[Barbara Caffi] [Tobias Nordhausen]
Twee beelden houden de wacht bij het kamp. Langs één kampmuur bevindt zich een massagraf met rozen uit alle landen waarvan burgers in Ravensbrück hebben geleden of omkwamen. 164
DUITSLAND
RAVENSBRÜCK Ravensbrück was het enige concentratiekamp dat uitsluitend voor vrouwen bedoeld was. Er was wel een klein mannenkamp, volledig afgezonderd van het vrouwenkamp. Heinrich Himmler zelf besloot in de late herfst van 1938 tot de oprichting van het vrouwenconcentratiekamp. Hij gaf opdracht een geschikte plaats te vinden, zo afgelegen mogelijk maar wel makkelijk bereikbaar. Ravensbrück voldeed aan de vereisten. In een prachtig landschap van wouden en meren was het een onbeduidend plaatsje met uitgestrekte, onbewoonde terreinen. Het lag slechts op een paar kilometer van het stadje Fürstenberg, waarvan het gescheiden was door het Schwedtmeer. Er was een uitstekende weg van Fürstenberg naar Ravensbrück. Fürstenberg had bovendien een rechtstreekse spoorverbinding met Berlijn. Vrachtwagens voerden einde 1938 vijfhonderd gevangenen van het concentratiekamp Sachsenhausen aan. Die begonnen met de bouw van het kamp: 14 woonbarakken, ziekenafdeling, badzaal en keuken. Het hele kampterrein werd omgeven door een hoge muur met daarboven nog elektrische prikkeldraad. Het was aan de bevolking van de streek verboden om zich in de nabijheid van het kamp te vertonen. Op 18 mei 1939 kwamen de eerste vrouwen in Ravensbrück aan, ongeveer een 900-tal. Het waren hoofdzakelijk ‘anti-nazi’s’. De kampbevolking groeide snel aan en zou al vlug de maximumcapaciteit van 6 000 gevangenen overschrijden.
Onmenselijk kampregime Naarmate de oorlog uitbreiding nam, kreeg het kamp een meer internationaal karakter. Er kwamen onder meer Tsjechische, Franse, Belgische en Nederlandse vrouwen. Er werden SS-bedrijven opgericht. De vrouwen werden tot de zwaarste arbeid gedwongen met een onmenselijk kampregime wat voeding, kleding en medische verzorging betrof. Vrouwen werden doodgeschoten, opgehangen, doodgeslagen, vergiftigd of voor ‘uitroeiing’ naar Auschwitz gestuurd. In Ravensbrück vonden beestachtige medische experimenten plaats, ook op kinderen. Ravensbrück werd tot driemaal toe vergroot en groeide uit tot een complex bestaande uit het vrouwenkamp, een kleiner mannenkamp dat in 1941 werd geopend en volledig afgeschermd was van het vrouwenkamp, het ‘Jugendschutzlager Uckermark’ voor jonge vrouwen en 42 bijkampen. In 1943 werd nabij Uckermark een crematorium gebouwd om het grote aantal lijken te kunnen blijven verwerken. De assen werden gedumpt in de naburige Schwedtsee. In november 1944 werd nog een provisorische gaskamer geïnstalleerd naast het crematorium.
Ondanks de uitbreiding kampte Ravensbrück bijna voortdurend met overbevolking. Einde 1942 waren er 10 000 gevangenen. In december 1943 stonden er een 15 000-tal gevangenen geregistreerd in Ravensbrück en zijn bijkampen. In de loop van 1944 nam dit aantal nog in extreme mate toe ten gevolge van de ontruiming van andere concentratiekampen. Tussen 1939 en 1945 werden in totaal 132 000 vrouwen, 20 000 mannen en 1 000 jonge vrouwen geregistreerd. Tijdens de laatste maanden werden duizenden vrouwen vergast. In maart 1945 werden ook 130 zuigelingen en zwangere vrouwen in een spoorwegwagon vergast.
Bevrijd door Sovjettroepen In de bossen, dicht bij het hoofdkamp, lag het al eerder genoemde ‘Jugendschutzlager Uckermark’ dat in 1942 was gebouwd om jonge ‘asociale’ vrouwen tussen 16 en 21 jaar ‘herop te voeden’. In de laatste maanden fungeerde dit kamp echter als vernietigingskamp en werden zieke vrouwen daarheen gevoerd. Het betekende in bijna alle gevallen de dood. Kinderen waren reeds ter dood veroordeeld voor ze werden geboren. Baby’s werden verdronken, gewurgd of eenvoudig in een mandje of emmer gesmeten om daarin te sterven. Dit gebeurde doorgaans in aanwezigheid van de moeder. Einde maart 1945 werden de kampdocumenten en ook machines uit de werkplaatsen weggehaald. Op 27 en 28 april 1945 beval de SS dat alle gevangenen die zich konden verplaatsen op mars gezet moesten worden. Drieduizend zieke en volkomen uitgeputte vrouwen en ongeveer 400 mannen bleven achter. Het kamp werd door de Sovjettroepen bevrijd op 30 april. De op mars gezette vrouwen werden onderweg bevrijd.
Erschiessungsgang Nabij het crematorium bevond zich achter de SS-garage een smalle gang. Daar vermoordde de SS gevangenen met het nekschot. In deze gang, die nog steeds sinister oogt, stierven honderden vrouwen.
165
Nabij het crematorium bevond zich achter de SS-garage een smalle gang. Daar vermoordde de SS gevangenen met het nekschot. In deze gang, die nog altijd sinister oogt, stierven honderden vrouwen.
[vrouwenvanravensbruck.nl]
[Barbara Caffi]
[Barbara Caffi]
Bij de bunker staat nog steeds de pletwals die door de vrouwen werd voortgetrokken.
[Darkwulf]
[Barbara Caffi]
Gevangenen die aan tuberculose leden werden ondergebracht in barak nr. 10. Een gedeelte van deze barak werd gereserveerd voor de vrouwen die te weinig mentale weerbaarheid hadden tegen het kampregime. Voor de meeste gevangenen die hier terechtkwamen, was barak 10 een eindhalte: ze stierven er ter plekke of werden geselecteerd door de SS voor een ‘speciale behandeling’, de vergassing.
Het voormalige cellencomplex in Ravensbrück. 166
Foto van het monument, met het crematorium op de achtergrond.
Ravensbr端ck
[Tobias Nordhausen]
[Tobias Nordhausen]
Het crematorium.
De verbrandingsovens. 167
Mensen als proefdieren In de ziekenafdeling voerden SS-artsen medische experimenten op gezonde vrouwen uit. Voor de zieke vrouwen was de ziekenbarak een hel. Geen medicijnen, geen verband voor de etterende wonden. De zieken werden geregeld mishandeld door SS-artsen en ‘verpleegsters’. Vanuit de ziekenbarak werden veel vrouwen op transport gesteld om vergast te worden.1 Later werden velen in Ravensbrück zelf vergast. Even vreselijk of erger was het lot van de jonge vrouwen, speciaal uitgekozen omdat ze er nog krachtig uitzagen. Ze werden naar de ziekenafdeling gebracht waar professor dr. Gebhardt, dokter Fischer en dokter Hertha Oberhauser zich met hen bezighielden. Flegmonen werden overgeplant in gezonde huid, op weke plaatsen. Zware wonden werden aangebracht aan de kuiten. Daarin werd vuil papier gestopt. Ook werden de spieren uit de kuiten verwijderd, het scheenbeen gebroken met een hamer en beenderen overgeplant. Soms werden benen geamputeerd of werd een rechteronderbeen aan een linkerbovenbeen vastgehecht. Dat gebeurde onder leiding van prof. dr. Gebhardt, hoofd van het ziekenhuis van Hohenlycken. Vooraf brak hij de beenderen met hamer en beitel. Gewoonlijk onder narcose maar niet altijd. Zigeunerinnen werden onvruchtbaar gemaakt. Onder hen meisjes van acht jaar. Dit was het werk van de beruchte dr. Clauberg. Die was uit Auschwitz gevlucht toen de Russen naderden.
geboorte onmiddellijk gedood. Het werk van SS-arts Rosenthal en zijn geliefde Gerda Quernheim. Ze hielden zich ook met primitieve en beestachtige vruchtafdrijvingen bezig. Later werden de baby’s in leven gelaten maar zonder enige verzorging. De uitgeputte vrouwen deden al het mogelijke om hun kinderen in leven te houden, maar ze waren weerloos, net als de kinderen. Grotere kinderen moesten met de vrouwen in dag- en nachtploegen het zwaarste werk verrichten. Van de kinderen die in het kamp werden geboren, bleven er slechts enkelen in leven.
‘Idiotenstübchen’ In de ziekenafdeling bevond zich achter een zware deur met tralies een kamer. De toegang was verboden. Die kamer, drie bij zes meter, was het ‘Idiotenstübchen’. Er hing een sterke lamp die dag en nacht brandde. Hier bevonden zich krankzinnige vrouwen. Ze stonden rechtop, zo samengeperst dat ze niet konden zitten of liggen. Ze waren naakt en vuil. Niet allen waren krankzinnig. Er waren ook normale mensen. Maar die werden wel gauw gek. Hun krankzinnigheid varieerde van wild, gelaten, moordzuchtig, afwezig tot vrolijk. Tachtig tot negentig vrouwen waren er altijd. Iedere dag stierven mensen, iedere dag kwamen er anderen bij. Ze verscheurden elkaar, smeerden zich in met hun uitwerpselen. Intussen waren er anderen die zongen of schaterlachten. Af en toe werd de kamer leeggemaakt. De ongelukkigen werden vergast. De volgende dagen was de kamer weer vol. Via een kijkgat konden de SS-beulen het vreselijke schouwspel gadeslaan.
Kinderen in het kamp In hun opzet om iedereen te vernietigen die anders was en anders dacht, spaarden de nazi’s ook de kinderen niet. Ze werden gedood, samen met hun ouders, in groepen of afzonderlijk. Ze hebben ze afgemaakt in kindertehuizen, ze levend begraven, in het vuur geworpen, met bajonetten doodgestoken, vergiftigd, verdronken of gewurgd. Ze hebben medische experimenten uitgevoerd op kinderen, ze ‘ondervraagd’ in de folterkamers van de Gestapo en in de concentratiekampen. Ze hebben ze laten sterven van ontbering, honger en door verwaarlozing. In alle kampen waren kinderen. Waar veel vrouwen waren zoals in Auschwitz, Birkenau, Majdanek en Ravensbrück waren de meeste kinderen. In juni 1939 reeds kwamen de eerste kinderen in Ravensbrück aan met een transport van zigeunerinnen. Van 1943 tot 1945 werden in Ravensbrück 863 kinderen geboren. Ze kregen geen normale verzorging. Aanvankelijk werden ze bij hun 1 Onder de benaming ‘Sonderbehandlung 14f13’ voerden de nazi’s tussen 1941 en 1944 hun euthanasieprogramma uit. In de concentratiekampen werden de ouderen, zieken en zij die niet meer fit genoeg waren om te werken geselecteerd en op transport gezet naar een van de drie euthanasiecentra (Bernburg, Hartheim en Sonnenstein). Daar werden ze vergast. Diegenen die vanuit Ravensbrück kwamen werden in de meeste gevallen naar Bernburg gebracht.
168
‘Zahnärtzlich besichtigt’ Getuigenis van Antonia Nikiforowa: “Ik herinner me nog altijd de hoge, slanke gestalte van tandarts Harms. Met handschoenen aan doet hij het afschuwelijke werk van een lijkenschenner. De nazi’s eisen van hun slachtoffers een laatste bijdrage. Hun mond wordt onderzocht. Kronen, prothesen en gouden tanden worden eruit gebroken. Volgens een vastgesteld procedé treedt de tandarts met elektrische lamp en tang op zijn slachtoffers toe. Men hoort het knarsen van de tang, een dof geluid van de weggeworpen lijken. Dan wordt de buit in papier gewikkeld en naar de Kommandantur gebracht. De lijken liggen daar als vissen, met wijd open tandeloze monden, met een kwijtingsstempel op de schouder. Zonder de stempel ‘zahnärztlich besichtigt’ werden de lijken niet aangenomen in het crematorium.”
Ravensbrück Foto uit het SS-fotoalbum. Het vrouwenkamp vanop het dak van de Kommandantur. Vooraan links de ziekenbarakken.
[United States Holocaust Memorial Museum - public domain]
Foto’s uit een onderzoek naar oorlogsmisdaden. We zien Jadwiga Dzido, lid van het Poolse verzet, die in maart 1941 naar Ravensbrück werd gedeporteerd. De zware littekens op haar rechterbeen zijn het gevolg van incisies die werden gemaakt door medisch personeel en die met opzet werden geïnfecteerd met bacteriën, vuil en glassplinters, dit als nabootsing van wonden van Duitse soldaten in de strijd. Veel gevangenen stierven aan dit soort verwondingen.
[Bundesarchiv]
[United States Holocaust Memorial Museum - public domain]
[Yad vashem]
Gevangenen marcheren terug naar het kamp na een dag dwangarbeid, 1944.
169
‘Transport nach Mittwerda’ Om de paar weken werden vrouwen geselecteerd voor het zogenaamde ‘Transport nach Mittwerda’. Het kamp ‘Mittwerda’ bestond echter niet maar was in Ravensbrück de codenaam voor vergassing of de dood door uithongering. Duizenden vrouwelijke gevangenen moesten op bevel van kampcommandant Suhren blootsvoets door de Lagerstrasse marcheren. Aanwezig waren: de SS-artsen Schwarzhuber en Pflaum, de SS-Aufseherinnen Schreiter en Bösel en de Oberaufseherin Binz. Onder de ogen van lachende SS-bewakers moesten de vrouwen hun rokken hoog optillen om de ‘Übermenschen’ te tonen dat ze in staat waren om te marcheren voor het geval het kamp ontruimd zou worden. Wie gezwollen voeten had of de kracht ontbeerde om zich flink te bewegen werd uit de rijen gebruld. In de ziekenbarakken werden eveneens slachtoffers geselecteerd door de SS-artsen Trommer, Winkelmann en Treite.
“Dit schreef Marguerite Bervoets in een brief voor ze onthoofd werd.
‘ Ik ben gestorven om te bewijzen dat iemand het leven hartstochtelijk kan liefhebben en de dood als noodzakelijk aanvaarden. Ik ben gevallen opdat de hemel boven België helderder zou worden. Opdat zij die na mij komen vrij zullen kunnen leven, zoals ik zo graag zelf had gedaan. Ondanks alles heb ik nergens spijt over. Ik denk aan u, kinderen, die morgen vrij zult zijn.’ Deze gedenkplaats aan dit meer, waarin de asse van onze vriendinnen werd gestort, zal altijd herinneren aan het heldendom, waarvan deze aarde de stomme getuige was. Ze zal een oproep zijn tot de volgende generaties om zo te handelen dat er nooit meer een Ravensbrück komt.”
[Mahn- und Gedenkstätte Ravensbrück]
De vrouwen werden vervolgens afgevoerd voor een ‘herstellingsperiode’ in het Jugendschutzlager Uckermark. Deze ‘herstellingsperiode’ was echter synoniem voor een verblijf in een geïsoleerde en afgesloten barak zonder aanvoer van voedsel of enige medische verzorging tot de dood erop volgde. De meesten bereikten Uckermark niet eens. Ze werden onderweg vergast. Dat gebeurde in gesloten vrachtwagens voor het transport van gevangenen, in de volksmond ‘Groene Minna’ genoemd. Aan de binnenkant waren de wanden beslagen met blik of zink. Aan het plafond waren douchekoppen gemonteerd. In de chauffeurscabine stond een vergaarbak, uitgerust met een toestel dat op een waterverwarmer leek. Vandaar liepen slangen naar de laadruimte. De slachtoffers konden zowel met Zyklon B-gas als met de uitlaatgassen van de motor gedood worden. Er was ook een omgebouwde Nederlandse legervrachtwagen in gebruik.
Uit de toespraak van Claire Van den Boom (België) bij plechtigheid in Ravensbrück
Vrouwelijke gevangenen aan het werk in de Schneiderei. Foto uit het SS-album. 1940-41. 170
Ravensbrück
[vrouwenvanravensbruck.nl]
De Schneiderei of ‘kleermakerij’ bestaat uit acht met elkaar verbonden hallen. Na de oplevering in het jaar 1942 werd dit een van de plaatsen waar de dwangarbeid in het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück zich concentreerde. De huidige toestand van het gebouw is te danken aan de restauratiewerkzaamheden die in de jaren 1999/2000 hebben plaatsgevonden. Hier bevindt zich momenteel een tentoonstelling over de dwangarbeid in het kamp.
[Jessica Spengler]
Sinds de jaren negentig werden grote inspanningen geleverd om het voormalige kampterrein om te vormen tot een volwaardige, hedendaagse herinnerings- en gedenkplaats. Een aantal gebouwen waaronder woningen van het kamppersoneel werden gerestaureerd en kregen een nieuwe functie. Een jeugdherberg, een internationaal ontmoetingscentrum voor jongeren en verschillende tentoonstellingen vonden er een onderkomen. In de voormalige SS-Kommandantur bevindt zich de basistentoonstelling en in de kampgevangenis werden herdenkingsruimten ondergebracht gewijd aan de verschillende nationaliteiten en bevolkingsgroepen die in Ravensbrück waren vertegenwoordigd. In 2007 ging een nieuw bezoekerscentrum open.
[vrouwenvanravensbruck.nl]
Na de oorlog werd het grootste deel van het kampterrein door de Sovjets gebruikt voor militaire doeleinden. De ‘Nationale Mahn- und Gedenkstätte Ravensbrück’ die in 1959 werd geopend, omvatte dan ook enkel het crematorium en de kampgevangenis die zich buiten de kampmuren bevonden en een gedeelte van de vier meter hoge kampmuur. Aan de kampmuur werd een gravenveld aangelegd waarin resten van gestorven gevangenen vanuit verschillende massagraven werden bijgezet. Op dit gravenveld bloeien rozen uit alle landen waarvan burgers in Ravensbrück hebben geleden of omkwamen. Op de gedenkplaats kwamen ook een aantal sprekende beeldengroepen te staan, o.a. een sculptuur van de hand van Will Lammert, de ‘Tragende’.
[Scott Durham]
Herinnerings- en gedenkplaats Ravensbrück
‘In de strovlechterij’. Tekening van Nina Jiriskova uit 1942. 171
[Yad Vashem]
172
[vrouwenvanravensbruck.nl]
[vrouwenvanravensbruck.nl]
Bij het maken van een documentaire over de vrouwelijke gevangenen van Ravensbrück kregen de makers ervan de mogelijkheid om een authentiek SS-fotoalbum van het kamp te bekijken. Tijdens het bekijken van dit album werd hen verteld dat het propagandafoto’s betrof en dat deze zeker niet met de werkelijkheid vergeleken konden worden. De foto’s werden indertijd gebruikt om aan de buitenwereld te laten zien dat het verblijf in een kamp niet zo erg was.
Ravensbrück 1. Kommandantur / 2. Keuken- en badgebouw / 3. Cellen (‘Bunker’) / 4. Gaskamers / 5. Appelplaats / 6. Ziekenbarakken / 7. Desinfectie / 8. Vrouwenkamp / 9. Mannenkamp / 10. Jugendschutzlager Uckermark / 11. Verblijven van de SS-Aufseherinnen / 12. SS-buitenopslagplaats / 13. Schneiderei / 14. SS-werkplaatsen / 15. Siemens-werkbarakken / 16. Siemens-gevangenenkamp 10
13 9 12
14 8 8 7
15
6 5 3
2
4 16
1
[waralbum.ru]
[Jessica Spengler]
11
Vrouwen uit het kamp van Ravensbrück, net bevrijd door het Rode Leger.
173