parë një ëndërr shumë të keqe. Sikur xhaxhai ishte çmendur… 160

- Jo, jo. Nuk është sëmurë. Ç’është e vërteta, edhe nuk është mirë me ndërgjegjëjen po edhe me nervat. Me siguri don të të shehë. Ma ha mendja se edhe në shpirtin e tij ka depërtuar drita, për të cilën folëm pak më parë. Është penduar me të madhe! - Po ai kurrë nuk ka qenë konzervativ… - Zejna filloi të fletë rreth vetive të xhaxhaiut të vet e redaktori ia priti: - Mirë, mirë. Edhe këto janë të vërtetë. Të mos largohemi nga ajo që të thashë. Mixha është mërzitur shumë për ty. Ti duhet të shkosh e ta vizitosh sa më parë. - Dyshoj në të vërtetën se nuk është i sëmundë. – gati klithi cuca e trishtuar. - Mos u mërzit. Nuk është i sëmundë. Dyshimet e vajzës sikur nuk ishin pa baza reale. Këto ajo i lexonte edhe në fytyrën e redaktorit. Dukej se ai po e fshehë atë të vërtetë. E dinte se xha Dina ishte sëmurë. Me siguri që nuk donte ta lëndojë shpirtin e Zejnës. Ajo u pajtua me atë që thoshte bashkëudhëtari i saj. Heshti përnjëherë e atëherë filloi të bluajë me mendjen e vet. Treni sikur ngutej me tërë ushtimën e tij. Ajo, në një çast i mbylli sytë. “Mund që të jetë sëmurë edhe nga inati – pse nuk shkoi fjala e tij; mund të jetë sëmurë nga turpi – pse u tregua i dobët, por si do që të jetë, nuk është dashur të bëhet kjo për shkak timin. Unë përsëri e dua… si babë… Ai më ka rritur, më ka përkdhelur më tepër se fëmijët e tjerë… Po ai mund të mos ketë faj…”. Të njëjtën gjë e bënte edhe redaktori me mendjen e vet. Ai i dinte edhe shumë hollësira. Kishte rënë në shtrat. Një ditë Xhemili kishte hyrë në dhomën e të sëmurit, e kishte përqafuar dhe e kishte puthur në ballë. Plaku 161

atë nuk e patë rrefuzuar. Atij, Xhemilit madje i patë thënë diç të pakuptueshme e në atë çast sikur i kishin rrjedhur edhe lotët. Pas disa ditëve ishte sëmurë edhe më shumë. Fillon të flet jerm dhe pa ndërprerë e përmend emrin e Zejnës. Shumëherë pyet, ashtu i mbytur në zjarmi dhe djersë: “Ku është Zejna? Ku u humbë ajo?” Prandaj redaktori thoshte që ajo sa më parë të shkonte në fshat e të shihej me të. Po edhe treni, si ta dinte një gjë të tillë, ngutej, nxitonte me të madhe. Ndalej nëpër stacione, nuk vonohej shumë, posa dilte në “rrugë” të hapët, nxitonte e nxitonte, shtonte shpejtësinë, ndërsa objektet, në të dyja anët e hekurudhës, çmendurisht e rrotullueshlëm fluturonin prapa. Redaktori nuk i patë mbyllur sytë. Në dorë e mbante një gazetë por vetëm sa për të bërë përshtypje se lexonte. Me mend ishte gjetiu. Kishte dëgjuar se plakun e kishin dërguar, në fillim, në ambulancën e fshatit, pastaj, te mjeku më i mirë specialist i qytetit! Ilaç kurrkundi nuk kishte gjetur; i kishin shkruar nëpër hoxhallarë se mos kishte “shkelur” gjatë kohës sa qe duke shkuar me dhen, por edhe ajo nuk i ishte bërë ilaç; i kishin bërë edhe ca magjira nëpër gra plaka; i kishin fikur thëngjill, i kishin shkrirë plumb, i kishin derdhur sherbet në shtatë shtëpi të lagjes nën shtrehe, asgjë. Kish dëgjuar redaktori, por këto nuk ia thoshte Zejnës. Dikur sikur kishin konstatuar se plaku, me të vërtetë, ishte shituar nga diçka e panjohurë. Njerëzit e helmuar të shtëpisë patën filluar të shprehin mendimet e tyre të lira, patën thënë se vetëm ardhja e Zejnës mund të ndihmonte: Ose do ta shëronte ose do ta dërgonte më shpejt në botën tjetër! 162

Po kjo, ia merrte mendja edhe redaktorit, ishte e vërtetë. Treni i gjatë vazhdonte me nxitim të përcjellur me këngën e shushurimës dhe fërshëllimës së madhe të ajrit që fishkëllonte anash dhe përzihej me zhurmën monotone të trokëllimës së rrotave, që aq rëndë rrotulloheshin mbi binarë. Vajza nuk kishte fjetur fare. Në një çast asaj nuk iu durua më dhe kërceu në këmbë, duke i thënë redaktorit: - Ju lutem, më thuani të vërtetën! A është xhaxhai i sëmundë? - Nuk kam ardhë të të marrë për atë se xhaxhai është i sëmundë. Ajo është tjetër punë, është apo nuk është i sëmundë. Të shkruam letër se në shkollë të mesme të muzikës është liruar një vend. Duhet të regjistrohesh në atë shkollë. Të thash. Puna e xhaxhait tënd është tjetër gjë. Kur të arrish në fshat, do të shohësh e do të bindesh a është a nuk është sëmurë. Nuk të thash se është sëmurë, por të thash se duhet të pajtohesh. Kjo do të ndikojë mirë te populli, të cilin duam ta bindim që t’i lëshojë fëmijët po edhe vajzat në shkolla të mesme. Ajo dukej se nuk i dëgjonte fjalët tjera, prandaj edhe tha: - Nuk kam dashur dhe nuk dua që ai të sëmuret! - Natyrisht se nuk don. Zejna filloi t’i fshijë lotët, që i kishin rrjedhur gjatë tër kohës sa kishte heshtur symbyllur. ... Në Shkup arritën të nesërmen rreth orës nëntë të mëngjezit. Zejnës i vijte mirë që arriti në mëngjez. Ndjente një kënaqësi të veçantë, kur veten e shihte, 163

përsëri, nëpër rrugët e qytetit, afër të cilit, atje diku prapa kodrave të buta, gjendej fshati i saj i dashur. Sikur donte që të shkojë sa më parë në fshat për ta parë të vërtetën e xha Dinës. Në Shkup, më parë, kishte qenë disa herë, edhe kur ishte e vogël edhe kur u rrit. Në ekskursion të shkollës patë qenë dy- tri herë. Po edhe me xha Dinën, i cili e donte thuaja më tepër se të gjithë fëmijët e shtëpisë. Asnjë vajzë të shtëpisë nuk e patë marrë në qytet për ta shëtitur përveç asaj. Tashti më e dinte edhe shkakun e kësaj privilegjie: Ajo kishte qenë jetime! Jetime – pa nënë e pa babë. Seç iu kujtua ndërtesa e gjimnazit të femrave, vajzave, me shumë dritare në shumë kate… Iu kujtua se atë e patë parë shumë herë edhe në ëndërr… Atëherë i shkonte mendja të gjendet në bankat e një shkolle të tillë të madhe, pa i shkuar mendja të pyeste se në çfare gjuhe mbahej mesimi në të. Rrugët e qytetit ende nuk i dinte të gjitha, prandej ecte kah shkonte redaktori. Tashti ato kohëra dhe ngjarje kishin mbetur shumë prapa. Ajo gjendej në qytetin e saj si e madhe, me fletëçregjistrimin në çantë. Në njërin nga ata caqe të jetës i shkoi mendja se ishte kthyer pasi njëherë prej tij e patën përcjellur për të shkuar në do qytete edhe më të mëdhenj dhe shumë të largët. në njërin nga ato kishte mësuar, në shkollë të mesme, më se dy muaj. Këto gjëra iu dukën si të kishin ndodhur në ëndërr. Pas një copë udhëtimi në këmbë, u gjetën në banesën e redaktorit. Me atë banesë e lidhnin shumë kujtime të asaj natës, që erdhi për herë të parë, në darkën e shtruar për nderë të mikeshave – nga Zagrebi dhe nga Sarajeva, tjetra. Brënda, tashti, e pritën krahëhapur 164

nëna e redaktorit dhe motra e tij. Nusja nuk ishte në shtëpi sepse punonte paradite. Sa e panë, u derdhën fjalët, përqafimet dhe puthjet e ngrohta. Redaktori, posa u përshëndet me të vetët, shkoi te telefoni për ta kërkuar Shpëtimen. Përnjëherë filloi të flet me zë të lart e të thotë: - Mrekulli! Mrekulli! Shpëtimja i tregoi se në shtëpinë e saj ishin edhe Dashmiri edhe Xhemili. Nuk shkuan as pesëmbëdhjetë minuta, kur në derën e hyrjes ia behën tri fytyra të gëzuara e të mallëgjyera. - Zejnë! – thërriti Shpëtimja e para, posa e vuri këmbën në koridorin e banesës. Pas saj u lëshuan të gjithë për t’u përqafuar. Me Dashmirin u morën nëgryk si me Xhemilin. - Zejnë, u bë edhe kjo! U ktheve mes nesh. – tha Shpëtimja pasi qenë përshëndetur të gjithë dhe vajza tjetër, përsëri, i ishte afruar mësueses dhe po ia puthte duart me dashuri të madhe. - Pata dëshirë që të vij. Kjo dëshirë u plotësua me lejen e Zotit të Madh. – ia ktheu Zejna me lotët e gëzimit në sy. Edhe ajo ishte shumë e mallëngjyer. XVI Në ato çaste, redaktori patë mbetur i shashtisur në këmbë. Pastaj u tha që të hynin në dhomën e pritjes. Atje patë hyrë më parë nëna e tij për të rregulluar edhe diçka në të. U hodhën edhe fjalë hokatare nga i zoti i shtëpisë. U derdhën edhe të qeshurat e para. Gëzimi mori hov me të madhe. Të gjithë, kohë pas kohe, i çonin sytë drejt Zejnës. Ajo në atë dhomë patë qenë para dy muaj e ca ditë më parë. Plaka iu afrua dhe e 165

pyeste diçka për ato vende të largëta që i kishte parë. Vajza i tregonte ashtu, siç i patën mbetur në kujtesë. Pas një copë here, redaktori bëri me dorë e të gjithë heshtën përnjëherë që të dëgjonin: - Do të festojmë një çikë. Do të pijmë kafe dhe lëngje… - Ju faleminderit, zotëri redaktor, por nuk kemi shumë kohë. – ia priti Shpëtimja. - Sa të kemi, aq. Deshta të them, njeriu, që është kujdesur dhe angazhuar po edhe mërzitur më së shumëti për punën e Zejnës, nuk është këtu, në mesin tonë! Fjalën e kishte për drejtorin e Operës. Pastaj u tha se, të paktën, duhej t’i tregonte se patë arritur. Më pastaj e nxori edhe qëllimin kryesor, kur tha: - A bën që edhe atë ta ftojmë? Pasi të gjithë u pajtuan, redaktori shkoi te telefoni dhe e zuri. - Alo! Këtu është miku juaj… Ahaa, ma njoftët zërin, zotëri drejtor! Po, unë jamë vetë e personalisht. Ha- haha! Qenkëni vetë, zotëri drejtor! Si jeni me shëndet? Gëzohem! Edhe unë jam mirë. Tashti të të tregoj. Me Vajzën… me vajzën posa u ktheva. Nëse do të na e pranosh lutjen, duam që të vish në mesin tonë. Po, po. Menjëherë. Jemi një rreth i ngushtë. Krejt musliman… Ha- ha- haaaa! Po. Nuk na prishë punë, por na e ndreq qejfin. Shqiptarë. Nuk do ta bëni keq. Të përzihemi. Ashtu. Mirë. Ejani menjëherë. Po, po, poooo! Do ta çojmë edhe ndonjë gotë. Mrekulli, mrekulli!… Pastaj qeshi e përnjëherë vuri vesh e tha: - Do ta thërrasim edhe atë. Po, po. Poooo! drejtorin e shkollës së mesme të muzikës. E kuptoj. Si – jo? Ashtu është. Po, po, pooo! Mirëkuptimi i tij na e solli edhe 166

këtë gëzim të vonuar. U bë. U bë. Do ta kërkoj. Ju presim. Do të na gëzoni pamasë! Pastaj e kërkoi numrin tjetër të telefonit. Biseda nuk u zgjatë shumë. Në banesën e drejtorit tjetër, u paraqit e shoqja dhe i tha se ka dalë jashta qytetit. U kthye krejt shend e verë. Në atë çast ra zilja. Njerëzit u ngritën në këmbë. I zoti i shtëpisë doli në koridor. U çfaqë burri pa flokë në pjesën e përparme të kokës. Ishte ai që e prisnin, drejtori i Operës. Posa hyri në dhomën e pritjes, së pari iu drejtoa Zejnës: - Tashti do të jeshë edhe më e gëzuar! Mirë se na erdhe! - Mirë se ju gjeta! – ia ktheu Zejna e qeshur në fytyrë. Pa ngurim iu hodhë në përqafim. Plaku, kur u largua për t’u përshëndetur me të tjerët, kishte lotë në sy. E preku gjendja e vajzës së larguar nga vendi i lindjes. Kur u ulën të gjithë, miku i posaardhur, përsëri, iu drejtua Zejnës me zë të ulëtë e i tha: - Qenke mërzitur shumë, bijë! - Ishte hera e parë që u largova aq shumë nga shtëpia. Më dukej se kam shkuar në skaj të botës e se nuk do të mund të kthehem kurrë… Redaktori ndërhyri: - Mezi ma lëshuan, zotëri drejtor! U kishte hyrë të gjithëve në zemër… - Ka njerëz të mirë ende kjo botë! – ia bëri ai sikur s’kishte çka të thoshte tjetër mendim. Të gjithë e shikonin vajzën, e cila, si të turpërohej nga këto lavdërata ndër sy, e uli kryet. Në fillim erdhën kafet dhe pijet tjera. Më pastaj, sipas dëshirës, edhe pije alkoolike dhe meze e tashti filluan të ngriten gotat. I pari uroi redaktori e tha: - Për shëndetin e të gjithëve dhe për suksesin e Zejnës! 167

- Për lumturinë e saj të pafund! – e ngriti dhe e cakrroi, së pari me zotin e shtëpisë e pastaj edhe me të tjerët, drejtori i Opërës. Në atë çast, redaktori ia afroi kryet te veshi mikut që e cakroi gotën e ky i fundit shtoi: - Edhe me fat le të jetë fejesa e afërtë e Shpëtimes dhe e Dashmirit! T’i cakrrojmë gotat edhe për këtë gëzim të dytë! Dashmiri e ngriti gotën e rakisë, kurse Shpëtimja gotën e madhe të lëngut. Të gjithë i ngritën gotat pa e marrë parasysh se çka pinin e ç’gota mbanin në dorë. Mirëpo, ky gëzim nuk zgjati më shumë se një orë të plotë. Si kah fundi, erdhi, edhe kësaj here, një mik i paftuar, mos të themi i padëshiruar. Redaktori, posa e pa se hyri ai, u mërrol dhe nuk mbeti pa u rënë në sy të tjerëve. Përderisa i posaardhuri e pinte kafen, ata u gjetën në këmbë. Pas afër dy orë u shpërndanë: Drejtori i Operës shkoi për t’i kontrolluar provat e aktorëve, të cilët intensivisht përgatiteshin për një premierë; redaktori do të rrinte edhe pak me mikun tjetër e pastaj do të dilte në Redaksi për të kontrolluar edhe disa punë sepse javën e ardhëme do të dilte numri i ri i revistës së tij; Shpëtimja dhe studenti shkuan secili në punë të vet, mësuesja për t’u përgatitur për javën e ardhme, t’i hidhte një sy planit javor dhe të bënte konspektet e punës, pasi aso kohe ishte kaluar në javën pesëdistëshe të punës edhe nëpër shkollat fillore; Dashmiri kishte për të mësuar intesivisht sepse duhej t’i përgatiste provimet që i kishte për kusht që ta regjistronte semestrin e shtatë; Xhemili dhe Zejna u nisën për në stacionin e trenit sepse do të shkonin në fshat, ku Zejna po kthehej pas më se dy muaj, qysh se qe larguar atë brëmje, në 168

kushte të këqia, kur të gjithë njerëzit e shtëpisë qenë bërë pa gojë e pa gjuhë. Këto ishin vetëm punët që diheshin e që mund të thuheshin. Të gjithë u shpërndanë. Në dhomën e pritjes mbetën vetëm redaktori dhe miku i paftuar, i cili filloi ta provokojë redaktorin, kur i thoshte: - Po si të kam, shoku Metë? - Po mirë më ke, mirë! Ishin gati të një moshe. Dikur, shumë vite më parë, patën pasur shumë dashuri, por më vonë, sikur u hyri dreqi ndërmjet, u ftohën marrëdhëniet. Redaktori dyshonte shumë në të. Mandej qysh moti i thoshte mendja se ai ishte një sahanlëpirës i fshehtë, se ishte shumë- shumë i rrezikshëm edhe për më të afërmit e tij, miqt dhe dashamirët. - Mirë, për besë, mirë! – i tha për së dyti redaktori sikur të kishte harruar se një herë i patë thënë të njëjtën gjë. - Erdha, vëlla, vetëm ashtu, rastësisht, sa për të parë. Nuk e kam ditur se i ke pasur të gjithë këto miq e mikesha. – filloi të dërdëllisë miku, që erdhi vonë dhe mbeti pas të tjerëve. - Po edhe nuk ke qenë si bukur moti! – ia ktheu redaktori me një zë që s’dallohej se ishte ironi apo serioze ajo që thoshte. Në të vërtetë, ky mik i vinte si shpeshë, në shtëpi dhe te puna në Redaksi. Ai çdoherë bisedën e fillonte me pyetje shumë provokative e të dyshimëta. Edhe atë ditë ashtu ia filloi dhe nisi: - Metë, sikur një gjë të lidhë si tepër me Dervenin. Ç’është ajo që të shtynë ta bësh këtë? - Me Dervenin? – pyeti redaktori në vend se të përgjigjej. 169

- Me Dervenin. A nuk më dëgjove? Thash se me të të lidhë diçka posaçërisht e si tepër. Thash se ç’është shkaku i kësaj? - Po edhe vetë nuk e di, mor Ballaban. Mirëpo, mendja ma merr se njerëzit modestë, të urtë e punëtorë shumë të sinqertë, mund të jenë shkaku i asaj që më ka tërhequr ndaj Dervenit. Tjetër nuk di çka të them. Miku i paftuar filloi të flet diçka si pa lidhje. Ndërsa redaktori pyeste në vete: “Vallë kanë marrë vesh edhe për këtë tubim rasti? Si mund ta kenë marrë vesh e menjëherë ta kenë lëshuar këtë zagar?!” Pasi iu bë e qartë se njerëzit e sigurimit donin të dijnë çdogjë, por para së gjithash se me cilët njerëz bisedonte, madje edhe në çfaredo kohe, në atë çast i erdhi që t’i hudhet këtij zagari e ta bënte copa- copa, por u përmbajtë. i shkoi mendja se ai, posa të dilte nga banesa e tij, do të shkonte për t’i shënuar me emër e mbiemër miqt e mikeshat që patën ndodhur në këtë shtëpi, që pastaj t’i plasonte në tregun e tij të ndyrë. - Mirë, mirë. Por ku të shkoi mendja pikërisht të më pyesish për këtë gjë, për këtë se diçka posaçërisht më lidhka me Dervenin?! – ia bëri redaktori pak si me vonesë. - I pashë se dy prej tyre, prej mysafirëve, ishin nga Derveni. - Po pse nuk të shkoi mendja e nuk e pe se njëri nga mysafirët ishte i fesë dhe kombit tjetër, madje edhe drejtor i Operës? – iu drejtua me hidhërim dhe mllef të dukshëm. Ballabani e pa seç gozhdë rrihte i zoti i shtëpisë, por nuk tha asnjë fjalë për t’i bërë lak kësaj pune. U pre menjëherë. Nuk kërkoi, siç bënte më parë, herët tjera, si me shaka, që të ngritnin ndonjë gotë me “atë uj 170

trimash”. Pas një thërmi kohe, u ngrit, duke u arsyetuar se kishte një punë e duke thënë se ashtu ktheu rastësisht. Po edhe redaktori nuk foli më. Si të fliste? Ai ishte bërë tym e mjegullë nga hidhërimi. Redaktori doli tok me mikun e pa ftuar e të pa dëshiruar. Do të shkonte në Redaksi për t’i rregulluar punët që e pritnin. Nuk e la pa e ftuar në Redaksi, kur i tha: - Ballaban, po të duash, eja me mua në Redaksi. Mund të bisedojmë duke i kryer unë disa punë të ngutshme. Më vjen keq pse të lëshova vetëm me një kafe! – të gjitha këto ia thoshte sa për t’i thënë. Ai e dinte se Ballabani as që e dëgjonte. Atij ia theu kosën me fjalët e mëparshme, në dhomën e pritjes kur i patë thënë se ndër mysafirët kishte qenë edhe një i fesë dhe kombit tjetër. Pse nuk ishte interesuar për të, por për dy të rinjtë nga Derveni? Ai, në njëfarë dore, e kishte kënaqur kërshërinë, apo e patë kryer detyrën e vet prej zagari, siç thoshte redaktori. Të zotit të shtëpisë për këtë i ishte mbushur mendja. Zagari të zotit të vet, që mund ta kishte blerë fare lirë, do t’i dërgonte material të “çmuar”, do t’i shkruante apo me gojë do t’i raportonte se në shtëpinë e filan redaktorit shqiptar kishin qenë të mbledhur këta e këta, në këtë kohë ditë e muaj. Në të vërtetë, pasi ato ditë i ishin shpeshtuar vizitat e tilla, redaktori qe shqetësuar shumë, për të mos thënë qe frikësuar. Më nuk i patë mbetur asfarë dileme: Atë po e ndiqnin, përcillnin, vëzhgonin, përgjonin kurdoherë dhe çdokund. Mirëpo, më nuk mund të tërhiqej. Kishte hyrë thellë në këtë aktivitet. Ai ishte sjellur shumë nëpër fshatrat e Dervenit dhe e njihnin të gjithë, e donin dhe e çmonin. Kishte një fjalorë të përshtatshëm për fshatarët 171

besimtar. Kjo i vijte për dore sepse qysh i vogël, fëmijë, së pari kishte mësuar te hoxha i lagjes së qytetit të lindjes dhe pastaj kishte lexuar shumë literaturë fetare. Qe bërë gati hoxhë dhe mund t’u hynte në zemër fshatarëve edhe nga ai kënd. Kështu patë arritur shumë në drejtim të pengimit të propagandës, si të regjistrimit të popullsisë shqiptare për turq, poashtu edhe për atë që të shpërnguleshin për në Turqi, gjë që atëherë patë marrë hov shumë të madhë. Pastaj, menjëherë pas çlirimit nga okupatori i patë përveshur krahët për të kryer shkollë të mesme dhe shkollë të lartë dhe superiore. Atë e arriti dhe kolegët e tij i thoshin se e ka më lehtë, pasi më parë e kishte pas holluar mendjen duke lexuar e mësuar Kur’anin, por edhe librat tjera të shenjta. Sikur kjo të ishte e vërtetë. Redaktori më nuk u ndalë. Erdhi në Shkup që të jetë sa më afër fakultetit dhe e kreu me sukses. U hodhë në punën e gazetarisë dhe pastaj erdhi në pozitën e redaktorit e rreth tij filluan të sillen ato penda të reja, që më vonë do të bëhen të vërteta për të vazhduar më vonë ta krijojnë letërsinë shqipe edhe në këto treva shqiptare. Kështu u krijua një rreth i gjërë rreth tij, që domosdo u ra në sy organeve të sigurimit. Prandaj, tashti patën filluar t’ia vënë rrethin dhe t’ia ngushtojnë atë, për ta zënë në vepër. Mirëpo, ai në të vërtetë, asnjëherë nuk ishte kundër askujt, por për të drejtat që gjatë luftës qenë premtuar. Prandaj vinin dhe e vizitonin, për ta zënë me pelë për dore. Ai e dinte se edhe ky mysafir i paftuar kishte ardhur për të kryer një detyrë të tillë e pikërisht për këtë qe hidhëruar, por nuk e manifestoi më haptazi.

172

XVII Po edhe mysafiri, atë ditë, e patë hetuar një hidhërim të tillë duke e parë me sytë e vet në fytyrën e redakorit. Ai e dinte se ai e kishte edhe më rëndë sepse ishte ky njëri nga miqtë dhe shokët e tij të afërt. Dashmiri dhe Shpëtimja, madje e dinin seç qen e zagar ishte ai farë Ballabani. Xhemili e Zejna nuk dinin gjë prej gjëje lidhur me atë punë. Po ata ishin tepër të ngarkuar me gjendjen e tyre shpirtërore. Duhej të shkonin në fshat sa më parë. Xhaxhain e kishin të sëmundë. Atë Xhemili ia kallëzoi Zejnës posa u ndanë nga të tjerët. Po edhe drejtori i Operës sikur e patë nuhatur një fshehtësi prapa fytyrës misterioze të njeriut, i cili posa hyri në dhomën e pritjes, patë filluar të shikojë me dyshim në njerëz dhe sende. Redaktori këtij miku të vjetër pak ia kishte shtie në vesh se atë po e përgjonin dhe vështronin, madje në mënyrat më të ndryshme, duke i përfshirë edhe kontaktet e drejtpërdrejta të klysheve të tyre. Ai e mirrte me mend se mikut të tij, redaktorit, ia kishin ngushtuar rrethin. Po edhe Zejna patë mund ta merr me mend një gjë të tillë, por ajo kishte një punë tjetër, edhe më të ngutshme. Ktheu në shtëpinë e Shpëtimes dhe veshi një fustan pak më të përshtatshëm, më të gjatë, siç e donte ambienti i fshatit. Të dyja valixhet i patën lënë në shtëpinë e redaktorit. Në dorë mbanin vetëm çantat e tyre të nxënësit. Në të patën shtie disa sende për të ngrënë, që donte t’ia çojë xhaxhait të sëmundë. Disi kryelartë u jepte hapave përpara. Shkonte krahas me vëllaun, kur ecnin rrugëve të qytetit që shpienin drejt stacionit hekurudhor. Qe bërë edhe më serioze. Heshte. Pas një kohe e prishi heshtjen dhe tha: 173

- Xhemil, më thuaj drejt, a është shumë i sëmundë baba Dinë? - I sëmundë është, por a shumë a pak, nuk mundem ta dij me hollësi e saktë. – ia ktheu vëllau prerë, vetëm me një shpjegim të vogël. Me këtë kuptoi se për këtë më s’kishte seç të bisedohej. Mirëpo, sikur harroi dhe përsëri pyeti: - A shumë i sëmundë është? – tani qante. - E kam parë para plot gjashtë ditëve. Nuk e di si është bërë. Po ne nuk kemi aspak faj. Ç’do të kishim mund të bënim ne!? - Ashtu është, vëlla i dashur, mirëpo, përsëri, më vjen shumë keq! Ti e din. Nuk ia kemi kthyer fjalën kurrë, por kjo ishte gjë tjetër. Kundër fjalës së tij u ngritëm për një gjë tjetër, për diçka të përgjithëshme, parimore… - Zejna edhe fliste edhe qante me zë të ulët që të mos dëgjonin kalimtarët e rastit. Xhemili sikur qe bërë gur e dru. U gëzua edhe fshati për ardhjen e Zejnës. Ajo as që patë mund ta merrte me mend se për të do të derdheshin aq shumë lotë gëzimi e mallëngjimi. Në oborrin e gjërë, në mesin e kompleksit të shtëpive dhe të kullës, u lëshuan, thuaja se për njëherë, të gjitha gratë, vajzat, djemt, burrat e fëmijët – para të gjithëve. Filluan përqafimet, puthjet, fjalët, të përcjellura me pasthirma, por, megjithatë të gjitha bëheshin pa ndonjë zhurmë të madhe. Zejna në fillim dukej si tepër e shashtisur. U fliste dhe i shikonte si e hutuarë. Bilja, ajo kushërira e zgjuar, që ia patë zgjatur dorën në çastet më të vështira e më të zeza, i rrinte më afër se të tjerat, nuk ia shqiste sytë, sikur nuk po ngopej 174

duke e parë. Kur u përshëndet edhe me njeriun e fundit, dy vajza e kapën për duarësh dhe e nisën drejt njërës nga shtëpitë e kompleksit. - Ku do të më çoni? Ku do të shkojmë? – pyeste Zejna e shqetësuar dhe e shastisur. Ajo çantën ende e mbante në dorë, sikur të frikej që të mos e humbëte. - Te baba Dinë! Ai është i sëmundë… - i tha vajza që i rrinte më afër se të tjerat. Në dhomën e xha Dinës, me të vërtetë, u duk shtrati i madh. Në të shquhej trupi i shtrirë që nuk lëvizte. Zejna eci drejt shtratit të shtruar në dysheme, ku dukej vetëm koka e njeriut me sy të mbyllur. Pranë i rrinte plaka, Nëna e Madhe, siç i thoshin të gjithë fëmijët po edhe Zejna ashtu e thërriste qyshse kishte rënë në mend. Plaku dukej se kishte rënë në gjumë shumë- shumë të thellë. Plaka u ngrit në këmbë dhe i hapi krahët për ta përqafuar Zejnën. Pastaj i shkoi te kryet të sëmurit dhe filloi ta shkund e ta tund për supin e djathtë duke i thënë që të ngrihej, të përmendej. Njeriu, me të vërtetë, kishte rënë në kllapi dhe me vështirësi mundohej të vijë në vete, në mend, të përmendej e t’i hapë sytë. Nuk u ngrit, por u përplas në krahun tjetër, të djathtin. Duke u rrotulluar, foli diçka, në fillim të pakuptueshme, pastaj u dëgjua pak më qarët se tha: - Zejna… Edhe Zejna humbi! Ah, Zela… Zela ma dogji zemrën… Këto fjalë i tronditën gratë dhe vajzat që rrinin në këmbë. Zejnën e rëndoi edhe më keq. I sëmuri, pas pak, tha edhe diçka tjetër, por nuk u kuptua. Plaka përsëri nuk e la të qetë. Ajo përsëri e tundi dhe e shkundi duke i thënë: 175

- Jerm je, o njeri! Jerm… Zejna ka ardhë. Ato që rrinin në këmbë dhe me lot në sy e shikonin të sëmurin u befasuan edhe nëherë, kur plaku tha: - Of, mori grua, nuk po të them – Zela, me Zelën po rrij çdo ditë, por – Zejna… Hëëë- hëëëëë! – ia bëri në fund dhe më nuk foli më, sa flet guri. - Jerm je, or njeri! – thërriste plaka edhe më me zë. Të gjitha u trishtuan. Sytë i kishin hedhur mbi fytyrën e plakut të shtrirë. Ai, si të kishte nevojë që të pushonte, u qetësua, por kjo nuk zgjati shumë, pas disa sekondave, përsëri filloi të përpëlitet e të lëvizë nëpër shtrat. Kësaj here dukej se këtë e bënte me vëtedie. U kthye në krahun tjetër. Gra e vajza, por edhe Zejna, e shikonin të frikësuara. Një rreze shprese shkrrepi në sytë e tyre, kur i sëmundi u lëvizë vetë. Ato pritnin me shpirt që të ngrihet e t’i çelë sytë, të paktën edhe një herë ta shihte Zejnën. Vajza e shikonte nëpër lotët që i rridhnin pa rreshtur. Kjo nuk ishte ëndërr që e kishte parë në qytetin e largët, por e vërteta e hidhurë që ia shihnin sytë e saj. - Çeli sytë, or njeri! – plaka i tha pastaj për të tretën herë dhe duke e tundur shtoi: - Ka ardhë Zejna!… Ajo grua fshati ishte shumë këmbëngulëse dhe nuk pushonte për ta bërë të vetën. Për çudi, i sëmundi i çeli sytë. Shikimi i ra në fytyrën e përlotur të Zejnës. Kjo pamje qe shumë e shkurtër. Ai përsëri i mbylli sytë. Kapakët i shtërngoi fortë, thuaja se nuk do t’i hapte kurrëmë. Herën tjetër i çeli edhe më shumë, i mbajti të hapur më gjatë, si të donte të shehë edhe më mirë. U dukë se është me mend. Këtë e vërtetuan lotët që i rrodhën. Gratë i habiti, por, njëkohësisht edhe i gëzoi kjo pamje që u ra në sy. Vajza pa luhatje iu afrua te kryet, duke i thënë. 176

- Babë, të lutem më ndjej, babë! – zëri i saj ishte i përvajshëm dhe shumë lutës. - Ma kalbe zemrën! – ia bëri plaku me gjysëm zëri. Tashti Zejna s’pati për çka të dyshojë. Ai e kishte me të. - A u bëre më mirë, baba Dinë? – tha ajo së dyti herë. - Ku e humbe, oj bijë? - Në shkollë isha, babë – ia ktheu Zejna duke qarë me zë të ulët – në shkollë, larg! - Kurrë s’ta kam dashur të keqen! – tha i sëmuri me zë edhe më të këputur, por, megjithatë shtoi: - Ku u humbe?! - Në shkollë, babë, në shkollë, në një qytet të largët… Po plaku sikur nuk dëgjoi më. Sytë i mbylli, duke thënë: - Në shkollë, ani… Tamam e sojit tonë! – vetëm të shtëpisë së tyre mund ta kuptonin se fjalën e pati te këmbëngulja e saj, që nuk hoqi dorë deri sa e plotësoi dëshirën. - A do të hashë diçka, babë? Të kam prur do sende nga Shkupi… Zejna e mori çantën dhe filloi të nxjerrë diçka të mbështjellur me letër të bardhë. Mustaqet e xha Dinës së sëmurë lëvizën. Ai nën ta sikur qeshi. Ndoshta i ra ndërmend se vajza po ia kthente shpërblimin që ai sa e sa herë, veçanërisht asaj, ia kishte prurë, sendet nga Shkupi. Në atë çast e lëshoi dorën dhe u mbajtë fortë për dyshekun e mbushur me lesh dhensh e me sa e patë fuqinë i dha zor për t’u ngritur në krahun e djathtë. Plaka i ndihmonte. U afruan edhe dy vajza tjera për ta mbajtur dhe për t’ia rregulluar jastëkun. Ai buzët i lëvizi me vështirësi. Me atë kërkoi që t’i binin qumësht. Atë e bënë përshesh dhe Zejna, me dorën e 177

saj që vazhdimisht i dridhej, ia jepte me lugë drejt e në gojë. U gëzuan të gjitha. Ai shumë ditë, si të kishte bërë grevë urie, nuk patë shtie gjë në gojë. Zejna edhe i jipte të hajë edhe i thoshte: - Do të shëndoshesh, baba Dinë! Do të shëndoshesh dhe, kur ta marrësh veten mirë, do mësosh se ku kam qenë dhe ku kam ardhë, do të gëzohesh edhe më shumë, baba Dinë… Fliste gati në vete, duke i dhënë me lugë përshesh. Tashti fliste edhe më me guxim. Mendja ia hante se fjalët e redaktorit po i dilnin deri më një, kur thoshte: “Xhaxhai yt ka ndryshuar shumë!”. - Do të gëzohet… do të pajtohet… - thoshte plaka gati në vete. - Po, po… - tha plaku – Kjo është e vërtetë… - ai fliste me zë shumë të lodhur. Hëngri vetëm disa lugë përshesh. Pastaj bëri me dorë që të mos i jipte më. Plaka ia fshiri buzët si fëmijës. Për çudi të të gjithave, ai foli më qartë: - Do të bëhesh mësuese… si ajo… - fjala i mbeti në maje të buzëve. Tashmë, përsëri, u këputë. I mbylli sytë. Filloi të merr frymë pak më shpejt. - Po, baba Dinë! Do të bëhem mësuese si mësuesja Shpëtime! – Zejna fliste sepse përsëri e mbante shpresa se xhaxhai do të bënte më mirë. Megjithatë shpërtheu në vaj. Xha Dina nuk dëgjonte. Kishte rënë në kllapi. Mirëpo, Zejna, si të mos e shihte këtë, vazhdonte të flasë: - Nuk do ta koriti shtëpinë tonë të madhe. Shtëpia jonë ka qenë e para për çdogjë, e para do të jetë edhe në arsim, babë… 178

Plaku, për çudi, edhe pse dukej se ishte në kllapi, përsëri, e vuri buzën në gaz, sikur donte të qeshte. Mësuesen e përmendi sepse ajo, para disa ditëve, i kishte ardhë në vizitë dhe me të kishin biseduar shtruar, pasi atëherë, i sëmuri ishte më mirë. Në vizitë, kishte ardhë edhe redaktori dhe disa njerëz të tjerë, miq të redaktorit, nga qyteti. Nuk duhet të flasim për ardhjen në vizitë të miqëve, shokëve dhe dashamirëve të tyre nga shumë fshatra, të cilët erdhën edhe për të parë për shkuarjen e Zejnës në shkollë edhe, për ndarjen e pastaj edhe për të sëmurin. Ndërsa ata ende rrinin tek i sëmuri, përjashtim në çardak, erdhën e pritnin shumë shoqe për t’u takuar. Pas një copë here Zejna doli. Dolën edhe gratë dhe vajzat tjera. Me të sëmurin mbeti vetëm plaka. Në çardak e pritën edhe shumë përqafime dhe puthje të vajzave të lagjes së madhe, po edhe të fshatit. Të gjitha e shikonin me admirim të madh dhe gëzoheshin që po e shihnin si diçka tjetër, sikur ajo të kishte qenë e të kishte dalë nga një botë tjetër, në një botë të lirë. Të gjitha i buzëqeshnin, e kapnin për dore, ia preknin flokët, ia preknin teshat… XVIII Ditën e parë e ngrysi duke pritur e përcjellur shoqe e gra të lagjes dhe të fshatit. Brëmjen e kaloi me të vetët. Ato e mbulonin me pyetje të shumëta, për të gjitha ato që patë mund t’i shihte, të bënte e të përjetonte brenda atyre dy muajve e ca ditë sa patë qenë në shkollë në qytetin e largët. Ajo fliste, tregonte, përshkruante vende, njerëz e ndodhi të ndryshme. Edhe pasdarke shkoi ta vizitojë të sëmurin. Qe pikëlluar shumë. Ai qe bërë edhe më keq. Kjo u frikësua se mos hiqte shpirt. 179

Plaka i jipte zemër, duke i thënë se do të bëhej më mirë, por kjo e rrok në mbrëmje. Ajo tha se i sëmuri kishte pirë edhe një lëng, qumësht dhe kos. Të nesërmen, plaka doli dhe u tha se i sëmuri kishte bërë më mirë. Ajo me vrap hyri ta sheh. Shumë u gëzua, kur e pa me sytë e vet se sa ishte këndellur. Madje edhe biseduan një copë herë të mirë. Tevona, me dy kushërira i hyri punës për ta rregulluar shtëpinë e vet. Në katin përdhesë, në atë shtëpi, banonte, përkohësisht njëri xhaxha i tyre, ndërsa ata, ajo dhe Xhemili, duhej ta rregullonin katin e sipërm, dy dhoma dhe çardakun, me ato tesha sa kishin në hisen e tyre dhe për pak e bënë sa të mos i ngjante shtëpisë së shkretë. Kështu që dita e dielë i shkoi duke rregulluar shtëpinë po edhe duke i pritur vajzat e gratë që akoma vinin për ta parë të veshur si qytetarët, siç thoshin ato. Të hënën në mëngjes përsëri shkelën në trotoaret e qytetit. Duhej të takoheshin me Dashmirin, me Shpëtimen ose me redaktorin sepse Zejna ende nuk dinte mirë të orientohet në qytetin e madh, kurse Xhemili duhej të shkonte menjëherë në Prishtinë për ta arritur mësimin. Nuk guxonte të humbëte edhe më orë. Njëri prej tyre do të duhej ta përcillte Zejnën për në shkollë. Dokumentet i kishte marrë me vete drejtori i Operës për t’ia dorëzuar drejtori të shkollës së mesme të muzikës. Me Xhemilin u ndanë para godinës ku ishte e vendosur Redaksia. Aty do të gjendej me redaktorin, me të cilin do të merreshin vesh seç do të bënin mëtutje. Kështu u patë thënë me anë të telefonit. Kur erdhi redaktori, Zejna u gëzua. Ai ishte shumë i 180

hareshëm. Pas çdo fjale qeshte dhe thoshte: “Mrekulli! Mrekulli!” Ngadalë zbritën shkallëve dhe dolën në rrugë. Redaktori e pyeste se si i kishte gjetur në fshat të vetët. Veçanërisht e pyeti për xha Dinën. Xha Dina kishte qenë shumë i sëmurë, zotëri redaktor! – ia ktheu Zejna duke fsha. - E kam ditur, por nuk guxoja të të tregoj. A ka filluar të bëhet më mirë? - Filloi të hajë nga pak. - Mos u mërzit! Ai do të shërohet dhe do të vijë për të na vizituar këtu në qytet. Ke për të parë. - Nuk dua që ai të vdes! Dua të rrojë… - tha Zejna e shashtisur dhe e emocionuarë. - Allah-Allah! Do të shërohet! – ia bëri redaktori me zë të lartë, por heshti sikur t’i mungonin fjalët e tjera. Në shkollën e mesme të muzikës, redaktori hyri në zyrën e drejtorit, kurse vajza mbeti që të prister në korridorin e gjatë. Posa ia ktheu përshëndetjen, drejtori i tha: - Po vajza? Ku është ajo? - U ndal në koridor. A ua dha dokumentet kolegu juaj, drejtori i Operës? - M’i ka dhënë. Kjo punë mori fund. Na dolën edhe shumë telashe tjera me këtë regjistrim. Nejse, për këtë mund të bisedojmë ndonjëherë tjetër e tashti ta vendosim vajzën në një paralele të mirë. Vajza s’ka pse të pret përjashta, le të hyjë brenda! Redaktori doli dhe e thërriti. Ajo, posa e vuri këmbën brenda prakut, me zë të gëzuar, tha: - Mirëmëngjez, zotëri drejtor! - Mirëmëngjez, Zejnë! Ulu! 181

- Erdha, zotëri drejtor. – ia bëri Zejna dhe nuk tha asnjë fjalë tjetër. - Mirë. Këtu, s’do mend, do të jesh edhe më e gëzuarë, më e lumturë! Ajo e uli kryet, duke pohuar vetëm me kokë. Në një çast u duk se ra në do mendime të thella. Disi e kishte ngulur shikimin në një pikë. Dukej si e humbur. Drejtori i tha redaktorit që të priste në zyre, ndërkaq vetë u ngrit për ta përcjellur Zejnën në klasën e saj. Ai ecte me hapa të zakonshëm. Asaj i dukej se po nxitonte. Përpara një dere u ndalë. Aty ishte kabineti. Në atë orë mbante mësim paralelja, në të cilën do të vendosej Zejna. Nxënësit u ngritën në këmbë dhe përshëndetën. Drejtori, posa ua ktheu përshëndetjen dhe u tha që të uleshin, iu drejtua profesorit, i cili rrinte në këmbë para dërrasës së zezë. Nxënësit u ulën. Zejna edhe mëtutje rrinte në këmbë. Priste urdhër. Të gjithë nxënësit me kureshtje e shikonin shoqen e re. Në atë çast shpërtheu një përshpëritje me zë të ulët. Drejtori, gjatë kësaj kohe, qe marrë vesh për diçka me profesorin e lëndës, duke folur me zë të ulët. Mandej u kthye kah nxënësit dhe filloi t’flasë: - Të dashur nxënës, prej sot kjo vajzë do të jetë shoqja juaj. Emrin e ka Zejnë. Deri tashti ka mësuar në një shkollë tjetër të muzikës. Një vend ishte i lirë. Drejtori, pastaj, i bëri me dorë Zejnës që të shkonte e të ulej në atë vend. Tashti më drejtori i patë mbaruar urdhërat dhe porositë, që për të dhënat tjera të njiheshin pastaj me nxënësen e re. Kur doli drejtori, profesori, si të mos kishte ndodhur asgjë, vazhdoi të ligjëronte, edhe si të mos ishte kurreshtar për ta njohur nxënësen e re. Mirëpo, në të vërtetë, sytë 182

vazhdimisht, i iknin drejt bankës, që e zuri Zejna. Iu duk se ajo ishte pak si më e rritur se shoqet tjera. Iu duk e qetë, tamam tip me talent. Zejna edhe dëgjonte edhe e hidhte shikimin për t’i parë instrumentet muzikore anash kabinetit, nëpër vitrinat e posaçme – me xhama. Sikur njoftohej me të gjithë instrumentet me të cilët do të kishte punë edhe ajo ashtu si kishin punë nxënësit e tjerë. Pas pak ajo e ndjeu heshtjen, kur profesori ishte kthyer që të shënojë në dërrasë të zezë edhe diçka që kishte qenë duke shpjeguar. Ajo pak edhe u skuq pse nuk e kishte pasur vëmendjen në mësim. Me këto të gjitha mori fund kjo pjesë e dramës, e cila për pak sa s’u shndërrua në një tragjedi të vërtetë, por jo edhe e tërë ngjarja, që pastaj u zhvillua lidhur me regjistrimin e saj. Regjistrimi u bë shkak për një pjesë të re të një drame edhe më të dhëmbëshme. Ajo qe edhe më e hidhurë. Të gjithë aktorët e saj, redaktori në krye, Shpëtimja, Dashmiri, Dalipi dhe do studentë të tjerë, në vend se të shpërbleshin, pse arritën ta kryejnë me sukses një vepër me motive përparimtare dhe humanitare, u ndoqën, u keqtrajtuan, u dënuan nga pushteti bollshevik, derisa edhe dasma që pasoi u bë në kushte tejet të këqia, drejtpërdrejt para gjykimit. XIX Që nga dita, kur xha Dina qe parë me Zejnë, patë filluar ta merr veten. Hante më shumë, pinte qumësht dhe kos. Shpejt këndellej. Një ditë u ngritë dhe doli në oborr. Mirëpo, ende ecte sikur ta kishte të lënduar boshtin e kurrizit. Me shkop në dorë, duke u ndalë shumë herë në rrugë, ecte nëpër fshatin e madh. 183

Njerëzve ua kthente përshëndetjet me zë të ulët, të lodhur. Sikur dilte që ta hulumtojë opinionin e fshatit lidhur me shkuarjen e Zejnës në shkollë. Nuk doli askushi t’ia thotë një fjalë të keqe. Kjo gjë sikur e gëzonte. Një ditë vendosi të shkojë edhe në qytet. Një të shtune, kur patë ardhur Zejna, atë e thërriti në dhomën e tij dhe i tha: - Nesër, në Shkup do të shkojmë bashkë. - Mirë, baba Dinë! – ia ktheu ajo e gëzuar. - Do të më çosh në shtëpinë e mësueses. Ajo erdhi e më pa, por kam qenë shumë i sëmurë. Dua të shihem me të e pastaj do të dal e do të shkoj tjetërkundi. - Mirë, baba Dinë, shumë mirë! – tha ajo përsëri edhe më e gëzuar kur ia shpalosi dëshirën që të shihej me Shpëtimen. - Ti menjëherë mund të shkosh në banesë se në shkollë shkon herët në mëngjez e duhet të mësosh. - Si urdhëroni, baba Dinë! Kjo Zejnën, njëkohësisht e habiti dhe e bëri kureshtare, por nuk e pyeti as në atë çast e as kur patën hypur në tren, të nesërmen, dhe po udhëtonin për në qytet. Madje, gjatë udhëtimit ai e patë pyetur: - A të shkon mësimi si duhet, oj bijë? - Mirë më shkon edhe pse me gjuhën kam telashe. – iu përgjigj ajo dhe nuk guxoi ta pyet për asgjë tjetër. - Mëso, mëso! – e këshilloi plaku si ta urdhëronte. Zejna heshti dhe në heshtje e vriste mendjen: “Ky nuk është ai që ka qenë. Pse më mbylli në podrum? Ç’kishte dashur të bënte? A do të më martonte, vërtetë, pa dëshirën time?!”. Krejt këtë ia mbulonte habia që i shfaqej në formë të pyetjes konkrete: “Pse ndryshoi kaq shpejt e kaq shumë?!” 184

Te Shpëtimja arritën rreth orës katër pasdite. Ajo i priti me buzëqeshje të ngrohtë. - Sa mirë e paskit bërë, xha Dinë! - Erdha i paftuar për ta kthyer vizitën e parë, kur erdhe mikeshë e paftuar! – tha xha Dina, gjithashtu duke buzëqeshur, sikur donte të thoshte diçka për të cilën dikur patë qenë në lajthitje. - Mirë se ke ardhë, xha Dinë! Më gëzuat shumë, për besë! – ia ktheu Shpëtimja pa i komentuar ato që thoshte plaku. Pa një, pa dy, u hodhë për ta përqafuar. Plaku nuk nguroi. Ai e patë të qartë se Shpëtimja e konsideronte në vend të babës. U përqafuan përzemërsisht. Pastaj, kur u larguan dhe po e soditnin njëri- tjetrin, plaku e pyeti me habi: - Po pse qanë, moj bijë? - Ashtu më erdhi! Nuk e di. – përshpëriti me zë të ulët. Xha Dina atë gjest e mori si shenjë se ajo ishte shumë e ndieshme dhe se mund që ajo gjendje shpirtërore të ishte shkaktuar nga kujtimi i takimit të parë me të, në kushte, kur u qe dashur që të përlesheshin aq shumë sa që edhe nuk i patë zgjedhur sa duhet fjalët e shprehjet. Kur hynë në dhomë, u përshëndetën edhe njëherë, kur Shpëtimja, për së dyti i shprehi mirëseardhje. Plaku qe qetësuar, kur ajo doli për t’u bërë nga një kafe. Ajo e dinte se xha Dina kafen e pinte me shije të madhe, kur ishte i lodhur. Këtë ia patë shtie në vesh qysh moti – Zejna. Në ato çaste, kur i pinin kafet, edhe bisedonin. Shpëtimja sikur donte t’ia gjejë shkakun kësaj vizite të papritur. Plaku nuk e la që ta mundojë trurin aq shumë dhe filloi të sqarohet: 185

- Erdha edhe për një punë tjetër. Mbesën mos të ma ngatrroni me asgjë tjetër, me asnjë aktivitet… Të ma kurseni sepse ajo duhet të mësojë më shumë. Nuk e di a jam i qartë? Mësimin nuk e ka në gjuhën e vet… e ka më vështirë se të tjerët! - Ashtu është, xha Dinë! – tha Shpëtimja shkurt e prerë sikur donte t’ia bëjë të ditur se e kishte krejt të qartë atë kërkesë të arsyeshme. - Po edhe deshta të shihem me ty, zonja mësuese dhe me Metën. Më falë se po them kështu, por atë, tashti, e njehë tërë Derveni. Pse të mos bisedoj më gjatë edhe unë me të e ta njohë sa më mirë? Më falë! - Ju kuptoj plotësisht, xha Dinë. Me redaktorin kush nuk do të bisedojë? Për atë, s’ka fjalë. Me të do të mund të gjendeni nesër. Sonte do të rrijmë këtu. Do të hamë darkë e do të fleni… E sa për redaktorin, po të dëshironi që ta shihni sa më parë, atë mund ta thërrasim menjëherë. A bën kështu, xha Dinë? - Të hëngërt goja mjaltë, moj bijë! Dua të shihem me të sa më parë! Mirë ma keni kuptuar dëshirën time, zonja mësuese. - Dëshira juaj u plotësua, xha Dinë. Menjëherë do ta thërrasim e ka për të ardhur. – Shpëtimja fliste me të butë. Në atë çast iu kthye vëllaut dhe i tha: - Xhelë, shko te fqinjët dhe fol me telefon! Ai doli. Biseda vazhdoi në përgjithësi. Nuk patën kohë që të hynin në ndonjë temë më konkrete, pasi redaktori erdhi, si të kishte qenë pas dere. U përqafuan si dy miq të vjetër. Pastaj u ulën afër njëritjetrit. Biseda filloi pa ndonjë hyrje të veçantë. - Kur më erdhe në vizitë, isha shumë i sëmurë. Nuk mund të bisedoja për asgjë. Atë ditë që pate ardhur me 186

atë gazetarin, për ta përgatitur reportazhin, ende isha i hidhëruar pse ma morët mbesën për të ma dërguar në shkollë të mesme dhe ma dërguar aq larg. Nuk mund të kuvendonim sa e si duhet… - Po zonjën mësuese sikur e çmon më shumë, xha Dinë! – foli me mahi redaktori për të shtuar: - Nuk erdhët drejt e tek unë… - Të flasim seriozisht. Nuk bëj dallim. Këtu Zejna e kishte më afër për të shkuar në banesën e saj. T’i lëmë shakatë, Metë. Ju njehë krejt Derveni e, thash, pse unë mos të njihem më shumë se të tjerët, kur ra kjo puna e Zejnës. Aty e nisi dhe shkoi gjithnjë duke e thelluar sa më shumë bisedën. Nuk e zgjati shumë dhe doli në një temë, të cilën redaktori nuk e kishte pritur kurrë. Në atë rast tha: - Keni ardhë prej një qyteti të largët dhe Dervenit po ia kushtoni pjesën më të mirë të jetës, or Metë. Pse po e bëni këtë? Me çka ju ka tërhequr Derveni? Për shembull, çka ke gjetur në Derven aq tërheqëse sa që të ka shtërnguar që t’i kushtosh një kujdes të madh, siç po i kushton? – plaku fliste me emocion. - As vetë nuk e di saktësisht, xha Dinë. Me Dervenin dhe me dervenasit jam njohur qyshse pata ardhë në Shkup. Pata dëgjuar se Derveni është në terr të plotë. Kjo më interesoi qysh prej fillimit. Më doli e vërtetë. Vetëm një njeri me fakultet në tridhjetë e sa fshatra, me shkolla të mesme më pak se sa gishtrinjë kanë të dyja duart, shumë afër qendrës së arsimit e të kulturës e kaq i prapambetur! E vritja mendje e s’ia gjeja fillin kurkundi kësaj pune. Një ditë thash në vete: “Ç’është ajo që e ka mbajtur dhe po e mban shpirtin tonë në këto troje etnike”? Atë ende nuk kam arritur ta zbuloj. 187

Për ta shpalosur këtë gjë, shumë kohë, xha Dinë, kam bredhur nëpër Derven. Kam shkuar prej fshati në fshati, prej shtëpie në shtëpi, prej njeriu në njeri, duke hulumtuar, por nuk arrita kurrë ta gjejë atë për të cilën më pyetët - pse po më intereson Derveni! Pse më ka tërhequr Derveni? Zbulova diçka tjetër. Dervenit i duhet arsimimi. Kultura… Tashti kohërat kanë ndryshuar. Arsimimi i duhet edhe Dervenit. Të gjithë duhet të jenë të mësuar, të arsimuar. Edhe femrat. Kur të bëhet kjo, atëherë Derveni do të bëhet kala e vërtetë. Kështu më shkoi mendja një natë vonë, kur po e vritja mendjen për këtë gjë. - Kala! – ia bëri xha Dina i stepur sikur të ishte gjendur para një gjëje të panjohur e që e mahniste disi, që po i hynte në shpirt në mënyrë të pashmangëshme lidhur me atë fshehtësi. - Ashtu më erdhi rastësisht. - Po, po. Derveni edhe ashtu është, siç ka qenë dhe do të mbetet – kala! Është mbajtur shumë kohë i patundur, por – pse dhe si, edhe unë nuk mund ta shpjegoj. – fliste xha Dina me seriozitetin më të madhe në fytyrë. - Mund që këtu të jetë në pyetje një filozofi e thjeshtë, or xha Dinë, por asnjëri nuk jemi filozof. – shprehi mendimin e tij redaktori, duke e nxjerrë nga xhepi i palltos pakon e cigareve “Virgjinia” për t’ia ofruar fshatarit që ta ndezte nga cigaret e tija. Pasi e ndezi cigaren dhe e lëshoi tymin e dendur për goje e për hundësh, xha Dina, i brengosur deri në shqetësim, ia filloi përsëri bisedës: - Për këtë punë mund të flasin më gjatë. Tashti deshta ta shtoj menjëherë diçka tjetër, që të mos më del mendësh. Metë, duhet t’i ruheni sepse Derveni sa 188

është i mirë është edhe i keq… T’u ruheni shpirtëzinjëve që s’meritojnë të jenë dervenas. Në këtë pyll të madhë fshatrash ka shumë zagarë. Dhelpëra po se po! Mirëpo, ka edhe ujq dhe ujqëdhelpëra! Ka edhe lepuj dhe luanë. Po ka edhe dreq të mallkuar! Mund të të marrin në qafë për hiçgjë. - E di, e di bile fort mirë! – ia ktheu redaktori duke pohuar në mënyrë kategorike. Kur ata bisedonin, Shpëtimja e përgatiste darkën. Kishte vendosur që t’u shtrojë darkë të shijshme. Ata gjatë tërë kohës e patën ndierë erën e gjellërave, të mishit të pjekur e të fërguar, të qepës, por kjo nuk i patë penguar që të kapeshin për punë të mëdha. Ende po i analizonin punët e Dervenit, edhe pse një herë patën thënë se për atë punë do të bisedonin njëherë tjetër, më gjatë. Kohë pas kohe e shtronin pyetjen: “Ç’është ajo që Dervenin e kishte mbajtur në këmbë si kala?”. Kur qe bërë gati edhe supa dhe qe përgatitur edhe sallata, Shpëtimja e thërriti Vëllaun dhe e porositi për të dalë që të blente edhe ca lëngje. Nuk donte të kursejë kurgjë, sidomos për xha Dinën, që në shtëpi i patë ardhë për herë të parë. Sikur era e gjellërave ia solli ndërmend Shpëtimen dhe atëherë xha Dina tha: - Me këtë mësuese këmbëngulëse i kam pasur punët shumë ngusht, shoku Metë, kur më patë ardhë për Zejnën. - Shumë e mirë është e shkreta! E kam pas njohur edhe më parë, xha Dinë, por vetëm me një “tungjatëjeta!”. Mirëpo, kur ra puna e Zejnës u bëmë shokë të pandarë. – redaktori thoshte me zë të ulët. Atë bisedë sikur e përsëritën edhe gjatë darkës. 189

- Gëzohem që jeni bërë aq të afërt, por ruhuni, or djalë, ruhuni! Këta duan që vetëm të zënë sebep… - Plotësisht keni të drejtë. Na përcjellin në çdo hap. Na vëzhgojnë e na përgjojnë. – ia ktheu redaktori i brengosur. Shpëtimja ndërhyri: - S’kemi si t’ia bëjmë, xha Dinë. - E di, por megjithatë, duhet të ruheni sa më shumë që të mos bini në sy. Xha Dinës, pasi për herë të parë bisedonin, nuk ia shpalosën të gjitha, por megjithatë e informuan për ndodhitë më karakteristike. Nuk i thanë deri në hollësira se kishin marrë informata nga burime të sigurta se diçka po punohej për t'i bërë fajtorë, për t’i vënë në kurth. Shkakun sikur e kishin gjetur te regjistrimi i Zejnës, jo se qe bërë ndonjë gabim lidhur me të, por pse ajo ngjarje, sidomos mbyllja e saj në bodrum dhe lirimi i saj në mënyrë dramatike dhe vetë regjistrimi, kishte bërë njëfarë jehone të madhe në fshatrat e Dervenit dhe më gjërë. Këmbëngulja e vajzës dhe ajo e mësueses për ta nxjerrë në dritë, po edhe reportazhi që qe shkruar mbrenda muajit për këto që patën ndodhur, ishin përhapur me shpejtësi rrëfeje dhe kishin bërë efektin e duhur. Fshatarët sikur patën ndryshuar mendjen lidhur me shkollimin e vajzave. Këtë punë dikushi e kishte vlerësuar si shumë të rrezikshme. Duhej t’i pritej hovi këtij aktiviteti, kësaj ngjalljeje. Sikur e kishin zbuluar se atë punë dikushi e udhëhiqte prej dikahit. Pikërisht këtë ia kishin ngjitur redaktorit dhe më të afërmëve të tij. Plaku pak nga pak hynte në këtë botë të padukshme, dalë nga ndalë po i hynte në kokë dhe shpirt ky realitet që po ia ndriçonte punën e redaktorit. “Këtu qëndron puna që njerëzit e 190

çmojnë aq lartë këtë njeri!” – Thoshte në vete xha Dina. patë filluar që ta përfytyroj si luftëtarë të madhë që gjatë kohë ia kishte vënë përpara gjoksin një përbindshi të tmerrshëm, për ta mbrojtur një popull të tërë, një popull që i kërcënohej rreziku i çfarosjes në mënyrë moderne. Këto i kishte pak si të turbullta, por megjithatë tha: - Të gjitha i kuptova që nga gurra. Tashti dua të ju lutem për diçka tjetër e aq të rëndësishme për mua e që ka lidhje me këto të gjitha që u thanë. - Urdhëro, xha Dinë, urdhëro! – ia priti redaktori, duke i ngritur sytë drejtë fytyrës së tjetrit. Edhe Shpëtimja e bëri të njëjtën gjë. Dha ca shenja se do të dëgjonte me vëmendje. - Metë, këtë ia thashë edhe zonjës mësuese, dua që Zejnën të mos e pengoni. Ajo duhet të mësojë. Ajo duhet të mbarojë shkollën. Këtë lutje e pata. Katundarët presin. Ata mendojnë se ajo menjëherë do të bëhet mësuese e muzikës. Po t’i ndodhë diçka Zejnës e të mos mundet ta kryejë shkollën me kohë, do të bëhet shumë keq… - Për këtë kemi menduar edhe ne. Plotësisht ju kuptojmë, xha Dinë. – tha redaktori. - Bile edhe e kemi këshilluar që të mos infektohet nga këto pelinet tona të mëdha. – ndërhyri Shpëtimja. - Sa do të mund të mbetet e pa “infektuarë”, do të jetë punë tjetër. Unë dëshirojë që të mos pengohet në mësime. Patën filluar të pijnë çaj. Kjo donte të thotë se do të rrinin deri vonë. Redaktori sikur s’mund të ndahej. Bisedë pas bisedës dhe i zuri mesnata. Atëherë ai i tha xha Dinës: - Nesër do të rrishë tek unë për darkë. 191

- Nuk po ta prishi qejfin. – u përgjegjë tjetri. Në banesën e redaktorit, të nesërmen, posa mbetën vetëm ata dy, xha Dina i tha: - Më keni bërë shumë nderë! - Deshtëm të të ftojmë, por punët na erdhën njëra pas tjetrës dhe nuk mundëm. Keni bërë shumë mirë që erdhët vetë. - Kjo nuk më pengon. I paftuar erdha sepse e kam çmuar shumë atë që bëtë për mbesën time, Zejnën. Vëllau atë na e la jetime. Nëna i vdiq shumë herët. Kjo më ka shtyer që t’i harroj të gjitha mosmarrëveshjet… Pikërisht për këtë edhe lëshova pe! - Mirë e ke bërë, xha Dinë. – redaktori, edhe pse ishte gati me moshë të njëjtë, i thoshte “xha Dinë”, pasi ashtu e thërriste edhe Shpëtimja dhe të tjerët. - Mirë, keq, kjo u bë! – nuk mund të kuptohej se për çka e tha këtë xha Dina. - Fare nuk është keq. Njerëz jemi dhe mund të gabojmë. - Unë megjithatë, përsëri, jam kundër shkollimit të femrave në këtë mënyrë. Feja jonë nuk e lejon që të përzihen… mos të flas mëtutje. Më kupton, or Metë? - Plotësisht, xha Dinë. Së shpejti u duk se xha Dina ra në mendime të papritura. Kjo i ndodhëte pse donte të kërkojë mënyrën se si të mos e provokonte njeriun, i cili i kishte hyrë në zemër. Mirëpo, kjo shprehje vetëvetiu e shkaktoi një dialog të nxehtë. Jipnin e mirrnin që secili, sa më mirë, ta mbronte mendimin e vet e të mos e prekte tjetrin, por nuk ishte punë ta arrinte këtë. Doli se redaktori fenë e njihte nga gurra. I njihte mirë parimet themelore të saj. Po edhe plaku mbahej fortë. Edhe ai i njihte punët. Përmendi të drejtat e njeriut, 192

individuale dhe kolektive – kombëtare, fetare. në atë rast sikur u mundua ta citojë Kartën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Dalë nga dalë po hynte gjithnjë e më thellë. Këtë e bënte sepse edhe redaktori, si bashkëbisedues, patë cituar disa fragmente nga Kur’ani. Po në fund u detyruan që të dytë të lëshojnë pe. Atëherë plaku tha: - Një gjë duhet të dihet mirë. Ata tjerët e mbajnë edhe fenë edhe kombin e tyre e pse të mos e mbajmë ne tonën. Sikur prej nesh kërkojnë ta braktisin apo ta flakim edhe njërën edhe tjetrën duke u mbështetur në atë se ato do të shuhen. Më kopton Metë? Për çka e bëjnë këtë? A kam të drejtë në këtë apo jo? - Plotësisht, xha Dinë, plotësisht. – pohoi redaktori. Atëherë xha Dina shtoi: - Po na i presin rrënjët, të gjithë damarët. Këngët, dasmat, varrimet sipas zakoneve tona dhe të fesë sonë e të gjitha të tjerat po na i ndalojnë. Ç’na mbeti tjetër? - Thash, për këtë keni plotësisht të drejtë. – përsëri pohoi redaktori shkurt dhe dukej se në maje të gjuhës i kishte fjalët, por një forcë e madhe e fshetë e mbante që të mos lëshohej më shumë e të mos hynte më thellë. Kur doli të shkojë, xha Dina dukej edhe më i këndellur. Nuk mund të thuhej se ka qenë aq shumë i sëmurë, sa që e kanë ruajtur se mos po vdes në çdo minutë. Në qytet u ndalë sepse në shtëpi nuk kishte punë. Dhent i kishte shitur, siç i kishte shitur edhe kafshët e trasha. Tokën ua patë dhënë me qesim vëllazërve, pasi vetë nuk mund ta punonte. Dy vajzat i patë nxjerrë në bukën e vet. Tre djemt i patën shkuar në Zvicër. Ata me telefon i patën thënë që të mos prekte punë me dorë, pasi ata për një muaj merrnin rrogë sa për ta 193

blerë bereqetin e gjysmës së fshatit. Kjo hiperbollë nuk ishte edhe e paqëlluarë. Prandaj, edhe atë ditë, kur doli nga redaktori, donte të fliste me ta. Në postën kryesore me telefon e zuri djalin më të vogël. Pasi qe përshëndetur dhe i patë këmbyer pyetjet për shëndetin dhe mirëqenien, plaku i tha: - A më dëgjon, birë? Të m’i dërgoni do franga! Do të më duhen. Zejna do të ketë nevojë për ndihmë. Dua që ajo të mos ketë kurrfarë mungese. Më duket se jam i qartë. Po të them dhe po të porositi që t’ua tregosh edhe atyre dy të tjerëve, paratë t’i ruani. E dini se për çka keni shkuar në tokën e huaj. Nuk guxoni të ma nxini fytyrën! Fjalët vijnë edhe këtu. Nuk mund të fshet e keqja… - E dijmë, babë, e dijmë. Shyqyr që qenke shëndosh dhe paske rënë në Shkup! Xha Dina nuk e kishte aq shumë për Zejnën. Para sa për ta ndihmuar atë kishte. Mirëpo, atij sikur i qe ngulur në tru se paratë do t’i duheshin për diçka, që ende i rrinte e fshehtë në zemër. Sikur ende nuk e kishte të qartë se për çka do t’i nevojiteshin aq shumë para. Plakës i tregoi se patë folur me djemt në Zvicër, duke i thënë se janë shëndoshë e mirë. I tregoi edhe për atë se u kishte lypur para në deviza zvicerane. Mirëpo, ajo nuk e pyeti se për çka do t’i nevojiteshin aq shumë para, pasi ajo e dinte se para kishte mjaft. Ajo ashtu e kishte zakon dhe atë e mbante edhe kur qe plakur. Kurrë nuk e patë pyetur për punët që ia tregonte i shoqi. Një natë ai e kërkoi kutinë e hekurtë. I numëroi devizat dhe paratë e vendit. U pa se vetëm deviza ishin më se pesëmbëdhjetë mijë- franka zvicerane dhe marka gjermane. Plaka as atë natë nuk e pyeti se për çka po merrej me numrimin e parave. 194

XX Gjysmëvjetori i dytë shkollor patë filluar. Zejna në shkollë shkonte në rregull. Aq ishte e rregulltë sa që nuk kishte asnjë mungesë, as të arsyeshme e as të paarsyeshme. Përgatitej edhe pse nuk kishte instrumente muzikore të vetat. Ushtronte nëpër shoqe, në shkollë dhe me ato dyja që ia kishte dhënë redaktori – violinën dhe harmonikën. I duheshin edhe shumë instrumente tjera. Këtë xhaxhait ia kishte shtie në vesh edhe kujdestarja e klasës. Asaj, xha Dina i patë premtuar se do t’ia plotësonte, vajzës, të gjitha nevojat dhe se do t’ia krijonte të gjitha kushtet e punës për të mësuar. Qysh në gjysvjetorin e parë disa herë qe takuar me atë kujdestare të urtë e të mirë dhe qysh në fillim e patë lutur që për Zejnën të kujdesohej në mënyrë të veçantë, duke ia theksuar arsyen e lutjes me atë se Zejna i kishte pasur punët e ngatërruara, se patë qenë në një shkollë tjetër e prej andej qe hedhur në këtë shkollë, se ajo mësonte në gjuhë të huaj. Mandej e pranonte se me të vërtetë asaj i mungonin instrumentet muzikore dhe kushtet tjera. Në fund të bisedës, qysh të parën herë, kujdestares së Zejnës i patë lëshuar në xhep dyqintë franka zvicerane. Ajo nuk e patë refuzuar, pasi patë menduar se fjala ishte për ndonjë bakshish të vogël, simbolik. Kur shkoi për të dytën herë, profesoresha menjëherë, posa qenë përshëndetur, i tha: - Keni bërë një gabim, xha Dina! Dyqintë franka zvicerane janë shumë. Me ato mund t’i bleni ndonjë instrument vajzës. 195

- Asnjë gabim nuk kam bërë e as që janë shumë dyqintë franga zvicerane, zonja profesoreshë. Ua kam dhënë me gjithë zemër. Punët i kam mirë në shtëpi, madje, aq mirë sa s’ka se si të bëhet më ndryshe. Po edhe tre djem i kam në Zvicër që nuk shpenzojnë kot. Edhe Zejnës do t’ia blej të gjitha instrumentet. Profesoresha mbeti e stepur dhe dëgjonte gojëhapurë, kur fliste xha Dina e thoshte: - As nuk i shpenzoj paratë. Pij vetëm një kafe në ditë dhe duhan kaçak. Bijate e mija i kam nxjerrë në bukë të tyre dhe punët i kanë mirë. Në shtëpi e kam vetëm plakën e ajo as edhe për bukë nuk më bën shumë mastraf. Tri herë në ditë han vetëm me çaj dhe djath. Më duket se më keni kuptuar, zonja profesoreshë? - Krejtësisht, xha Dinë, por… Nejse, ju falemnderit! Ajo e tha këtë dhe s’foli më lidhur me paratë. Po xha Dina, në fund, përsëri ia dha nëndorë edhe dyqintë franka tjera zvicerane. Ajo tashmë edhe vetëdijshëm nuk e refuzoi. Në vete e pranoi se Zejnës duhej t’i kushtonte më shumë kujdes. Kaluan edhe shumë ditë, kur xha Dinës tashti edhe vetëdishëm i rrinte në mendje se për çka i duheshin paratë. Prandaj, pas disa ditëve, qyshse i patë numëruar paratë, ra në qytet. Së pari shkoi në postën kryesore për t’i kërkuar të bijtë në telefon. I zuri të gjithë në banesë dhe foli me të gjithë. Në fund e mori, përsëri, djalin e madh dhe i kërkoi të holla tjera. I tha shkurt: - Të më dërgoni edhe pesë- gjashtë mijë franga! E dini se nuk më kanë lënë mendt. Nuk jam bë sarhosh! Më kuptoni! Më duhen.

196

- E dijmë, babë i dashur, e dijmë! S’kemi fije dyshimi! Por nuk mund t’ia qëllojmë se për çka konkretisht të duhen me ngutë. - Mirë. Pra, dëgjo, më duhen se dua ta blej një shtëpi orta këtu në Shkup. E morët vesh? Për këtë më duhen. E juaja do të jetë. Pas kësaj i kërkoi, përsëri, djemt tjerë dhe u përshëndetë edhe me ta, një nga një. Këtë e bënte sepse qe përmalluar shumë. Mundohej që të mos e njihnin në zë se gati po shpërthente në vajë. Atë ditë pati nevojë që të takohet me njerëz që i donte. Këtë nevojë e ndiente më shumë se kurrë ndonjëherë më parë. Çështjet e Zejnës sikur fortë ia kishin sjellur ndërmend të vëllaun e vdekur e për të kurrë nuk e patë lëshuar malli. Po edhe djemt si moti nuk i patë parë. Vetëm atëherë i shkoi mendja te plaka – pse ajo heshtëte aq shumë. U takua me të gjithë. Te Shpëtimja i gjeti Xheladinin dhe Dashmirin, që i dukej, shumë u ngjanin të bijve të tij edhe pse këta dy ishin pak më të moçëm; Shpëtimja ia hiqte mërsinë dhe mallin për vajzat që edhe ato nuk patë shkuar t’i vizitojë si bukur moti; me redaktorin, të cilin e gjeti në redaksi, ku ishte me dy studentë të rinjë, u përqafua shumë i përmalluar, mbase edhe ky ia hiqte mërzinë dhe ia pakësonte mallin për vëllaun e vdekur; i përqafoi edhe studentët, të cilët për herë të parë i pa, edhe ata ia hiqnin mallin për të bijtë. Tashti sikur e pati të qartë. Djalin e madhë nuk e patë parë tri vjet të tëra. Dy të tjerët para disa muajve i patë përcjellur e nuk i kishte parë më. Zërin ua dëgjonte, por pastaj malli e rrokte edhe më shumë. Në praninë e studentëve, me redaktorin biseduan për gjëra të përgjithëshme. Sikur mezi priste që të iknin 197

ata e t’ia shpalonte zemrën nikoqirit. Kur shkruana ata, redaktori i tha: - Sot më dukesh edhe më i gëzuar, xha Dinë, më optimist. Me këtë nuk ia thoshte të vërtetën. Këtë e bënte që t’ia lehtësonte shpirtin. Ai haptazi e vuri re se plakun e kishte kapluar një mërzi e madhe. E dinte se djemt i kishte në Zvicër. Për ta e pyeti vetëm se a kishte folë, a ishin paraqitur, si ishin. Xha Dina e njihte shpirtin e redaktorit. E dinte se ai donte t’ia zbuste dhëmbjen e prandaj i tha se i dukej më i gëzuar edhe pse nuk ishte e vërtetë. - E kam ndërmend, Metë, ta blej një shtëpi këtu, në qytet. - Për hajr të qoftë! – ia priti redaktori. - Më tepër këtë e bëj për Zejnën, por edhe për neve… dua të vijë në qytet. - Shumë bukur!! Mrekulli! – tha me zë të lartë redaktori, duke ia zgjatur dorën për t’ia uruar këtë vendim të ri. - Asaj i duhet që të mësojë, kurse mua që të jemë sa më afër jush. Më keni hyrë në zemër… Allahu e bëftë mirë! Asaj do t’ia blej edhe instrumentet muzikore. - I mirë je, xha Dinë! Për të hollat nuk po të pyeti. E di se do t’i bëni. Gëzohem shumë! - Do t’ia bëj çaren. Pak kam mbledhur e do të më dërgojnë edhe djemt nga Zvicra. - A keni folë më frik? Si janë? - Mirë e shëndoshë, por në gurbet. Me ta kuvendova. U kallzova për punën e shtëpisë. Duhet t’i martoj në qytet. Të tre u bënë për martesë. - Më së pari këtë e bëni për Zejnën!? - pyeti redaktori i befasuar dhe i gëzuar njëkohësisht. 198

- Më së shumti për Zejnën… - pohoi plaku, duke mos mund ta mbajë veten. Tashti haptazi filloi të qajë. Lotët i shkuan deri te mjekra. Redaktorin kjo e preku aq shumë sa që u shashtis e s’dinte ç’të thoshte e as ta vriste mendjen se ku e kishte shkakun e drejtpërdrejt kjo gjendje shpirtërore. Ai u gjet në një dilemë të madhe. T’i thoshte diçka apo të bënte se nuk e ka vërejtur këtë gjë? Si ta ngushëllonte e për çka? Nuk ia merrte mendja se kjo gjendje ishte pasojë e ndjenjës ndaj Zejnës, por as edhe nga ajo se të bijët nuk i kishte parë shumë moti. Po në këtë gjendje redaktorin nuk e la më gjatë xha Dina. Ai ia filloi: - Të pata thënë atëherë, kur erdhët për reportazhin… nuk e di a të kujtohet… Ma ka djegur zemrën Zela! Ajo vdiq… Tashti qante edhe me zë. Redaktori filloi t’i flasë për ta ngushëlluar sepse tashmë e mori vesh se ku qëndronte shkaku i madh i kësaj rënie aq të madhe të plakut në depresion. Zbuloi se në shpirtin e tij tashti kishte nxjerrë krye një dhëmbje e thellë. Kur e shihte Zejnën se shkon në shkollë pa kurrfarë problemi, i paraqitej fytyra e Zelës, e cila gjithashtu do të ishte studente… Për një copë herë arriti që ta qetësojë mikun. Kur heshtën, dashti që ta nxjerrë prej këtyre bisedave të prekëshme. Mirëpo, nuk ia doli. Xha Dina nuk u largohej këtyre çështjeve, nuk i hiqej kësaj teme. Ai filloi, përsëri, fliste për shkollimin e Zejnës. Prap e nxori fjalën te blerja e shtëpisë dhe thoshte se atë po e bënte më së pari për shkak të Zejnës. Atëherë, redaktori ndërhyri: - Nuk mund ta kuptoj këtë, xha Dinë. Si mund të ndodhë kjo? Ju, që aq shumë patët qenë kundër 199

shkollimit të saj, tashti po i bëni të gjitha këto angazhime, pse?! A s’është pak e çuditshme? - Aspak! Unë kurrë nuk ka qenë kundër shkollimit. Pata qenë vetëm kundër kësaj që po ndodh me shkollimin! – ia ktheu dhe shpjegoi xha Dina duke e shikur redaktorin në sy me seriozitet të madh. - Edhe kjo është më se e vërtetë. Njeriu nuk mund të ndryshojë aq shpejt. Kjo më hynë në kokë. – thoshte redaktori pak si i shashtisur sepse nuk mund ta kuptonte se si ka arritur një fshatar të jepë një përgjegjëje të tillë. - Mos u habit, Metë. Nuk jam i paarsimuar. Unë jam vetëm autodidakt, që kam lexuar shumë libra. Biseduan edhe një copë herë. Plaku doli për t’u kthyer në fshat, duke e lënë redaktorin me premtimin e dhënë se një ditë do të kthej për t’u parë më mirë, për të biseduar më gjatë, më shtuar. Redaktori, brënda dy- tri dtiëve, të gjithë i njoftoi me vendimin e xha Dinës – se do të blente shtëpi në qytet. Nuk shkoi shumë ditë dhe ai erdhi. Posa shkeli brënda pragut të banesës së redaktorit, ende pa u përshëndetur mirë e mirë, i tha: - E kam gjetur një shtëpi orta për ta blerë. - Për hajr qoftë! – uroi redaktori dhe menjëherë shtoi: A mund të shkojmë për ta parë? - Pse jo? Bile për atë kam ardhë më herët. Po të të mos duket, do ta kërkoj një tjetër. - plaku fliste me zë të çelë. - Mrekulli! – bërtiti redaktori i gëzuar. Nuk u ulën as për të pirë kafe. Dolën menjëherë. Me veturën e redaktorit shkuan dhe u kthyen aq shpejt sa që su mor vesh se shkonin apo vinin. Redaktori ishte edhe më i gëzuar. Ai përsëri thoshte: 200

- Mrekulli! Mrekulli! Fantastike!… Nëna e tij, posa u përshëndet me mikun, tha: - U frigova se mos ka ndodhë diçka! Shkuat me shumë axhele! - Jo, loke, jo! Xha Dina ka gjetur një shtëpi për ta blerë këtu në qytet dhe shkuam ta shohë edhe unë. Fliste shumë i disponuar mirë. Ai do ta kishte shtruar pirjen, por e dinte se miku nuk e vënte në buzë alkoolin. Nusja e re, së pari solli do lëngje dhe kafe, përnjëherë, e pastaj doli për të përgatitur gostitje tjera. Redaktori, pa i treguar mysafirit, shkoi te telefoni. Atje u vonua aq shumë sa që kafeja qe ftohur krejtësisht. Mirëpo, ai e piu pa e lëshuar filxhanin prej dore. Kjo nuk po i ndodhëte për herë të parë. Ai shpeshëherë ngatrohej me punë të ngutëshme. -E thërritni edhe Zejnën. Atë do të shkojë ta merr Shpëtimja. I tha xha Dinës. Mandej shtoi: - Thash, le të pushojë pak edhe ajo. Do të vijnë të gjithë ata, që tashmë i njehë, xha Dinë. E ftova edhe një mik të vjetër, që nuk e ke parë kurrë, por ai nuk ishte në shtëpi e as në qytet. - Nuk u dashtë të bëhet e gjithë kjo! Pse të ngushtoheni kaq shumë? Të falemnderit, Metë që për mua e bën këtë! Ta them të drejtën, kësaj ia kam frikën. Djajtë menjëherë i lëshojnë zagarët e dreqit! Këto tubime u bijnë në sy… u bijnë në zemër… Redaktori sikur nuk ia vuri veshin. Megjithatë, nuk e la pa thënë asnjë fjalë dhe foli: - Më të lagur s’ka se si të bëhemi, or mik! Ishte hera e parë që ai me xha Dinën o soll si me moshatarin e vet, si me shokun, si me mikun intim. - Mirë e ke, Metë! Le të del ku të del! Mirëpo, prap them se nuk duhet të shkojmë në këtë gabim… 201

- Edhe këtë e ke me vend, xha Dinë, me vend! - Këtë e them sepse mund të bëhemi tamam një grup për të na fshirë të gjithëve e të na futin brënda! - S’kemi si t’ia bëjmë ndryshe. - Jo, jo. Nuk kemi si t’ia bëjmë. Po edhe të hyshë në gojë të ujkut, s’është punë me mend. Kjo është një përbërje si e porositur: Një mësuese, një me fakultet, disa studentë, një nxënëse e një fshatarë. Si të duket kjo, Metë? Po nëse vjen edhe Xhemili nga Prishtina, nga Kosova?… - Kompletohen të gjitha elementet që i duhen një skenari. Mirëpo, thash, xha Dinë, s’kemi çka t’i bëjmë. Faji është tek ata që përzihen edhe në punët intime të njerëzve. Ende pa i mbaruar këto fjalë, erdhën të gjithë, thuaja, për njëherë. Shpërtheu një zhurmë bukur e madhe. Të gjithë flitnin e përshëndeteshin me shtërngime duarësh dhe me përqafime dhe uleshin duke i lëvizur gjysëmfotelet dhe karrigat. Biseda duhej të vazhdonte aty ku patë mbetur e ndërprerë. Mirëpo, Shpëtimja as që pyeti se ku e patën fjalën, menjëherë tha: - Këta janë shumë të fëlliqur! Edhe me laps na likuidojnë. Rezultatet e regjistrimit kishin dalë katastrofale! Katastrofale! – fliste me një mllef të papërshkrueshëm. - Katastrofale?! – pyeti redaktori i pari, pasi ai ishte shumë i interesuar gjatë kohë e tani u gjetë tepër i irituar nga ky lajm. - Po. Ky është lajm taze! – tha Shpëtimja. Atëherë shpërtheu një bisedë edhe më e nxehtë. Secili dëshironte të pyet apo të thotë diçka e rendi u vinte rrallë sepse, secili që e merrte fjalën kishte apetit të madhë për të folur. Flitej me nervozizëm të hatashëm. 202

Dukej se e kanë harruar që jetonin në mbretërinë e ndalimit të mendimit të lirë. Sikur u patë dalë menç se çdo fjalë që thuhej mund të merrej për delikt verbal. Plaku, pikërisht kur bisedën e ndiznin me fjalë edhe më të zjarrta, e ngriti zërin mbi të tjerët e tha: - Më falni të gjithë! Them ta lëmë këtë muhabet për ndonjëherë tjetër! Ju lutem, mos ma zëni për të madhe! - Ju lutemi! – ia bëri edhe Dashmiri me zë të lartë, që shprehte mospajtimin për të mos biseduar lidhur me një gjë aq të rëndësishme për kombin, - Do të bisedojmë! – tha redaktori – Por pak më me gjakë të ftohët e me zë më të ulët. Po edhe të tjerët nuk pajtoheshin me prozimin e urtë të xha Dinës. Megjithatë, biseda e nxehtë nuk pati jetë të gjatë. Asaj kahjen, edhe kësaj here, ia ndërroi redaktori, kur pak më vonë ua kumtoi punën e blerjes së shtëpisë që kishte vendosur ta bënte xha Dina. U tha se atë shtëpi e kishte parë dhe pëlqyer shumë. Të pranishmit sikur nuk donin të dëgjonin për këtë punë, sikur përshpëritjet nuk u shuan. Në atë çast redaktori vazhdoi me zë edhe më të lartë: - Pazarllëku vetëm sa nuk është këputur. - Nuk ka mbet punë tjetër me pazarllëkun. Jemi ndreq, por ka mbet vetëm ta bëjmë për hajr. U hodh në atë bised vetë xha Dina, pasi e kuptoi se për çka i zoti i shtëpisë e nxori fjalën te blerja e shtëpisë. - Le ta dëgjojnë të gjithë, xha Dinë, pse ngutesh për ta blerë shtëpinë. Foli redaktori për të mos i lënë të tjerët që përsëri ta nxitnin zjarrin lidhur me regjistrimin e popullësisë të bërë me hile, siç thoshin pleqt. - Për Zejnën! – tha prerë xha Dina. 203

Tani sikur po vetëdijesoheshin. Filluan të kuptojnë se ishte fjalë për një blerje jo të zakonshme. Kur e dëgjuan pohimin e plakut se atë e bënte për Zejnën, heshtën të gjithë. Emri i vajzës sikur patë zënë vend të posaçëm në kujtesën e secilit. Kjo edhe i tërhoqi më lehtë nga përsheshi i nxehtë i fjalëve. Kokat e tyre sikur përnjëherë filluat të ftohen, sikur të ishin larguar nga prushi që i patë djegur me atë formën konkrete si rezultat katastrofal i regjistrimit, rezultati i të cilit qe shpallur me shumë vonesë. Atë e patën marrë si padrejtësi të madhe, nga e cila do të mund të buronin edhe shumë të tjera. XXI Zejnën shtatë herë e patën marrë në “biseda informative”. Mirëpo, e patën kursyer, pasi çdoherë këtë e patën bërë pasdite, kur nuk ishte në mësim. Kjo mund të kuptohej se nuk dëshironin ta pengonin. Megjithatë, ky pengim qe bërë i pa shmangshëm dhe tërthorazi. Asaj edhe natën vonë i paraqiteshin skenat, i përsëriteshin pyetjet e bëra me dhjetëra herë dhe me tone të ndryshme të zërit, lutës, të butë, kërcënues. E patën pyetur e çka nuk e patën pyetur. I ngërmoheshin që të tregojë për çdo hollësirë lidhur me regjistrimin dhe ngjarjet rreth tij, për variantat më të ndryshme të zhvillimit të atyre ngjarjeve, për njerëzit, personat që kishin marrë pjesë dhe që ishin angazhuar për ta nxjerrë nga shtëpia patriarkale, pa lejen e të vetëve. Për personat ia patën çarë kokën me lloj-lloj pyetjesh; e kishin dërmuar me përsëritjen e pyetjeve dhe përgjëgjëjeve; e patën mbytur, pastaj, mendimet për t’ua gjetur fijen të gjitha atyre shkaqeve dhe pasojave që mund të ndërlidheshin; më së shumëti e 204

patën munduar lidhur me personalitetin e redaktorit, si qe njohur me të, pse ai të interesohej aq shumë e çka jo tjetër. Nga këto sjellje kuptoi se redaktori është personi numër një, të cilin e mbanin në sy. Mandej e patën shkallmuar gati njësoj, kur kishin filluar me pyetjet konkrete: “Si të ka prurë dreqi që të keshë punë me një njeri aq të rrezikshëm?!” Ky pohim e dërmonte edhe më keq. Nuk mund t’i hynte në kokë kjo gjë. Si mund të besonte se redaktori është njeri i rezikshëm? Për të ai ishte njeriu më i mirë në botë. Këtë ia argumentonte edhe shoqërimi i xhaxhait të saj, i cili me rrallë kënd afrohej. Redaktori, përveç tjerash, ia patë bërë edhe atë të mirë që e patë kthyer nga qyteti i largët. Megjithatë, vajza vetëm heshtëte. Vetëm e ulëte kryet kur me zë të ulët deklaronte se me të më nuk kishte kurfarë pune e lidhjesh. Mandej i thoshin që, brënda mundësive, sa kishte mund të mbante mend, të tregonte për bisedat që ishin bërë në darkën e shtruar për nderë të zonjave nga qytetet e largëta, punët tjera që ishin bërë në këtë e këtë vend e kohë, të caktuarë me ditë, me orë e minutë, çka kishte thënë njëri e çka tjetri! Për shumë takime me njerëz tjerë, herët tjera, në vende tjera. Dilnin edhe te zonja nga Zagrebi. Pastaj, te zonja nga Sarajeva. Sa hapa kishin ndërruar e me sa njerëz ishin takuar dhe kishin folur; për Shpëtimen njësoj, për xha Dinën se a dinte se për çka ishte sëmurë ai; për jataganin e vjetër nuk e patën lënë pa e pyetur se ç’ishte ai rrëfim? Ai rrëfim rrënqethës!? Pas herës së shtatë, si ta kishin harruar, më nuk e thërritën. Qysh nga dita, kur regjistrimi qe bërë çështje politike për organet e policisë e të sigurimit, po edhe interesim 205

i partisë, u mbajtën shtatëdhjetë e shtatë procesverbale, ku qenë futur diskutimet për shtatëmbëdhjetë njerëz, me pretekst se janë përzier në atë punë shumë të rrezikshme, gjithnjë me qëllim për ta rrënuar sistemin e rendin. Shtatë prej tyre qenë dënuar në parti, tjerët në organizatat e punës. tre nga ata shtatë, që ishin dënuar në parti, menjëherë u hodhën në gjygjin komunal për vepër penale, me peshë jo aq të madhe të fajësisë sa për t’u dënuar me më shumë se pesë vjet burg. Ky organ i drejtësisë në mungesë të fakteve penale, i liroi tërësisht nga aktakuza. Prokurori publik nuk u ankua në instancën më të lartë gjyqësore, mbase ajo patë qenë edhe dëshira e polllicisë dhe e sigurimit, po edhe e partisë. Në fillim u duk se kësaj pune i qe vënë pikë. Të gjithë u qetësuan. Nuk shkoi shumë dhe shqetësimi dhe trazimi i të gjithëve nxori krye, kur dolën në skenë disa shenja të një furtune të re. Tashti u morën nëpër duar të organeve të sigurimit e të milicisë edhe më shumë njerëz të tjerë, kapi një rreth shumë më të gjërë. Filloi procesi i ndjekjes së eminentëve të kulturës, pa e marrë parasyshë se cilës kombësi e fe i takonin, cilës sferë tjetër të jetës shoqërore e publike, politike, kulturore, shkencore apo arsimore. Së pari i rroki ata që kishin marrë pjesë në darkën e redaktorit dhe miqt e dashamirët e tyre më të ngushtë, me të cilët, në ndonjëfarë dore, mund të lidhej edhe redaktori. Të gjithë ngarkoheshin me përgjegjësi dhe “fajësoheshin” pse gjoja kishin gabuar lidhur me regjistrimin e Zejnës së shkretë. Ç’faj kishte kjo vajzë? Pse të zihej në gojë aq shumë herë emri i saj nëpër mbledhje e të hynte nëpër procesverbale? Kjo e prekte atë në shpirt dhe e 206

vriste edhe më keq. Mirëpo, megjithatë, nuk lëkundej, ajo vazhdonte të mësojë. Këto të gjitha i patë zbuluar redaktori dhe donte s’donte ia kishte shtie në vesh Zejnës. Ata i patën shtërnguar që të tregonin apo të pranonin pse patën lejuar që kjo vajzë të shkojë e të regjistrohet aq larg? Me kët, sikur e kishte zbuluar Amerikën ai, që i pari i kishte dhënë udhë kësaj afere, fushate, të përçudët. E nxirrnin se me këtë gjest të keq e kishin koritur edhe bashkësinë më të gjërë dhe, kështu, dëshironin që kësaj çështje t’i jipnin edhe karakter federativ e mo zot më keq! Ndër ta, të parin e patën kapur drejtorin e Operës, pasi ai patë qenë më aktiv dhe tregoi më shumë interesim për këtë gjë. Atë, menjëherë, e suspenduan nga puna; të dytin – drejtorin e Teatrit Popullor Maqedonas e dënuan me parapërjashtim… dhe shkuan me radhë, sipas afërsisë miqësore që kishin me redaktorin, siç ishte drejtori i baletit, ai i shkollës së mesme të muzikës, i cili u hoq nga posti dhe u ulë në arsimtar për mësim me instrumente; drejtorin e Institutit Arkeologjik e dënuan vetëm në parti me përjashtim dhe ia ulën në dënim me vërejtje të fundit; drejtorin e Institutit të Shkencave Shoqërore e patën dënuar me heqjen nga pozita. Kësaj të fundit kurkush nuk mund t’ia gjente fijen – ç’kishin pasur me të? Ai as patë qenë në darkë te redaktori, as që patë pas diç lidhje me regjistrimin. Ky nuk ishte rast i vetëm. Si ky patën dënuar edhe dhjetëra të tjerë, me pretekste të ndryshme e me qëllim të njëjtë t’ia dobësonin rrënjët redaktorit. Kur, një natë, ai e patë bërë një analizë të rastësishme, i doli se nëpër duar të pushtetmbajtësve ishin marrë të gjithë ata, në të cilët mund të mbështetej për ndihmë. 207

Ku e kishin fillin të gjitha këto? Pyeste. Atëherë, redaktorit mendja duhej t’i bluante më hollë. Kjo punë nuk i shkoi huq. Me mend e zbuloi se krejt kjo rridhte drejtpërdrejt nga fiaskoja që patë pësuar aksioni i tyre i parë me gjykimin e treshit. Një gjë e tillë e shtyente edhe të frikësohej më shumë dhe me frigë ta pret shtërngatën edhe më të tërbuarë. Atë, redaktorin, pas fiaskos në gjykim, e dënuan në organizatën e punës. Së pari, e dënuan në parti me përjashtim, sepse edhe dy herë tjera patë qenë i dënuar, me vërejtje të fundit dhe me parapërjashtim. Në pikëpamje disciplinore e dënuan me heqjen nga pozita e redaktorit përgjegjës të revistës dhe të kryeredaktorit të Redaksisë, e ulën në vendin e punës, përgjegjës për njërën nga revistat për fëmijë. Këtë, ia theksuan haptazi, se po ia bënin për shkak se gjoja reportazhi për depërtimin e dritës në Derven kishte dalë me “bishta” e që ai e kishte lëshuar si të tillë. Po në bisedat e brëndshme ia patën mveshur edhe autorësinë e reportazhit, por, megjithatë, atë e patën lënë që ta pastronin më vonë. Edhe pas të gjitha këtyre dënimeve, zyrën nuk ia morën. Kryesi i detyrës, që u vu në vend të tij, funksionin e kryente në zyren e vet të vogël. … Të gjitha këto, një nga një, ua tregoi të gjithëve, po edhe xha Dinës, të cilit ia shpejgoi edhe punën e zyrës. Mirëpo, xha Dina, edhe pse e dinte këtë, për një kohë, sikur dronte t’i shkonte në redaksi. Mendonte se mund ta ngarkonte edhe më shumë me vizitat e tija. Një ditë seç i shkrrepi në mend dhe i shkoi edhe në zyrë. Me të venë këmbën brënda prakut, tha: - Erdha e le të del ku të del! - Pse të mos vishë, xha Dinë?! – ia priti redaktori. 208

- Nuk jemi njohur për t’i bërë keq kurkujt! – shtoi pastaj xha Dina me mllef të shkaktuar nga e gjithë ajo padrejtësi që po i bëhej një njeriu aq të drejtë siç ishte redaktori. - Mirë thua, xha Dinë. Le ta shohin se nuk e kemi mendjen për t’u ndarë nga frika dhe presionet. - Mua sikur po më kursejnë, Metë. Në fillim të kësaj fushate më thërritën disa herë, por kur panë se nuk i ndërroj fjalët, më hoqën anash. Foli plaku i brengosur. - Ç’kemi bërë, o xha Dinë? S’ke bërë asgjë edhe ti! Ç’ke bërë? Kurkushi nuk ka bërë asgjë, por tjetërkundi e kanë ata qen! Edhe atë ditë, megjithëse në zyre, biseduan gjatë, pikërisht për këso hallesh e problemesh. Xha Dina, në ndërkohë e bleu shtëpinë në qytet. Atë e mbushi me orendi dhe me të gjitha sendet tjera që i duhen një shtëpie të rregulluar si është më mirë. Zejnën e vendosi aty. Asaj ia bleu të gjitha instrumentet muzikore që i duheshin. Ajo ushtrohej në shtëpinë e re të xhaxhait. Nga fshati erdhi plaka, së pari, pastaj edhe Bilja, të cilën vëllau i dytë xha Dinës ia kishte lënë qysh në fshat që t’u ndihmonte. Atë, Bilen e dha te një “maqinaxhike” për ta marrë zanatin e robaqepësisë. Vetë xha Dina rrinte në shtëpinë e re dhe dilte vetëm për t’i falë të gjitha vaktet e namazit në xhaminë më të afërtë. Në fshat shkonte gjithënjë e më rrallë. Vajzat mësonin e plaka, e cila qysh në fshat qe mësuar t’i përdorë aparatet elektrike të kuzhinës, i përgatiste gjellërat, supën dhe sallatat për drekë e për darkë. Ajo i bënte të gjitha punët e shtëpisë. Xha Dina, për të mos e penguar Zejnën në mësim, nuk ftonte mysafirë në shtëpi. 209

Mirëpo, një ditë, kur ishte shumë i mërzitur, vendosi të shkojë te redaktori, por përsëri iu kthye mendja dhe e dërgoi Zejnën që ta kërkonte atë me telefon dhe ta ftonte në emër të tij. - E ke hapë derën e xhenetit, xha Dinë, me këtë që më ftove! – ia bëri redaktori posa mbaroi puna e përshëndetjes. - More djalë, po s’mund të hyjmë kah kemi dalë, me nderë me thënë! Më shkoi mendja të vij unë te ti, por do këmbë sikur nuk më dëgjojnë. Thash me vete, pse të mos e ftoj Metën? Ai është më i ri dhe pa u munduar shumë mund të vijë. Ti, meq erdhe, e ke hapur një derë më të madhe të xhenetit! Pastaj u ndezën cigaret. Erdhën kafet e para. Ia shtruan muhabetit. Para darke e vazhduan bisedën vetëm ata dy sepse tjetër kend nuk ftuan, ndërsa vajzat dolën në dhomën tjetër, Zejna për të mësuar e Bilja për të qepur më dorë ato që ia kishte dhënë në shtëpi t’i kryente “maqinexhikja” e saj. Plaka hynte e dilte vetëm kur duhej për ta gostitur mikun me diçka tjetër e tjetër. Tevona fjala, përsëri, ra te “fushata”, siç i thoshte xha Dina asaj që kishte ndodhur edhe me miqt dhe dashamirët e redaktorit. Kur patën hyrë në këtë bisedë, redaktori jo aq i brengosur tha: - Kjo mudet të jetë vetëm paralojë, xha Dinë! - Këtë e kuptoj, por cila do të jetë loja, se? - Loja do të sillet rreth meje, konkretisht, por edhe Shpëtimen mund ta rrok përpara, Dashmirin dhe ndonjë tjetër. - Po a nuk mund të ndihmoj me diçka, të themi, me pare? 210

- Veç i Madhi Zot mund të na ndihmojë, xha Dinë! Mua, konkretisht, më kanë njollosur në politikë! - Qentë e çartur! - Më kanë ngarkuar se jam përzier në punët e propagimit në regjistrimin e gjashtëdhjetë e njëshit…, pastaj, në ato të shpërnguljeve për të Turqi, se gjoja i paskam ndaluar turqit që të mos shpërngulen nga Derveni… - Të tërbuar janë ata! Ti s’ke bërë asgjë të keqe në Derven. Ku ka turq në Derven, i shitofto zana?! Çka ke mund të bësh? I ke dalë kra popullit tonë. Nuk e ke nxitur të bëhet agresiv, por paqedashës. Të këqij janë. Të kapin me rrena. Zatën në botë s’mund të gjesh popull më paqedashës se neve. Për punën e Dervenit je angazhuar legalisht. Çka kanë tjetër me ty? Pse kaq shumë të kanë marrë në hundë?! - Pikërisht në të gjitha ato që i përmende qëndron dreqi i mallkuar! Për angazhimin e kanë, por atë as që e zënë në gojë. Ata pikërisht atë nuk e duan, pikërisht atë që e do njerëzimi dhe bota, paqedashjen tonë. Për këtë s’kanë çka të na bëjnë. Nuk kanë se si të na kapin. Prandaj janë të detyruar që të përpilojnë skenarë të fëlliqurë. Edhe për mua do të kurdisin ndonjë skenar të tillë. Më ka rrokur një frikë e madhe se nga kolektivi mos më qesin ndonjë dëshmitar të rrejshëm. Aq më keq nëse do të jetë nga tanët! - Kam vërejtur se atë e ke nga natyra jote shpirtërore. Punët don që të kryhen me marrëveshje, me kuvendim… - tha xha Dina sikur s’kishte çka të thotë diç tjetlër. - Thash. Pikërisht ajo ata i djegë më keq! – ia ktheu redaktori dhe filloi të bërtet sepse nuk mund të përmbahej. 211

Dukej shumë i mllefosur. Dëshironte të flasë sa më shumë. Xha Dina i jipte shkas dhe ia rriste apetitin për këtë gjë. Këto fjalë të thëna me emocionin e frikës nga goja e redaktorit e luhatën plakun. Si ta trimëronte? Ç’mund t’i thoshte e të mos e provokonte në aso çastesh të emocioneve të theksuara? Në fillim i premtoi ndihmë personale, por kjo as bëri përshtypje te tjetri, as e ndërroi çështje sadopak. Pastaj ia përmendi edhe atë se Derveni, siç ka qenë, është dhe do të mbetet, i pa nënshtruar, se do t’i dalë krahë edhe atij në këtë rast. Pastaj i tregoi do histori të moçme, se dikur e paskanë nxjerrë nga këso kurthesh njëfarë myftie, që pushtetmbajtësit turq i kishin pas rënë në qafë, pse ishte mbajtur me popullin më shumë e me sulltanin më pak. Kjo histori redaktorit i vijte mirë dhe prandaj dëgjonte duke dashur t’i analizojë në bazë të psikologjisë këto orvatje që i bënte miku për ta shëruar një shpirtë të sëmurë. Ai kishte heshtur plotësisht dhe dukej se më nuk e kishte ndërmend të fliste asnjë fjalë. Xha Dina vazhdonte: - Do ta marrin vesh dervenasit dhe do të lëshohen për të dhënë ty dhe shokëve të tu ndihmë për çdo gjë që do të ketë nevojë, Metë! Ke për të parë… Redaktori, vetëm atëherë u ngjallë, si për çudi, dhe qeshi nën mustaqet e mëdha e të dendura. Në atë rast, duke i rënë shpinës apo shpatullave me dorë miqësore xha Dinës i tha: - Nuk kam dyshim në ta. E di. Do të ndihmojnë materialisht dhe moralisht. Mirëpo, fjalën e kam se pa më ndihmuar dikushi fort nuk do të mund të shpëtoj. Nuk do të më lënë pa më dënuar! - Jo, ishallah! – plaku ishte jo vetëm i brengosur, por edhe i mllefosur. 212

- Do të shohim. - ia bëri redaktori sikur t’i qenë sosur të gjitha fjalët e shprehjet rreth kësaj çështje. - Derveni mund të të ndihmojë në shumë mënyra. Këtë s’di se si ta them, por e di se do të ndihmojë. Në atë çast plaku nxori kutinë me duhan “kaçak” dhe ia ofroi mikut. Ky e mori kutinë dhe filloi ta mbështjellë cigaren. Duart i dridheshin. Kur e afroi te buzët për ta lagur letrën e hollë, u pa se edhe goja i ishte tharë nga pelini i madh që e mundonte. - Qentë! Do të më pengojnë. Do t’i pengojnë edhe të tjerët. në të gjitha trojet tona e pengojnë inteligjencinë tonë, më së shumti atë e dërmojnë, e raskapisin. Duan t’i bëjnë njerëzit për të menduar ashtu siç duan ata. - Si ashtu? Cilët janë ata, Metë? Pse s’e thua haptazi? - Pushtetëmbajtësit! Stalinistët! - Ashtu, dua t’i bishë drejt! Prej atje nisin të këqiat më të mëdha. Bëjnë siç kanë bërë. Vrasin e s’të lënë të qajshë. Të rrahin e të bëjnë fajtorë! Të akuzojnë! - Nuk na lënë të jetojmë, të mësojmë, të zhvillohemi, ta përdorim gjuhën tonë nëpër shkolla të mesme… E keqja më e madhe qëndron në atë se njerëzit tonë mashtrohen lehtë. Dhelpërinë e tyre nuk e pikasin sa e si duhet. - Dreqi i marrtë! Për një revole, që ua japin me leje për ta vënë në brez, të poshtrit, e japin vëllaun, e marrin në qyfë edhe për atë që nuk e ka folur, që nuk e ka bërë! Tevona, redaktori tha: - U bë vonë. - Jo, jo. Nuk është vonë. – reagoi xha Dina. - Po, po. Vonë u bë. A më jepë izë? - Izë ke prej Zotit! – ia ktheu plaku me gjysëm zëri. 213

Edhe pse atë natë ndejtën deri në mesnatë, atij i dukej pak. XXII Me atë ankth të madh në shpirt vazhduan të jetojnë edhe shumë kohë. Megjithatë, shkuarjen te njëri- tjetri nuk e patën ndërprerë. Një ditë u mblodhën ta festojnë suksesin e Zejnës. Ajo klasën e parë e mbaroi me sukses të shkëlqyeshëm. Plaku shtroi darkë për të gjithë ata të qytetit. Gëzimi u bë i madh. Redaktori do të kishte pi e do të ishte bërë tapë, sikur të mos ishin në shtëpinë e xha Dinës. Ai, xha Dina, ishte antialkoolisht ekstrem. Festimi u bë vetëm me haena e pije joalkoolike. Megjithatë, vlera e festimit nuk u pakësua fare. Në fytyrat e tyre mund të dukej vetëm harea e lumturia. Shtëpia vlonte nga gëzimi. Shpëtimja dallohej ndër të gjithë. Po edhe plaku vetëm qeshte. Redaktori nuk pushonte së rrahuri shuplakat, sidomos, kur me gramofon këndoheshin këngë të bukura popullore. Dashmiri e çonte gotën me lëng dhe Zejnës publikisht ia uronte suksesin. Xhemili vazhdimisht ndante cigare për miqt dhe mikeshat. Në gosti patën ardhur edhe tre shokë të Dashmirit, studentë, dhe një i Xhemilit, nxënës i shkollës së mesme. Aty ishte edhe vëllau i Shpëtimes, Xheladini. Patën ardhë edhe dy kushërira tjera të Zejnës nga fshati. Ato tok me Bilen dhe Zejnën me shkathtësi sorkadheje lëviznin për t’i sjellur gjërat për gostitje, ushqimet, supën, gjellërat, sallatat, bukën e prerë, ëmbëlsirat dhe lëngjet e tjera. Muzika buçiste e bisedat, që bëheshin bashkarisht apo në grupe përziheshin me zhurmën e madhe të muzikës, që e lëshonte gramafoni. Në një kohë shtëpia 214

vlente me të madhe. Harea patë shpërthyer në aq nuanca sa që nuk mund të besohej se në gjakun e njerëzve nuk kishte hyrë asnjë pikë alkooli, apo nuk kishte kurfarë brenge. Nuk patë munguar kujdesi as edhe për të siguruar një aparat fotografik. Një djalosh atë e mbante gati dhe kohë pas kohe shkrreptinte blici. Kapeshin pjesë të mëdha të salonit, grupe njerëzish apo individë. Xha Dinën fotoaparati e kishte kapur disa herë edhe vetë, duke nxjerrë kutinë e duhanit kaçak, apo duke e nxjerrë tymin nga goja e nga hundët, shtëllungashtëllunga. - Lëshoja zërin, lëshoja edhe më shumë! Dëgjohej shpeshëherë nga mesi i njerëzve, që kërkonin zë më të lartë të gramofonit, edhepse ai nuk ishte magnetofon. Krejt ky festim shkoi mirë. Kjo ndodhi derisa nuk erdhi koha për t’u ndarë. Atëherë, sikur ta kishin ndier të keqen, të gjithë u prenë përnjëherë. Fytyrat sikur u ngrysën me të madhe. Edhe më keq heshtën, kur plaku bëri me dorë për t’u treguar se do të fliste. Ai tha: - Ju falemnderit që me pjesëmarrjen tuaj na e shtuat gëzimin për Zejnën! Kjo donte të thotë edhe se po u jipej izë, pra leje, për të shkuar, për t’u shpërndarë. - Edhe juve ju faleminderit, o xha Dinë, për zijafetin e madhe që na e bëtë! Për Zejnën urimet më të përzemërta! – ia ktheu Shpëtimja, e para ndër të gjithë. - Zejna qoftë me shëndet dhe na gëzoftë me suksese të shkëlqyeshme edhe në vitet tjera shkollore! – uroi redaktori. 215

Po edhe të tjerët, secili me mënyrën apo në stilin e vet, thanë falënderime dhe urime. Ashtu, me fjalë të tilla në gojë, u nisën për të dalë nga shtëpia në oborr e prej oborrit në rrugë. … Po gëzimi shpejt u mbulua me një hidhërim e pelin të paparë. - Dy hije kishin qenë të fshehura në terrin e brrylit të udhësonë… agjentë! U zhdukën si të iknin! – tha Xhemili posa u kthye nga përcjellja që u bëri mysafirëve deri në rrugë. - A pe diç tjetër?! – pyeti plaku i tmerruar. - Nuk pashë tjetër. U ktheva menjëherë. - E kanë ruajtur në përgjim shtëpinë tonë, qent! – ia bëri xha Dina dhe filloi të ulurojë me sa e pati zërin. - Shpijunat e dreqit! Dikushi ka treguar e lajmëruar nga kojshitë se kemi festuar pak më të gjallë. – reagoi plaka. - U prishë punë kjo gjallëri, i shitoftë zana, i shitoftë! – mallkoi Bilja, e cila tërë kohës qe marrë me gostitjen e miqëve dhe mikeshave. Në salon mbretëroi heshtja e frikësuar. - Le të del, ku të del! – ia bëri plaku i shashtisur dhe i trishtuar. Çka mund të dinin e ç’mund të bënin më tepër në atë pikënate. Nuk kishin as telefon në shtëpi për t’u lidhur me qytetin. Ia kishte frikën daljes në atë kohë, sidomos, kur ishin parë agjentët rreth shtëpisë së tyre. Ç’të bënin?! Tërë natën i mundoi një ankth i madh e i rëndë. Përjashta u bënë punë edhe më të këqia, ndodhën ngjarje edhe më tronditëse. Shumë agjentë, policë, milicionerë, inspektorë dhe punëtorë të tjerë të 216

sigurimit e kishin pas mbajtur të rrethuar tërë lagjen e tyre. I kishin zënë të gjitha rrugët. Kishin ndaluar legjitimuar dhe kontrolluar të gjithë njerëzit që kishin hyrë dhe dalë nga lagjeja e tyre. Kur kishin dalë mysafirët e xha Dinës, menjëherë ishin balafaquar me këtë realitet të hidhur. Të gjithë i zunë dhe i kontrolluan dhe të lidhur në pranga i dërguan në stacionin më të afërt të policisë. Atje i patën kontrolluar detajisht dhe menjëherë i ndanë në kthina të veçanta. Asnjëri nuk kishte ditur seç kishte ndodhur me tjetrin. Shpëtimes as gjatë udhës për në stacionin e policisë e as atje nuk i vunë pranga në duar. Prastaj, të gjithë, gjatë tërë natën e lume ishin marrë në pyetje, duke i gostitur me shtërngime të mundimshëme të llojeve më të ndryshme. Xha Dina sikur donte t’i merr me mend këto të gjitha, por vetëm i përziheshin gjërat dhe i dilnin si shumë të zbehta. Në një çast ia bëri: - Dashtë Zoti e qoftë për hajr! Pastaj iu drejtua Xhemilit dhe i tha: - Librat e “ndaluar” apo diçka tjetër të “ndaluar” e të “dyshimtë”, largoji, zhduki nën shtatë pashë tokë! Vetë u ngrit menjëherë dhe doli për të shkuar në dhomën tjetër për të rregulluar punët e veta. Së andejmi doli në oborrin e vogël dhe në gjysëmterr, pasi më parë e patë shuar dritën, lëvizëte nëpër hijet e pemëve. U vonua një copë herë. Kur u kthye, merrte frymë shpeshë dhe pa pritur që të qetësohej, filloi të bërtas: - Qentë e të birët e qenit! Ç’e dëmtuam shtetin me këtë festim. Nuk na lënë të qetë edhe në shtëpi. Këndej lehin kundër prapambeturisë e nga ana tjetër s’na lënë 217

të festojmë për suksesin e një shkolareje… të poshtërit e botës! Xhemili, posa u kthye në salon, tha: - Baba Dinë, të gjitha i kontolluam, por nuk ka gjë të dyshimtë për t’u larguar. - Për çka nuk u shkon mendja të poshtërve! Mund të vijnë e të na e bastisin shtëpinë. Dyshimin më të madh e kanë në redaktorin. - Po edhe në Shpëtimen! – përshpëriti Zejna. Ajo qe shashtisur dhe patë mbetur e stepur në mes të salonit. Nuk i jipej as t’u ndihmojë kushërirave dhe plakës për t’i rregullu punët rreth enëve, as të ulej e të bisedonte me xhaxhain dhe vëllaun. Dukej sikur qe shndërruar në një bustë të gjallë pikëllimi e hidhërimi të paparë. Po e vëzhgonte fytyrën e nxirë të xha Dinës, e cila patë marrë pamjen e një të xhindosurit. … Në të njëjtën kohë, kur u zunë ata para derës së shtëpisë së xha Dinës, ishin bërë edhe bastisjet e mëdha. Në banesën e redaktorit nuk kishin lënë gjë pa e lëvizur nga vëndi, pa e përmbysur. E para gjë që kishin marrë, ishte fletorja ku i kishte pasë shënuar emrat dhe numrat e telefonave të miqëve, dashamirëve dhe bashkëpunëtorëve të vet. Kishin marrë edhe shumë libra të “dyshimta”, fletore shënimesh, dorëshkrime me vjersha dhe tregime, të rregulluara për t’i botuar, fletë të ndara me vjersha të reja, të papërpunuara sa duhet dhe me shënime tjera. Ia kishin marrë edhe pushkën e gjuetisë – me leje, një revole, gjithashtu me leje, një thikë gjuetari e sende tjera. Revolen e kishte pasur kujtim nga Lufta, dhuratë nga komandanti i Brigadës. 218

Shtëpinë e Shpëtimes, në të njëjtën kohë, e kishin bastisur, por atje nuk kishin gjetur asgjë për t’u marrë. I kishin bastisur edhe dhomat, nëpër konvikte, të studentëve, ku kishin qenë të vendsur studentët e arestuar. Edhe atje kishin marrë nga diçka – ndonjë libër, ndonjë fletore shënimesh, ndonjë fletë letre të veçuar me ndonjë shënim pak më karakteristik për t’u përdorë si argument për fajësim. Nga dhoma e Dashmirit e kishin marrë një fletore të mbushur me vjersha të përpunuara deri në variantën e fundit. Kjo ishte një përmbledhje vjershash e bërë gati për ta dorëzuar në shtëpinë botuese. Shtëpisë së Shtypit, në të cilën ishte e vendosur Redaksia, në të cilën punonte redaktori i arrestuar, tani i degraduar në përgjegjës të njërës nga revistat për fëmijë, ia kishin vënë rojet në të gjitha anët e skajet. Atje do të hynin në mëngjeu herët. Ç’ishte e vërteta, do ta bastisnin zyrën e redaktorit. për këtë gjë i kishte shtërnguar dyshimi se mos atje fsheheshin meteriale me rëndësi për ta përpiluar aktpadinë. Në mëngjez u bë edhe bastisja e zyrës dhe u bë në mungesë të redaktorit. Atë nuk e patën sjellur nga organet e policisë. Në zyre nuk qe gjetur asgjë për t’u marrë si korpus delikti. Pas njëzetekatër orësh, redaktorin e kishin vendosur në burgun e hetuesisë. Atje ishin vendosur edhe mësuesja, edhe studenti, Shpëtimja dhe Dashmiri. Atje ishin edhe tre shokët e Dashmirit. Të tjerët i kishin liruar qysh në mëngjez. Kur i mori vesh të gjitha këto, xha Dina edhe habitej se për çka nuk e kishin bastisur edhe shtëpinë e tij, edhe tmerohej për të keqen që u kishte ndodhur miqëve të tij. Pse mua nuk më kanë burgosur?! Pyeste i habitur 219

dhe i mllefosur. Bastisja e shtëpisë së tij nuk u bë as edhe gjatë ditëve të ardhëme. Megjithatë, njerëzit e shtëpisë gjatë tërë kohës, patën qenë nën ankthin e madh. … Nuk pat kaluar shumë kohë e çështja e rregjistrimit i patë kaluar kufijtë e Republikës. Filloi të bëhet çështje federative, por shpejt sikur u gjet para stomit. Ngeci. Afërsisht, në të njëjtën kohë, kur redaktori dhe të tjerët qenë vënë në burgun e hetuesisë, në qytetet dhe vendet kah kishte shkelur këmba e mikeshës nga Zagrebi me Zejnën, sikur kishin lindur djaj të mallkuar. U morën në pyetje apo në “biseda informative” të gjithë njerëzit e dyshimtë, për ta zbuluar të “vërtetën” e regjistrimit. Njerëzit u shtërrnguan, por jo edhe aq sa qe shtërnguar zonja nga Zagrebi. - Ç’dreqin e mallkuar të shtyri t’i hyshë një loje kaq të rrezikshme e të na e çelësh një punë kaq të madhe e të rëndë?! – e patën pyetur qysh në fillim të marrjes në pyetje, zonjën e Zagrebit. - Ajo nuk ka qenë një lojë, por një detyrë e shenjtë nerëzore. Një detyrë e madhe! – qe përgjegjur ajo, duke i shikuar sypatrembur njerëzit e sigurimit shtetëror. Pastaj ua kishte treguar fije e për pé ngjarjen, që i kishte parapri regjistrimit, duke shpejguar deri në hollësira. - Ja, për çka erdhi puna që vajzën ta marr për në veri të vendit e ta regjistroj kaq larg! – u patë thënë në një çast, shumë e hidhëruar. - Megjithatë, s’është dasht ta bësh këtë! Ajo është çështje e tyre… - ia kishte pritur ai që hiqej se është më i lartë në post. 220

- Kjo punë nuk është bërë për çështje politike, por ju po e politizoni! Mendohuni pak më esull dhe do të bindeni. Ç’do të bënte e shkreta vajzë, e nxjerrë nga shtëpia në këso kushtesh, sikur të mbetej pa u regjistruar? Për këtë dhe vetëm për këtë e mora që ta regjistroj atje ku do të mundesha. – pas këtyre fjalëve ajo më nuk foli e as u përgjegjë në pyetjet e tyre, për një kohë të gjatë. Dallga e tërbuar e fushatës kishte arritur, me të vërtetë, edhe në qytetet tjera. Në të njëjtën kohë ishte thërritur në këso biseda edhe zonja nga Sarajeva. Atë nuk e patën munduar shumë. Edhe atë e patën pyetur për redaktorin. Si ishte njoftuar me të? Ç’lidhje kishte mëtutje? Çka dinte për të? A e dinte se ishte një njeri shumë i rrezikshëm për sistemin dhe rendin? A e dinte se…!? - E di, kishte klithur zonja nga Sarajeva, e di! Ai është njeriu më i mirë dhe më i kulturuar, më i arsimuar në ato troje ndër shqiptarët e prandaj ju duhet që ta burgosni! Këtë e di. - Të paska infektuar! Të paska bërë për vete ai kundërrevolucionar! – kishte bërtitur inspektori i UDBës. - Asgjë nuk ka bërë. S’ka pasur se për çka të më bëjë për vete sepse ai as që është kundërrevolucionar. Këtë ia kanë ngjitur kolegët tuaj. E patën shtërnguar dhe e patën shtërnguar, por nuk patën më se çka të nxjerin prej saj. Ajo të gjitha i patë thënë pa fshehur as një fjalë të vetëme që mund të ishte e “dyshimtë”. Në Banja Llukë kjo dallgë e kishte rrokë përpara drejtorin e shkollës së muzikës, ku patë mësuar Zejna dhe patë mësuar afër dy muaj e gjysëm. Krejt ato punë 221

qenë bërë me dispozita e me ligj, regjistrimi, provimi pranues, çregjistrimi. Drejtorin, e patën thërritur në organin e UDB- ës. Një inspektor e kishte shtërnguar që të tregonte çdogjë që dinte lidhur me regjistrimin, me çregjistrimin, por më shumë lidhur me redaktorin. Kjo i kishte ardhë shumë rëndë. Posa kishte filluar ta harrojë atë punë edhe pse nga ishnxënësja i patë arritur një letër, ku i shkruante se klasën e ka mbaruar me sukses të shkëlqyeshëm. Ç’i doli tani?! Ç’ka pjellë dreqi i mallkuar atje në qytetin e jugut? I vërtitej nëpër kokë drejtorit të vjetër, kur inspektori ia përsëriste pyetjet. Tevona i qen kanosur me burg pse e kishte pas pranuar aq vonë vajzën pa e respektuar ligjin, mandej – pse e kishte pranuar pa provim pranues e, më në fund – pse ia kishte dhënë fletëçregjistrimin? Gjatë kohë s’pat mund t’ia gjente fijen kësaj enigme, por dikur edhe qe tërbuar, pastaj gjithçka iu duk e kotë, e trilluar. Atëherë kishte dalë nga takti, qe tërbuar dhe patë filluar të ulurojë: - Juve jeni qen birë qeni! Më keni marrë që vetëm të më ofendoni me gjithë këtë barrë të moshës sime! - Me atë barrë të moshës sate ke punuar me naivitet. Me naivitet ke lejuar të kapesh në atë lojë të rrezikshme për tërë vendin… - Ç’lojë e rrezikshme, ore?! Këto janë marrëzirat tuaja! Nuk e shihni çka jeni duke bërë. Në këtë rast, si në shumë raste tjera, vetëm qimen po e bëni buall e kurgjë tjetër! Ishte xhindosur drejtori plak. E patën dhënë në gjygj, por atje qe konstatuar se të gjitha punët rreth regjistrimit dhe çregjistrimit ishin bërë brënda dispozitave ligjore dhe të drejtës pozitive. 222

Në pyetje ishin marrë edhe shumë të tjerë, por askund nuk gjetën njerëz që ishin pajtuar me ta për ta ngarkuar redaktorin e qytetit të jugut, siç thoshin ata për Shkupin. Atëherë, kur qenë bërë të gjitha, çështja patë mbetur pastër punë e Republikës. Në atë mënyrë qe kthyer prapa, për t’u zgjidhur në të. Mirëpo, redaktori dhe të tjerët këto punë vetëm patën mund t’i marrin me mend, duke e vënë në veprim intensiv imagjinatën në errësirën e burgut të hetuesisë. “Punë të tmerrshme!” – thoshte shpeshë redaktori në vete, kur i shkonte mendja se mund të ishin turturuar edhe shumë të tjerë lidhur me formësimin e “barrës” së tij. Redaktori vazhdimisht qe konsultuar me avokatin “vullnetar”, në praninë e gjykatësit hetues. patë kërkuar që së bashku t’i jepnin ankesat në gjygjin e instancës më të lartë për t’i lëshuar të mbroheshin në liri dhe për punë të tjera.Vëllau i Shpëtimes, Xheladini, dy studentët, Milaimi dhe Xhezairi, si dhe shoku i Xhemilit nga shkolla e mesme e artit në Shkup, qenë lëshuar pas njëzetekatër orësh, sa u mbajtën në polici. Ankesa pranë gjygjit të instancës më të lartë, Gjygjit të Qarkut, qe vlerësuar pozitivisht dhe, pas tri javësh, të gjithë u lëshuan që të mbroheshin në liri. Kjo i gëzoi edhe njerëzit tjerë të qytetit. Tashti sikur u patë dalë frika. Prandaj, që ditën e parë shkuan te redaktori, sepse ai ishte edhe më i vjetër se të tjerët po edhe më rëndë e kishte barrën e “fajësisë”, që e ngarkonte aktakuza. I pari tek ai, në banesë, u gjet xha Dina: - Të falemnderit, o Zot! – ia bëri plaku sepse në atë çast i mungonin të gjitha shprehjet tjera. 223

Ai pa një pa dy, iu hodhë redaktorit në përqafim shumë i përmalluar. - Të falemnderit, xha Dinë! – ia bëri redaktori, duke buzëqeshur thuaja se i kishte shkuar mendja në diçka që e shtynte ta bëjë atë buzëqeshje aq të papritur. - T’i paskan qethur floktë! - tha xha Dina sikur ajo të ishte më e rëndësishmja që duhej të thuhej në çastet e para. - Do të më rriten. - pohoi redaktori thuaja se edhe ai nuk pati çka të thotë tjetër më me peshë. Mandej, xha Dina iu kthye nënës së redaktorit me fjalët: - Shyqyr, të erdhi djali! – ishte i shashtisur dhe fliste pak. - Erdhi, i qofshim falë Zotit, erdhi! Një herë na gëzoi e pastaj të shohin seç do të bëhet. – thoshte plaka shumë e brengosur për atë që mund të ndodhëte më vonë, kur i biri të dilte në gjygj. Posa u ulën, mysafirit iu zgjidhë gjuha: - Për çka të ngarkojnë më shumë, Metë? - Për shumë gjëra, krejt të pabëra… - Thash – për çka më shumë?! – e ndërpreu xha Dina. - Për kalanë! – tha prerë redaktori. - Për ç’kala, or Metë?! - Për një kala të nëndheshme, konturat e së cilës mund të duken vetëm kur fillon të thahet kullosa në atë lëndinë… Në fillim xha Dinës iu duk si ndonjë mahi e pakripë. Nuk mund t’i hynte në kokë kjo: “Një kala. Për një kala të nëndheshme…”. - Po ç’ma turbullove mendjen me atë fare kalaje!

224

- Mos u ngut, xha Dinë! E di se mund të mos besosh, por kjo është kështu, fakt. E them origjinal siç thuhet dhe qëndron në aktakuzë, për të cilën më pyete. Plaku ra në mendime. Pas një copë here e ngriti kryet dhe pyeti me zë serioz: - Mos është fjala për ndonjë kala ilire? - Pikërisht! – pohoi shkurt burri tjetër me flokë të çethura në zero. - Zoti na ruajtë! – filloi të flet plaku i mllefosur dhe shtoi. – Përçka nuk u shkon mendja që të na akuzojnë e të na i mbyllin shkollarët! Edhe nëndheun nuk guxojmë ta përmendim se është i të parëve tanë, i yni. Po ç’lidhje ka kjo, or Metë? Si mundet kjo të bëhet shtyllë kryesore e aktakuzës?! - Nuk kanë gjetur argument tjetër më të fortë. Biseda vazhdoi edhe kur nusja e redaktorit i solli kafet. XXIII Nuk shkoi shumë dhe ia behën edhe të tjerët: Shpëtimja erdhi tok me vëllaun, Xheladinin dhe Dashmirin; Zejna me Xhemilin, i cili rastësisht ishte kthyer nga Prishtina; Dalipi dhe Isai; Milaimi dhe Xhezairi, që të dytë patën qenë në burgun hetues. Shpërtheu një zhurmë e madhe e përcjellur me përqafime dhe shtërngime duarsh, derdhje loti të gëzimit, fjalësh urimi për daljen nga burgu hetues për t’u mbrojtur në liri. Kjo zhurmë, pastaj, u rritë edhe nga rrapllimat e gjysëm- foteleve dhe karigave, kur filluan të ulen secili në vendin e vet. Temën e bisedës e patën të gatëshme. Redaktori, si nikoqir, vazhdoi të flet për vete. Po edhe tjerët, treguan për çastet më të rënda, kur i kishin shtërnguar me llojlloj metodash e mënyrash që të pranonin fajin e paqenë. Nga i gjithë ai 225

rrëfim i hidhur, një gjë dilte e qartë: Ata nuk ishin frikësuar. Tevona u prunë kafet dhe lëngjet. U derdhën edhe cigaret. Tym i duhanit me të madhe po e mbushte salonin edhe pse të gjitha dritaret rrinin të hapura. Kur u rrëfyen të gjithë, në një çast, sikur u ndie një heshtje e atë heshtje, menjëherë, e trazoi xha Dina, kur tha: - Kjo, që u lëshuat të mbroheni në liri, do të thotë se edhe kësaj here do të kaloni lehtë! - Nuk kanë fakte të bazuara në ligj. – plotësoi Shpëtimja. - Kjo, fushatë u nis për shkak të mbesës sime e prandaj ua kam borxh një ndihmë edhe më të madhe. Dua të them se avokatët ju do t’zini të zgjedhur e unë do t’i paguaj, bile, me deviza. – fliste xha dina me një seriozitet që binte në sy e mandej shtoi: - Mos më kurseni, ju lutem deri në qiellë! - Ju faleminderit, xha Dinë! – ia ktheu e para Shpëtimja. - Borxh nuk keni ndaj nesh sepse puna e regjistrimit mbaroi qysh në gjykimin që pësoi fiasko, xha Dinë. – ndërhyri Dashmiri, duke folur me zë të ulët. - Oooo, nuk e kanë për atë, xha Dinë! Aty e kanë zënë vetëm sebepin, ta pasha hajrin! – tha redaktori. Biseda, në fillim qe ndezur e pastaj ra në rrafsh. Mandej, vazhdoi dhe bisedë pas bisede e fjala erdhi deri te diçka tjetër, por nuk mund të çlirohej nga kthetrat e këtij përbindëshi. - Neve, më duket, kursesi nuk mund të ndahmei. – ia bëri xha Dina spontanisht. - E vërtetë e pamohueshme. – pohoi redaktori. - Po edhe nuk do të ndahemi kurrë! – shtoi Shpëtimja. 226

Zejna dhe të rinjtë të tjerë dëgjonin. Sikur ishin hedhur secili në mendimet e veta për t’ia gjetur cakun e fundit kësaj bisede që po nxirrte krye. Në atë çast Dashmiri, i cili ishte edhe më serioz, pasi nuk e dinte se ku do ta nxirrte fjalën xha Dina, ndërhyri: - Plotësisht pajtohem edhe unë! - E, pra, dëgjoni! Punët ndryshuan. Po na përcjellin çdo ditë e më shumë. Prandaj, propozoj që lidhjet tona t’i forcojmë edhe më shumë. Lidhur me këtë duhet që atë punën tjetër, e cila na ka mbetur prapa, ta kryejmë sa më parë. Ndoshta kjo do të na e lehtësojë sadopak gjendjen. Do të mundemi që lirisht të shkojmë te njëritjetri dhe pa frikë. Dua të them që ta bëjmë atë lidhjen e nisur farefisnore. Belqi, atëherë s’do të na e quajnë se po mblidhemi për diçka tjetër. Më kuptoni…? – këtu, si me qëllim, e ndërpreu fjalën po edhe fjalia nuk kuptohej se bënte pyetje apo donte të flet më tutje. Kjo mënyrë e të folurit, të pranishmit, njëkohësisht, i befasoi dhe i bëri kureshtarë. Xha Dina e ngriti shikimin dhe vetëm atëherë ju duk një fije buzëqeshjeje nën mustaqet e zverdhura prej tymit të duhanit, kur tha: - Pse nuk më pyetni? - Presim të na flasësh, xha Dinë. – tha zoti i shtëpisë. - Mirëpo, u dasht që të më pyetni. Nejse, pra, fjalën e kam për martesën e të fejuarëve tanë. Më së pari ta bëjmë kurorëzimin e pastaj edhe dasmën. Ç’mendoni për këtë propozim? - Nuk kemi çka të mendojmë. Propozimi është me vend. – tha redaktori me zë të gëzueshëm. - Mandej, unë dhe ti, Metë, të bëhemi dëshmitarë ligjorë, kumbarë të nuses dhe dhëndrrit, nëse të rinjtë do të pajtohen. 227

- Edhe kjo është me vend. – miratoi redaktori duke ua hedhur shikimin të tjerëve. - Do të pajtohen. – tha Xheladini sikur të fliste në emër të motrës dhe të dhëndrrit. - Mrekulli! Mrekulli! – thërriti me zë edhe më të lartë dhe më të gëzueshme redaktori, duke brofur në këmbë. Doli në anën e xha Dinës dhe ia dha dorën sikur po ia uronte këtë fillim dasme. Me të vërtetë kjo punë duhej të shpejtohej. … Një ditë, para se të bëhej dasma, me dokumente në dorë dhe me të gjitha përgatitjet e ceremonialit, nusja dhe dhëndri, me një grumbull njerëz të tyre, burra e gra, pleq e të rinjë, u gjetën para godinës së ulët, ku është e vendosur zyra e nëpunësit të gjendjes civile. Shpëtimja dhe Dashmiri qenë veshur si është më bukur. Ajo me fustanin e bardhë të nusërisë, që i shkonte zhagas, e stolisur me kurorë në krye, e lyer dhe e ngjyerë, qe bërë nusja më e bukur e qyteit. Patën ardhë edhe Zejna dhe Bilja. Xha Dina qëndronte në krye të grumbullit të njerëzve, krahas prindërve të nuses dhe të dhëndrrit. Patën ardhur edhe disa studentë, kolegë të Dashmirit. Hapësira para godinës së ulët u mbushë edhe më shumë, kur erdhën edhe disa shoqe dhe shokë të Shpëtimes prej shkollës, ku punonte. Me ta erdhën edhe disa nxënës dhe nxënëse të saja. Ato kishin marrë me vete edhe disa instrumente muzikore dhe rrinin gati që të lozin. Të gjithë ishin të veshur me tesha të reja. Kishin fytyra të hareshme. Një djalosh i fogorafonte edhe para se të hynin në sallën solemne të kurorëzimit. Krejt kjo pamje nuk ishte ëndërr. 228

Pas një kohe u shfaqën para tavolinës së gjatë e të stolisur me lule të nëpunësit të gjendjes civile. Akti i lidhjes së martesës tashmë patë filluar. Njerëzit ishin aty. Aty ishte edhe njeriu i autorizuar nga organi kompetent komunal. Edhe ata dy, nëpunësi i gjendjes civile dhe njeriu i autorizuar, ishin veshur solemnisht, siç e parashohin dispozitat ligjore. - Dëshmitarët, dhëndrri dhe nusja, le të dalin përpara! – tha me zë të hareshëm nëpunësi. Shpëtimja dhe Dashmiri, si dhe xha Dina dhe redaktori, u dhanë përpara të tjerëve. Fotografisti fotografonte në poza të ndryshme. Në një çast heshtja mbretëroi. Të gjithë shikuan përpara. U ndalua edhe dora e fotografistit. U thanë fjalët e zakonshme të njeriut zyrtar. Pastaj u lexua ajo pjesë e ligjit, që nevojitet për t’u njoftuar të rinjtë që hyjnë në martesë, u bënë edhe pyetjet dhe u dhanë edhe përgjegjëjet, nga dëshmitarët dhe nga të dy personat që po hynin në marëtesën e re. Puna po kryhej në rregullim më të mirë. Njeriu i autorizuar e shpalli lidhjen e martesës sipas ligjit. Atëherë shpërtheu duartrokitja e madhe. Filluan edhe urimet. I pari dhëndrri e pastaj nusja u përkulën për ta nënshkruar aktin ligjor. Nënshkruan edhe dëshmitarët. Këta dy prej atij çasti u bënë kumbarë ligjorë. Shpërtheu një zhurmë e madhe dhe e përgjithëshme e shkaktuar nga ceremoni tjera, urimet me përqafime e puthje, dhënia e tufave të luleve, ndër ta ishte edhe një nxënëse e Shpëtimes. Ajo duke ia dhënë tufën e luleve mësueses së saj iu uroi martesën. Atëherë shpërtheu edhe një duartrokitje edhe më e gjatë dhe u bë me gjithë zemër. Në hapësirën para godinës së ulët u dhanë të gjithë bashkë me zhurmën e zakonshme të foljeve e 229

qeshjeve. Në atë çast përnjëherë buçitën instrumentet muzikore të orkestrinës simbolike të nxënësve të shkollës. Megjithatë, njerëzit nuk u ndalën, as të këndojnë e as të hidheshin në valle. Këtë nuk mund ta bënin sepse nuk ishte vëndi i përshtatshëm, pasi edhe dy grupe tjera njerëzish pritnin për të hyrë brënda për të njëjtën gjë e mund të bëhej tollovi e madhe. Ata u nisën për të dalë në rrugë. Muzika i përcillte prapa. Njerëzit sikur ishin fundosur në detin e mendimeve. Dy gjëra bëheshin në të njëjtën kohë. Këtë e dinin gati të gjithë. Procesi gjyqësor po zhvilohej, por edhe të rinjtë po ecnin drejt cakut kryesor të një jete të re, po hynin në bashkëshortësi, pa i marrë parasysh telashet tjera. Lidhja e martesës u bë para dasmës e dasma do të bëhej para gjykimit. Këtë e bënë si me qëllim. Kur kuvendonin për t’i hyrë kësaj pune askushi nuk e bëri fjalë se Shpëtimja mund të dënohej, se asaj mund t’i shqiptohej dënim me burg e në atë rast mund t’i lindej fëmija atje. S’kishte pse të bëhej çështje kjo punë. Nuk do të ishte çudi për një bije të një populli, i cili vazhdimisht arrestohet, dënohet dhe burgosert. Kur, më vonë, qe hapur kjo çështje, dikushi, si me mahi, patë thënë: “Në burg është lindur edhe Plaku i Maleve!”. Të gjithë kishin qeshur, sikur u vijte mirë që edhe Shpëtimja të lindte një birë të tillë të popullit tonë. Me atë sikur kishin dhënë të kuptohet se të gjithë ishin pajtuar për një gjë: “Këtij fati s’mund t’i shmangemi edhe sot!”. Grumbulli i pjesëmarrësve në ceremoninë e lidhjes së martesës qe bërë aq i madh sa që kishte shkaktuar dyshim tek organet e mbajtjes së rendit e të qetësisë publike. Ishte shumëfishuar ky dyshim kur ishte marrë vesh se për kend ishte fjala. Prandaj, në mesin e 230

tyre kishin hedhur dy- tre “vëzhgues”, të cilëve xha Dina u thoshte “zagarë”. Ata ishin përzier me ta, gjoja se ishin gjetur aty rastësisht. Më largë silleshin edhe dy policë, gjoja se, edhe ata, ishin gjetur rastësisht në atë teren. Për fatë të mirë, për ta nuk pati punë. Nuk u tha as ndonjë parullë, as u kënduan këngë të ndaluara! (të ndaluara ishin gati të gjitha këngët më të dashura popullore). Turma filloi të shpërndahet e qetë, por shpejt. Muzika, me të dalë në rrugë, pushoi krejtësisht. Nxënësit u ndanë, pasi edhe një herë u bënë urimet dhe përshëndetjet. U ndanë edhe shumë të tjerë, si të mos donin të binin në sy, pasi fjala ishte për lidhjen e martesës së dy të rinjëve, të cilët pritnin ditën e gjykimit. Me nusen dhe dhëndrrin mbetën vetëm më të afërmit e tyre. … Për të dalë në gjygj patën mbetur vetëm disa ditë më tepër se një muaj. Brënda kësaj kohe do të duhej të bëhej dasma e Shpëtimes dhe e Dashmirit. Ajo u bë, dhjetë ditë pas ceremonisë së lidhjes së martesës, në një sallë të madhe të një hoteli në periferinë e qytetit. Qenë ftuar shumë krushqë. Erdhën tridhjetë vajza e tridhjetë djem, nga tridhjetë fshatra të Dervenit; erdhën edhe katërdhjetë e shtatë vajza e po aq djemë nga fshatrat e Karshiakës dhe të Malit të Zi të Shkupit, Karadakut, e u bënë gjithësej shtatëdhjetë e shtatë cuca e shtatëdhjetë e shtatë djem; erdhën shumë shokë dhe shoqe, nxënës dhe nxënëse të shkollës ku punonte Shpëtimja; erdhën edhe prej shkollës ku patë punuar si mësues Dashmiri. Mos t’i numrojmë prindërit, farefisin dhe dashamirët edhe të njërës edhe 231

të tjetrës palë. Salla e madhe qe mbushur deri në karrigën e fundit, kur babai i nuses dhe ai i dhëndrrit, dolën përpara. Atëherë mbretëroi qetësia dhe heshtje. Pushuan së foluri dhe së qeshuri edhe vajzat, që e patën rrethuar Shpëtimen, e cila patë ardhë vetë te krushqit, nëvendse ata të shkonin për ta marrë. - E hapi gëzimin e kësaj dasme! – tha në fillim babai i nuses. - Edhe unë i bashkohem krushkut tim! – shtoi babai i dhëndrrit. - Së pari, ju falënderojmë që me pjesëmarrjen tuaj na e keni shtuar gëzimin në këtë dasëm. Njëherit ju ftoj që të filloni të gostiteni me këto që kemi mund t’ua shtrojmë! – foli me zë të lartë babai i nuses. - Dëshirojmë që gëzimit të mos i mbetet mangut asgjë! E dini se dasma po bëhet në kohën kur pritet gjykimi i dy të rinjëve, por për këtë, në këto çaste, të mos mendohet fare… Këto janë çaste gëzimi e hareje, ju lutem! Këta nuk po gjukohen se kanë bërë ndonjë faj. Punë e njohurë. Edhe të tjerat i dini. Le të kallet salla e këtij hoteli nga kënga, muzika, le të lëkundet nën hapat e vallëzimit dyshemeja! Askushit mos t’i shkojë mendja se çka do të bëhet në gjygjë, jo, jo! Fjalët u pranuan me një duartrokitje të gjatë dhe me këtë po fillonte gëzimi në gjirin e gostisë së dasmës që u bë pas kurorëzimit e para gjukimit. Qysh nga ora pesë e deri në ora dymbëdhjetë, në mesnatë, nuk pushuan muzika, kënga, vallja, foleqeshjet. Krushqit që nuk kishin mjete të udhëtimit për t’u kthyer, nuk e patën pritur mesnatën. Të tjerët u ndalën bashkë me ata që do t’i rregullonin enët dhe gotat dhe shishet e shumëta. 232

Nusja dhe dhëndrri nuk u mbyllën sipas zakonit atë natë, pasi në fshat, te prindërit e Dashmirit, nuk donin të shkojnë, kurse në shtëpinë e Shpëtimes nuk pranoi të shkojë – Dashmiri, pasi ajo në të banonte bashkë me vëllaun. Dashmiri ende banonte në konvikt. Kishin vendosur që pasnesër të shkojnë në Ohër. Atje do të vendoseshin në një dhomë të hotelit mu buzë liqenit. Këtë e patën rregulluar qysh më parë, duke e rezervuar për një muaj të tërë, aq sa zgjatë koha më e lumtur e të posamartuarëve. Të nesërmen qe zbrazur edhe shtëpia e Shpëtimes. Patën ikur prindërit dhe farefisi më i afërtë i saj. Me kohë shkuan edhe ata të Dashmirit. Të tretën ditë, dy të posamartuarit u nisën për në Ohër, ku do ta kalonin tërë atë muaj – mjalti. Mirëpo, fati nuk i la atje që ta mbushnin krejt atë muaj. Tri ditë para se të mbushej muaji, në Shkup ra termeti katastrofal, siç është e njohur. Shpëtia e Shpëtimes nuk ishte dëmtuar aq sa që të mos mund të hynin brënda pas disa ditësh. Menduan se kjo katastrofë do ta anulonte gjykimin, për të cilin me kohë i patën marrë ftesat zyrtare. Mirëpo, nuk u bë ashtu. Gjykimi do të mbahej edhe në aso kushtesh të cilat i shkaktoi ngjarje katastrofale.

XXIV Posa morën vesh për ftesat gjyqësore, erdhën tridhjetë burra nga tridhjetë fshatra që e përbëjnë Dervenin. Patën ardhë për të zënë shtatë avokatë për t’u dalë në mbrojtje të pandehurëve, që do të dilnin në Gjyqin e Qarkut. Sëpari u gjetën me xha Dinën e pastaj edhe 233

me redaktorin dhe me të tjerët. Redaktori u patë folur në emër të të gjithëve, të pandehurëve, dhe u patë thënë se nuk do të kishte nevojë për avokatë. U patë treguar se e kishin një avokat vullnetar, që do t’i mbronte. Pastaj u patë thënë se ata mund t’i merrnin për dëshmitarë në gjygj. Burrat patën pranuar dhe u morën vesh seç duhej të dëshmonin në dobi të redaktorit dhe të tjerëve. Pasi ua patë shënuar emrat e mbiemrat, fshatrat prej ku ishte secili prej tyre dhe të dhënat tjera, që duheshin për t’i propozuar për dëshmitarë, ata qenë shpërndarë dhe për një e patën lëshuar qytetin. Gjykimi do të mbahej në një tendë të madhe, e cila qe ngritur psotafat për atë punë, mu aty afër Vardarit, në oborrin e ngushtë të Gjykatës së Qarkut, godina e të cilit ishte dëmtuar nga termeti. Një natë, pasi i patën marrë ftesat, redaktori u ngrit dhe shkoi në fshat, për t’u parë me shokun e tij, xha Dinën, i cili, si shumë qytetarë të tjerë, e patë lëshuar shtëpinë e Shkupit, të lënduar nga termeti i madhë dhe kishte shkuar në fshat. - Tashti, kur e pash se sa ishte zgjuar Derveni, xha Dinë, edhe sikur të më dënojnë njëqindtë e një vit, nuk do t’i japë as pesë para! – tha pastaj redaktori. - Ishallah, asnjë ditë nuk do të dënojnë! – ia priti plaku. - Thashtë Zoti si thua ti, xha Dinë! – uroi redaktori. Pas një copë here plaku pyeti: - Pse nuk pranuat që dervenasit t’u zënë avokatë? - Thash edhe atë ditë. Do të kemi një avokat vullnetar. Ky do të na i paraqet kërkesat tona me shkrim e me gojë. Në gjykim do të kemi shumë dëshmitarë. Këta i kam propozuar me kohë dhe janë pranuar nga 234

kolegji.Çdonjëeri prej tyre është më avokat se avokati. Ke për të parë, xha Dinë. - Mos ka nevojë për t’ua zënë frymën? – pyeti plaku, pa thënë haptazi se fjalën e kishte te ryshfeti. - Jo, jo. Kur është fjala për politikë, s’bën fajde as ajo. Xha Dina e ngriti gishtin si kërcnueshëm dhe tha me zë pak më të lartë: - Metë, vallahe më mbetet hatri, po ta keshë se do të më kursesh në punë të parave! - Jo, për besë, nuk e kam për atë, por ka edhe diçka tjetër. Gjygji nuk duhet të kuptojë se më mbron materialisht populli, pra, Derveni. Nga ana tjetër, nuk ma ha mendja se mund të arrijmë gjë në atë mënyrë. - Vetëm mos harro! Metë, të moçmit s’e kanë thënë kotë atë se paraja e çon ujin përpjetë. - Po, po. Mirëpo, nuk duhet të ngutemi, xha Dinë. Kemi dëshmitar të fortë. Thash. Disa prej tyre ua kalojnë edhe avokatëve. Ata do të flasin… Ata do të thonë… - Më dukesh kontradiktor, Metë, në këtë që po thua. Herë thua se s’bën fajde kurgjë e herë më thua se… Atëherë redaktori filloi t’i numrojë dëshmitarët dhe t’i tregojë një nga një dhe kush çka do të dëshmonte. - Siç e din, ti xha Dinë, se për çka do të dëshmosh, ashtu edhe të tjerët e dijnë se për çka do të flasin. - Mos po na rrejnë shpresat!? – tha i brengosur xha Dina. - Jo, jo. – mohi prerë redaktori. I zoti i shtëpisë u habit aq shumë sa që patë harruar ta nxjer kutinë e duhanit kaçak për t’ia ofruar mysafirit nga qyteti. Në një çast atë e bëri. Të dytë i kallën cigaret dhe tashti patën kaluar në punë më konkrete. Xha Dina do të duhej t’i vizitojë njerëzit e fshatrave, që 235

ishin pranuar në gjygj për dëshmitarë dhe t’i informonte edhe për hollësira seç duhej të flisnin. Ai këtë detyrë e pranoi pa ngurim. E kishte kalin e vëllaut dhe me të mund të fluturon e për dy-tri ditë ta kryente atë detyrë. As që mund të binte në sy sepse në çdo fshat kishte nga një e më tepër miq të vjetër shtëpie dhe tek ata mund t’i thërriste njerëzit që do t’i duheshin për të kry punë me ta. Vetëm atëherë e patë kuptuar se redaktori nuk kishte ardhë rastësisht në fshat. Mandej i hyri në kokë edhe një gjë tjetër, edhe një e vërtetë, e vërteta e madhe se ku i kishte mbështetur, redaktori, shpresat për të shpëtuar më lehtë. Dita e gjykimit erdhi shpejt. Edhe tenda e madhe, e ngritur postafat për gjykatore, qe mbush deri në fund. Përpara tavolinës së gjatë rrinte juria gjyqësore; anash tavolina e vogël me daktilografen prapa; në njërën anë prokurori publik e në tjetrën avokati i vetëm; në mes ishin të gjithë në një radhë të pandehurit; prapa ishte publiku dhe dëshmitarët të përzierë; ishin aty tridhjetë burra nga tridhjetë fshatra të Dervenit për dëshmitarë; ishin aty edhe shtatëmbëdhjetë dëshmitarë të redaktorit, eminentë të arsimit e të kulturës, siç i quante ai, të gjithë me fakultete dhe disa doktorë shkencash; ishte aty edhe xha Dina, që do të dilte dëshmitar, për të gjithë të pandehurit; ishin aty edhe tre dëshmitarë, të propozuar nga prokurori publik, që do të dëshmonin në dëm të redaktori e që ishin nga Redaksia e tij – puthadorët! Zhurma e automjeteve, veturave, autobusave, kamionave nuk dëgjohej sepse nëpër qytet, për shkak të termetit, ishte ndaluar kominikacioni. Dëgjohej 236

vetëm ushtima vajtuese e Vardarit, i cili rridhëte duke murmuruar aty afër lokalitetit, ku ishte ngritur godina e gjykatës. Së largu mund të futej brënda vetëm zhurma e gërhamës së fortë e makinave të rënda e të lehta, të cilat punonin në spastrimin e gërmadhave, që kishte lënë pas vete termeti katastrofal. Do të thotë, në këso kushtesh do të bëhej, gjykimi. Gati tërë ditën e parë e mori vetëm ana formale e procedurës. Vendosja dhe ulja e të gjithëve në gjykatore - tendë. Pyetjet e dëshmitarëve se a do të mbeteshin për të dëshmuar, pastaj pyetjet tjera të anës formale, se a do të kërkonin mëditje e shpenzime tjera, në ç’gjuhë do të flitnin e kështu me radhë. Kur u bënë të gjitha formalitetet, i erdhi radha leximit të aktakuzës, që duhej bërë në mënyrë publike. Ajo, përafërsisht, fillonte kështu: “Kërkohet të vërtetohet nga gjygji fajësia e të pandehurëve /jipeshin ata një nga një me të gjitha gjeneralitetet/ PËR VEPËR PENALE TË PËRBASHKËT - –VEPRIM ARMIQËSOR ME DASHJE KUNDËR SISTEMIT POLITIK DHE RENDIT SHOQËRORJURIDIK- KUSHTETUES, e cila është bërë me bashkimin për të vepruar të bashkuar e të organizuar me qëllim të shkaktimit të konfliktit ndërnacional me anë të mbjelljes së urretjes nacionale, e dënueshme me ligj”. Pastaj u dhanë propozimet për dënimin. Pasi u lexua aktakuza e përbashkët, kryetari i jurisë i pyeti të dyja palët, të pandehurit dhe prokurorin se vallë kishin për të shtuar apo për të hequr. Pas këtij formalitetit filloi leximi i aktakuzës së veçantë, që kishte të bënte vetëm me redaktorin. Në të shkruante, afërsisht, kështu: 237

“Kërkohet nga gjygji të vërtetohet fajësia e të pandehurit /jipeshin të gjitha gjeneralitet/ për vepër penale VEPËR PENALE VEPRIM I GJATË ARMIQËSOR KUNDËR SISTEMIT POLITIK DHE RENDIT SHOQËROR E JURIDIK- KUSHTETUES, e cila është e dënueshme me ligj dhe sipas peshës së saj të dënohet, sipas ligjit”. Mëtutje, një nga një, numroheshin veprimet e kualifikuara si vepra të veçanta penale që lidheshin mes vete dhe e përbënin atë të përgjithëshmen. Ato, afërsisht, paraqiteshin në këtë mënyrë: “- ngjallja e urretjes nacionale, ku në një rast në një ndejë me një shishe konjaku “Skënderbeu” në dorë duke shkuar kah dritarja ka thënë: “Do të vijë koha kur ju do t’i fshini rrugët e Tiranës!”; - propagimi antiligjor gjatë kohës së regjistrimit – të popullësisë në vitin 1961 që e ka bërë nëpër fshatrat e Dervenit ndaj popullatës turke për t’i mashtruar që të deklarohen si shqiptarë; - Mashtrimi që ua ka bërë disa personave përgjegjës të kulturës dhe arsimit, lidhur me regjistrimin e një nxënëseje, në darkën e shtruar gjoja për nderë të do mikeshave, duke i shtyrë që të vendosin për ta dërguar vajzën për t’u regjistruar në një qytet të largë krejt me qëllim të fshehtë armiqësor, që me anë të kompremetimit të sistemit tonë të arsimit, ta destabilizojë sistemin në përgjithësi; - ka lejuar të botohet reportazhi me përmbajtje tejet armiqësore i cili ka të bëjë me regjistrimin, me çka ka nxitur urrejtje nacionale dhe trazira; - në banesën e tij janë gjetur shumë dorëshkrime të përgatitura për botim në botën e jashtëme e që janë me përmbajtje armiqësore për sistemin dhe rendin; 238

- në notesin e tij janë gjetur të shënuar shumë numra telefoni të personave që kanë vuajtur dënim me burg dhe të tjerëve që janë dënuar më vonë për vepra penale për politikë e që ende gjenden në vuajtjen e dënimit; - në banesën e tij janë gjetur shumë libra me përmbajtje armiqsore, të cilat u janë shpërndarë të rinjëve për t’u lexuar dhe janë mbledhur përsëri për t’ua dhënë të tjerëve, me qëllim të indoktrinimit të tyre, kundër socializmit dhe ideologjisë sonë, marksizmit; - në banesën e tij janë gjetur shumë fotografi të dyshimta, ku bie në sy se i pandehuri prej kohesh ka qenë armik, ndërsa në njërën prej tyre haptazi argumentohet dyshimi i mbështetur për tërë veprimtarinë e tij armiqësore për një kohë të gjatë, pasi në të, në atë fotografi të bërë në vitin 1958 shkruante: “TE KALAJA ILIRE!”. E pa fundë ishte lista e elementeve të veprës së përgjithëshme penale, që në aktakuzë i ngarkohej redaktorit të shkretë. Për çdonjërën sish thuhej se është e dënueshme sipas ligjit. Heshtja e madhe e mbushi tendën gjigante, që kishte funksionin e gjykatores, por që i ngjante tendës së cirkut. Çdo fjalë dëgjohej qartë dhe njerëzit që patën ardhë për të dëgjuar apo për të dëshmuar, për ta mbrojtur të pandehurin, u binte si shigjetë në zemër, pikërisht pse nuk ishin të vërteta. Në fund u lexua edhe propozimi i prokurorit publik për pesh e dënimit. Kërkohej dënim me burg me kohëzgjatje prej shtatë vjetësh. Atëherë të gjithë e mbushëm tendën e madhe me pasthirmën e habisë dhe i dhanë krahë përshpëritjes së zëshme. U dëgjua edhe pyetja: “Si është e mundëshme kjo?!” Pasoi tjetra: “Pse e përçka të dënohet aq shumë!?” Tjerat: “Ku janë argumentet?! 239

Vallë ato ishin vepra penale. Ku i jepë ligji?!” Sa më shumë intervenonte kryetari i jurisë, me gojë dhe me çekanin e gjyqëtarit, aq më shumë kallej zhurma dhe po merrte formën e asaj të cirkut, kur vjen në radhë ndonjë pikë ku duhet të protestohet – pse spektatorëve u bëhet ndonjë mashtrim me padrejtësi. Megjithatë, rendi dhe qetësia në gjykatore u vu përsëri. Menjëherë, kryetari i jurisë e vazhdoi punën. Ai pyeti se a kishte vërejtje lidhur me aktakuzën nga i pandehuri apo prokurori, ose mbrojtja e të pandehurit. Përësri ra nj heshtje e rëndë. Njerëzit i patën ngritur sytë dhe vështronin drejt të pandehurit. Në atë çast, redaktori e ngriti dorën dhe e mori fjalën: - Do të flasë për të dyja aktakuzat. Për të shtuar s’kam çka shtoj e për të hequr, tërë aktakuzën e flaki, si të parën poashtu e të dytën. Në emër të të gjithë të të pandehurëve propozoj që gjygji i nderuar të mos merret me një skenar të montuar aq keq nga policia. Pra, i hedhim poshtë, si të paqena, të gjitha “veprat penale” sepse janë të shpifura. Shpifje! - Fjalën! E dua fjalën menjëherë! – filloi të ulurojë prokurori. Zhurma nxorri krye me të madhe. - Fjalën do ta marrësh, kur të ta japim neve! – ia këputi me zë të lartë kryetari i jurisë gjyqësore. Redaktori vazhdoi e tha: - Kam të argumentoj, por po e lë me kaq! - Tashti e pyes mbrojtjen, a ka të thotë diçka? - Pastaj! – u dëgjua avokati vullnetar. - Mirë. Tashti fjalën e ka prokurori! - Jo, jo! Le ta merr fjalën mbrojtja. Ashtu është rendi. - Fjalën e ka mbrojtja. – tha së dyti kryetari i trupit gjyqësor. 240

Avokati vullnetar u ngrit dhe filoi të flasë: - Qysh në fillim e hedhë poshtë krejt aktakuzën, të dyja përnjëherë. Pastaj, dua të them disa fjalë për t’i bërë vërejtje prokurorit publik pse ka pranuar që ta bëjë aktakuzë një skenar nga organet e policisë… - Protestoj! Protestoj! Si mund të flitet kështu në gjygj?! – u ndezë prokurori publik, i bërë spec në fytyrë. Avokati vullnetar filloi t’i numrojë disa anomali, duke i argumentuar për t’ia mbyllur gojën prokurorit, por kryetari i jurisë ia mori fjalën, duke ia tërhequr vërejtjen se ende nuk kishin kaluar në zhvillimin e procesit gjyqësor. Avokati tha se s’ka tjetër çka të thotë dhe menjëherë u ulë. Pastaj, fjalën e mori prokurori publik dhe filloi të flasë: - Qëndroj në të dyja aktakuzat dhe propozimet e mia për madhësinë e dënimeve. Ç’të them tjetër? Këtu u bë cirk. Zatën edhe ambienti i ngjanë cikrut… në tendë… Haptazi dukej se është hutuar dhe nuk mund t’i gjegjë fjalët e nevojshme. Këtë huti të prokurorit publik e përfitoi publiku dhe shpërtheu në të qeshura të zëshme. Zhurma mori përmasa të mëdha. Çekiqi i qyqëtarit, të cilin e përdorëte kryetari i jurisë, nuk bënte punë, sado që me forcë të madhe godiste suprinën e tavolinës së gjatë, në vendin e caktuar. - Mirë, mirë! Mjaftë! Mjaftë më! Me të vërtetë tenda na e sjellë ndërmend cikrun, por nuk kemi pasur zgjidhje tjetër. Heshtëni, heshtëni! Zhurma filloi të shuhet. U shuan edhe të qeshurat dhe përshpëritjet e fundit. Njerëzit shikimet i patën drejtuar përpara. Kryetari i jurisë në atë çast vazhdoi e tha: - Dëgjoni, ju lutem! Pata propozuar që gjykimin ta shtyjmë për një kohë, përderisa të rregulloheshim e të 241

vendoseshim në ndonjë ndërtesë të padëmtuar, por organi i ndjekjes sikur shpejtonte! Ja, edhe vetë e pranuat këtë. Cirk. Cirk? Këto janë kushtet objektive pas termetit katastrofal. E organ i ndjekjes ishte ky, mu vetë prokurori publik, i cili i patë ndërruar hapat në atë valle siç i patën rënë të tjerët daulles. Kjo fjalë e kryetarit të jurisë e dogji keq prokurorin. Atëherë edhe ai i ngriti supat në mënyrë naive, duke dhënë të kuptohet se edhe ai nuk kishte faj lidhur me ngutjen e procesit. me këtë nënkuptohej se dikushi tjetër kishte dashur dhe kishte kërkuar dhe urdhëruar që procesi gjyqësor të shpejtohej, ashtu që në një turbullirë të tillë, në ujë të turbulltë – të ziheshin më shumë peshq. Njeriu që ende e mbante në dorë çekanin e gjyqëtarit, në atë çast, e pyeti prokurorin se a do të shtonte edhe diçka tjetër. Ai, me zë të ulët, tha se nuk kishte asgjë për të thënë. Kështu, në këtë çast, formalitet po mbaronin. Kryetari i jurisë, pasi i pyeti edhe anëtarët e trupit gjykues se mos kishin diçka për të thënë, urdhëroi që të gjithë të pandehur dhe të gjithë dëshmitarët të dilnin përjashta. Ata e lëshuan gjykatoren. Do të pritnin vetëm kur t’i thërritnin brënda për të dëshmuar. Të pandehurit u danë nga njëri tjetri, siç kërkonin dispozitat e Ligjit për Procedurën gjyqësore. Edhe ata do të thërriteshin një nga një, kur t’i vijte radha çdonjërit. XXV Në procesin gjyqësor, lidhur me veprën e përbashkët penale, të pjesës së parë, nuk patën punë aq sa edhe në atë të veçantën, lidhur me veprën penale që i ngarkohej vetëm redaktorit. As dëshmitarët nuk u 242

pyetën aq shumë, as prokurori publik nuk intervenoi aq shpeshë e aq ashpër, as mbrojtësi i tyre vullnetar nuk u ngritë shumë herë për të intervenuar dhe për të propozuar diç apo për të pyetur siç e kanë zakon avokatët. Provat e vërteta mungonin plotësisht. Lista ku mbështetej ndjekësi për të vërtetuar bashkimin e tyre për të vepruar të bashkuar e të organizuar, nuk doli si korpus delikti. Ekspertiza kishte vërtetuar se ishte shkruar në makinën e redaktorit, por provat tjera vërtetonin se atë ka mund ta përdorë kushdo që ka dashur, sepse kurrë nuk kishte qenë e mbyllur në kurfare arke të hekurtë e të kyçur për të mos u hapur nga të tjerët. Këtë edhe me gojë e sqaroi vetë redaktori. As për shenjat e gishtërinjëve në letrën ku ishte shkruar lista nuk kishte konstatim nga ekspertiza. Kështu, shpejt, ajo, lista e mallkuar, me emra dhe mbiemra të “grupit armiqësor” u flak si e pambështetur. Për faktin pse atë natë ishin gjetur të gjithë tok duke dalë nga shtëpia e xha Dinës, u bë shumë fjalë. Vetë xha Dina u ngrit dhe si dëshmitar, foli gjatë dhe dëshmoi se aty i patë thërritur ai vetë për ta festuar mbarimin e klasës me sukses të shkëlqyeshëm që e patë arritur e mbesa e tij, Zejna. Pastaj argumentoi se aty nuk ishte folur asnjë fjalë, që do të mund të merrej si armiqësore, si delik verbal. Më në fund pyeti: - Pse nuk më keni shtie edhe mua në atë grup “armiqësor”, kur që në shtëpinë time qenkërka bërë një “mbledhje” e tillë? Menjëherë u ngrit prokurori publike dhe i tha: - Ajo është punë tjetër!

243

Për lidhjet e tyre dhe shkuarje- ardhjet te njëri-tjetri, folën të gjithë të pandehurit, një nga një. I pari fjalën e mori redaktori dhe tha: - Dashmiri tek unë ka filluar të vijë, në Redaksi dhe në shtëpi qysh para pesë vjetësh. Atëherë ia pata botuar vjershën e parë. Për këtë, për botimin e punimeve, vjen edhe sot, por edhe jemi bërë miq e tashti jam edhe kumbar i tij. Poashtu edhe Dalipi dhe Isai kanë ardhë në Redaksi për të më sjellur punime për t’i botuar në gazetë dhe revista. Shpëtimen e kam pas takuar, herë aty e herë këtu, në rrugë e diku tjetër dhe vetëm jemi përshëndetur formalisht. Me të u shoqëruam më fortë kur ra puna e regjistrimit dhe e ngjarjeve që u zhvilluan para dhe prapa regjistrimit. Këto e shtuan atë miqësi. Në darkë e thërrita për shkak të Dashmirit sepse ajo ishte e dashura e tij, por erdhi edhe për shkak të Zejnës. Tashti jam edhe kumbari i saj. Kurrfarë lidhjesh tjera nuk kemi pasur. – deklaroi redaktori, duke folur shkurt e qartë. U ngrit Dashmiri e tha: - Si mundet njeriu mos të ketë shokë e dashamirë? Po si mundet të ketë shokë e dashamirë e të mos shkojë tek ata për të mirë e për të keq? Xha Dina na thërriti për ta festuar mbarimin me sukses të shkëlqyeshëm të klasës që e patë arritur Zejna dhe neve të gjithë shkuam. Kjo na qenkërka vepër penale?! U ngrit Shpëtimja e tha: - Me Dashmirin tashti jemi martuar, ndërsa atëherë ishim të fejuarë sipas të gjitha rregullave ligjore e zakonore. Kjo qenka i ndaluar?! Unë, vëllau im dhe Dashmiri, me do shokë të tij, kemi shkuar në gëzimin e xha Dinës – kjo është krejt. Po të merret edhe kjo si vepër penale, atëherë s’mbetet gjë që nuk është e tillë. 244

U ngrit Dalipi e tha: - Nuk ishte hera e parë që u gjetëm bashkë shumë njerëz. Asnjëherë nuk më ka shkuar mendja se po të gjendeshim të tubuar, në kushte normale, në ndonjë rast, duheshka të shpallemi “grup i organizuar armiqësor”! E hedhë poshtë këtë shpifje të fëlliqur! U ngrit Isai dhe deklartoi: - Listën e kanë bërë shpifësit dhe spiunët. Për çka e paskim bërë një listë të tillë?! Shumë naive kjo punë! Pse jemi mbledhur. Po si do të festonim sikur të mos mblidheshim? Krejt lagjeja e xha Dinës mund të dëshmojë se atë natë deri vonë ka kërcitur muzika e kënga. Kemi gëzuar për një sukses të një shkollarje. Vallë edhe kjo qenkërka e ndaluar?! Tjetër në atë tubim nuk është bërë. E lajë me kokë! … Ditën e dytë vazhduan pyetjet dhe përgjigjet. Gjykimi vazhdoi gati deri në ora dy pasdite. Punën e zhagiste prokurori, i cili në çdo deklarim të të pandehurëve bënte vërejtje dhe fliste gjatë. Ajo ditë shkoi vetëm me këso diskutimesh e shqyrtimesh, të themi, të kota, pa lidhje. Ditën e tretë e përcollën me punë shumë të thjeshta. po përsëriteshin shumë pyetje, që kryetari i jurisë dhe gjyqëtarët tjerë ua patën bërë të pandehurëve një ose dy ditë më parë. Qe krijuar një atmosferë banale, e mërzitshme. Megjithatë, u bë puna që të tërhiqej juria gjyqësore për ta marrë vendimin. Ai doli në favor të të pandehurëve, pasi kishte këtë përmbajtje: LIROHEN NGA AKTAKUZA! Ky pohim qëndronte në dispozitivin e aktgjykimit. Në këtë rast në gjykatore nuk u prishë as rendi e as qetësia, pasi nuk u bënë kurrfarë ceremonish të nxitura nga emocionet e gëzimit. Nuk u 245

bë as duartrokitje, siç mund të ndodhë zakonisht në këso rastesh. Nga ana tjetër, edhe prokurori nuk reagoi fare. Ajo që ishte më e rëndësishme vlen të përmendet: Edhe redaktori ishte liruar nga vepra e përbashkët. Tashti i mbetej të gjykohej si pas aktakuzës së veçantë, ku të pandehurit tjerë, me shumicë qenë marrë për dëshmitarë. Gjykimi sipas kësaj aktakuze zgjati katër ditë të plota. Dëshmitarët qenë nxjerrë nga gjykatorja. Brënda patën mbetur vetëm publiku, i pandehuri i vetëm, mbrojtësi i tij, prokurori, trupi gjykues dhe daktilografistja që e mbate procesverbalin. Të gjithë të tjerët pritnin përjashta. Provat e shumëta u shqyrtuan një nga një, me të gjitha mënyrat dhe metodat e parashikuara me Ligjin për Procedurën Gjyqësore - penale dhe të shtuara nga përvoja gjyqësore e gjykatësve dhe e prokurorit publik. I pandehuri fliste shumë i matur. Asnjëherë nuk i ndërronte fjalët që kishte deklaruar në polici, para gjyqtarit hetues dhe aty, kur qe pyetur ditën e parë se a kishte për të shtuar apo kundërshtuar diç nga aktakuza e parë, e përgjithëshme, dhe e dyta, e veçanëta. U thërritën dhe patën hyrë, një nga një, tridhjetë dëshmitarët nga tridhjetë fshatrat e Dervenit. Ata dolën dëshmitarë se i pandehur nuk ka pasur se për çka të bëjë propagime. Kjo provë doli edhe më qesharake se të tjerat, për çka qeshi edhe vetë kryetari i jurisë, kur njëri nga dëshmitarët e lëshoi një fjali për t’i qeshur. Pastaj, kur pushuan së qeshuri, një fshatarë tjetër, nga mesi i dëshmitarëve e mori fjalën dhe tha: 246

- Le të formohet një komision shtetëror dhe le të shkojë katund në katund, shtëpi në shtëpi e po doli se një njeri i vetëm flet turqisht, mua të m’i pritni njëqintë e një vit burg! - Si është e mundëshme?! – pyeti kryetari i jurisë. - Nuk e di se si është e mundëshme, por e di se është e vërtetë. Nuk ka njeri që fletë tjetër gjuhë. – u përgjegjë fshatari. - Kur kanë ikur?! – pyeti për së dyti kryetari i jurisë. - As nuk kanë ikur e as nuk kanë qenë. Kjo dihet. Edhe në kohën e turkut nuk ka pasur turq në Derven. - O burra të Dervenit! – sikur lëshoi një pasthirmë kryetari i jurisë e të pranishmit vunë vesh seç do të thoshte, por ai nuk tha asnjë fjalë. Ai bëri një pushim shumë të gjatë. tevona foli: - Sido që të mendojë porota, më duket se kjo provë është e pa bazë, pa mbështetje! Për provat tjera u bisedua shumë. Kjo punë zgjati katër ditë me radhë. Njerëzit sikur u mërzitën me këso përsëritjesh, me pyetje të shumëta, të cilat përcilleshin edhe nga variantat tjera. Prokurori vend e pa vend intervenonte. Ai gjithënjë e më shumë e vështirësonte punën. Në një rast, një anëtar i jurisë e pyeti atë se për çka është aq armiqësore përmbajtja e reportazhit sa që duheshka të dënohet rëndë redaktori, i cili faktikisht as që është autori i tij, prokurori u përgjegjë: - Me qëllim të keq është dramatizuar puna e një vajze që ka dashur të shkojë në shkollë të mesme. Kjo punë është bërë me qëllim të nxitet mosbesimi në sistemin tonë të arsimit! Përpak e nuk doli kurfarë përgjigje. Për dorëshkrimet e gjetura në banesën e të pandehurit u ngrit shumë pluhur nga ana e prokurorit. Në këtë u 247

ndalën një ditë të plotë. Në fund u lexua konkludimi i ekspertizës, ku u pa se edhe ai shkonte në favor të të pandehurit. Doli si shumë shpifëse dhe subjektive edhe puna e këtyre dorëshkrimeve. Në një çast, njëri nga gjyqëtarët porot pyeti: - Shoku prokuror, na thuaj se me çka e mbështetni atë se dorëshkrimet janë përgatitur për t’u botuar në botën e jashtëme? Prokurori, i shashtisur, u ngrit dhe filloi të shpejgojë: - Fakt relevant është ai se i pandehuri edhe pse vetë ka qenë aty ku botohen librat, ato nuk i ka botuar. Janë gjetur tri përmbledhje poezish dhe dy përmbledhje prozash, të gjitha të bëra gati për botim e asnjëra nuk është dhënë për t’u botuar në redaksinë e tij. Kjo flet qartë se nga i pandehuri është pritur rasti i përshtatshëm për t’u dërguar jashtë. Atëher e mori fjalën redaktori e tha: - Ç’argumente janë këto?! Le të dëgjojë juria, mirë le të dëgjojë! Kam botuar tri përmbledhje vjershash. Këto të pabotuarat i kam lënë, si thon krijuesit, të “flejnë” për t’i përpunuar edh e një herë. Nga ana tjetër, të gjitha janë për fëmijë. Ç’politikë mund të bëhet me vjersha dhe tregime për fëmijë e që na qenka dashur t’i dërgojë për t’i botuar në botën e jashtëme?! Nuk është e mirë kjo as për organet që i cekët e që i kurdisin këto marifetllëqe. Prokurori nuk i ka lexuar fare e sa për këtë vë bast me çka të dëshirojë ai. Prokurori e ngriti dorën për të kërkuar fjalën. - Nuk ka nevojë, u kuptuam. Mendoj se nuk duhet të zhvillojmë edhe polemika e replika të tilla. - ia priti kryetari i jurisë. Patën kaluar në provën tjetër, kur redaktori, përsëri qe gjetur në këmbë dhe fliste me emocion: 248

- Në notesin tim nuk ka pasur vetëm emra të të dënuarve për politikë, por edhe të personave tjerë, edhe emra të njerëzve të pushtetit, si bie fjala, edhe të shefave të stacioneve të policisë. As që kam ditur se dikushi, më vonë, do të dënohet… Foli e foli e dikur u ulë. Kryetari iu drejtua prokurorit: - Çka do të thoshit tjetër, shoku prokuror? Si bie fjala, kur dhe për çka i pandehuri ka biseduar, të paktën, me ndonjërin nga ata persona…? Prokurori u ngrit i shashtisur dhe, në vendse të përgjigjej konkretisht, filloi t’i shikojë dëshmitarët, të pandehurin e pastaj edhe publikun, sikur prej tyre të kishte frikë të fliste. Prandaj edhe mendimi lidhur me përgjigjen doli shumë konfuz, kur tha: - Është kundërligjore dhe antiligjore ajo se i pandehuri nuk ka fshirë numrat e telefonave të njerëzve që kanë rënë në burg sepse po ta kishte bërë këtë, nuk do të ishte çelë edhe kjo punë… - Mirë, mirë! – ia preu fjalën kryetari i jurisë, duke e kthyer kryet kah anëtarët tjerë të trupit gjyqësor, për t’i pyetur se vallë ishin të kënaqur me përgjigjen. Publiku sikur filloi ta komentojë atë kiks të prokurorit e prandaj nxori krye një përshpërimë edhe më e gjallë, sa që po shndërrohej në zhurmë të vërtetë. Kryetari tha që të heshtnin. Heshtën! Heshtnin të gjithë. heshtnin edhe të gjithë dëshmitarët që patën mbetur brënda pasi më nuk do të flisnin. Patën mbetur edhe dy elemente të aktakuzës për të dalë në shqyrtim. Këtë do ta bënin ditën e katërtë. Këtyre redaktori ua kishte frikën më së shumëti. Prandaj atë natë nuk patë shtie gjumë në sy. Natën i vinin para syve tre dëshmitarët që do të dëshmonin kundër tij. Kjo e vërtetë e hidhurë e mbyste edhe më 249

keq. Ç’do të thoshin njerëzit e tij, bashkëkombësit, bashkëpunëtorët?! XXVI Ditën e katërtë dy orë ua mori prova që, një ditë më parë, e patën lënë pa e shqyrtuar deri në fund. Kjo kishte të bënte me “mashtrimin e eminetëve” të pranishëm në darkën e redaktorit, tashti i pandehur. Kur u kapën për këtë punë, dëshmitarët e ftuarë, të cilët redaktori i quante “avokat më avokatë se avokatët”, filluan të paraqiten njëri pas tjetrit e të deklarojnë e të thonë: - Darka s’ka pasur karakter armiqësor! – tha dhe deklaroi drejtori i Operës, cili përsëri qe kthyer në postin e përparëshëm. - Në darkë e pamë dhe e dëgjuam vajzën me talent të rrallë që u ra instrumenteve muzikore. Të mahnitur vendosëm që t’i ndihmojmë. Të gjithë ishim të një mendimi në këtë. I pandehuri as që ka folur diç që të ketë pasur mundësi të na mashtrojë. Asgjë nuk na ka imponuar! E tha dhe deklaroi dëshmitari që i dyti hyri me radhë. Këtë e ndalën më shumë anëtarët e jurisë. Ky ishte drejtori i shkollës së mesme të muzikës. I shtronin pyetje e ai u përgjigjej pa u hamendur. Mandej u radhitën edhe dëshmitarët e tjerë. Drejtori i Teatrit Popullor Maqedonas hyri me një çehre të rëndë dhe dukej si shumë i revoltuar. Filloi të flet menjëherë, ende pa e bërë betimin dhe pa iu dhënë fjala, pa iu shtruar pyetja, dhe tha: - Darka ishte gjë e zakonshme, siç praktikohet nga intelektualët. Ç’të keqe ka këtu? Ç’kam të dëshmoj për këtë?! E kemi ftuar shokun tonë, Metën, ka ardhë e 250

është gostitur në darkat tona dhe ka qenë e udhës, gjë normale, që edhe ai të na e kthej nderën. Ç’vepër penale na qenkërka kjo?! A nuk është kjo një marri lakuriqe? A s’është kjo një poshtërsi, një turp i civilizimit? Ç’organe të drejtësisë na qenkërki ju?! - Protestoj! Protestoj! - bërtiti prokurori, por kryetari i trupit gjyqësor nuk e la të fliste pa e marrë fjalën. Ai bëri me dorë që dëshmitari të vazhdonte, nëse kishte për të thënë edhe diçka tjetër. Dëshmitari vazhdoi e tha: - Dëshiroj të vë në dukje se në atë darkë është respektuar morali dhe ligji. Në të nuk është bërë kurfarë mashtrimi. Propozoj që i pandehuri të lirohet nga aktakuza, pasi të gjitha provat tjera janë vetëm shpifje. Dëshmitari tjetër, posa hyri dhe kryetari i jurisë i bëri formalitetet dhe ia dha fjalën për të treguar lirisht çka dinte për atë që mund të kishte ndodhur në darkën e redaktorit, filloi të flet: - Nuk e di pse i kanë rënë në qafë shokut Metë! Ky ishte drejtori i teatri të kombësive, me kombësi as shqiptar e as turke, por musliman i ardhur nga Bosnja qysh para luftës. - Si paska bërë vepër penalë njeriu që në atë darkë nuk ka folur asnjë fjalë lidhur me atë regjistrim? Dua të sqaroj edhe një gjë. Darka është caktuar dhe neve kemi qenë të ftuar para se i pandehuri ta merr vesh punën e regjistrimit. Po edhe këtë dua ta theksoj. Si ka mund të na mashtrojë, kurqë të gjithë jemi të arsimuar dhe të pjekur. Absurd i padurueshëm! Çmenduri! – e ngriti zërin njeriu në moshë bukur të shtyrë.

251

Edhe të tjerët i thoshin gati të njejtat fjalë. Pastaj, të gjithë mbeteshin për të dëgjuar procesin e mëtutjeshëm. Në fund të kësaj skene qesharake, u ngrit për t’u mbrojtur i pandehuri dhe filloi të flasë: - Dua t’ia përkujtoj prokurorit publik një fakt, siç u theksua nga një dëshmitar, njerëzit që kanë qenë tek unë në darkë, janë të gjithë me fakultete e disa prej tyre edhe me doktorantura. Tashti e shtroj pyetjen: Si kam mund t’i mashtroj? Madje, t’i mashtroj për të bërë një vepër penale? Dua të më përgjigjeni, shoku prokuror, si autor i aktakuzës. Një heshtje e madhe e mbuloi hapësirën në barkun e tendës së madhe, e cila kryente funksionin e gjykatores. Në heshtje patë rënë edhe prokurori. Trupi gjykues priste që ai të përgjigjet. Pas një thërmi kohe, atë heshtje e shpërndau zëri i lodhur i kryetarit të jurisë, kur tha: - Mirë. Nëse s’ka gjë kundër i pandehuri, shkojmë mëtutje! E lexoi pikën tjetër të aktakuzës, duke e dhënë edhe arsyetim. Kërkoi që të ngrihet për t’iu përgjegjë i pandehuri. Pyetja e parë kishte këtë përmbajtje: - Ç’ju ka shtyrë që përfundi të asaj fotografie ta shkruani: “TE KALAJA ILIRE!”? - Çka të them? Së pari, ajo nuk është krejt e vërtetë. Së dyti nuk e kam ditur se edhe kjo mund të merret si provë relevante për vepër penale, si korpus delikt. Dukej se redaktori filloi të flasë me ironi dhe ta sulmojë drejtpërsëdrejti organin e drejtësisë, prokurorin dhe tërë sistemin e jurisprudencës, duke thënë se prokurori po i hedhë hapat në këtë valle siç i 252

bijnë daulles të tjerët, por nuk e zuri në gojë se cilët ishin ata të tjerët. Mu në këtë çast kryetari i jurisë filloi të ashpërsohet. Tash filloi ta tregojë fytyrën e vërtetë. Ai me inat kërkoi që të hynte dëshmitari, drejtori i Institutit Arkeologjik. Ky ishte një akademik i vjetër, doktor i kësaj lëmie. Të gjithë e njihnin si njeri i drejt dhe objektiv. Po edhe redaktori, pikërisht në të nuk dyshonte. Prokurori filloi ta pyetë: - Prej kur njiheni me të pandehurin? - Nuk e di me ditë e me muaj, por ka më se katër vjet që e njohë mirë. - Si jeni njoftuar? - Rastësisht. Në fillim shiheshim aty- këtu, nëpër shfaqje teatrale, nëpër ekspozita e pastaj, filluan të afrohemi edhe më shumë kur u gjetëm tok te një mik i të dy neve në darkë. Të gjitha nuk mund t’i them saktësisht. - Po në darkën që e shtroi i pandehuri për nderë të atyre mikeshave, njëra nga Zagrebi e tjetra nga Sarajeva, a keni marrë pjesë? A ju patë ftuar? - Ç’mëkatë kam bërë pse kam marrë pjesë në atë darkë? – pyeti në vendse të përgjigjej. Prokurori, pas kësaj pyetje të dëshmitarit, menjëherë tha se më nuk kishte çka të pyeste. Kryetari i jurisë gjyqësore e mori fjalën në vend të tij dhe pohoi: - Jo, jo. Nuk keni bërë mëkat, por duhet të dihet edhe kjo. - Pasi duhet të dihet, le të dihet se kam marrë pjesë. Atë e dijnë të gjithë. Këtë e kam thënë kushedi sa e sa herë në hetuesi. - Mirë, pra, pasi s’ka të pyes më, prokurori, do të vazhdojmë më tutje. Çka do të thotë fotografia? Dua të 253

them, më së pari të na thuani, çka do të kishit thënë juve për fotografinë, që e keni marrë për ta analizuar? Tashti duhet të dëshmoni se është provë e fajësisë së të pandehurit… - Ç’do të kisha thënë? Kurgjë. Të gjitha i kam thënë edhe në polici edhe në hetuesi! Nuk dua as të shtoj as të pakësoj. Në fotografi s’ka asgjë. Nuk duket asgjë që do të kishte pasur nevojë të analizohet, madje nga drejtori i Institutit Arkeologjik. - Po a është kala? – pyeti kryetari i jurisë me zë të ulët. - Se është fjala për kala, duket vetëm nga ajo që është shkruar përfundi fotografisë, ku qëndron edhe data, sigurisht, e fotografimit. Mendoj se për këtë më së miri mund të tregojë vetë Meta. Ai e din se çka është ajo që nuk duket. - Fjalën e kam për atë se a është kala ilire? Ç’mendoni juve. - Për të thënë po ose jo, shoku gjyjqëtar, do të më duheshin disa vjetë të punoj intensivisht me një numër të madhë punëtorësh të ndryshëm. Duhet të hiqet dheu dhe gurët që të gjendet vendi e të nxirren sendet e mbetura… - Jo, jo! Ju lutem, fjalën nuk e kam për atë. Nuk mund të pritet me muaj e me vjet. - Po të jetë ashtu, pra, më thoni si dëshironi juve të them? Si kërkon drejtësia apo si don policia? Unë e kam thënë fjalën time dhe e thash edhe tashti. Më thoni, ju lutem si të them, si të dëshmoj? Mos keni pritur të bëhem jo parimor? Mos keni pritur ta them edhe atë që policia as me metodat e saj nuk ka mund të ma nxjerrë, pra të them ndryshe?! Atëherë kryetari i jurisë, haptazi, u ndezë e u bë spec në fytyrën e rruarë mirë: 254

- Po flisni si të mos jeni esull, zotërija juaj! Jeni në organin e drejtësisë! - Nuk dua të më ofendoni haptazi! Këtë nuk e meritoj. Nëse gjygji është organ i drejtësisë, siç po thua, atëherë pse po na lodh me këso marrëzirash?! Ç’provë për gjygjin na qenka një fotografi, e bërë në një vend, të cilin popullata e vendit e quan “TE KALAJA!” pa edhe sikur të thuhej “ILIRE!”? Me këso marrëzirash do të merret gjuqësia jonë?! Ja, po e them një të vërtetë tjetër, nëse duhet të dënohet, dikushi tjetër duhet ta pësojë për atë që ka bërë falsifikim, sepse përfundi asaj fotografie e ka shtuar fjalën “ILIRE”. - Duhet t’u përmbaheni rregullave të gjygjit! – iu ngërmua prokurori dëshmitarit që po fliste dhe po e nxirrte në dritë një të vërtetë tjetër. - Rregullave duhet t’u përmbahet edhe zotëria juaj! Unë ende nuk e kam mbaruar fjalën. Nuk dua të më ndërpritni me aq arogancë. Të poshtër! – bërtiti i revoltuar dëshmitari dhe menjëherë vazhdoi. – Ju, zotëri prokuror, nuk e keni kryer detyrën me ndërgjegjëje. Njësoj ka vepruar edhe organi i hetuesisë. Nuk e keni pikasur se fjala “ILIRE” është shtuar e shkruar nga një dorë tjetër. Këtu qëndron e vërteta. Ja, ku po e them haptazi, këtë mund ta ketë bërë policija! Në këtë rast me prokurorin u solidarizua edhe kryetari i jurisë. Ai menjëherë ia mori fjalën dëshmitarit. Ky i fundit donte të fliste ndërsa ai nuk i lejonte dhe vetëm i bërtiste me zë të lartë që të heshtëte dhe të ulej. Atëherë u revoltuan të gjithë, më parë intelektualët e pastaj edhe të pranishmit tjerë. Dukej se erdhi çasti që të bëhej ajo, e cila ishte dashur të bëhej, të shkaktohej, nga fshatar të cilët me mundime të mëdha patën 255

arritur që të përmbahen. Prishjen e rendit dhe të qetësisë në gjykatore po e shkaktonin intelektualët e lartë, më eminentët e kulturës, arsimit dhe shkencës, siç i quante redaktori. Disa u ngritën në këmbë. Të tjerët shpërthyen me fjalët më të ashpra duke shkaktuar një zhurmë të paparë. Filluan të bërtasin me zë të lartë. Krisi një diskutim i ashpër. Po bëheshin edhe polemizime. Tashti flisnin edhe anëtarët e jurisë. Fliste mesveti edhe publiku, i cili deri atëherë patë qenë shumë i disciplinuar. Brënda kishte shumë njerëz sepse aty patën mbetur edhe dëshmitarët që patën hyrë një nga një. Ky numër i madh i njerëzve po e bënte të vetën. Nuk dëgjohej trokitja që bënte çekani i gjyqëtarit, në dorën e kryetarit të jurisë gjyqësore. Ai i mëshonte sa e kishte forcën suprinës së tavolinës së madhe. Po edhe bërtiste me zë edhe më të lartë se të tjerëve dhe thoshte: - Heshtëni! Heshtni! “Fantastike! Mrekulli!!” – thoshte në vete redaktori, tashti i pandehur në gjykatoren e bërë cirk. Qëndrimi i tillë i drejtorit të Institutit të Arkeologjisë e kishte nxjerrë nga takti kryesuesin e seancës gjyqësore dhe prokurorin publik e kjo bëri që të shkaktohej revolta te të gjithë të pranishmit. “I bombardoi shumë keq! Thoshte në vete plaku, xha Dina, i cili ende rrinte i ulur dhe ishte shumë i qetë. Krejt kjo tollovi që po ndodhëte, shkonte në favor të të pandehurit. Këtë mund ta shihte edhe një fëmijë i vogël. - Do ta përjashtoj publikun! – u kërcnua kryetari i jurisë. Të gjithë e dinin se ai e kishte këtë të drejtë, mirëpo, njerëzit sikur nuk mund të bëheshin të vetëdishëm për këtë apo nuk u bëhej vonë një gjë e tillë. Ata vazhdonin 256

edhe të protestojnë, duke thërritur me zë të lartë: “Poshtërsi! Poshtërsi!!” Drejtori i Operës kishte shkuar deri te tavolina e gjatë, para jurisë dhe mu para hundëve u fliste shpejt e me zë të lartë. Disa fjalë u kuptuan pak më mirë, kur thoshte: - Ç’gjygj jeni ju, që vëheni në anën e policisë?! Tashti më, edhe gjyqëtarët, të gjithë, qenë ngritur në këmbë. Në atë tollovi e zhurmë të paparë, kryetari i jurisë gjyqësore e preki një sustë dhe urdhëroi që të gjithë ta lëshonin gjykatoren. Të pranishmit nuk e përfillën një kërkesë të tillë. Në atë çast hynë brënda tre- katër policë për t’i dëbuar të gjithë, me përjashtim të të pandehurit. Pastaj, hynë edhe dy të tjerë, pa uniformë dhe filluan të bërtasin me zë të lartë. Njerëzit sikur donin të bëjnë rezistencë. Filluan disa të shtyhen e të qëndrojnë. Disa të tjerë filluan të dalin me pak të shtyra nga ana e policisë. - Brutalitet! Brutalitet! – bërtiti dikushi nga mesi i turmës së hidhëruar edhe më shumë nga intervenimi me dhunë. Kjo tollovi e njerëzve nuk zgjati shumë. Tenda e madhe u zbraz shpejt. Qetësia filloi të shtrihet në çdo kënd. Tashti dëgjoheshin qartë vetëm fjalët e kryetarit të jurisë, i cili thoshte: - Shkruaj: Në ora dymbëdhjetë e njëzet e shtatë, për shkak se në gjykatore u prishë rendi dhe qetësia, u përjashtua publiku. Në atë çast u dëgjua vetëm zhurma e makinës së shkrimit të daktilografistes. Ishte kjo dita e katërtë. Qe planifikuar që atë ditë të kryheshin të gjitha punët. Kryetari i jurisë filloi të ngutet. Edhe një herë thërriti brënda drejtorin e 257

Institutit të Arkeologjisë. Ai hyri i bërë tym e flakë. Megjithatë, qëndroi në vendin e dëshmitarit. - Tani do të na thuash, a ke më të flasësh? - Kam edhe pak. Përfundi fotografisë i pandehuri nuk e ka shkruar fjalën “ILIRE”. Atë e ka shtuar dikushi e këtë është dashur që ta zbuloni ju të organeve të drejtësisë… - Kjo nuk është punë për ty si dëshmitar. A ke më të shtosh? - Jo! – tha prerë dëshmitari, kur pa se ajo që donte të thoshte nuk pinte fare ujë. - Pra, tashti, mund të dalësh. Pas kësaj filloi shqyrtimi i provës së fundit. Ishin të sigurtë se ky ishte aduti i tyre më i fortë. Do të dëshmonin për deliktin verbal të të pandehurit dhe këtë do ta bënin njerëzit e tij, bashkëpunëtorët nga redaksia. Ai këtë e pat ditur se do t’ia bënin, pikërisht ata njerëz pacipë që s’u skuqet fytyra për asgjë. I pari hyri kuazipoeti, siç i thoshte edhe ndër sy redaktori, saherë që hynte në bisedë me të. Me të kishin pasur mosmarrëveshje qysh me kohë, madje me dhejetëra herë, krejt për shkak të kualitetit e të vlerave aritstike të poezive, që ai ia ofronte për t’ia botuar, duke e theksuar përparësinë se punonte në redaksi si gazetar. Pasi foli gjatë dhe iu përgjegjë shumë pyetjeve të gjyqëtarëve dhe të prokurorit, ai u ulë dhe fjala iu dha të pandehurit. Ky iu drejtua: - Demë!? - Nuk guxon t’i kërcnohesh! – ia tërhoqi vërejtjen kryetarri i juris gjyqësore. - Jo, uk po i kërcnohem. Deshta t’i them se s’është dashur të më hakmerret në këtë mënyrë. 258

Dema, kuazi-poeti i redaktorit, pa e marrë fjalën, u ngrit dhe iu drejtuar redaktorit, duke i thënë: - Goja ta ka bërë, redaktor! Ke folë. E dëgjove! Nuk ta shtova asnjë fjalë të vetëme! Epo, s’mund të hyj në “qorkë” për ty. - Faqja e zezë të qoftë! Mua nuk do të ma hanë mishin… Redaktori, në një rast, dikur moti, kur kishte qenë pak i pirë në një kontekst më të gjërë kishte thënë se Shkupi është i rrethuar prej shqiptarëve, denbabaden, në vend se të thoshte prej fshatrave të banuar me shqiptarë. E me ç’kuptim e kishte thënë këtë, askushi nuk patë kërkuar sqarimin e kuptimit e as kontekstin e përgjithshëm të mendimit. Pastaj, pas shumë orvatjesh të të pandehurit dhe të avokatit të tij që ta nxirrnin në dritë këtë gjë, të cilën e dëshmuan edhe me anë të magnetofonit, të cilin inçizim e kishte pas bërë gazetari që i doli dëshmitar, u thërritën edhe dy dëshmitarët të tjerë, gjithashtu nga redaksia e tij. Edhe ata dëshmuan se kishte qenë, çdonjëri prej tyre, prezentë, kur ishin thënë ato fjalë “armiqësore”. Aduti tjetër më i fortë qëndronte ajo, që redaktori e kishte thënë në një rast tjetër se të gjithë ju, kjo sikur vlente vetëm për palën tjetër, do t’i pastroni rrugët e Tiranës. Edhe këtë ia dëshmoi njëri nga gazetarëtdëshmitarë. Atëherë redaktori kërceu në këmbë dhe bërtiti sa e patë zërin: - Këtë nuk e kam thënë kurrë! Kurrë! Për këtë nuk kishin dëshmi magnetofonike. Prandaj u ndalën pak më tepër, duke e pyetur hollë e hollë dhe nga disa herë, dëshmitarin. Atëbotë kodi penal e kishte sanksionuar si të ndëshkueshme fjalën, pra, deliktin 259

verbal. Prej asaj që ishte dëshmuar se kishte thënë redaktori, mund të dilnin katërqintë dreqër. Në atë çast i pandehuri qe ulur. Heshti dhe dukej se më nuk do të mbrohej e as që e dëgjonte mbrojtësin e tij seç thoshte. Në një farë dore edhe ishte dëshspëruar shumë, por edhe ishte hidhëruar. Ai po katandisej në një humnerë të thellë, të zezë si skëterra. Sikur e kishte rënduar një peshë e madhe në korriz dhe e kishte përkulur me të madhe. Menjëherë diçka e trishtoi dhe e ngjalli. Në fillim iu duk se, si në ëndërr, vetëm dëgjoi do zëre. Mirëpo, pastaj, iu bë e qartë se prej së jashtëmi hynin dhe bënin një zhurmë të madhe zëresh të shumë njerëzve. Nuk shkoi shumë dhe në tendë hyri një qytetar, një burr i mërrolur dhe iu drejtua tavolinës së gjatë, pikërisht, kryetarit të jurisë. U përkul dhe filloi t’i thotë diçka në vesh. Redaktorit iu duk se i foli gjatë, se po ia shpjegonte një punë të rëndësishme, që kishte ndodhur përjashta. Kjo e trishtoi të pandehurin, kur i vetoi në tru se krejt njerëzit përjashta ishin me të. Ata do të mund të ken bërë ndonjë gabim. Kur doli njeriu, që i foli në vesh, kryetari i jurisë, filloi të flasë drejt të të pandehurit e të thotë: - E sheh seç ke bërë?! Para tendës janë mbledhur shumë njerëz të ardhur gjoja nga Bit-Pazari e që kanë ardhë nga Derveni! - Kanë ardhë, kanë ardhë. Po pse po më drejtoheni mua, shoku gjyqëtarë e kryetar i jurisë? - Sepse, nga ana tjetër, kanë arritur edhe informata zyrtare nga tereni se në të gjitha fshatrat e Dervenit, në të njëjtën kohë, janë bërë tubime të paligjshme protestuese. Ato shumë lehtë mund të shndërohen edhe në trazira politike! 260

- Nuk e di. – tha redaktori pasi nuk pati çka të thotë tjetër. - E din! Si nuk e din?! – bërtiti kryetari i jurisë gjyqësore dhe shtoi: - E din se sa e rrezikshme është një gjë e tillë. Më i madh do të ishte rreziku sikur këto trazira të përhapeshin edhe në fshatrat tjera shqiptare rreth, që me shumicë e rrethojnë Shkupin… në të gjitha anët… Redaktori nuk priti fjalë tjetër. Ai filloi të qeshet me zë shumë të lartë. Të gjithë të pranishmit u befasuan. Ai qeshte gjithënjë e më shumë. Të tjerët u stepën të frikësuar, por edhe të ofenduar. - Çka të gjeti, o njeri?! Pse u çmende?! – ia priti kryetari i jurisë, sepse nuk dinte çka të bëjë tjetër. - Jo! Nuk u çmenda. – ia ktheu redaktori duke qeshur edhe më tutje me zë gjithnjë e më të lartë. - Pra, po tallesh me organin e pushtetit shtetëror! - Më bëri të qeshem, kur m’u paraqitë përfytyrimi sikur ju, shoku kryetar i jurisë gjyqësore, u gjetët në burg. Me këtë që thatë ju në këtë çast, duhet të dilni në gjygj dhe të dënoheni. E dëgjuat të gjithë, ju lutem, kur tha se Shkupi është i rrethuar prej fshatrave shqiptare, që është njësoj si të kishte thënë prej shqiptarëve! Edhe ajo që kam thënë unë, ashtu e nxjerrë nga konteksti i mendimit të përgjithëshëm, nuk është gjë tjetër dhe i ngjanë, si veja vesë, kësaj që tha shoku kryetar i jurisë. Tashti po e shtroj pyetjen: Pse për të njëjtën gjë, për të njëjtën shprehje, njëri të dënohet e tjetri as të mos shkojë në gjyq e të mos e çajë kokën se çka ka thënë?! Kësaj pyetje po edhe fjalëve tjera para kësaj, askushi nuk ua vuri veshin. I shtinë veshën në lesh. Megjithatë, filluan të përshpërisin, por nuk dëgjohej se 261

për çka e kanë fjalën. Ndërsa kryetari i jurisë, i gjetur i pështetur për muri, i zënë ngushtë, e ngriti dorën dhe i tha të pandehurit se nuk i jipte leje që të fliste. I pandehuri protestonte. Atë e bënte edhe avokati i tij. Dikur u vendosë rendi e qetësia. U këputën edhe përshpëritjet e anëtarëve të jurisë. Kryetari i saj filloi të flasë me zë të ulët, të konsultohet me të tjerët, pastaj, menjëherë, e shpalli vendimin e marrë në atë çast e tha: - Dëgjoni1 Heshtëni! Ti, shkruaj i tha daktilografistes: “Gjykimi anulohet për një kohë që do të caktohet më vonë. Kjo bëhet për shkak të rrethanave të krijuara! Gjykimi ndërpritet në ora një e gjysëm pasdite. Filloi të shkruaj daktilografistja edhe më shpejt, thuaja se po gëzohej se atë ditë më nuk do të u shtrohej turturave të zakonshme në seanca të tilla, të vështira, gjyqësore. XXVII Ende ishte në fuqi vendimi gjyqësor që redaktori të mbrohej në liri. Prandaj, ai doli përjashta, siç patën dalë edhe të tjerët. Atë e pritën një rrënimë pyetjesh. Tashmë zhurma e madhe e njerëzve të mbledhur qe shuar që nga çasti, kur ai i ngriti krahët e hapur dhe patë thënë me zë të lartë: - Ju lutem, më dëgjoni të gjithë! Menjëherë qe ndierë heshtja. Njerëzit sikur po shtyheshin për t’u afruar sa më shumë. Redaktori, qysh në fillim, iu drejtua turmës: - Nuk do t’i përgjigjem asnjë pyetjeje. Dua të më kuptoni me një fjalë. Dëgjoni! Gjykimi është shtyrë për një kohë të pacaktuarë. Më kuptoni. Më besoni! 262

Në një anë, do të rinjë filluan t’u fishkëllojnë “dëshmitarëve” të fundit, që dihej se kishin dëshmuar kundër redaktorit e t’u thonë. “Të poshtër! Të shitur! Hajdutë!”. Një inspektor i policisë, i friksuar se mos shkaktohej ndonjë incident edhe më i madh, filloi të flet me megafon e të thotë: - Pushoni, pushoni me provokime! Shpërndahuni menjëherë! Pastaj, kur pa se nuk i shkonte fjala, iu afrua redaktorit dhe foli me zë të ulët. Redaktori, përsëri, i ngriri të dyja duart lart dhe tha: - Vëllazër! Vëllazër! Nuk u bë gjë. Puna në gjyq është mirë. Më mirë do të bëhet sikur të shpërndahemi të qetë. Duhet të shpërndahemi pa bërë ndonjë eksces. Dëgjoni?! Të shpërndahmei sa më parë! Këto fjalë sikur i bënë të vetëdishëm njerëzit që e përbenin turmën e madhe, e cila se vijte e rritej. Zhurma patë pushuar. Njerëzit dalëngadalë filluan të shpërndahen e të nisen në drejtime të ndryshme, por edhe policia qëndronte në vend dhe dukej se nuk do t’i ndjekë. Ajo e pa se ishte e panevojëshme dhe siskur u tërhoqën në anën tjetër. U tubuan në një skaj dhe vetëm shikonin se si njerëzit e revoltuar largoheshin. Redaktori u gjet ballë për ballë me xha Dinën dhe me njerëzit e tjerë më të afërt, të cilët ende nuk patën filluar të shpërndaheshin. - Si ndodhi kjo, xha Dinë?! – pyeti i habitur redaktori. - Si është më mirë! Më të lagët nuk kemi se si të bëhemi! Kur panë se ne, që na nxorrën nga tenda e madhe, ishim grumbulluar, filluan të vijnë edhe njerëz të tjerë. Një nga një me të shpejt u mbledhën dhe filluan të protestojnë ende pa u treguar seç ishte puna lidhur me gjykimin. 263

- Po tjetër? E dini çka ka ndodhur tjetër? - Thonë se janë bërë tubime protestuese të qeta në të gjitha fshatrat e Dervenit. Tjetër s’dijmë. - Mos ka ndodhur ndonjë eksces?! – poeti redaktori tepër i brengosur dhe i frikësuar. - Nuk ka gjë. Edhe atje janë shpërndarë të qetë. – u përgjegj dhe shpjegoi xha Dina, duke i bërë Shpëtimes me dorë që të mos ia mirrte fjalën. - Mirë u bë! – tha Shpëtimja që mezi priste të thotë diçka. Tashti patën filluar të ecin për të dalë nga oborri i gjykatës dhe i ndërronin hapat shumë ngadalë. Redaktori ishte shumë i lodhur, kur filloi t’ua shpjegojë shkakun e anulimit konkret të gjykimit. Njerëzit që e dëgjoshin, edhe në një situatë të tillë, filluan të qeshin gati të gjithë përnjëherë. - Po ç’ia paskit punuar! Ju lumtë! – ia bëri Dashmiri, gjithëashtu duke qeshur me zë të lartë si të tjerët. Sikur qenë liruar nga ankthi i madh sepse redaktori, edhe njëherë, u tha se gjykimi është shtyrë për një kohë të pacaktuarë e kjo ua ngjalli shpresën se gjykimi do të jetë më i arsyeshëm e dënimi më i butë. Kjo shpresë vetëm i mashtroi. Nuk shkoi shumë e redaktorit i arriti ftesa për në gjyq. Kësaj here nuk u ftuan dëshmitarë, në gjykatore nuk u lëshuan njerëz që mund ta përbënin publikun, ndërsa gjykimi u bë thuaj me dyerë të mbyllura. Redaktori, qysh në fillim, e pa sa ishte sahati. Vetëm atëherë u frikësua se do ta dënonin. Vërtetë ia prenë dënimin pesë vjet burg të rëndë, prandaj qysh atë ditë e vunë pas grilave. Të gjitha ankesat, drejtuar instancës më të lartë gjyqësore, u refuzuan. Mbeti dënimi me burgim. 264

Mbetën, të gjitha punët e nisura të redaktorit, në gjysë të rrugës, edhe aksionet, edhe punët krijuese, edhe përmbledhjet, të cilat avokati i tij, mbreda kohës, i nxori prej duarve të policisë, nuk pati kush t’i botonte. … Vetëm gjashtë muaj iu falën. Kur, pas katër vjet e gjysëm, doli prej burgut, në redaksi shumë bashkëpunëtorë, ata që kishin rënë në fund, vrapuan ta përqafojnë. Njerëzit që kishin hypur në krye të redaksisë, bënin sikur nuk e njihnin. Ata e pritën shumë ftohtë dhe i thanë se nuk mund ta kthejnë në punë. U detyrua të largohet prej qytetit dhe Republikës. Në Prishtinë pat shkuar shumë shpejt dhe u punësua në një redaksi të atjeshme, ku mbeti gati i ngulitur, nuk lëvizëte shumë andej- këndej, aq më pak i binte që të vijë e të rrijë në Shkup. Pas dy vjet e gjysëm qe kthyer në Shkup, në reaksi, në funksionin që e patë ushtruar herën e fundit para se binte në burg. Kur u kthye, në redaksinë e vet gjeti shumë ndryshime, pasi, me kohë, menjëherë pas rënies së tij në burg, ishin bërë edhe shumë spastrime e ndërrime. Më shkurt: Në krye patën ardhë pikërisht ata që i patë lënë në fund të kierarkisë, ndërsa të tjerët, ata që patën mbetur pa u dëbuar, patën rënë në fund të saj. Megjithatë, më nuk pati as vullnet as forca që përsëri të fillonte të ngjitej lartë, të arrijë deri në postin e kryeredaktorit, siç patë qenë dikur. Qe pajtuar me fatin që ia patë caktuar atë pozitë modeste, përgjegjës i një reviste për fëmijë. Kalonin ditët e muajt e redaktori punonte, punonte në mbarimin e punëve të pambaruara lidhur me punimet e tij krijuese. 265

Po kur u bënë edhe shumë ndryshime pozitive brenda sistemit monist, iu dha rasti që t’i botonte disa nga përmbledhjet e tij të gatëshme, në prozë dhe poezi, të gjitha për fëmijë, pasi atyreve, fëmijëve, ua pat kushtuar tërë jetën dhe punën e tij krijuese-letrare. Kjo e fundit e bënte që të mos kishte kohë më shumë që të merej me aktivitetet e dikurshme. Për aso punësh vetëm pranonte informata prej njerëzve të vet, që vinin kohë pas kohe. … Në pension doli me një bazë të ulët të rrogës. Patën fryrë shumë erëra të volitshme dhe këto sollën edhe mjaft ndryshime, sidomos në atë lëmë, ku redaktori me shumë të tjerë patën qenë të angazhuarë, në arsim dhe emancipim. Nëpër Republikë qenë hapur shumë paralele në gjuhën shqipe pranë shkollave të mesme me mësim në gjuhën maqedonase, me perspektivë që të zgjëroheshin edhe më tutje. Ky hap ngjallëte shpresa se kjo punë po e merrte të mbarën. Shkupi i rrënuar nga tërmeti katastrofal, mirëpo pas shtatë vjetësh, kur u kthye nga Prishtina, pak mund të njihej; ishin ngritur lagje të reja me baraka të tipeve të ndryshme, varësisht nga ajo se cili shtet i patë ndërtuar; ishin ngritur edhe ndërtesa të reja shumë katëshe; ishin zgjëruar parqet, rrugët e vjetra ishin zgjëruar me shumicë, por qenë hapur edhe rrugë të reja dhe bulevare; në ndërtimtari gjetën punë shumë njerëz, sidomos, ata nga Derveni; tashti Derveni ishte ndryshuar me shumëçka, sidomos rrënjësisht ishte ndryshuar qëndrimi i dervenasëve ndaj shkollimit të femrave po edhe në përgjithësi shkollimit i jipej rëndësi e madhe; patën dalë shkollarë e shkollare aq shumë sa që më nuk mund t’i numroje me gishtat e të dyja 266

duarve po edhe me fakultete patën dalë djem e vajza të shumë fshatrave: Në Derven qenë forcuar kooperativat punuese-bujqësore dhe ishin hapur edhe shumë të reja; qe forcuar një lëvizje e të rinjëve dervenas dhe patë marrë përmasa të gjëra, sidomos pas ndryshimeve që u bë me rrënimin e rankoviqizmit; njerëzit sikur merrnin frymë pak më lirisht dhe flitnin një trohë më tepër për disa të drejta të tyre jetësore. Kjo, veçanërisht, e bënte të lumtur redaktorin, kur shokët i tregonin sa herë që vinin për ta vizituar, sidomos xha Dina. … Po xha Dina ishte plakur si shpejt e me gjithatë ende mbahej mirë në këmbë të veta. Ai i patë kthyer djemt nga Zvicra, i patë punësuar dhe martuar në qytet dhe jetonin së bashku, pasi shtëpinë e patë zgjëruar për dy dhoma, menjëherë pas termetit, kur jipeshin leje për rindërtim dhe meremetim. Zejna patë ardhë qysh ditët e para, posa qe kthyer redaktori në Shkup. Ajo e patë kryer shkollën e mesme të muzikës, patë hyrë në punë në shkollën e fshatit të vet, qe regjistruar me korespondent në Shkollën e Lartë Pedagogjike, në grupin e muzikës, qe martuar dhe kishte një djalë. Me këto të gjitha e gëzoi redaktorin. I tha se edhe Xhemili ishte punësuar në shkollën e fshatit të tyre për ta dhënë artin figurativ, se edhe ai ishte martuar dhe kishte një vajzë. Pastaj, filloi të flet për shkollën, duke vënë në dukje se, pas ndaljes së shpërnguljes për në Turqi, numri i nxënësve ishte rritur tok me numrin e arsimtarëve. Shpëtimja dhe Dashmiri erdhën një ditë tjetër e ndër të tjera i treguan se Zoti i kishte gëzuar me tre fëmijë, dy vajza e një djal dhe se të dy punonin në të njëjtën 267

shkollë, në të cilën patë punuar qysh me kohë ajo, Shpëtimja. Dalipi dhe Isai erdhën dhe biseduan gjatë. I treguan edhe për studentët tjerë se i kishin kryer fakultetet dhe se ishin punësuar, secili në profesionin e vet. Me shokët e tij të sferës së lartë të arsimit, shkencës dhe kulturës, doli dhe u takua, një nga një me secilin, por më prej tyre nuk kishte mbetur asgjë nga ajo që ai i quante “eminentët”, ata qenë plakur, patën dalë në pension, njëri edhe nuk ishte më ndër të gjallët, drejtori i Operës. Kjo e fundit, redaktorin e patë goditur keq dhe e patë bërë që të fundosej në një nostalgji të madhe. Po ajo që e gëzonte më shumë se çdogjë tjetër - ishte ndryshimi i bërë në Derven, i cili tashti qëndronte edhe më fortë. I vijte mirë që dëgjonte për këtë, por i vijte shumë keq pse më këmba e tij nuk mund të shkelte atje ku dikur kishte shkelur shumë herë. Si të shkonte për ta vizituar Dervenin?! Tashmë këmbët e mbanin me vështirësi dhe e ndiente pak më shumë barrën e pleqërisë mbi supet e lodhurë. Mirëpo, këtë të fundit sikur nuk donte ta pranojë. Çdoherë, kur binte fjala për këtë, kur tregonte se ndiente atë fare lodhje nuk e linte pa e thënë një të vërtetë tjetër: “Këtë ma ka sjellur BURGU!”. FUND

268

Sami Krosi Dasma para gjykimit Realizimi kompjuterik NGB "Shkupi" Tirazhi 1000 copë Shtypi NGB "Shkupi" Botimin e këtij libri e ndihmoi edhe Ministria e Kulturës e Republikës së Maqedonisë CIP- Katoligizimi në Bibliotekën “Sh.Klimenti i Ohrit” - Shkup Disa të dhëna të katologizimit: KROSI, Sami Dasma para gjykimit -Shkup: Shkupi, 2003 220 str.;20 cm Parathënë: -Roman ISBN 9989 -720-44-4

269