Zaltbommel bevrijdingsmagazine

Bevrijdings magazine

Voorwoord

Beste lezer, Dit jaar is het 70 jaar geleden dat wij zijn bevrijd. Een vrijheid die zwaar bevochten is en waarbij ook in de Bommelerwaard veel slachtoffers zijn gevallen. Hoe vanzelfsprekend is onze vrijheid? De recente ontwikkelingen in bijvoorbeeld Frankrijk en Denemarken doen ons beseffen hoe belangrijk onze vrijheid is. Onze vrijheid moeten we koesteren en bewaken. Daarom maakten wij speciaal voor u dit bijzondere magazine waarin wij terugkijken op 70 jaar vrijheid. Dit magazine en alle activiteiten zijn helemaal tot stand gekomen door de inbreng van inwoners uit de hele gemeente. Daar ben ik trots op. Ik hoop dat dit magazine u helpt herinneren hoe belangrijk onze vrijheid is. Want onze vrijheid is ons grootste goed.

Om samen met u onze vrijheid te vieren, organiseren wij tussen 18 april en 31 mei allerlei activiteiten voor jong en oud. Wij organiseren bijvoorbeeld een tentoonstelling met bijzondere of unieke voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog aangedragen door onze eigen inwoners, een concert in de Sint Maartenskerk, een parade met militaire voertuigen door de hele gemeente en een bevrijdingsconcert met afsluitend vuurwerk op 5 mei. Al deze activiteiten staan in het teken van 70 jaar bevrijding. Wij organiseren dit samen met de inzet van betrokken inwoners en vrijwilligers. In dit magazine leest u daar alles over.

Verder leest u in dit magazine de belevingsverhalen die verteld zijn door onze eigen inwoners. Leest u deze bijzondere verhalen vooral ook voor aan uw kinderen en kleinkinderen, want: ‘Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst.’ (Maurice Adams).

Vrijheid maken we met elkaar. Samen laten wij zien dat wij deze vrijheid koesteren.

Ik dank alle vrijwilligers, dorps-en wijkraden, Oranjeverenigingen, sponsoren en iedereen die heeft meegeholpen aan deze activiteiten en dit magazine.

Met vriendelijke groet, Albert van den Bosch

2|

Burgemeester van Zaltbommel

2

Voorwoord

2

Inhoudsopgave

3

Programma 70 jaar bevrijding

4|5

Verhaal Nieuwaal

6|7

Verhaal Bern

8

Verhaal Aalst

9

Verhaal Brakel

10

Verhaal Bruchem

11

Verhaal Nederhemert

12|13

Verhaal Kerkwijk

14|15

Verhaal Zuilichem

16|17

Verhaal Delwijnen

18|19

Verhaal Poederoijen

20|21|22

Verhaal Zaltbommel

23 24 25 26|27

Lezing: De Bommelerwaard in de Tweede Wereldoorlog Expositie ’n Bont Palet: Feest van de Vrijheid Mikwe: Opdat wij niet vergeten….

Tentoonstelling Bijzondere Voorwerpen

28

Herdenkingsconcert 18 april

29

Sponsoren/Colofon

30|31 32 33

Programma Oranjeverenigingen Parade militaire voertuigen Stadswandeling: Terug naar de oorlog

34

Programma dodenherdenkingen

35

Bevrijdingsconcert 5 mei

36

Rood Wit Blauw picknick + Bevrijdingsvuurwerk

Evenement / programma

8 april- 31 mei

18 april- 31 mei

18 april- 31 mei

Tentoonstelling schilderijen ’n Bont Palet Publiekshal gemeentekantoor, Hogeweg 11 in Zaltbommel

Tentoonstelling bijzondere voorwerpen uit WOII Kloosterkapel, Kloosterstraat 2A in Zaltbommel

Het Mikwe geopend Minnebroederstraat 2 in Zaltbommel

Openingstijden: maandag t/m donderdag 08.30-17.00 uur, vrijdag: 08.30- 12.30 uur, met uitzondering van 27 april, 4, 5, 14, 15 en 25 mei www.zaltbommel.nl

Geopend donderdag t/m zondag van 13.00 – 17.00 uur, met uitzondering van 14 mei (Hemelvaart) en 24 mei (1e Pinksterdag) www.kloosterkapelzaltbommel.nl

Geopend donderdag t/m zondag van 13.00 – 17.00 uur, met uitzondering van 14 mei (Hemelvaart) en 24 mei (1e Pinksterdag) www.mikwe.nl

18 april

Herdenkingsconcert het Requiem van Mozart door het Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor Belcanto, gemengd koor.

Aansluitend onthulling gedenkplaat

Programma

24 april

70 jaar bevrijding

Optreden Zwart-Wit, nummers uit de jaren ’40-‘45

Sint-Maartenskerk, Kerkplein 1 in Zaltbommel. Concert: 20.00 uur.

Aansluitend onthulling gedenkplaat. www.maartenskerk.nl

Alle activiteiten zijn gratis.

www.brabantzorg.eu/ zaltbommel-wielewaal

25 april

2 mei

2 mei

Lezing Historische Kring door Gerrit Verkuil: De Bommelerwaard in de Tweede Wereldoorlog Gasthuiskapel, Gasthuisstraat 34 in Zaltbommel Aanvang lezing: 14.00 uur www.hkbommelerwaard.nl

4 mei Herdenkingsbijeenkomst door 4 mei comité Zaltbommel, aansluitend stille tocht en dodenherdenking Gasthuiskapel, Gasthuisstraat 34 in Zaltbommel Aanvang: 18.00 uur

‘Bommel Inn’ in De Wielewaal, Johan van Oldenbarneveldtstraat 1 in Zaltbommel

behalve de stadswandelingen

Militaire parade door alle dorpen in de gemeente met defilé in Zaltbommel Zie route op pagina 32 www.zaltbommel.nl/

Stadswandeling Zaltbommel: Terug naar de oorlog Kosten € 3,- pp vanaf TRIP aan de Markt in Zaltobmmel. info@tripzaltbommel.n

4 mei

5 mei

5 mei

www.zaltbommel.nl

Picknick rood-wit-blauw en wittebrood Aan de oevers van de Waal Vanaf 14.30 uur

Bevrijdingsconcert met afsluitend een vuurwerkshow

Verschillende dodenherdenkingen Zie programma op pagina 34 Klankbeeld Adriaan van Zee Dorpshuis Podarwic, Burgemeester Posweg 1 in Poederoijen, na de dodenherdenking

www.beeldvanoranjelinten.nl/ picknickplaatsen

Waalkade Zaltbommel, op het plein voor de Verdraagzaamheid Aanvang: 19.30 uur

|3

Aan het woord Nieuwaal

De oorlog als ­ spannend jongensboek

‘40 /‘45

Door: Piet van Asseldonk

Nederland is drie dagen in oorlog met Duitsland. Dan pas hoort Bartus van den Heuvel uit Nieuwaal, net 13 jaar oud, dat het oorlog is. Zijn ouders hebben geen krant en geen radio. In het dorpje aan de Waal dringt het wereldnieuws niet snel door.

4|

Bartus woont, als op 10 mei 1940 de Duitsers ons land binnenvallen, met zijn ouders, zijn broer Aart en zus Jo, op een statige, in 1810 gebouwde boerderij aan de Kerkstraat in Nieuwaal. Terugblikkend zegt hij: “Van meester Kesteloo, die een radio had, hoorden we wel eens iets over Hitler en over oorlogsdreiging. Hij zei dat we ons niet ongerust moesten maken. Hoe ernstig het was, drong pas tot me door toen ik hoorde over het bombardement van Rotterdam en de vlucht van koningin Wilhelmina naar Engeland. Als snotneus vond ik het vooral spannend. Sensatie! Er gebeurde eens wat.” Bartus beleeft zelf ook een spannend oorlogsavontuur. Hij beseft de gevaren niet en brengt het er levend van af: de oorlog als een spannend jongensboek.

In de eerste oorlogsjaren loopt het met de spanning en sensatie waarop Bartus hoopt, nogal los: “Er reed wel eens een militair

door het dorp. Dingen waren op de bon. Mijn vader moest een deel van de tarwe van zijn land aan de Duitsers leveren. Maar wij, jonge jongens, merkten niet veel van de oorlog. Het leven ging zijn gang. Ik had allerlei baantjes, want op het boerenbedrijf van mijn vader was voor mij te weinig te doen.” Alles verandert na D-day in juni 1944. De geallieerden landen in Normandië en rukken via België op naar Nederland. Bartus van den Heuvel herinnert zich de militaire activiteiten in die dagen. Die gaan zelfs Nieuwaal niet voorbij: “Er kwamen veel Duitse colonnes over de Waaldijk. Via het Land van Heusden en Altena gingen die richting Antwerpen. Vooral in de winter.

Wij werden verplicht de besneeuwde dijkwegen tegen de gladheid met zand te bestrooien. Dat probeerden we te saboteren door de kruiwagens met zand per ongeluk van de dijk te laten rollen. Kinderspel eigenlijk.” De geallieerden rukken on-

danks Duitse tegenstand op. De Maas wordt frontlijn. Het zuiden is bevrijd en het noorden, inclusief de Bommelerwaard, staat aan de vooravond van de Hongerwinter. De Duitsers worden zenuwachtig en leggen ook in Zaltbommel versterkingen aan. Het gevaarlijke ‘jongensboekenavontuur’ van Bartus van den Heuvel - hij is intussen 17 jaar begint op 15 september 1944. De Duitsers pakken via razzia’s ook in Nieuwaal mensen op om ze loopgraven te laten aanleggen: “Ik stond met mijn moeder en mijn oudere broer Aart achter de boerderij toen een Duitser

In het dorpje aan de Waal dringt het ­wereldnieuws niet snel door. met een geweer – het was er volgens mij maar één - mij en mijn broer kwam vertellen dat we naar Zaltbommel moesten. Wij gingen met de Duitser mee die intussen meer mensen oppakte. Op een gegeven moment zag ik, overmoedig en me niet van gevaren bewust, de kans schoon. Ik maakte me met mijn fiets los van de groep en vluchtte via een erf in de buurt het land in. Die Duitser schoot op me, maar miste. Wel gooide hij een handgranaat op mijn fiets met rubberen banden. Mijn achtergelaten jas zag er door die granaatscherven uit alsof hij door de muizen was aangevreten. Net als ik onttrok ook Dries van Steenbergen – zo’n beetje van mijn leeftijd – zich aan de razzia. Samen kwamen we op de hooizolder van de dijkboerderij van Gijsbert van Steenbergen terecht. We zagen hoe mensen uit het dorp werden afgevoerd. Later bleken ook Janus Blommers en Jan van Hemert voor de Duitsers gevlucht te zijn. Naar huis gaan kon natuurlijk niet. Met zijn vieren zijn we toen, overnachtend op hooizolders, via Nederhemert en Veen terechtgekomen bij de familie Van Wijnen in Wijk en Aalburg. Daar hebben we de hele maand september gezeten.

We sliepen onder paardendekens op stro in de paardenstal. Dat was prima. Er werd goed voor ons gezorgd. Samen met hun drie zonen raapten en rooiden we aardappels.” De ironie wil dat de familie Van Wijnen uit Wijk en

Bartus van den Heuv el (88) uit Nieuwaal

Aalburg op haar beurt onderdak krijgt bij de familie Van den Heuvel in Nieuwaal als ‘de Aalburgers’ in oktober 1944 door het toenemend oorlogsgeweld moeten evacueren. Bartus van den Heuvel over die episode: “Mijn vader zei toen direct: laat ze maar hier komen. Er waren ook al evacués uit Hedel bij ons op de boerderij. Op een gegeven moment woonden er zeventien mensen. Passerende Duitsers overnachtten er af en toe ook. Dat had je maar te nemen. Mijn moeder moest soms over slapende Duitsers heen stappen om in de bijkeuken te komen. Toch liep het allemaal goed. Er viel geen verkeerd woord. We zaten allemaal in hetzelfde schip en dat is niet gezonken.”

Als hij wat ouder is, realiseert Bartus van den Heuvel zich welke risico’s hij heeft genomen door zich te ontrekken aan de bevelen van de Duitse bezetter. Hij illustreert dat met het lot van zijn toen veertig jaar oudere dorpsgenoot Jacob Ekelmans. Aan het werk in een boomgaard wordt die door een Duitser dood geschoten op dezelfde dag dat Bartus van den Heuvel uit de handen van de bezetter weet te blijven. Over de toedracht rond de dood van Jacob Ekelmans doen verschillende versies de ronde. De ene zegt dat hij zich voor de Duitsers verscholen hield en de andere dat de Duitsers dat alleen maar dachten. Jacob Ekelmans blijft het enige oorlogsslachtoffer in Nieuwaal. Een straatnaam en een plaquette houden de herinnering aan hem levend.

Wat Bartus van den Heuvel in zijn jeugdige overmoed aan risico’s neemt, is volgens hem niet te vergelijken met wat – zonder dat iemand in Nieuwaal het ook maar vermoedt – Jacob van der Maas voor de joodse veehandelaar Drievoet en zijn familie uit Zaltbommel doet. De vrijgezel Jacob (49 jaar) laat in zijn huis (Waaldijk 33), waar hij met zijn broer Hendrik en zijn vrouw Grietje woont, het echtpaar Drievoet onderduiken; samen met hun zevenjarige dochter en de bij hen inwonende grootmoeder. Hij graaft voor hen een schuilplaats in de dijk waaraan zijn huis ligt.

De onderduikers worden niet ontdekt. Jacob en Hendrik van der Maas en Grietje van der Maas - den Hollander krijgen in 2009 postuum een hoge onderscheiding van het Joodse herinneringscentrum Yad Vashem in Jeruzalem.

|5

Aan het woord Bern

Het echtpaar Witjens redde twee Joodse meisjes Trees Blom, woonachtig in Huize ‘De Hoef’ in Nederhemert-Zuid, beter bekend als Het Eiland, kreeg enige jaren geleden via de familie Van Wassenaer een boekje in handen met als titel ‘Against All Odds.’

Trees vond de inhoud zo interessant dat zij en haar inmiddels overleden echtgenoot Gerard Hoogbergen het vertaalden.

‘40 /‘45 In 1941 kocht de sympathieke kunstschilder het waarschijnlijk oorspronkelijke brouwhuis van de teloor gegane Abdij Bern. Toen de eigenhandige restauratie min of meer was voltooid, werd het fraaie pand door oorlogsgeweld verwoest. Na de bevrijding ging Witjens met succes opnieuw aan de slag.

Door: Gerrit Verkuil

In ‘Tegen verwachting in …’ worden de lotgevallen beschreven van een Joodse vrouw, die voor de Tweede Wereldoorlog vanuit Polen naar Nederland kwam. Zij heette Ruth Kiwi. Ruth trouwde vrij kort voor de oorlog met Wolf Lesser, een succesvolle houthandelaar.

6|

Tijdens hun huwelijksreis naar Noord-Italië kwamen ze in contact met het echtpaar Witjens-ten Sijthoff. Zij woonden in Bern. Omdat bekend was wat er in Duitsland met de Joden gebeurde en aangezien de dreiging van een aanval op ons land allengs groter werd, zegde Witjens toe dat Lesser en zijn vrouw in geval van nood altijd op hen konden rekenen. Wat velen vreesden, ge-

beurde begin mei 1940. In 1943 zorgde de ondergrondse er voor dat het vier jaar oude dochtertje, Leonie Lesser, bij de familie Witjens op Het Eiland van Nederhemert terecht kwam. Samen met een ander Joods meisje, Naomi Kahn, werd Leonie veilig door de oorlog geloodst. Dat zij uit Amsterdam weg kon komen, is te danken aan Walter Süskind. Hij hield zich in de Hollandsche Schouwburg in opdracht van de Joodse Raad bezig met allerlei administratieve werkzaamheden. Daar waar mogelijk verhinderde Süskind dat Joodse mensen naar de Duitse gevangenkampen werden getransporteerd. Dankzij hem hebben ongeveer 600 kinderen, waaronder Leonie Lesser, de oorlog

Wat velen vreesden, gebeurde begin mei 1940. kunnen overleven. Ter ere van hem werd een Nederlandse film gemaakt. Deze ging in januari 2012 onder de titel ‘Süskind’ in prémiere.

Naar ‘Het Eiland’ Trees Blom vertelt dat de kinderen tot 12 jaar in de Hollandsche Schouwburg, ook wel Joods Theater genoemd, werden gescheiden van hun ouders. De kinderen werden ondergebracht in de al voor de oorlog bestaande Joodse crèche aan de overzijde van de straat. Iedere keer als er een tram stopte om passagiers in en uit te laten, kon de SS-er, die voor de schouwburg op wacht stond, niet zien dat er iemand van een studentenverzetsgroep één of twee kinderen aan de hand meenam en er voor zorgde dat ze op een onderduikadres terecht kwamen.

Leonie Lesser kwam zodoende bij de familie Witjens terecht.

Om veiligheidsreden werd Leonie, aldus Trees Blom, Lonneke Lessen genoemd. Het andere Joods meisje, waarvan de vader na een verzetsdaad was opgepakt, werd Dieneke Marsink genoemd.

De familie Witjens woonde aanvankelijk in Den Haag. Daar werd hun woning in 1940 bij een bombardement verwoest.Via de familie Van Wassenaer kwamen Willem en zijn vrouw Nettie in het pand Kasteellaan 15 in Nederhemert-Zuid terecht.

Aan mensen, die er naar vroegen, vertelden de Witjens dat Lonneke, een weeskind was dat haar ouders bij het Rotterdamse bombardement had verloren. Willem Witjens was een verdienstelijke kunstschilder. Eenmaal goed thuis op Het Eiland viel zijn oog op het waarschijnlijk oorspronkelijke brouwhuis van de verloren gegane Abdij Bern. Hij kocht dit in 1941 en ging aan de slag om het in oude glorie te herstellen. Willem Witjens was, volgens Trees Blom, zeer handig. Zo had hij bijvoorbeeld naast zijn huis een veldsmidse waarmee hij muurankers en dergelijke maakte. In november 1944 kregen de eilandbewoners opdracht om te evacueren. Eigenlijk moesten ze naar Friesland maar Witjens ging met ‘zijn gezin’ naar Zuilichem. Daar wachtten zij op de bevrijding. Toen deze daar was, bleek het schitterend gerestaureerd huis van Witjens op de muren na vernield te zijn. Hij ging rap weer aan de slag en in 1949 kon hij het samen met Nettie en dochter Tessa betrekken. Als door een wonder overleefden de ouders en meerdere familieleden van Leonie Lesser de oorlog. Leonie volgde een tolkenopleiding en ging vervolgens in Brussel werken.

De Joodse ondergedoken meisjes Leonie Lesser en Naomi Kahn voor de woning aan de Kasteellaan in Nederhemert, waar Witjens tijdens de oorlog in woonde. Repro: Cor de Kock

|7

Aan het woord Aalst

Mijn vader is vreselijk geslagen in kamp Amersfoort ‘Ik kom uit een groot gezin. Toen de oorlog begon waren we met z’n zessen. In 1944 is mijn jongste zusje geboren. Mijn vader was gedeeltelijk invalide.

Hij verdiende de kost met het leveren van haring aan de arbeiders op de steenfabriek. Daar fietste hij rond lunchtijd naar toe, met een emmertje vis aan het stuur.

Later kwam er een karretje achter de fiets en kon hij wat meer producten aan de man brengen, groenten en fruit. We waren tamelijk arm.

Maar toch, honger hebben we niet gehad. Af en toe bracht vader suikerbieten mee. Die kookte moeder en dan aten we suikerbietenstroop op brood. Of, als er geslacht was, reuzel, met een beetje suiker, dat vonden we lekker. Soms bracht hij een potje zure haring mee. Dan kregen we allemaal een heel klein stukje en daar deed je dan vier boterhammen mee!

Door: Henk Fonteyn

We waren in die laatste oorlogswinter aan alle kanten omgeven door de Duitsers. Ze waren overal rondom ons ingekwartierd. Drie soldaten liepen elke avond bij ons langs, op weg naar hun legering in de openbare school. Aardige mannen. Mijn moeder maakte wel eens een praatje en op een avond nodigde ze hen binnen voor een kopje koffie. En ik weet nog zo goed: een van die mannen zag mijn kleine broertje en begon zo hartverscheurend te snikken! Sindsdien kwam hij elke avond en dan mocht mijn broertje even bij hem op schoot zitten en dan knuffelden die twee even. Hij had zelf ook zo’n kleine jongen thuis. Ja, het was voor die jongens ook heel erg!

8|

Het verhaal van Celia Celia van Veen, geboren 01-06-1938 in Aalst

Op een dag in 1944 werd mijn vader gearresteerd! Hij had een schaap gekocht en geslacht.

Alles in het geheim, wij wisten van niets. De Duitsers kwamen erachter. Mijn vader ontkende het niet, maar verdedigde zich door erop te wijzen dat hij een groot aantal monden te voeden had. Misschien was hij daar wel mee weggekomen, maar het schaap bleek gestolen. Mijn vader kon niet bewijzen dat hij het wel betaald had, want dat ging toen met handjeklap. Toen is hij in kamp Vught terechtgekomen en kort daarna naar kamp Amersfoort overgebracht. Daar heeft hij het heel slecht gehad en is vreselijk geslagen.

Dat hoorden wij van de advocaat die mijn moeder in de arm genomen had. Moeder was niet bang. Eerst was ze naar het gemeentehuis gegaan, maar daar zeiden ze dat ze de Hitlergroet moest brengen en dat weigerde ze.

Vader kreeg vervolgens bloeddiarree. Daar ga je beslist aan dood zonder medicijnen en goede voeding. De advocaat heeft toen pillen het kamp in weten te smokkelen. Al met al is hij wel drie maanden weggeweest. Dat hij er uiteindelijk levend uit gekomen is, dat was een wonder!’

Aan het woord Brakel

Mijn zeven jaar oudere broer was spastisch, hij kon niet lopen en had geen controle over zijn armen en handen.

Daarom kon hij ook niet schrijven, maar hij had een helder verstand. Een paar keer per week kwam een juffrouw van school hem rekenen en lezen leren. Dan zat ik er ook bij en leerde mee.

We konden heel goed met elkaar opschieten en deden vaak spelletjes samen. Niet dat we zoveel spelletjes hadden, alleen een dambord en dominostenen. Als hij dan aan zet was, rolde zo’n steen al gauw op de grond. Maar hij was bijna altijd vrolijk.

In 1944 kregen we inkwartiering. Drie Duitse soldaten. Ze sliepen op de achterzolder, daar hadden ze hun strozakken gelegd. Mijn zusje en ik sliepen op de voorzolder en moesten langs die jongens als we naar beneden gingen. Dat vonden we niet prettig en toen heeft mijn vader onze bedden naar beneden gehaald en sliepen we met z’n vijven in de slaapkamer van mijn ouders. Zij in de bedstee, en dan drie bedden. Er was nog anderhalve meter loopruimte. Maar we vonden het gezellig!

Het waren aardige jongens. Maar één keer hebben we bijna een groot conflict gehad. Achteraf bleek het op een misverstand te berusten. De oudste Duitser zat in de kamer zijn geweer schoon te maken. Dat deed hij gewoon aan tafel. Wij waren ook allemaal binnen. Ineens staat hij op, richt zijn geweer op mijn broer en zegt: ‘In Duitsland schieten ze mensen zoals jij kaputt. Die zijn waardeloos!’ Toen is mijn vader hem ­aangevlogen. ‘As jij mijn zoon doodschiet, schiet ik jou ­kaputt!’ En mijn moeder en wij gillen! Het bleek dat hij alleen maar wilde demonstreren hoe het er in Duitsland aan toe-

de markt ding werd op ij vr be de Na annen en t laken gesp een groot wi en. We n film te zi kregen we ee dat we et over uit, konden er ni t doek da er zomaar ov die mensen Brakel in s wa Dat zagen lopen. rtoond! nog nooit ve

‘45

‘40 /

ging, hij was het daar helemaal niet mee eens. Ze zijn vlak voor de kerst naar het front gegaan. Er was nog een Weihnachtsabend, maar een van die jongens wilde er niet heen. Hij zat in mijn vaders stoel te huilen, hij was bang!

Eerder, op 13 oktober had er een razzia plaats. Het ging om twee mannen die gezocht werden. Er zijn toen een heleboel mannen opgepakt en op de Paardenmarkt bijeengedreven. Dat

“Achteraf blijkt dat die mannen hun leven te danken hebben aan een dorpsgenoot die NSB’er was.” was akelig hoor, die dreigende stilte die in de straten hing.

Achteraf blijkt dat die mannen hun leven te danken hebben aan een dorpsgenoot die NSB’er was. De Duitsers dreigden gegijzelden neer te schieten als de gezochte personen zich niet meldden. Toen heeft hij gepleit voor die mannen en gezegd dat die twee gezochten allang weg waren! Die man mochten we wel dankbaar zijn!

Door: Henk Fonteyn

In Duitsland schieten ze zulke mensen kaputt!

Het verhaal van Joke – Johanna Hendria – van Wijgeren, Geboren op 22 april 1933 in Brakel

|9

Aan het woord Bruchem

Mijn eerste kop echte koffie na de oorlog smaakte me niet!

‘Als opgroeiende jongen ben ik in de oorlog qua voeding niet echt tekort gekomen. Wel werden bepaalde producten schaars. Tabak bijvoorbeeld, en dat in een tijd dat je als jongen na de lagere school al snel met een sigaretje in de mond liep. Veel mensen begonnen zelf tabak te verbouwen, iets dat trouwens ook voor de oorlog wel gedaan werd.

Het verhaal van Gerrit Marius Verkuil Geboren 26 november 1929 in Bruchem

De laatste oorlogsmaanden was het vanwege de beschietingen niet meer mogelijk om het land te bewerken. De oogst van 1944 hadden we nog op tijd binnen kunnen halen.

Maar voor mij was bevrijdingsdag niet echt feest... Mijn vader moest naar Bommel en dus moest Gerritje al ’s morgens vroeg het land op om te ploegen. Kort daarop begon ook de school weer, dus was het met mijn vrijheid helemaal gedaan!

Maar nu zonder gekheid: ik heb van de bevrijding een vieze smaak in mijn mond overgehouden.

Door: Henk Fonteyn

Gedroogde tabaksbladeren

10 |

Tabaksbladeren die rijp waren, werden van de plant gehaald, aan ijzerdraad geregen en in de schuur opgehangen om te drogen. Daarna, als ze bruin waren, met een scherp mesje fijnsnijden en rollen maar. Handige lui wisten er zelfs sigaren van te maken. Maar veel bijzonders was het niet.

Toen koffie nauwelijks meer te krijgen was, brandden we erwten, gerst en andere granen. Dat mengsel werd dan gemalen in zo’n oude handkoffiemolen en zo kreeg je koffiesurrogaat. Mij smaakte die surrogaat wel. Toen ik na de bevrijding mijn eerste kopje echte koffie dronk, vond ik er niks aan...!

We hadden geluk dat de oorlog in mei ’45 afgelopen was, want anders hadden we het jaar daarop niet kunnen oogsten.

Ik heb van de bevrijding een vieze smaak in mijn mond overgehouden Ineens doken er allerlei pseudo-verzetshelden op, in zo’n blauwe overall met een armband met de Nederlandse Leeuw erop. Ik wist niet dat er zoveel bij de Ondergrondse hadden gezeten! En die hielden zich dan bezig met het oppakken, kaalscheren en in optocht door de stad voeren van zogenoemde ‘moffenmeiden’. Natuurlijk, daar zaten wel sletten tussen. Maar ik kende ook meisjes die werkelijk van zo’n Duitse jongen hielden. En er waren er die hun Hollandse vrijer de bons hadden gegeven, zoals dat gebeuren kan. Die knapen zagen nu hun kans schoon om wraak te nemen. Wat een helden! Ik vond het een smerige rotstreek!’

Aan het woord Nederhemert

Ik hield een dagboek bij De oorlog begon voor ons pas echt in 1944.

Mijn moeder kon niet lopen, al sinds mijn ­geboorte. Ze kon niet eens met mij in de kinderwagen naar haar moeder wandelen. Mijn ouders sliepen destijds in een slaapkamer beneden, ­omdat mijn moeder niet meer naar boven kon.

Het verhaal van Dina Antonia Bodmer, geboren op 9 oktober 1927 in Well/ Ammerzoden

In die tijd heb ik besloten om een aantal ervaringen op te schrijven in een schriftje. Een echt dagboek had ik niet. Het begon met de aanval door twee Engelse jagers op de schepen, die in Nederhemert hoopten in alle rust het einde van de oorlog af te kunnen wachten. Die aanvallen herhaalden zich in de dagen daarna. Er zijn meerdere schippers gewond geraakt. Ook veel dijkbewoners besloten veiligheidshalve hun huizen te verlaten en bij familie en kennissen in het dorp bescherming te zoeken.

In 1944 namen de Engelsen Heusden in.

Wij hadden gehoopt dat ze verder zouden komen, maar de Maas lag ertussen. Wij kregen toen weer inkwartiering van Duitse soldaten, maar dat was heel ander volk. Er waren aardige mannen onder. Ik weet nog dat ik onze geiten ging voeren en dat een van die jongens buiten stond te huilen. Hij was amper achttien. Hij kwam uit Oostenrijk en verlangde naar zijn moeder. Ik heb hem toen zo goed en zo kwaad als het ging een beetje getroost. Een van die mannen zat ook met een zender aan de keukentafel, hij had de vuurleiding van het grote geschutsstuk dat twee huizen achter het onze stond. Wij

hadden toen nog geen ­ervaring met vallende granaten, hoewel ze met hun klagend gehuil ons al dagen lang de rug deden intrekken. Op die dag hebben de Engelsen vanuit Heusden meer dan tachtig granaten op ons huis afgevuurd, die allemaal daar achter terechtgekomen zijn. Mijn moeder en ik zaten in de kelder, mijn vader stond achter het huis. Het huis is niet een keer geraakt, we zijn wonderlijk bewaard.

Ik heb mijn dagboek afgesloten met een vers uit het mooie vaderlandse lied

‘Kent gij het land, der zee ontrukt’: O Nederland, gezegend land, klein stipje op de wereldkaart.

Behoed’ u steeds des Heeren hand en blijf der vad’ren voorbeeld waard.

Dan rijst voor u het schoonst verschiet, want God verlaat de Zijnen niet.

Door: Henk Fonteyn

In de loop van 1944 kwam er een SS’er, die mijn moeder beval het bed netjes op te schudden, want hij wilde daar slapen. Dat was een verschrikkelijke tijd. De SS’ers zaten in de woonkamer, en wij in de keuken. Ze hadden een zender en daarmee zonden ze anderhalve dag uit. Langer was te gevaarlijk, want dan konden de Engelsen de zender peilen en zou er geschoten worden. Niet dat ik op dat moment besefte hoeveel risico we liepen, hoor.

| 11

Aan het woord KERKWIJK

Ook in Kerkwijk dramatische oorlogsgebeurtenissen Omdat Kerkwijk gunstig lag met betrekking tot het Maasfront speelde deze plaats vanaf september 1944 tot aan de bevrijding een belangrijke rol bij de ravitaillering en de geneeskundige zorg van de militairen. Helaas hadden er ook in deze kern, min of meer in het midden van de Bommelerwaard, tragische gebeurtenissen plaats. Eén er van was de lynchpartij als gevolg waarvan drie mannen het leven verloren.

Door: Gerrit Verkuil

Toen de opmars van de geallieerden in het Noorden van Brabant tot ­stilstand was gekomen werd Zaltbommel op 6 september 1944 geëvacueerd. De Duitse Wehrmacht wilde de handen vrij hebben om van de stad een verdedigingsveste te maken. Om een beter schootsveld te verkrijgen werden om Bommel tot over een afstand van circa twee kilometer ondermeer veel bomen gekapt evenals tankgrachten en eenmansputjes gegraven. Voor dat zware handwerk was mankracht nodig.

12 |

Omdat vrijwel niemand zich hiervoor vrijwillig aanmeldde gingen in Zaltbommel ingekwartierde SS’ers op mensenjacht. Zo ook op 20 september 1944. Via Bruchem, waar ‘de jachtgroep’ met daarin enkele ­meedogenloze Oekraïense SS-vrijwilligers, praktisch overal bot ving, ­belandde het groepje tuig in Kerkwijk in het achterhuis van een grote boerderij. Deze is al lang gesloopt maar stond op een terp vlakbij het complex waar tot aan de gemeentelijke herindeling het gemeentehuis was. Wat er precies is gebeurd is niet helemaal duidelijk maar een feit is dat de SS’ers drie mannen t.w. W. van Leeuwen, J. Louwerse en H. Werner van de hooizolder hebben gehaald. Het trio werd afgevoerd en ter hoogte van het voetbalveld op een zeer gewelddadige wijze geliquideerd.

Mislukking Een andere dramatische gebeurtenis in Kerkwijk was het mislukte bombardement, dat op vrijdag 5 januari 1945 plaats vond. Dat werd uitgevoerd door een squadron Nederlandse gevechtsvliegers, bestaande uit twaalf Spitfires. Omdat de Duitsers de artilleriestelling, waar de vliegers het op gemunt hadden, kort tevoren hadden verplaatst werden noch het

geschut noch Duitse soldaten getroffen. Wel verloren acht burgers het leven. Niet direct door de bommen maar omdat een schuurtje met daarin 75 zware Duitse brisantgranaten als gevolg van brand ontplofte. De gewonden werden iets verder op naar het Duitse noodhospitaal gebracht. Dat was in de grote herenboerderij bij de familie Van der Schans gevestigd. Op het dak daarvan was een groot rood kruis aangebracht. De begrafenis van de slachtoffers had plaats op maandag 8 januari.

De winterse weersomstandigheden met vorst en zware sneeuwstormen waren zo slecht dat de Ammerzodense pastoor, die elders in de Bommelerwaard was geëvacueerd, niet naar Kerkwijk kon komen om zijn dode plaatsgenoten de laatste eer te bewijzen. Zijn taak werd overgenomen door dominee Brasser uit Bruchem. De eredienst had plaats in het achterhuis van de boerderij van de familie Dingemans. Een week later moesten ook de inwoners van Kerkwijk, Bruchem en Delwijnen evacueren. Eigenlijk dienden ze de Bommelerwaard te verlaten. Velen van hen vonden echter onderdak in de West-Bommelerwaard.

Daar was het betrekkelijk rustig. Tijdens hun

KERKWIJK ‘40-‘45

afwezigheid brandde de bakkerij van de familie Bragt af. In de bedrijfsruimte konden de Duitse frontsoldaten, die vervuild uit de loopgraven en eenmansputjes aan het Maasfront kwamen om een paar dagen in Kerkwijk en andere binnendorpen uit te rusten, zich in grote kuipen vol warm water wassen. Ondertussen werden hun uniformen aan rails in de hete oven gehangen met als doel de vele luizen te doden. Op zekere dag werd de ovenhitte zo intens dat de woning met de bakkerij van Bragt tot de grond toe afbrandde.

De woning van rietdekker Thies Oomen in Kerkwijk werd als gevolg van een bombardement totaal vernield. Deze stond links naast de boerderij aan de Achterstraat, die eertijds bewoond werd door de familie Dingemans.

Rijk van Rijnsbergen (88 jaar) was 13 jaar toen de oorlog begon. Zijn ouders hadden destijds een café aan de Aalderwijksestraat in Kerkwijk naast de toenmalige bakkerij.

Rijk vertelt dat er regelmatig Duitsers in het café waren.

De Duitse soldaten lagen verderop gelegerd aan de Maas.

Zij kwamen naar het café om uit te rusten. In het cafe was een soort opkamer met schuifdeuren, waar de soldaten sliepen. De ouders van Rijk hadden hierin geen keuze, ze waren verplicht om de soldaten binnen te laten. De kinderen hadden bijna geen contact met de soldaten, zij bleven in het woonhuis. Rijk kan zich nog wel herinneren dat de meeste soldaten niet blij waren met de oorlog. Hij kan de woorden: “wir haben den Krieg nicht gewollt” zo terughalen. Voor deze soldaten waren ze ook niet bang, er werd destijds niet gepatrouilleerd in het dorp. Rijk kan het zich in ieder geval niet herinneren.

Men was wel bang voor de SS’ers die regelmatig razzia’s hielden op zoek naar arbeiders.

Rijk weet ook nog dat ze met een groep jonge mannen gedwongen werden om in Bruchem bij d’n Tol en in Well aan de Achterdijk eenmansputten te graven zodat de soldaten daarin konden schuilen.

In januari ’45 waren de meeste mensen geëvacueerd uit Kerkwijk. Het was te gevaarlijk om in Kerkwijk te blijven. Zo ook het gezin van Rijk. In eerste instantie vertrokken ze naar Gameren, maar daar moesten ze ook weer weg en zijn vervolgens naar Rossum gegaan. Ze konden daar terecht bij familie. Tijdens deze periode vond er een grote brand plaats in de bakkerij. De Duitsers hadden daar een keuken ingericht om te koken voor hun soldaten. In de bakkerij werden ook de uniformen van Duitse soldaten ontluisd. Het verhaal gaat dat door deze werkzaamheden de brand is ontstaan. Na de oorlog is de bakkerij herbouwd.

Toen het gezin na de oorlog weer terug kwam in Kerkwijk was het dorp nagenoeg ongedeerd gebleven.

Door: Angela de Weert

Deze herenboerderij, waarin tegenwoordig het luxe Bed en Breakfast ‘Het Paradijs’ is gevestigd, werd in de laatste maanden van de oorlog door de Duitse Wehrmacht gebruikt als hospitaal.

| 13

Aan het woord Zuilichem

‘Zuilichem had weinig geluk met zijn Kerktorens’ “Ja, wat zie je? Een grote stofwolk, meer niet. Het zaakje zakt gewoon in elkaar. We wisten dat de Duitsers de kerk gingen opblazen. Iedereen kon zich op tijd in veiligheid brengen.” Jan van Brakel ziet als elfjarige jongen de hervormde kerk van Zuilichem aan de Waaldijk de lucht in gaan.

Er blijft weinig over.

Door: Piet van Asseldonk

Ook het huis van aannemer Van Horssen en de openbare school liggen in puin. De Duitsers vernielen in het voorjaar van 1945 véél kerken in de Bommelerwaard, bang als ze zijn dat de oprukkende geallieerden de kerktorens als uitkijktorens zullen benutten.

14 |

Als actief lid van de Historische Werkgroep ‘Vier Heerlijkheden’ weet Jan van Brakel: “Zuilichem heeft nooit veel geluk gehad met zijn kerktorens. De hervormde kerk hád aanvankelijk niet eens een toren. Daar was geen geld voor. In 1790 kwam die toren er toch. Lang konden de Zuilichemmers er niet van genieten. Bij een brand in 1886 gingen een deel van de kerk en de complete toren verloren De kerk werd snel herbouwd, maar zonder toren. Die herrees een paar jaar later alsnog. In de oorlogsjaren ging het net zo. De Duitsers verwoestten kerk en toren op 20 april 1945. Meteen na de oorlog volgde herbouw. In 1949 ging de nieuwe kerk open. Maar opnieuw zonder toren. De (derde) Zuilichemse kerktoren kwam er pas vijf jaar later (1954).”

Daags nadat Jan van Brakel op 9 mei 1944 zeven jaar wordt, breekt de oorlog uit. Jan woont met zijn vader, moeder, twee broers en twee zussen op een buitendijkse boerderij. Hij is de

jongste en op het moment - een kwieke tachtiger - nog als enige van het gezin in leven. De boerderij is ook weg; gesloopt vanwege de dijkverzwaring in de jaren zeventig. ­Tegenwoordig zit er het baggerbedrijf Van Oord. Jan van ­Brakel weet ook nog dat de steenfabriek, gelegen op 300 ­meter afstand van de ouderlijke boerderij, werd opgeblazen: “De Duitsers wilden van Zuilichem tot Zaltbommel een vrij

moest de voorkamer worden opgeknapt. Hij kwam niets tekort. Elke middag kreeg hij zelfs dames op bezoek; ook uit het dorp. Daar is zogezegd nog wel wat van overgeschoten. Namen zal ik maar niet noemen.”

‘40 /‘4

5

Jan van Brakel (81)

Na de bevrijding gaat Jan van Brakel naar de MULO in Aalst. Als administrateur werkt hij ruim veertig jaar bij de PTT. Door zijn huwelijk met Jacoba van Os in 1959 komt hij in Ande l terecht. Daar woont hij nog steeds, maar zijn hart ligt in de Bommelerwaar d waarvan hij de (oorlogs)geschiedeni s nauwgezet en met passie in kaart brengt.

Aan het begin van de oorlog krijgen de school­ kinderen, onder wie Jan, een soort rampenoefening. Ze leren om tijdens luchtgevechten boven het dorp, waarbij granaatscherven van de luchtafweer rondvliegen, na het fluitje van de meester meteen plat onder de schoolbanken te duiken. In het laatste oorlogsjaar komt er van schoolgaan nauwelijks iets ­terecht. Het schoolgebouw wordt door de Duitsers gevorderd. Jan van Brakel vindt het niet echt erg: “Ik verveelde me niet, trok rond met vrienden. Er was met al die Duitsers en evacuees altijd wel wat te beleven. Er gebeurden ook erge dingen. In Zuilichem zaten mensen in het verzet en vielen er doden, maar als jonge jongen besefte je de ernst daarvan ­later pas.”

uitzicht hebben. Daarom ging de steenfabriek de lucht in. In de uiterwaarden werden ook alle heggen, bomen en struiken gekapt. Onze boerderij op de dijk hoefde niet weg.”

Tijdens de oorlogsjaren is het aanvankelijk ook in Zuilichem betrekkelijk rustig. Tegen het einde van de oorlog wordt dat met de Maas als frontgebied anders. Op de boerderij van de ­familie Van Brakel is het een komen en gaan van ingekwar-

De Duitsers wilden van ­Zuilichem tot Zaltbommel een vrij uitzicht hebben. tierde Duitsers en evacuees. Jan van Brakel: “Rond Kerstmis 1944 zagen we veel militaire colonnes over de dijk trekken.

De Heemstrabaan was er toen nog niet. Bij ons op de boerderij waren toen wel 50 Duitsers. Ze lagen gewoon kris kras door elkaar in de kamer en zorgden voor zichzelf. Het waren wel vuilakken. Ze kwamen weken niet uit de kleren en zaten vol luizen; van die grote, platte luizen. Mijn vader stond doodsangsten uit omdat de Duitsers vlakbij het hooi hun kachels letterlijk gloeiend heet stookten. Goed herinner ik me dat op een gegeven moment de commandant van de Feldgendarmerie – de Duitse politie – bij ons werd ingekwartierd. Voor hem

| 15

Aan het woord Delwijnen

Door: Joost Vos

WOII 1940-1945, van mijn 8ste tot mijn 13de jaar WOII 1940-1945, van mijn achtste tot mijn dertiende jaar.

Toen op de ochtend van de tiende mei 1940 drommen Duitse vliegtuigen van oost naar west vlogen, stonden heel veel mensen van ons dorp aan de pomp in Delwijnen. Daarbij merkte ik, als korte broekknaapje, dat zij op een wat angstige wijze met elkaar spraken. Ze hadden het over al die bommenwerpers die op weg waren naar Engeland om daar te gaan bombarderen. Ik was toen nog maar acht jaar oud. Maar aan de verhalen die ik hoorde (en die waren eigenlijk niet voor de oren van kleine kinderen bestemd) kon ik wel begrijpen dat er iets heel ergs aan de hand was.

Geen radio in huis In het eerste gedeelte van de jaren veertig merkten we in ons dorp niet zo heel veel van de oorlog. We kregen wel te maken met ‘Verordnungen’, bonkaarten en andere rantsoeneringen van levensbehoeften. Ook mochten we geen radiotoestel meer in huis hebben om naar Radio Oranje te luisteren. Maar we hadden stiekem wel een radio in huis. Deze verstopten we na een nieuwsuitzending weer veilig in de hooischuur. Hier had mijn vader ook een onderkomen gemaakt voor een onderduiker die zich had onttrokken aan de ‘Arbeitseinsatz’. Het was in de loop van 1944 dat het in ons dorp drukker werd met de Duitse militaire bewegingen. De Duitsers werden in die tijd door onze bevrijders teruggedrongen tot boven de Maas. Ons dorp werd volgestouwd met soldaten waarvoor onderdak werd gevorderd.

Het was in het verloop van 1944 dat het in ons dorp drukker werd met de Duitse militaire bewegingen.

Inkwartiering in de goeikamer

16 |

Zo werd ‘ons goeikamer’ het kantoor en werkruimte voor een ‘Feldwebel’. Die had wel wat meer te zeggen dan een gewone soldaat, en hij was ook wel eens ten gunste van ons aanwezig.

Zo waren er op een bepaald moment enkele Duitsers in één van de weilanden waar onze paarden liepen. Zij wilden enkele paarden meenemen voor goederentransporten. Het was dan altijd maar de vraag of die paarden ooit zouden terug komen.

Mijn vader deed zijn beklag bij ‘der Feldwebel’ en kon de

Evacuatie en de tyfus In het prille begin van 1945 moesten we ons dorp verlaten vanwege de evacuatieverplichting.

Gelukkig konden wij terecht bij onze familie in Zaltbommel waar we met de luchtbandenwagen met levensbehoeften, een paard, een paar koeien en varkens onderdak vonden aan de Steenweg.

Juist in die tijd was ook de tyfus uitgebroken.

Mijn vader en ik werden daarmee besmet zodat we, vervoerd op een bolderwagen met wat stro, in de als tyfusbarak ingerichte school in Brakel terecht kwamen. Na weken met hoge koorts werden we na enkele maanden beter verklaard.

Op 19 april, de verjaardag van mijn moeder, zijn we in een koets door Ad Spiering uit Zaltbommel weer netjes thuis gebracht.

paarden door zijn toedoen behouden. Op zekere ochtend werd er door de Duitsers een varken uit ons varkenshok gehaald.

Het beest werd geslacht om als voedsel te dienen voor de soldaten. Weer zorgde die ‘Feldwebel’ ervoor dat wij als gezin en familie de helft van het varken kregen.

Bommen en granaten Op een keer werd er een kanon opgesteld vlakbij ons huis. Dat kanon zou een gebied ten zuiden van de Maas kunnen beschieten. Maar dat geschut stond zodanig gericht dat de af te schieten granaten tussen ons woonhuis en de vee/hooischuur zouden doorgaan met alle eventuele gevolgen van dien. Daarom zouden mijn broer en ik de nachten doorbrengen in de boerderij van mijn tante aan de andere zijde van het dorp waar nog een twaalftal mensen de nacht doorbracht op het stro op de deel in het achterhuis.

Dorp in rouw Het was in september 1944, toen we nog niet waren geëvacueerd, toen mijn broer en ik ’s morgens heel vroeg wakker werden door het gekrijs, gegil en gehuil van onze buurvrouw en haar gezinsleden. Haar zoon Wim van Leeuwen, onze buurjongen, was met nog twee anderen, Werner en Louwerse, in Kerkwijk dood aangetroffen door een terreuractie van de Duitsers. Dit voorval dompelde ons gehele dorp in smartelijke rouw.

Hoeven met jute zakken Het was in de oudejaarsnacht van ’44-’45 dat mijn vader met paard en wagen, in opdracht van de Duitsers, goederen moest vervoeren van Nederhemert naar Hedel. Hierbij moest hij het paard voorzien van jute zakken aan zijn hoeven zodat de Engelsen die aan de overkant van de Maas lagen, niets van het transport zouden merken en hem niet zouden beschieten.

Delwijnen jaren veertig. De Eng 3, geboortehuis van Joost A. Vos

| 17

Aan het woord Poederoijen

Adrianus van Zee, Poederoijens verzetstrijder Adrianus (verzetsnaam “Jan”) van Zee geboren op 14 september 1917 was de zoon van smid Adrianus van Zee en Gerritje van Ooijen uit Poederoijen. Adrianus woonde in Geldermalsen en was evenals zijn vader ook smid van beroep. Hij woonde in Geldermalsen omdat hij werkte bij zijn broer Jan. Die had daar een smederij annex fietsenmakerij Adrianus van Zee

Door: Koos Tromp

den en zetten zij onderduikers uit noord Nederland van Poederoijen per roeiboot over naar Veen. Door verraad kwam de groep ten slotte ten val.

18 |

Adrianus maakte tijdens de oorlog deel uit van een Veense verzetsgroep. In deze verzetsgroep zaten mannen die uit volle overtuiging de strijd aangingen en daarvoor alles op het spel zetten. De Veense verzetsgroep bestond uit Wim Colet, Kees Hazeleger, Gert Tameris en Cor van Ballegooijen. De groep stond onder leiding van Huib van der Maaden. Het feit dat Jan bij een Veense verzetsgroep verzeild was geraakt had te maken met zijn vriendin Ina Hazeleger die uit dat dorp afkomstig was. Kees Hazeleger, zijn toekomstige zwager, maakte deel uit van deze verzetsgroep. Veel van hun verzetswerk is niet bekend. Wel hielpen ze onder andere een Engelse piloot toen hij in vijandelijk gebied terecht kwam. Ook werkten zij mee aan de ontsnapping van enkele Zaltbommelse jo-

De verzetsgroep had namelijk een gedeserteerde Duitse jongen in de groep opgenomen. Echter nadat het Land van Heusden en Altena door het Ardennenoffensief weer volstroomde met Duitse soldaten, voegde hij zich weer bij zijn Duitse kameraden. Rond de kerstdagen van 1944 werden de verzetsstrijders na verraad door die gedeserteerde Duitse jongen, met groots machtsvertoon één voor één opgepakt. Adrianus sliep ten tijde van de overval op zolder in het huis van Kees Hazeleger. Beiden werden opgepakt en in hun ondergoed per keukenwagen weggevoerd. Het verhaal gaat dat zij later aan elkaar geketend te voet zijn weggevoerd naar Zaltbommel en daar op transport gesteld zijn naar Utrecht om uiteindelijk in de gevangenis aan het Wolvenplein te belanden. Adrianus werd verhoord door de Utrechtse SD. Hij werd daar brutaal in elkaar geslagen. Ook zijn broer Gerrit van Zee zat voor verhoor opgesloten in hetzelfde SD gebouw.

Op de Veluwe bij de Woeste Hoeve werd in de nacht van 6 op 7 maart 1945 een aanslag gepleegd op een hoge Duitse officier, Rauter geheten. Deze raakte daarbij zwaar gewond. Direct daarop werden door de Duitsers represaille maatregelen genomen. Uit de gevangenis in Utrecht werden onder andere

Nog jaarlijks wordt op fort De Bilt een herdenking gehouden bij het voor de omgebrachte verzetslieden opgerichte monument. Het beeld staat symbool voor het gezin dat niet meer compleet is. De lauwerkrans in de hand van de vrouw is een teken van rouw.

De herbegrafenis in Poederoijen waar de baar voorafgegaan wordt door kameraden uit het toenmalig verzet

zes personen gehaald en voor executie naar fort de Bilt overgebracht. Daar werden zij met lotgenoten opgesloten in een luchtdichte mitrailleur bunker. In die bunker stond een luchtpomp die continue door de gevangenen bediend moest worden om voor verse lucht te zorgen zodat ze niet stikten.

Op de bewuste 8 maart 1945 werden zij uit de bunker gehaald en een voor een voor de drie houten palen op het executie veld gezet en daar gefusilleerd. Behalve Adrianus van Zee ondergingen nog enkele andere gearresteerde verzetslieden uit het land van Heusden en Altena en politieke gevangenen hetzelfde lot. In het totaal werden ruim 200 personen als vergelding neergeschoten.

Na eerst begraven te zijn geweest in Bilthoven, vond op 5 juli 1945 in Poederoijen zijn herbegrafenis plaats.

Op zijn grafzerk, naast de Ned. Herv. Kerk, wordt verwezen naar psalm 118 ver 19. Adriaan van Zee is 27 jaar geworden.

Op de grafzerk die te vinden is aan de noordzijde van de Ned. Herv. Kerk te Poederoijen, wordt verwezen naar psalm 118 ver 19.

“Doet mij de poorten der gerechtigheid open, ik zal daardoor ingaan, ik zal den Heere loven”. (sv) De letters B.S. onder de Rijks Leeuw staan voor de Binnenlandse Strijdkrachten een verzamelnaam voor de verzetsgroepen die tijdens de oorlog vielen onder namen als Orde Dienst, Landelijke Knok Ploegen en de Raad van Verzet.

Het herdenkingsmonument op fort De Bilt

Klankbeeld

Over de dramatische gebeurtenissen die een einde maakten aan het leven van Adriaan van Zee (en vele anderen) Adriaan van Zee, geboren 14-09-1917 te Poederoijen, o­ mgebracht door de Duitsers op Fort De Bilt 8 maart 1945.

Henk Schouten werd geconfronteerd met deze trieste geschiedenis. Hij verdiepte zich daarin met Joop de Zeeuw, neef van Adriaan. Informatie door personen en instanties, interviews, bekende en nieuwe documenten zijn samengebracht in een ­indrukwekkend klankbeeld van ca. 40 minuten.

Dit klankbeeld wordt als nagedachtenis vertoond voor familie, voor degenen die hieraan op enigerlei wijze meewerkten en voor belangstellenden: Locatie : dorpshuis “Podarwic” Burg. Posweg 1 te Poederoijen Datum : 4 mei 2015 – na de gebruikelijke dodenherdenking Toegang : gratis

Fort De Bilt - Herdenkingsmonument Bij de uitgang staat een doos waar u een gift kunt doen voor de Stichting Herdenkingsmonument. Deze Stichting draagt zorgt voor instandhouding van het monument op de executieplaats Fort de Bilt en voor de jaarlijkse herdenking van alle slachtoffers, waaronder Adriaan van Zee.

| 19

Aan het woord Zaltbommel

De Sint-Maartenstoren gered Zeventig jaar geleden, tijdens de laatste maanden van de oorlog, liep de Sint-Maartenstoren groot gevaar te worden opgeblazen. De Duitse Wehrmacht had de gewoonte als de strijdkrachten zich terugtrokken of van plan waren dit te doen om alles te vernietigen waar de vijand voordeel uit zou kunnen putten.

‘40 /‘45 In de Bommelerwaard zijn veel kerktorens, fabrieksschoorstenen en hoog boven de omgeving uitstekende gebouwen, die als uitkijkposten dienst konden doen, met behulp van explosieven vernield. De eeuwenoude monumentale Sint-Maartenstoren is echter behouden gebleven tot grote vreugde van de Bommelaars en vele anderen.

Door: Cees Kooman

In november 1944 brachten de Duitsers een grote lading springstoffen aan in het onderste deel van de toren. Vanaf dat moment liepen toren en kerk gevaar. Een ongelukkige inslag van een artilleriegranaat had de aangebrachte lading tot ontploffing kunnen brengen en in de omgeving van de toren zijn verschillende granaten terechtgekomen. Maar het grootste gevaar was toch een explosie in opdracht van een Duitse legercommandant.

20 |

Velen hebben zich ingespannen om de toren te redden, goede burgers, ‘foute’ bestuurders en zelfs Duitse officieren. De mogelijkheden voor de bezorgde inwoners van Zaltbommel om invloed uit te oefenen waren echter zeer beperkt. De Bommelerwaard was frontgebied en stond onder direct Duits militair bestuur. Dit werd uitgeoefend door de hoogste militaire bevelhebber in de regio. Tot dit bestuur hadden de burgers geen toegang. Zelfs het Duitse burgerlijke bestuur, dat onder leiding stond van Seyss-Inquart, had in de frontgebieden weinig te vertellen.

Vooraanstaande Bommelaars probeerden op een indirecte manier hun doel te bereiken. De student Arthur van Mourik, zoon van de bekende Bommelse bierbrouwer, werd in december 1944

naar de Achterhoek gestuurd om de daar naartoe gevluchte burgemeester Jan Boll te vragen terug te keren naar Zaltbommel.

Boll, die in Duitsland was geboren en opgevoed, en in 1933 lid was geworden van de NSB, had altijd goede contacten gehad met Duitse militairen en zou misschien wel in staat zijn om het militaire bestuur te bewegen de toren niet op te blazen. Boll vroeg en kreeg toestemming om terug te gaan naar Zaltbommel. Zijn pogingen om de legerleiding op andere gedachten te brengen hadden in eerste instantie echter weinig succes.

In april 1945 begon de tijd te dringen. De Duitsers maakten aanstalten om zich uit de Bommelerwaard terug te trekken achter de Waal. In het Oorlogsdagboek van Willem van Lookeren Campagne is te lezen: ‘18 april. Vanmorgen deelt de Ortskdt.

[Majoor von Mühldorfer] mij mee dat de brug morgen opgeblazen wordt en de toren hoogstwaarschijnlijk in 2 of 3 dagen. (…)

De omgeving van de kerktoren wordt ontruimd, allerwegen worden in de stad de glasruiten uitgenomen’.

Op 19 april, om 21.30 uur, belegden Boll en ir. H. Hondius, de waarnemend commissaris van de provincie, een vergadering op het gemeentehuis met twintig vooraanstaande inwoners van Zaltbommel. Boll deelde de vergadering mee dat er een laatste poging zou worden gedaan om het vernietigen van de toren te voorkomen. Hij had samen met Hondius, in overleg met Majoor Von Mühldorfer, de Ortskommandant, en overste Von Busse, een hoofdofficier van de Wehrmacht, een verklaring opgesteld die aan de deelnemers van de vergadering ter ondertekening werd

voorgelegd. Hierin verklaarden de ondertekenaars plechtig dat zij, na kennis te hebben genomen van de argumenten van Boll en Hondius, er volledig garant voor zouden staan, voor zover dat menselijkerwijs mogelijk was, dat de toren door de geallieerden niet als uitkijkpost zou worden benut. De ondertekenaars zouden na de terugtocht van de Duitsers direct met drie man, dag en nacht, de wacht bij de toren betrekken om te verhinderen dat deze toch als waarnemingspost zou worden gebruikt. Door Boll en Hondius werd de verklaring opgestuurd naar de militaire commandant. Majoor Mühlendorfer ondersteunde de actie in een aparte brief.

Op 25 april was er nog steeds geen zekerheid over het behoud van de toren al had Boll goede hoop zoals hij schrijft in een brief aan de ondertekenaars van de verklaring. Het bleef precair tot 5 mei, de datum waarop het Duitse leger capituleerde. Enige tijd daarna werden de explosieven uit de toren verwijderd.

Wie van de hier genoemde spelers de doorslag heeft gegeven bij het redden van de Sint-Maartenstoren is moeilijk te zeggen. Wellicht is het zo geweest dat door een voortdurende actie van velen, Duitse civiele bestuurders, Duitse militairen, Nederlandse nationaalsocialisten en ‘goede’ Nederlandse burgers er tegen het einde van de oorlog een situatie is ontstaan waarin geen besluit meer tot opblazen van de toren is genomen. Van een besluit om niet op te blazen is niets bekend.

Onthulling gedenkplaat 18 april 2015 70 jaar geleden werd de toren gered, in de laatste weken van de oorlog! Om aan dit historische feit aandacht te geven, liet de Stichting Sint Maarten samen met de Historische Kring en Regionaal Archief Rivierenland een gedenkplaat maken waarop staat wat zich op 19 april 1945 heeft afgespeeld.

Iedereen is van harte welkom bij de onthulling van deze gedenkplaat, op 18 april, natuurlijk in onze prachtige kerk. De onthulling van de gedenkplaat vindt plaats na de uitvoering van het Requiem van Mozart.

Vragen?

Heeft u hierover vragen? Neemt u dan contact op met Binnert Heldring, ­Secretaris Stichting Sint Maarten. U bereikt hem op telefoonnummer 0418-513893 of via bp.heldring@xs4all.nl.

Aan het woord Zaltbommel

Een boordkanon op zolder als souvenir van de oorlog

Door: Fred Keser

Vijf jaar Duitse bezetting. ’t Was niet de eerste keer. Ook Spanjaarden en Fransen hebben Nederland geknecht. Steeds weer moest de vrijheid bevochten worden.

Vrijheid, de wens van elk volk en van ieder mens op aarde. Zou dat ooit haalbaar zijn?

Er zijn nog enkele mensen in onze regio die haarfijn kunnen vertellen over die laatste bezetting van 1940-1945. Zoals de kinderen van de van oorsprong Waalwijkse Theo van Rijen, die met zijn vrouw Maria Lombarts in 1927 in Bommel neerstreek, waar Theo was benoemd tot hoofd van de katholieke Sint Josephschool voor jongens.

Aanvankelijk woonden zij op Nieuwstraat 7. Hier kwamen zeven kinderen ter wereld. Daarna betrok het gezin in 1939 een huis aan de Gamerschestraat 50 in Zaltbommel. Daar werden tijdens de oorlog nog drie kinderen geboren. Vader en vooral moeder bereikten een zeer hoge leeftijd en negen kinderen, vijf jongens en vier meisjes, volgen dat voorbeeld. Helaas overleed één zoon. »

v.l.n.r. Henk van Rijen, Ria Teelen-van Rijen en Hans van Rijen (foto Fred Keser)

| 21

Aan het woord Zaltbommel Evacuatie naar Ammerzoden De drie oudsten herinneren zich de gebeurtenissen uit die donkere jaren nog haarscherp. Ria Teelen-van Rijen (86), Henk van Rijen (85) en Hans van Rijen (84) vertellen over hun evacuatie naar Ammerzoden en over het neerstorten van een Engelse bommenwerper. “In september 1944 waren de geallieerden opgerukt tot onder de Maas”, vertelt Henk, “het zou zomaar kunnen dat ook de Bommelerwaard ging vallen.”

Daarom kregen de Bommelaren op 6 september om 11.00 uur het bevel de stad vóór 15.00 uur te verlaten. Iedereen moest de brug over. “Papa besloot anders”, zegt Ria,” we gingen richting Gameren. Hij was van mening: ‘als we over de brug gaan komen we nooit meer thuis.’ Dus gepakt en gezakt met tien kinderen trok het echtpaar richting Gamersedijk. ”Daar werden we teruggestuurd”, weet Hans nog.

“Vervolgens namen we via een andere route, langs de schutskooi (nu pand Woonlinie) over het Waluweweggetje richting Bruchem.” Een deel van het gezin vond onderdak bij de familie Van Rijnsbergen in Kerkwijk. Ria liep met zusje Thea onder begeleiding van Sjaan van Mil, die moeder Van Rijen in de huishouding hielp, door naar Ammerzoden.

De dagen daarop volgde de rest van de familie en vader Theo kreeg het voor elkaar het grote gezin onder te brengen op zes verschillende adressen. Martien en Johan van Hemert, schooljuf Tilleke van Beers, de familie Van Mil, de ouders van Sjaan en Jan de Schoenlapper waren gastvrij. “Z’n echte naam weet ik niet meer”, lacht Henk. “De jongere broers bij de melkboer, ook die naam ben ik vergeten”. Ria vult aan: “ ik zat bij Jan van Dulmen.” Dag in dag uit beschietingen”, zegt Henk. Op 28 oktober moest Ammerzoden evacueren. Dus terug richting Bommel. Het gezin vond in Bruchem tijdelijk onderdak in de school samen met nog twee grote gezinnen. “We waren daar met 18 kinderen!”

Op 20 november kon de familie terug naar Bommel. Ria: “geen water, gas of elektra. Plus een aantal Ammerzodense evacués die bij ons op hun beurt onderdak kregen. Huisraad gestolen, niet door de Duitsers overigens…Eten bij de gaarkeuken halen in de Waterstraat. Iedereen ouder ‘40 /‘45 dan 16 moest daar helpen aardappels schillen en groenten snijden.”

Engelse bommenwerper neergestort Dan wordt het 1 januari 1945. ’t Was prachtig zonnig weer. Hans: “de hele dag waren er geallieerde vliegtuigen in de lucht. Rond half drie, we waren aan het schaatsen, werden er bommen in de buurt bij de brug afgeworpen. De brug was kennelijk doel.” Eén bommenwerper werd door het Duitse afweergeschut getroffen; het toestel stortte achter de scheepswerf neer, waarbij Piloot Alfred Stewart Smith om het leven kwam. Henk: “na de bevrijding lag het wrak er nog steeds en wij als jonge jongens waren nieuwsgierig.” “We hebben het boordkanon er uit gehaald en mochten dat tijdelijk stallen bij aannemer Jas van Haaften, die aan de Havendijk een werkschuur had”, weet Hans nog precies. “Later hebben we het kanon op een fustenkar, die we bij slijter Van Achterberg mochten lenen, naar huis gebracht. Vader en moeder natuurlijk blij…We hebben het op zolder toegevoegd aan ons oorlogsmuseum, waar we ook al helmen en bajonetten hadden liggen.” “ Later is onze verzameling naar het museum verhuisd, ” weet Henk nog. “Och we kunnen nog uren vertellen,” zegt Ria, “het waren vaak bange tijden.

Wij hebben het overleefd en dat was helaas niet voor iedereen weggelegd…”

22 |

Grafsteen van Alfred Stewart Smith op de algemene begraafplaats aan de Bossche poort (foto Fred Keser)

Evenement / Lezing

Lezing:

De lezing begint om 14.00 uur.

Toegang is gratis en aanmelden is niet nodig.

De Bommelerwaard in de Tweede

­Wereldoorlog

Op zaterdag 25 april om 14:00 uur organiseert de Historische Kring Bommelerwaard een lezing over de Bommelerwaard in de Tweede Wereldoorlog.

In de Gasthuiskapel in Zaltbommel staat Gerrit Verkuil stil bij het feit dat het dit jaar 70 jaar geleden is dat de Bommelerwaard werd bevrijd.

Aan de hand van dia’s vertelt hij u over het dagelijkse leven in de jaren 1940-1945 in het gebied tussen de Maas en de Waal.

| 23

Evenement / Expositie

Expositie ’n Bont Palet: Feest van de Vrijheid We vieren 70 jaar bevrijding in mei 2015. Iets om bij stil te staan want vrijheid is een groot goed. De kunstenaars van Atelier ’n Bont Palet van Dagcentrum de Harmonika (van Zorggroep ’s Heeren Loo) zijn uitgenodigd om een expositie rond het thema “Vrijheid“ te maken.

Hoe kan je vrijheid uitbeelden in een schilderij? Daar moest flink over nagedacht worden. De mensen van ’n Bont Palet koppelen vrijheid direct aan de Tweede Wereldoorlog want eerst komt de dodenherdenking en dan volgt Bevrijdingsdag. Eerst waren we onvrij en toen waren we vrij en vierden we feest. Een heel groot feest.

De bezettingstijd en vrijheid worden op een bijzondere manier verwoord en geschilderd. Anne Zandee schildert ‘De zwaaimolen van de vrijheid’ want mensen gingen in de zwaaimolen omdat ze zo blij zijn. Ze maken een feestje met drinken en muziek en ze dansen.

Ook is er een schilderij en verhaal van Anne Frank, door Helmich Westera. Hij vertelt: “Anne Frank woonde in het Achterhuis, achter de boekenkast. Ze moest zich verstoppen voor die grote boef met die snor. Ze zat verstopt op zolder. Door een raampje kon ze de Anne Frankboom

met een verhaal over deze recente oorlogsgebeurtenis. Zijn schilderij draagt de mooie titel: ‘Eigenlijk moesten we vrede hebben.’

Willa Kok laat zien wat vrede is in een schilderij met vredesduiven. Ze zegt: “Dit is wat ik vrede vind: Vredesduiven die vliegen waarheen ze willen. Grenzen hebben ze niet. Ze vliegen waar ze heen willen.

Dat is vrijheid.” Antoine Pasnagel is ook onder de indruk van de geschiedenis van de Joodse mensen en Anne Frank en beeldt het zo uit: “Dagboek van Anne Frank. Ze schreef over de oorlog. Ze moest zich in huis verstoppen. De ster (Jodenster) was van de oorlog. Even op de jas naaien. Ze moest met de trein naar Duitsland. De rails gaat op z’n kop (in kamp Westerbork). De trein kan nooit meer verder. Nooit meer.”

Thomas de Bok schildert parachutisten die gingen meehelpen bevrijden. “Ze komen op de grond en dan doen ze wat ze kunnen om te helpen.“ ”Ik heb de oorlog niet meegemaakt”, wordt er gezegd. In het verhaal van Chantal Biesheuvel lezen we: “De Duitsers zijn overal, in alle landen. Ik was er zelf niet bij. Alle landen worden verdrietig dat mensen gedood worden. Dat is erg. Denk aan iets leuks. De oorlog is voorbij en dat is fijn.”

En zo is het! En dat is fijn en dat vieren we!

24 |

zien. Hitler is een soort ziekte, die heeft allemaal mensen opgestookt en wilde de Joden uitroeien. Anne Frank is overleden in 1945. De soldaat van Oranje hielp de Engelsen en de Canadezen om Nederland bevrijd te krijgen. Van Soldaat van Oranje is een musical gemaakt.” In deze laatste zin legt hij een lichtvoetige link met het heden. Aan de huidige realiteit denken meer mensen, zoals Melis de Heus, die een schilderij heeft gemaakt over de MH17

De mensen van Atelier ’n Bont Palet laten het u zien op hún manier, die zeer de moeite van het bekijken waard is. De tentoonstelling van de schilderijen met verhaaltjes is te zien van 8 april tot 1 juni in de publiekshal het Gemeentekantoor aan de Hogeweg 11 in Zaltbommel.

Openingstijden: maandag tot en met donderdag 08.30-17.00 uur, vrijdag: 08.3012.30 uur, met uitzondering van 27 april, 4, 5, 14, 15 en 25 mei.

Opdat wij niet vergeten…..

Deze tekst staat op het monument bij de Joodse Begraafplaats in Zaltbommel. De vele Joodse inwoners van de Bommelerwaard die weggevoerd en vermoord zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog mogen nooit vergeten worden!

Ilse Rose In de oorlog zijn de meeste Joodse inwoners van Zaltbommel – volwassenen, hoogbejaarden, kinderen en kleuters - vergast, afgebeuld en doodgeslagen. Eén naam staat hier voor alle 58 anderen die wij niet willen vergeten: Ilse Rose. Na de Kristallnacht – 8/9 november 1938 – probeerden joodse ouders in Duitsland hun kinderen naar het veilige Nederland te sturen.

Via opvangkampen en kindertehuizen vonden de meesten onderdak. Kurt ( 8 jaar) en Hedwig Falkenstein (13) woonden een tijdje bij de families Joosten en Kahn in de Boschstraat.

Hedwig werd in Auschwitz vergast, Kurt bleef in leven. In Bommel kwam nog een meisje wonen: Ilse Rose. Zij arriveerde in januari 1939 in Het Zeehuis in Bergen aan Zee. Via Driebergen en Amsterdam kwam zij in augustus 1940 bij het gezin van Arnold Hes in de Waterstraat. Het meisje zong in een koortje samen met onder andere Rie Rombeek en Mies van Maaren en de joodse meisjes Elly Hes en Edith Kahn die ook vermoord zijn. Eind 1941 kreeg zij de oproep naar haar ouders in Bielefeld te gaan. Ilse vertrok. Begin 1942 stuurde Ilse een boodschap naar de familie Hes. Zij was met haar familie ‘op vakantie’ in Polen. Het Bundesarchiv Gedenkbuch vermeldt dat Ilse zich in de trein bevond die op 31 maart 1942 uit Gelsenkirchen vertrok, richting Münster – Hannover, met als eindstation het Getto van Warschau. Ilse werd 16 jaar.

Alle namen van de slachtoffers zijn opgetekend in het kleinste museum van Zaltbommel: Het Mikwe.

Wat is een Mikwe?

Een Mikwe is een Joods ritueel bad. Het is een middel om spirituele reinheid te verkrijgen.

Bij de renovatiewerkzaamheden in de Minnebroederstraat te Zaltbommel in 1992 werden het 19e eeuwse Mikwe, het bijbehorende regenwaterreservoir en restanten van de vuurplaats teruggevonden, onderdeel van het synagogecomplex van de voormalige Joodse gemeente Zaltbommel.

In het Mikwe-museum is het bad te zien en de aangebrachte tijdslijn waarop de geschiedenis van de Joden in de Bommelerwaard zichtbaar gemaakt is. Ook wordt er een korte film vertoond “Een Joodse erfenis in Zaltbommel”. Daarnaast is de tentoonstelling gericht op voorlichting en educatie voor jongeren. Het toont een stukje van de geschiedenis van de Joodse Gemeenschap die vanaf de 18e eeuw in Zaltbommel gevestigd was en die in jaren 1940 -1945 zo abrupt werd beëindigd.

Ter nagedachtenis aan de Holocaustslachtoffers zijn en worden “Stolpersteine” (struikelstenen) gelegd voor de huizen waar de mensen woonden die zijn weggevoerd en nooit meer terugkeerden.

Stolpersteine is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Op de stenen zijn in een messing plaatje, de naam, geboortedatum, deportatiedatum en plaats en datum van overlijden gestanst.

Het Mikwe, Minnebroederstraat 2, 5301 AZ Zaltbommel.

Vanaf mei tot en met september wekelijks geopend op zaterdag vanaf 13.30 tot 17.00 uur èn op de eerste zondag van de maand vanaf 13.30 tot 17.00 uur, met uitzondering van 14 mei (Hemelvaart) en 24 mei ( 1e Pinksterdag). Toegang is gratis.

Op afspraak kan het museum ook buiten de openingstijden bezocht worden. Neem dan contact op met Aart Vos via (0418) 515 278 of met Alet Sterrenburg via 06 - 51009304

| 25

Evenement / Tentoonstelling

Tentoonstelling:

Verhalen uit de Tweede Wereldoorlog “Toen ‘s middags hebben wij de wapens neer moeten leggen wat ons eerst aan de ene kant hard viel, toen ging er in ons iets om wat niet te beschrijven is”

Lisette le Blanc

Citaat uit korte kroniek van Theo van Eeden Petersman, vader van mevrouw Van Helden uit Aalst Om de Tweede Wereldoorlog en de 70 jarige bevrijding te herdenken organiseren Museum Stadskasteel Zaltbommel, de Vier Heerlijkheden en de gemeente Zaltbommel van 18 april tot en met 31 mei in de Kloosterkapel een bijzondere tentoonstelling. Deze tentoonstelling laat aan de hand van voorwerpen en verhalen van bewoners uit de Bommelerwaard het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog zien.

Het is een bijzonder resultaat geworden dankzij de medewerking van bewoners! Ook burgemeester Van den Bosch leverde een voorwerp aan, de

legerhoed van zijn oom Ab. Wij nodigen u van harte uit om een kijkje te nemen en herinneringen met elkaar te delen. Ook is het mogelijk een wandeling te maken langs diverse panden, zoals het Mikwe.

Een plattegrond hiervan is verkrijgbaar op diverse locaties.

Mensen raakten niet uitgepraat over hun beleving, hun herinneringen en verhalen die ze van hun ouders gehoord hebben. Kom het bekijken en beleven bij deze tentoonstelling.

Het is ook goed om stil te staan – juist in deze tijd – bij deze verhalen en ons bewust te zijn van vrijheid.

Een vaas van granaathulzen Toen de ouders van de heer Voormans uit Zaltbommel in augustus 1943 trouwden kwam de broer van zijn vader op het idee om van granaathulzen mooie voorwerpen te maken. Hij maakte toen een vaas van granaathulzen. Deze konden ze als huwelijkscadeau geven. De broer leerde voor loodgieter en had zo meteen een mooi eindexamenstuk.

Duitse flappen

26 |

De familie Van Willegen woonde in Gameren. Vader had een fietsenzaakje en zat ook in de elektriciteit. Vader moest vaak kijken of de aggregaten werkten en als dat niet het geval was moest hij ze repareren. Hij werd met Duits geld betaald. Dat geld maakte indruk op de zoon, het waren zulke grote lappen. Een restant hiervan is op de expositie te zien. Zoon herinnert zich ook nog oudejaarsavond 1944. Er werd toen een door de Duitsers gevorderde villa platgebombardeerd. Vader was er die dag om elf uur nog geweest en de zoon in de middag. Er waren veel doden. Er waren ook altijd veel vliegtuigen langs de Waal. Op 1 mei 1945 werd de molen ook geraakt en beschadigd. De geschiedenis van Gameren laat veel herinneringen achter.

Brandplaatjes met Juliana ­gaven hoop Mevrouw Van Wijk is geboren in 1942 in Brakel. Haar vader werkte als bode en haar moeder werkte bij de familie De Vries in Zaltbommel. Ze heeft veel herinneringen aan de oorlog, ook al was ze toen klein. Ze heeft nog een aantal voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog, voorwerpen met verhalen. Haar moeder heeft deze opgeschreven of aan haar verteld. Zo kwamen er regelmatig Duitse soldaten bij hen thuis. Ze aten vaak mee.

Soms hadden de Duitsers onderling ook ruzie zoals de ene keer toen ze worst draaiden. Er was toen paniek in huis maar moeder wist de boel te sussen. Drie jaar geleden vertelde de toenmalige buurjongen dat er een keer een onheilspellende sfeer was. Er waren veel vliegtuigen en er werd flink geschoten. Haar vader beschermde haar door op de grond op haar te liggen. Op een dag zou de Heer van Brakel gefusilleerd worden, maar hij was gevlucht. Ze zouden daarom allemaal doodgeschoten worden.

Gelukkig was er iemand die als vrijwilliger garant wilde staan en waren de bewoners gered. Moeder kocht melk bij de boer. Een man kwam aangelopen. Hij had veel bloed aan zijn schoenen en moeder nam hem mee. Hij bleek op de vlucht en is de volgende

Rupert in de schoorsteen De heer Mombers uit Zuilichem vond een originele Rupert tijdens restauratiewerkzaamheden aan de schoorsteen van het dijkhuis op de Waaldijk. De Britten gebruikten paradummies, de zogenaamde Rupert, om de Duitse verdediging in verwarring te brengen. De Rupert leek van verre afstanden net een soldaat en werd door de Britten gedropt. Mombers vertelt over zijn Rupert dat deze waarschijnlijk tijdens de Tweede Wereldoorlog in Zuilichem is neergekomen. De pop is halverwege de schoorsteen blijven hangen. De parachute ontbreekt. Parachutestof was in die tijd zeer geliefd om er jurken van te maken.

dag weggegaan. De oom van mevrouw Van Wijk, broer van vader, weigerde in dienst te gaan en woonde ook bij hen in. Hij had zijn haar laten groeien en hij werd beschouwd als “Krankedochter” en lag vaak op bed. De Duitsers die er kwamen keken niet om naar deze “Krankedochter”. Ook werd een Jood opgevangen.

De voorwerpen die bewaard zijn gebleven zijn een Duitse lepel die de Duitsers hadden laten liggen, maar ook een kaart met een portret van Prinses Juliana. De kaart werd uit het vliegtuig gegooid. Als je naar de stip keek dan zag je het portret van Prinses Juliana en dat gaf hoop. Het was een houvast in deze tijd. Ook een van de herinneringen van mevrouw Pannekoek, woonachtig in Zaltbommel, zijn de brandplaatjes, die uit het vliegtuig gegooid werden. De geallieerde piloten gooiden kleine foto’s uit hun toestellen met daarop afbeeldingen van de Koninklijke familie die in Canada verbleef. Koningin Wilhelmina en Prins Bernhard verbleven in Londen. De Duitsers hadden het in de gaten en lieten weten dat het gevaarlijke plaatjes waren die zomaar in brand konden vliegen.

Een varken in een weckpot De heer Van Strien, geboren in 1937, woont sinds 1970 in Brakel en heeft ook veel herinneringen. De familie woonde in Goudswaard. Zijn vader was vrijgesteld van dienstplicht omdat hij de enige wagenmaker in de buurt was.

De familie had stiekem een varken geslacht. Dat was natuurlijk heel spannend en gevaarlijk. Een stuk van het varken zit nog steeds in het vet in een weckpot. Ook heeft hij een bord van 13 mei 1940. Dat hing in zijn ouderlijk huis. Het bord moest weggehaald worden toen de Duitsers bij hen kwamen.

Moeder riep toen: ”jullie hebben Hitler en wij hebben onze koningin”. De Duitsers dropen af.

Feestelijke bevrijdingsrok Mevrouw Boudewijn uit Ingen (Neerijnen) heeft een bevrijdingsrok die nog van haar moeder geweest is. De rok werd na de oorlog dikwijls gedragen op Koninginnedag en andere feestelijke gelegenheden. De rok bestaat uit diverse lappen en er staan ook veel herinneringen op, zoals de geboortedatum van de dochter.

| 27

Evenement / Herdenkingsconcert

R

Requiem

van Mozart

op 18 april Op zaterdag 18 april wordt in de Sint Maarten het Requiem van Mozart uitgevoerd door het Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor - Belcanto gemengd koor, solisten en het Zaltbommels Begeleidingsorkest. Om iedereen te laten genieten van deze prachtige muziek en samen de start van 70 jaar bevrijding te vieren is het concert gratis toegankelijk.

Oorlogsslachtoffers in Bommelerwaard Het vieren van bevrijding betekent ook stilstaan bij de gevolgen van onvrijheid. Aan het begin van de festiviteiten in de gemeente herdenken we dan ook dat er in de Bommelerwaard vele slachtoffers zijn van de Tweede Wereldoorlog. Slachtoffers door afzwaaiende bommen in Hurwenen en Bruchem, door artilleriebeschietingen en ontploffing van munitie in Kerkwijk, door executies van burgers uit Aalst en Zaltbommel, door verdrinking bij verzetswerk, door uitbraken van besmettelijke ziekten door de slechte hygiënische toestanden, etc. Maar vooral de moord op tientallen Joodse inwoners (mannen, vrouwen en kinderen) raakt ons nog altijd diep. Om al deze omgekomen mensen te herdenken voeren wij Mozart’s Requiem uit.

Mozart’s Requiem

Het Requiem behoort tot de meeste geliefde en gewaardeerde werken van Mozart. De uitvoering is op zaterdag 18 april 2015 om 20.00 uur in de Grote of Sint Maartenskerk te Zaltbommel. De toegang is gratis dankzij diverse sponsoren.

Janny Lagendijk, voorzitter KZM-Belcanto en MOCZ

28 |

Moos van Straaten (derde rij, 5e van rechts) en Louis Joosten (vierde rij, 3e van rechts) zongen in het Zaltbommels mannenkoor. In april 1940 zongen zij nog mee in de Matthäus Passion van Bach. In 1943 werden zij vermoord. Foto Collectie Regionaal Archief Rivierenland.

Koorleden met Joodse achtergrond en de Kultuurkamer Inwoners met een Joodse achtergrond waren ook lid van het Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor en Dameskoor Excelsior. Twee mannen, Moos van Straaten en Louis Joosten zongen bij de bassen. Toen de oorlog uitbrak waren zij al ruim 20 jaar lid van het koor. Op bijgaande foto uit 1928 staan zij al. In het voorjaar van 1940 zongen ze nog mee in de vijfde uitvoering van de Matthäus Passion van Bach in de grote Sint Maarten. In november 1941 moesten ze van het koor af. In maart 1942 weigerden het Zaltbommels Mannenkoor en dameskoor Excelsior lid te worden van de Kultuurkamer. Het koor stopte met repeteren en uitvoeren. Na de oorlog startten ze weer. In hun eerste jaarvergadering in januari 1946 werden de vermoorde Joodse mannen herdacht: “Op uitzondering van twee kwamen allen terug, maar zij die waarschijnlijk niet meer terugkomen zijn onze trouwe leden Moos van Straaten en Louis Joosten. Deze twee mensen moesten bedanken als lid van onze vereniging. Wat dat voor onze Moos, die 22 jaar lid was van onze vereniging heeft betekend, laat zich indenken. Maar wij, bestuur dirigent en leden zullen hen nimmer vergeten. Mochten zij door het brute geweld gevallen zijn. Zij rusten in vrede.”

Zij rusten in vrede Met het uitvoeren van het Requiem van Mozart wil KZM-Belcanto het “Zij rusten in vrede” muzikaal verwoorden. In samenwerking met de Stichting Mikwe worden voorafgaand aan het concert korte beelden vertoond van de vermoorde koorleden en hun gezinnen.

R

Alle Sponsoren bedankt!

Samen musiceren voor eigen publiek Het Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor en dameskoor Excelsior gingen in 1994 samen met de Vereniging Opera en Belcanto Bommelerwaard (KZM-Belcanto). Jaarlijks worden grote koorwerken gebracht met professionele solisten en semi-professineel orkest.

Corné Mooibroek is de inspirerende dirigent. In november 2014 klonk nog de Messiah van Händel voor ruim 300 mensen.

Sinds 2014 wordt het koor begeleid door het Zaltbommels Begeleidingsorkest, bestaande uit docenten en leerlingen van de vereniging Muziekonderwijscollectief Zaltbommel (MOCZ), aangevuld met ervaren amateurs uit de regio en professionals. De twee verenigingen, KZM-Belcanto en MOCZ willen de inwoners van de Bommelerwaard zo de kans geven om samen -jong en oud- te musiceren en voor eigen publiek uit te voeren.

HERDENKINGS CONCERT

JAAR BEVRIJDING

KONINKLIJK ZALTBOMMELS MANNENKOOR - BELCANTO GEMENGD KOOR

REQUIEM MOZART Sopraan Elma van den Dool Alt Liesbeth van der Loop

Tenor Matthew Smith Bas Palle Fuhr Jørgensen

Orkest Het Zaltbommels Begeleidingsorkest

Algehele leiding Corné Mooibroek

Onthulling gedenkplaat door de Stichting Sint Maarten

ZATERDAG 18 APRIL 20.00 UUR

Sint-Maartenskerk Zaltbommel - Toegang vrij Dit concert is mede mogelijk gemaakt door o.a. Gemeente Zaltbommel en de Van Voorden Stichting

Eljo Exalto Transport BV Heins-van Zijl Bloemenboetiek Sonia Van Voorden Stichting Blycolin Textile Services BV Bram van Tuyl koel- en vriestransport B.V. Alewijnse Zaltbommel Promac BV FSV Accountants B.V. + Adviseurs Sachem Europe B.V. Dirma bloem & stijl Rabobank Bommelerwaard Gemeente Zaltbommel

Colofon Het magazine 70 jaar bevrijding is gemaakt in opdracht van de gemeente Zaltbommel.

Interviews: Gerrit Verkuil, Fred Keser, Piet van Asseldonk, Koos Tromp, Angela de Weert, Henk Fonteyn, Joost Vos, Ambassade van Israël Redactie: Gemeente Zaltbommel, Oranjeverenigingen, ’n Bont Palet, Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor - Belcanto gemengd koor, Stichting Mikwe, Rood-wit-blauw & wittebrood, Stichting Sint Maarten, Gradus Kruitwagen, Ronny van Hoften, Leo Weyman, Friends Events, Stadskasteel Zaltbommel, Stichting De Vier Heerlijkheden Brakel, Historische Kring Bommelerwaard, Stichting Gilde van Stadsgidsen Zaltbommel Grote dank aan alle sponsoren en iedereen die een bijdrage levert aan alle activiteiten rondom 70 jaar bevrijding.

Coördinatie: Thea Grasman, Margot Schreuders-Verkuil Fotografie: Gemeente Zaltbommel, Bas Moerman, Stadskasteel Zaltbommel, Majo Slosser, Spaanstad Foto, ’n Bont Palet, Stichting Mikwe Zaltbommel, Regionaal Archief Rivierenland, Cor de Kock Concept en realisatie: Creatie Het Kontakt Edities, Martijn van Vliet, Machteld de Graaff Oplage: 13.000 exemplaren Overname van artikelen is in beginsel toegestaan mits vooraf toestemming van de uitgever of de gemeente is verkregen. Wij besteedden veel aandacht en zorg aan de inhoud en samenstelling van dit magazine. Desondanks kunnen we niet garanderen dat alle gegevens in het magazine volledig en/of juist zijn. Beweringen en meningen, geuit in artikelen en mededelingen op de pagina’s van dit magazine, zijn die van de auteur(s) en niet (noodzakelijkerwijs) die van de gemeente Zaltbommel.

Klachten over de verspreiding? Bel 0183 - 638 055 Gemeente Zaltbommel Postbus 10002, 5300 DA Zaltbommel 14 0418 Info@zaltbommel.nl www.zaltbommel.nl Facebook.com/gem_zaltbommel Twitter.com/gem_zaltbommel

| 29

Evenement / Oranjefeesten

Programma rondom Koningsdag

­Oranjeverenigingen Oranjevereniging Trouw aan Oranje Aalst

Programma voor Koningsdag, maandag 27 april.

Alle activiteiten vinden plaats in en rondom dorpshuis ‘t Gement en sporthal de Maayenbogerd in Aalst.

Tijd Activiteit 07.00 uur Bombarieoptocht 07.45 uur Bombarieontbijt 09.29 uur Oplaten ballonnen 09.30 uur Aubade 13.30 uur Kindervrijmarkt 13.30 uur Speelland 13.30 uur Start Fietspuzzeltocht 17.30 uur Prijsuitreiking fietspuzzeltocht

Oranjevereniging Kerkwijk, Bruchem en Delwijnen Programma voor Koningsdag, maandag 27 april.

Alle activiteiten vinden plaats op het sportpark van VV-Kerkwijk.

Tijd Activiteit 09:15 uur Bombarietocht 10:00 uur Aubade 11:00 uur Start spellen met als thema 13:30 uur Einde spellen 13:45 uur Prijsuitreiking 14:00 uur Start vrijmarkt en beachvolleybaltoernooi

30 |

Oranjevereniging Prinses Beatrix Wilhelmina Armgard Brakel Programma voor Oranjeweek 27 april tot en met 9 mei.

Alle activiteiten op Koningsdag, maandag 27 april vinden plaats op het Marktplein in Brakel, de rest van de activiteiten zijn op de Wielaag, het terrein voor Huis Brakel.

Datum Tijd Activiteit Maandag 27 april 7.00 uur Herauten

08.30 uur Kinderontbijt

09.45 uur Aubade

10.00 uur Kinderspelen

12.00 uur Ballonnen oplaten

13.00 uur Zeskamp

17.00 uur Auto puzzelrit

20.30 uur Uitreiking prijzen puzzelrit + Oranjefeest Zaterdag 2 mei 19.00 uur Aanvang ploegen

20.00 uur Ploegenavond Maandag 4 mei Dodenherdenking Dinsdag 5 mei Bevrijdingsdag

09.00 uur Inleveren taarten

‘heel Brakel bakt’

10.00 uur Vrijmarkt en binnen halen bevrijdingsvuur

11.00 uur Uitreiking

‘heel Brakel bakt’

14.00 uur Streetdance workshop

19.00 uur Zeepkistenrace Woensdag 6 mei 14.00 uur Modeshow

19.00 uur Kinderbingo

20.30 uur Bingo volwassenen Donderdag 7 mei 19.00 uur Kinderdisco Vrijdag 8 mei 20.30 uur Lampionnenoptocht, tent open Zaterdag 9 mei 16.00 uur BBQ

20.30 uur Playbackshow + uitslag zeskamp

Oranjevereniging Gameren/Nieuwaal Feestweek 2015, alle activiteiten zijn in de tent aan de Rondweg in Gameren.

Programma 24 april tot en met 2 mei.

Datum Tijd Vrijdag 24 april 20.30 - 01.00 uur Zaterdag 25 april 20.30 - 01.00 uur Maandag 27 april 11.00 - 17.00 uur

17.00 - 23.00 uur Dinsdag 28 april 14.00 - 16.00 uur Woensdag 29 april 20.00 uur Donderdag 30 april 15.00 uur Vrijdag 1 mei 20.30 - 01.00 uur Zaterdag 2 mei 19.30 uur Zaterdag 2 mei 19.30 uur

Activiteit 90’s party Après-ski on Tour Braderie Puur NL in feesttent Kinderbingo Quizavond Clown Radio 538 Playbackshow Playbackshow

Oranjevereniging Trouw aan Oranje Zuilichem

Oranjevereniging Juliana Poederoijen Programma voor Koningsdag, maandag 27 april en dinsdag 5 mei.

Alle activiteiten vinden plaats in en rond dorpshuis Podarwic, de bedrijvendag is bij de bedrijven in Poederoijen.

27 april

‘s morgens Aubade en programma met de jeugd

’s middags Activiteiten met thema ‘Techniek en Toekomst’

‘s avonds Avondprogramma 5 mei Bedrijven open dag

Programma voor Koningsdag, maandag 27 april.

Alle festiviteiten vinden plaats bij Dorpshuis Den Ham. Tijd Activiteit 08.00 uur Koningsontbijt 09.00 uur Bombarieoptocht 10.00 uur Aubade 10.30-12.00 uur Kindermarkt/kofferbakverkoop 13.30 uur Vossenjacht voor kinderen 13.30 uur Darten 16.00 uur Fietspuzzeltocht 18.30 uur BBQ

Oranjevereniging Oranje Trouw ­Nederhemert

Oranje Comité Zaltbommel Programma voor Koningsdag, maandag 27 april.

Tijd 09.15 uur 10.00 uur 10.15- 13.00 uur 10.30- 13.30 uur 10.15- 13.00 uur

Plaats Activiteit Portage Kinderoptocht Wielewaal Aubade Markt Kinderspelen, Gamerschestraat Kindervrijmarkt Markt Knutselen met de scouting 11.00- 13.00 uur Markt Evenement door Bodyline 11.00- 13.00 uur Markt Sport en spel activiteit 13.30- 15.00 uur Markt Simultaan schaken met de Jeugd­ schaakclub

Programma voor Koningsdag, maandag 27 april.

Alle activiteiten zijn op het terrein van de Gebroeders Vos aan de Kapelstraat in Nederhemert.

Tijd Activiteit 10.00 uur Kindervrijmarkt 12.00 uur Zeepkistenrace 15.00 uur Foto-fietspuzzeltocht

Wijzigingen in de programma’s voorbehouden

| 31

Viering

Parade militaire voertuigen op 2 mei Op 2 mei komt een bijzondere parade van oude en nieuwe militaire voertuigen langs alle kernen in de gemeente ter herdenking van de bevrijding in 1945.

Herdenking Prinses Irene Brigade in Hedel De parade start om 09.00 uur met een herdenkingsceremonie bij het monument aan de Koningin Wilhelminastraat in Hedel. Hier herdenken we de gevallenen van de Prinses Irene Brigade in april 1945. Deze Nederlandse Brigade veroverde in de laatste weken van de Tweede Wereld Oorlog een bruggenhoofd over de Maas in Hedel. Bij deze actie vielen 12 dodelijke slachtoffers en nog eens 39 gewonden. Na een kranslegging van de burgemeesters van Zaltbommel en Maasdriel vertrekken de voertuigen voor een rit door de Gemeente Zaltbommel.

De parade is een eerbetoon aan onze bevrijders. Kom het beleven en bekijken! De eigenaren zijn meer dan bereid om te vertellen over hun auto, de interesse in WOII en de dankbaarheid voor onze vrijheid. Misschien mag u na overleg met de bestuurder zelfs even plaats nemen achter het stuur van een stukje militaire historie!

Bijzondere oorlogsvoertuigen De Koninklijke Landmacht komt met modern materiaal. Er zijn ook voertuigen uit de oorlog aanwezig van de vereniging Wheels. En sommige deelnemers dragen uniformen uit die tijd om het plaatje compleet te maken. Zeer indrukwekkend om te zien! Meestal zijn het Amerikaanse voertuigen waar in de oorlog honderdduizenden van zijn gemaakt.

Die voertuigen zijn dus 70-75 jaar oud en ondanks hun leeftijd over het algemeen best betrouwbaar. De Jeep rijdt bijna als een moderne auto, maar de grotere voertuigen vragen meer werk.

Vooral het schakelen is een kunst.

Route Na de herdenking gaat de colonne via Bruchem, Kerkwijk, Delwijnen, Nederhemert, Aalst, Poederoijen, Brakel, Zuilichem, Nieuwaal en Gameren naar Zaltbommel. In enkele kernen houdt de colonne voor korte tijd halt zodat u de voertuigen van dichtbij kunt bewonderen. Om 14.45 uur heet burgemeester Van den Bosch samen met de veteranen van de gemeente de colonne welkom op de Steenweg tussen restaurant Bommelwok en restaurant La Provence. De colonne staat tussen 15.00 en 16.00 opgesteld voor De Verdraagzaamheid. Iedereen is welkom!

Brakel Hu H Hurwenen urrwe urwenen u rrw wene we w en ene e nen n en Zuilichem

Nieuwaal

Gameren

Heerewaarden

Zaltbommel Rossum Bruchem

Poederoijen

Alem Aalst

Delwijnen

Kerkwijk

Velddriel

Wellseind

Kerkdriel

Nederhemert-Noord Nederhemert-Zuid

Bern

Ammerzoden

Hedel

Hoenzadriel

Well

Meerijden met uw militaire voertuig?

32 |

Bent u eigenaar van een oud militair voertuig uit de Bommelerwaard, en wilt u graag deelnemen aan deze colonne?

Neemt u dan contact op met Gradus Kruitwagen. U bereikt hem via Gkruitwagen@gmail.com.

Terug naar de oorlog met stadswandeling van het Gilde van Stadsgidsen Een wandeling onder leiding van een gids door de Bommelse vesting is op zich al een spannende tocht door de historie. Maar het Gilde van Stadsgidsen heeft nu wel een heel bijzondere wandeling georganiseerd. In samenwerking met het TRIP bieden zij speciaal voor de herdenking van zeventig jaar bevrijding een bijzondere wandeling aan.

Terug naar 1940-1945 We gaan terug naar die vijf bange jaren van onderdrukking. De wandeling door de nauwe straatjes wordt uitgebreid met aan de oorlogsjaren gerelateerde herinneringen. Zoals het gedeeltelijk afbreken van de Gasthuistoren, het laden van de Sint-Maartenstoren met springstof en de gaarkeuken. Maar ook de onderduikperiode van twee Joodse families in hotel Gottschalk en de overval daarop door de Wehrmacht. De huizen waar Joodse families hebben gewoond met hun verhaal daarachter en de tyfusbarakken in de Rikkersschool. Dat is slechts een kleine greep, de gidsen weten nog meer verhalen.

Meedoen?

Deelname aan de wandeling kan op zaterdag 2 mei om 13.00 en om 13.30 uur vanaf het TRIP aan de Markt. Wilt u zich vooraf aanmelden bij het TRIP? Dat kan via telefoonnummer 0418-648774 of via info@tripzaltbommel.nl.

Er is plaats voor 40 personen. Bij een grotere belangstelling is er een extra wandeling op dinsdag 5 mei om 13.30 uur De kosten zijn â‚Ź 3,00 per persoon inclusief een kopje koffie bij de Hema na afloop van de wandeling.

Info: www.tripzaltbommel.nl en www.stadsgidsenzaltbommel.nl

Chinees restaurant Quo Ching in de Bommelse Waterstraat waar in de oorlogsjaren Hotel Gottschalk gevestigd was. Op 8 juli 1944 speelde zich hier een groot drama af. In de Kloosterkapel is de DVD te zien waarop Alex Hes, een van de onderduikers in het hotel, zijn verhaal vertelt. (foto Fred Keser)

| 33

Dodenherdenkingen Op 4 mei herdenkt de gemeente Zaltbommel hen die zich hebben ingezet om vrijheid te krijgen en te behouden én door oorlogsgeweld en bij vredesmissies over de hele wereld om het leven zijn gekomen. Net als andere jaren houden wij in verschillende kernen in onze gemeente herdenkingen en is er een Stille Tocht. U bent hierbij van harte welkom.

Herdenkingen Bij de herdenkingen zijn een of meerdere leden van het college van B&W en andere afgevaardigden van de gemeente aanwezig.

Ook ú nodigen wij uit om hierbij aanwezig te zijn.

Het ­programma van de herdenkingen dit jaar is als volgt: 18.00 uur Zaltbommel Herdenkings bijeenkomst Gasthuiskapel, daarna stille tocht 19.00 uur Aalst Begraafplaats aan de Prins Hendrikstraat in Aalst 19.00 uur Brakel NH Begraafplaats aan de Markt in Brakel 19.00 uur Bruchem/ Begraafplaats aan de Molenstraat in Kerkwijk Bruchem 19.00 uur Gameren Begraafplaats aan de Prins WillemAlexanderstraat in Gameren 19.00 uur Nederhemert Algemene begraafplaats, Molenstraat 2 in Nederhemert

19.00 uur Nieuwaal Begraafplaats aan de Kerkstraat in Nieuwaal 19.00 uur Poederoijen NH begraafplaats aan de Dorpsweg in Poederoijen 19.00 uur Zuilichem Algemene Begraafplaats aan de Maas-Waalweg in Zuilichem Herdenkingsbijeenkomst en concert In de Gasthuiskapel in Zaltbommel is van 18.00 tot 18.45 uur een herdenkingsbijeenkomst met gastsprekers en muzikale ­begeleiding. De toegang tot de Gasthuiskapel is gratis.

Stille tocht De stille tocht in Zaltbommel begint om 18.50 uur.

De tocht start bij de Gasthuiskapel in de Gasthuisstraat, voert langs het stadhuis aan de Markt en eindigt bij de Algemene Begraafplaats. Kijk voor de route van de stille tocht op www.zaltbommel.nl.

Oproep van de burgemeester Burgemeester Van den Bosch nodigt ook alle kinderen uit om tijdens de herdenkingen op 4 mei bloemen te leggen op de graven van oorlogsslachtoffers.

De witte anjers worden door de gemeente op 4 mei beschikbaar gesteld en uitgereikt bij de begraafplaatsen.

34 |

Wijzigingen zijn voorbehouden. Voor meer informatie kunt u terecht bij Kabinetszaken, mjschreuders@zaltbommel.nl, telefoonnummer 14 0418.

Evenement / Bevrijdingsconcert

Bevrijdingsconcert 5 mei, Waalkade Zaltbommel Het plein voor restaurant De Verdraagzaamheid is op 5 mei de locatie van een speciaal openluchtconcert.

Vanaf 19.30 uur bent u getuige van een bijzondere samenwerking tussen de leden van het Bevrijdingsorkest en Popkoor Zinder. Het repertoire van deze avond bestaat uit klassiekers zoals de bekende muziek uit Soldaat van Oranje, maar ook gezellige meezingers zullen niet ontbreken op het programma.

Toegang is gratis.

Bevrijdingsorkest Gemeente Zaltbommel Ter gelegenheid van de viering van 70 jaar bevrijding richtten wij een projectorkest op dat tijdens het concert op 5 mei zal optreden. Het gezelschap bestaat uit zo’n 30 muzikanten die lid zijn van één van de muziekverenigingen in de gemeente Zaltbommel. Het merendeel is lid van de fanfarecombinatie Juliana-Concordia uit Gameren-Nederhemert. Er doen ook leden mee van fanfare De Volharding uit Kerkwijk, fanfare Prins Hendrik uit Aalst en de Zaltbommelse harmonie Generaal Karel v.d. Heijden.

Dirigent Het Bevrijdingsorkest staat onder leiding van Jan Nellestijn. Hij is sinds 2008 dirigent van fanfarecombinatie Juliana-Concordia uit Gameren-Nederhemert. Tijdens zijn studie aan het Arnhems Conservatorium volgde hij diverse masterclasses en kwam er steeds meer interesse voor het dirigeren. Aldus startte hij met de eerste fase van het directie diploma HaFaBra (harmonie, fanfare & brassband). In 1997 werd Jan benoemd als kapelmeester bij het Fanfarekorps Koninklijke Landmacht (FKKL) te Vught. Zijn masterstudie directie volgde hij aan het Tilburgs conservatorium. Tussen 2000 en 2006 was Jan chef-dirigent van het FKKL. Tegenwoordig schrijft hij, vaak in opdracht, arrangementen en transcripties voor blaasorkesten.

Tevens zit hij veelvuldig in diverse jurycommissies (concertfestivals, dirigentenexamens e.d.). Regelmatig geeft hij, als vervangend docent, directieles HaFaBra aan het conservatorium.

Popkoor Zinder Popkoor Zinder bestaat sinds 13 oktober 1998 en zingt algemeen toegankelijke, populaire hedendaagse muziek in koorvorm, afgewisseld met solo’s en kleine groepen, veelal met instrumentale begeleiding. Daarbij wil het koor zich nadrukkelijk onderscheiden door een eigen sound, repertoirekeuze en uitstraling. Zinder bestaat uit circa 60 leden, optimaal verdeeld over de verschillende stemgroepen. Het koor heeft verscheidene keren zijn opwachting gemaakt bij muzikale evenementen en zet geregeld een grote

theaterproductie op de planken. Popkoor Zinder staat sinds 2002 onder leiding van dirigent Stef Fennis.

Wij zorgen voor veel zitplaatsen, zodat zo veel mogelijk mensen zittend kunnen genieten van het concert. Wij hopen dat het erg druk wordt.

U mag natuurlijk ook uw eigen stoel meenemen, dan bent u verzekerd van een zitplaats!

Bevrijdingsvuur komt naar Zaltbommel Voor het concert begint, brengen lopers vanuit Nieuwaal het bevrijdingsvuur naar Zaltbommel. Zij hebben dit vuur de nacht ervoor opgehaald in Wageningen. IJsclub Nieuw-Vios uit Nieuwaal organiseerde het ophalen van het vuur uit Wageningen.

| 35

Evenement / Bevrijdingsdag

Massale rood - wit - blauwe picknick op Bevrijdingsdag 5 mei 2015 In 2015 is het 70 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd. Langs beide oevers van de Waal wordt dat groots gevierd met het evenement ‘Rood-Wit-Blauw & Wittebrood’.

Op 5 mei vanaf 14:30 uur ’s middags is er een massale picknick aan de oevers van de Waal. In Zaltbommel is de picknickplaats op het strandje naast het Shell-schip en in Gameren op het strandje bij de oude steenfabriek. Tussen 15.00 en 16.00 uur wordt het wittebrood u vanuit de lucht toegeworpen! Neem uw picknickspullen mee, kom in het RoodWitBlauw gekleed en neem uw RoodWitBlauwe picknickkleed mee.

Operatie Manna De Vredesactie met het wittebrood is een verwijzing naar ‘Operatie Manna’ in het laatste oorlogsjaar waarbij de hongerende Nederlandse bevolking vanuit vliegtuigen werd bevoorraad met voedselpakketten.

Meer informatie leest u op www.beeldvanoranjelinten.nl.

Vertoon uw kunsten langs de Waal op 5 mei!

Wilt u de picknick opluisteren met muziek, theater of iets anders? Wij nodigen iedereen, zowel amateurs als professionals, uit om tijdens de picknick langs de Waal hun kunsten te vertonen. Zo wordt het een volksfeest pur sang om de bevrijding te vieren: “Geef 70 jaar bevrijding een gezicht!”

Heeft u interesse om uw kunsten te vertonen?

Neemt u dan contact op!

Gameren: Piet van Wesemael via pietvanwesemael@kpnplanet.nl Zaltbommel: Joep Beliën via joepbelien@chello.nl

Bevrijdingsvuurwerkshow 5 mei Toegang is gratis, en iedereen is welkom!

36 |

Op dinsdag 5 mei kunt u aan de Waalkade in Zaltbommel genieten van een spetterende vuurwerkshow boven de Waal.

De vuurwerkshow vindt plaats aansluitend aan het bevrijdingsconcert op het plein voor De Verdraagzaamheid (zie p. 35).